Zofia Sawaniewska-Mochowa’s research while affiliated with Polish Academy of Sciences and other places

This article presents a concise overview of research on the Northern Kresy variety of the Polish language (polszczyzna północnokresowa). There is extensive literature on the subject, but there is still no comprehensive bibliography which would accurately document the rich legacy of several generations of researchers working in this field of study. Northern Kresy Polish is a variety of the Polish language which formed in the historical Slavic-Baltic borderland, mainly as a result of the processes of Polonisation of the local population. Contacts between various ethnolinguistic communities resulted in significant social and territorial diversity of Northern Kresy Polish in the seventeenth and eighteenth centuries. The differences between its variants consist mainly in the frequency of features and the scale of influence of local languages and dialects on the grammatical system and vocabulary of Polish. Nevertheless, it is possible to identify a set of constitutive features of Northern Kresy Polish which function throughout its entire geographical area. Currently, Northern Kresy Polish is defined as the language of the Polish minority in Belarus, Lithuania and Latvia. It is apparent that the Polish language in all of these countries is in decline.

We relate our reconnaissance on folk acts of verbal aggression to the dialectal material from Kujawy. Examples, mainly lexical devices, idioms with characteristic marked elements, formulas of the wishful mood, are taken from the first volume of the Dictionary of the Kujawy Dialect and Culture and its files. Components of curses and insults in the Kuyavian dialectal material include such components as the devil, dog, crayfish, pig. Among the acts of verbal aggression, there are numerous curses / spells, especially those that bring disease. In terms of the number of curses, the ones with the components morwka, bodaj / bodej / a bodej, id do laka.

The aim of this co-authored article is to provide an overview of contemporary Lithuanian dialect dictionaries in terms of their macro- and microstructure as compared to the concepts of description applied in selected recently published Polish regional dictionaries. The study considers the following issues in a comparative perspective: • The range of entries (integral or differential, with selection made by lexicographers according to the adopted criteria). • The arrangement of entries (alphabetical, alphabetical-cluster, thematic). • The form of headwords (single- or multi-word). • The way of defining the meaning (descriptive, synonymic, referential). • The choice of textual illustrations and their notation. • The use of grammatical information and the level of its complexity. • The use of lexical maps and other visuals complementing the content of the definitions of headwords. As discussed, the comparison reveals significant similarities between the concepts of constructing Lithuanian and Polish dialect dictionaries. In both cases lexicographers compile integral dictionaries, which document the entire spoken language of the inhabitants of a given village or area, as well as differentia dictionaries, which focus on dialectal vocabulary. Although there is a preference for the alphabetical arrangement of entries, Polish dialect lexicographers have made some very successful attempts to compile thematic dictionaries (e.g. the ten-volume Dialect Dictionary of the Lublin Region (Słownik gwar Lubelszczyzny)). There are no dictionaries with this type of structure in Lithuanian lexicography. Lithuanian dialect lexicographic practice is strongly influenced by the pattern of description used in the Academic Dictionary of Lithuanian (Lietuvių kalbos žodynas). This tradition is also the source of the mixed alphabetical-cluster arrangement of entries and the single-word form of the headwords, which are followed by phrases. On the other hand, the ways of defining the meaning in the Polish and Lithuanian dictionaries under discussion are very similar. One novelty in Polish dialect lexicography as compared to the Lithuanian dictionaries is the practice of listing phraseologisms and verbal aspect pairs, or even triads, as separate entries. The use of grammatical terminology is not at the same level of complexity. The Lithuanian dictionaries include extensive grammatical information, unlike most of the Polish ones, where it is rather selective, apart from those compiled by Józef Kąś, which contain a full range of such data. The Latin grammatical terminology used in the Lithuanian dictionaries may be difficult to understand for non-linguists. The same applies to quotations illustrating the use of particular lexical items: they are provided in a full phonetic form, including the stress marking. In the case of Polish regional dictionaries, the tradition of such notation has been abandoned in favour of semi-phonetic, simplified spelling in order to make them more accessible to non-specialists. One new feature in Polish dialect lexicography which is worth noting is the visual component: in some dictionaries the definitions of headwords come with lexical maps (e.g. A Dialect Dictionary of the Lublin Region) and illustrations (e.g. the dictionaries compiled by Józef Kąś, which feature visuals of ethnographic value).

Emotive-Evaluative Germanisms in the Kuyavian Dialect: Names of Persons The article contributes to the knowledge on the sources of lexical borrowings from German into Polish dialects. The subject of the analysis includes selected names of persons that are Germanisms, characterized by expressiveness, and documented in the Kuyavian dialect. The vocabulary of this region has never been studied in this aspect. The material was taken from the 1st Volume of The Dialect and Culture Dictionary of Kuyavia, and from its file. The term “Germanism” is understood broadly in this paper. Germanisms are considered not only as proper borrowings from the German language and dialects, but also as derivatives which were created in the native Kuyavian land on the basis of German original forms, using various nominative techniques. Four ways of penetrating the German influence into the Polish language were indicated. Various criteria were used in the analysis of these German loans: formal, etymological, semantic and geographical ones. A typology of expressivisms, developed by Stanisław Grabias, was utilised. The article presents seventeen Germanisms in the Kuyavian dialect that define a man in terms of his physicalness, psyche and material status, in the context of the comparison with the semantically similar vocabulary in other regions of Poland and with non-general varieties of Polish. These are names that mostly reflect negative valuation (e.g. gałgan, fagas, huncwot, rojber, ekensztyjer, lofer, lump), and that are already present in the meanings and expressiveness of the German basic forms.

From the History of Lithuanian Dialectology Review Danguolė Mikulėnienė, Lietuvių tarmėtyra: genezė, raida ir paradigminiai lūžiai. I dalis: Ikitarmėtyrinis laikotarpis. Lietuvių tarmėtyros pradžia: tarmių skyrimas, tyrimų perspektyvų užuomazgos ir jų tipai [Lithuanian Dialectology: Genesis, Development and Paradigmatic Breakthroughs. Part 1: Predialect Period. The Beginning of Lithuanian Dialectology: Identification of Dialects, Research Perspectives and Their Types], Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, 2018, 319 pp. The reviewed monograph is the first part of the three-volume series prepared by the Lithuanian linguist Danguolė Mikulėnienė. She has taken on the ambitious task of presenting the genesis, development stages, paradigmatic breakthroughs and achievements of Lithuanian dialectology until the beginning of the twenty-first century. The richly illustrated study contains a detailed discussion of the period preceding the birth of scientific dialectology in Lithuania (from the seventeenth until the mid-nineteenth centuries), and covers in a systematic way conceptual changes in the linguists’ approaches to the issue of determining the extent and classification of Lithuanian dialects at the turn of the nineteenth and twentieth centuries. The advantage of the monograph is the consistent combining of a historiographic approach with a strictly linguistic analysis. The reviewed volume includes commentaries on numerous source materials which document contribution that scientists from various research traditions have made to the discourse of Lithuanian scientific dialectology paving the way for its constant development. Z dziejów dialektologii litewskiej Recenzja Danguolė Mikulėnienė, Lietuvių tarmėtyra: genezė, raida ir paradigminiai lūžiai. I dalis. Ikitarmėtyrinis laikotarpis. Lietuvių tarmėtyros pradžia: tarmių skyrimas, tyrimų perspektyvų užuomazgos ir jų tipai [Dialektologia litewska: geneza, rozwój i przełomowe zmiany paradygmatów badań, część I: Okres poprzedzający usystematyzowane badania gwar. Początki litewskiego gwaroznawstwa, podział gwar, zalążki perspektyw badawczych i ich typy], Vilnius: Mokslo ir enciklopedijų leidybos centras, 2018, 319 ss. Recenzowana monografia stanowi pierwszą część trylogii przygotowywanej przez litewską lingwistkę Danguolė Mikulėnienė, która postawiła sobie ambitne zadanie przedstawienia genezy, etapów rozwojowych, przełomów i dorobku litewskiej dialektologii aż do początku XXI wieku. Bogato ilustrowane opracowanie zawiera szczegółowe omówienie okresu poprzedzającego narodziny naukowych badań gwaroznawczych na Litwie oraz ukazuje w sposób usystematyzowany przemiany, jakie dokonują się w podejściu do problematyki wyznaczania zasięgu i klasyfikacji gwar litewskich na przełomie XIX i XX wieku. Zaletą monografii jest konsekwentne łączenie ujęcia historiograficznego z analizą stricte lingwistyczną. W pracy zostały przedstawione i skomentowane liczne materiały źródłowe, które dokumentują wkład, jaki wnieśli do dyskursu przyszłej naukowej dialektologii litewskiej uczeni z różnych tradycji badawczych.

The Lithuanian and Polish linguistic legacy of Antanas Juška from a twenty-first-century perspective This article presents the assumptions of new research on the legacy of Antanas Juška, recorded in Lithuanian and Polish. We assume that the forgotten works of this bilingual author from Lithuania, mainly translation dictionaries, are an underestimated study material for interdisciplinary research. They are particularly important for understanding the rich conceptualisations of the world by two collective subjects, Poles and Lithuanians, co-existing in Lithuania under the Russian partition. We have formulated two research hypotheses: (1) the bilingual dictionaries authored by Antanas Juška, who was a Catholic priest, are not only a valuable source of knowledge about the state of the Polish and Lithuanian languages in the nineteenth century, but above all specific cultural texts which form part of the social discourse of their time and place, and thus carry relevant ethnolinguistic and ethnocultural information; (2) bilingual dictionaries as a genre had an impact on the crystallisation of Lithuanian national awareness and the strengthening of cultural identity of Lithuanians in the second half of the nineteenth century. Juška’s linguistic legacy will be jointly studied by Polish and Lithuanian researchers from different perspectives, applying the tools and methods available in twenty-first-century humanities. I. In the ethnolinguistic and ethnohistorical paradigm: in view of the hypothesis that bilingual dictionaries constitute a narrative about the world and its historical time, we extract linguistic data that will enable us to capture the lexical and conceptual symmetry and asymmetry between the linguistic woldview of Poles and Lithuanians in the context of the crystallisation of Lithuanian national awareness. II. In the comparative perspective: (1) we will present Juška’s lexicographic legacy against the background of the Lithuanian and Polish lexicographic tradition; we will confront the lexicographic practice and the macro- and microstructure of his dictionaries with important works of Lithuanian lexicography and contemporary dictionaries recording colloquial, dialectal and regional vocabulary of various sub-regions of Lithuania; (2) we will compare the Polish material recorded in Juška’s translation dictionaries with dictionaries of the general, dialectal and regional Polish language from Lithuania; (3) we will answer the question whether the introduction of Russian translations into the Lithuanian-Polish dictionary published by the Imperial Academy of Sciences in Saint Petersburg was merely a political requirement stemming from the political situation and censorship, or whether these translations complement the meanings of the Polish and Lithuanian entries. III. In the sociolinguistic and communication aspect: language contact and multilingualism, and the attendant processes of borrowing, mixing and “combining” vocabulary among users of the regional Polish language and spoken Lithuanian. Our research draws the attention of linguists to old, underestimated texts. It also indicates the cognitive value of linguistic analysis open to history, ethnology and identity studies. By studying Juška’s linguistic legacy in the context of modern scholarship, we introduce it into the sphere of collective life of Lithuanians and Poles. In this way, we create a plane for a better mutual understanding which will foster the overcoming of negative national stereotypes. Litewska i polska spuścizna językowa Antoniego Juszkiewicza (Antanasa Juški) z perspektywy XXI wieku W artykule przedstawiamy założenia nowych badań spuścizny Antoniego Juszkiewicza (Juški) zapisanej w języku litewskim i polskim. Wychodzimy z założenia, że zapomniany dorobek Juszkiewicza, autora dwujęzycznego z Litwy, złożony głównie ze słowników przekładowych, jest niedocenioną bazą materiałową do prowadzenia interdyscyplinarnych badań, a zwłaszcza do poznania bogactwa konceptualizacji świata przez dwa podmioty zbiorowe, Polaków i Litwinów, współegzystujących na Litwie w sytuacji zaboru rosyjskiego Przyjmujemy dwie hipotezy badawcze: 1) słowniki dwujęzyczne, skonstruowane przez księdza katolickiego A. Juszkiewicza, są nie tylko cennym źródłem wiedzy o stanie języka polskiego i litewskiego w XIX wieku, lecz przede wszystkim swoistymi tekstami kultury, wpisującymi się w dyskurs społeczny czasu i miejsca oraz nośnikami relewantnych informacji etnolingwistycznych i etnokulturowych; 2) słowniki dwujęzyczne jako gatunek tekstu oddziaływały na krystalizowanie się narodowej świadomości litewskiej i umacnianie tożsamości kulturowej Litwinów w drugiej połowie XIX wieku. Spuścizna językowa Juszkiewicza będzie odczytana wspólnie przez badaczy polskich i litewskich na nowo z różnych perspektyw, z wykorzystaniem narzędzi i metod, jakie daje nam humanistyka XXI wieku: I. W paradygmacie etnolingwistycznym i etnohistorycznym: zgodnie z przyjętą hipotezą, że słowniki dwujęzyczne są swoistą narracją o świecie i czasie historycznym, będziemy ekscerpować z nich dane językowe, które pozwolą nam uchwycić symetrię i asymetrię leksykalno-pojęciową między językowym obrazem świata Polaków i Litwinów w sytuacji krystalizowania się litewskiej świadomości narodowej; II. W perspektywie komparatystycznej: 1) ukażemy spuściznę leksykograficzną Juszkiewicza na tle tradycji leksykograficznej litewskiej i polskiej; skonfrontujemy warsztat leksykograficzny oraz makro- i mikrostruktury słowników A. Juszkiewicza z ważnymi dziełami leksykografii przekładowej litewskiej oraz współczesnymi słownikami rejestrującymi słownictwo potoczne, gwarowe i regionalne różnych subregionów Litwy; 2) porównamy materiał polski zarejestrowany w słownikach przekładowych Juszkiewiczów ze Słownikiem języka polskiego tzw. wileńskim, Słownikiem gwar polskich J. Karłowicza, ze słownictwem współczesnej polszczyzny gwarowej na Litwie; 3) odpowiemy na pytanie, czy wprowadzenie tłumaczeń rosyjskich do wydanej przez Imperatorską Akademię Nauk w Sankt Petersburgu części słownika litewsko-polskiego, mające w sytuacji zaborów podłoże polityczne, wniosło uzupełnienia znaczeń haseł polskich i litewskich; III. W aspekcie socjolingwistycznym i komunikacyjnym: w kontekście kontaktów językowych i zachodzących w sytuacji wielojęzyczności procesów zapożyczania, mieszania i „uwspólniania” słownictwa między użytkownikami polszczyzny regionalnej i mówionego języka litewskiego. Nasze badania kierują uwagę lingwistów na teksty dawne, niedocenione, wskazując, jak ważne poznawczo efekty można uzyskać w ich analizie, gdy otwieramy językoznawstwo na historię, etnologię, naukę o tożsamości. Włączając spuściznę lingwistyczną A. Juszkiewicza w obszar współczesnej nauki, wprowadzamy ją zarazem w sferę życia zbiorowego Litwinów i Polaków. Stwarzamy tym samym płaszczyznę do lepszego zrozumienia siebie nawzajem i przewartościowania negatywnych stereotypów narodowych.

The names of values in the linguistic worldview of Lithuanians Review Kristina Rutkovska, Marius Smetona, Irena Smetonienė. Vertybės lietuvio pasaulėvaizdyje. Monografija [Values in the linguistic worldview of Lithuanians: A monograph]. Foreword in Polish and Lithuanian by Jerzy Bartmiński. Vilnius: Vilniaus universiteto Filologijos fakultetas, Akademinė leidyba, 2017, 300 pp. ISBN 978-9955-33-715-7 Lithuanian ethnolinguistics is a relatively young discipline. In 2017, it was enriched by a valuable monograph written by three researchers from Vilnius University: Kristina Rutkovska, Marius Smetona and Irena Smetonienė, participants in the international project EUROJOS, who have made a significant contribution to the Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów (Axiological lexicon of the Slavs and their neighbours). Their study entitled Vertybės lietuvio pasaulėvaizdyje (Values in the linguistic worldview of Lithuanians), with a foreword by Jerzy Bartmiński, offers a full semantic description of six key names of values (concepts): HOME, FAMILY, WORK, EUROPE, FREEDOM and HONOUR. It also analyses two concepts stemming from the most archaic sources of human culture: FIRE and WATER. Nazwy wartości w językowym obrazie świata Litwinów Recenzja Kristina Rutkovska, Marius Smetona, Irena Smetonienė. Vertybės lietuvio pasaulėvaizdyje. Monografija [Wartości w językowym obrazie świata Litwina. Monografia]. Przedmowa w języku polskim i litewskim Jerzego Bartmińskiego. Vilnius: Vilniaus universiteto Filologijos fakultetas, Akademinė leidyba, 2017, 300 ss. ISBN 978-9955-33-715-7 Litewska etnolingwistyka jest dyscypliną młodą. W 2017 roku wzbogaciła się o cenną monografię napisaną przez troje badaczy z Uniwersytetu Wileńskiego, Krystynę Rutkowską, Mariusa Smetonę i Irenę Smetonienė, uczestników międzynarodowego projektu EUROJOS, współpracujących przy tworzeniu Leksykonu aksjologicznego Słowian i ich sąsiadow. Opracowanie pod tytułem Vertybės lietuvio pasaulėvaizdyje [Wartości w językowym obrazie świata Litwina], z przedmową Jerzego Bartmińskiego, zawiera pełne charakterystyki semantyczne sześciu kluczowych nazw wartości (konceptów): DOMU, RODZINY, PRACY, EUROPY, WOLNOŚCI i HONORU oraz dwóch pojęć, WODY i OGNIA, sięgających najbardziej archaicznych źródeł kultury ludzkiej.

Dr. Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016) Dr. Zita Šimėnaitė passed away on the 1st of August, 2016. She was a researcher who made a great contribution to the still developing field of Lithuanian lexicography. Between 2005 and 2014, she conducted work of the Lexicographical Centre in the Institute of the Lithuanian Language in Vilnius. Her academic and intellectual life was devoted to her two great passions: collaborating with other linguists in creation of new scientific dictionaries of the Lithuanian language, and artistic photography. She made a valuable contribution to the great dictionary of the Lithuanian language (Lietuvių kalbos žodynas; LKŽ) via enriching files, editing and developing numerous entries, as well as preparing an electronic version of the dictionary (www.lkz.lt). She co-authored the phraseological dictionary of the Lithuanian language (2002) and the dictionary for learners of the Lithuanian language (2000, second edition 2010). She conducted many projects in the field of monolingual and translational lexicography. She also popularized ideas and work of Lithuanian lexicographers during symposia and conferences in her home country and abroad. She actively participated in the scientific exchange and cooperation between the Institute of the Lithuanian Language and the Institute of Slavic Studies, Polish Academy of Sciences in Warsaw. Dr Zita Virginija Šimėnaitė (1950–2016) Dnia 1 sierpnia 2016 r. zmarła dr Zita Šimėnaitė, badaczka mająca wielkie zasługi dla pomnażania dorobku leksykografii litewskiej. Od 2005 do 2014 r. kierowała pracami Centrum Leksykograficznego Instytutu Języka Litewskiego w Wilnie. Swoje życie poświęciła realizacji dwóch wielkich pasji: tworzeniu we współpracy z innymi lingwistami naukowych słowników języka litewskiego oraz fotografii artystycznej. Wniosła cenny wkład w uzupełnianie kartoteki, opracowanie licznych haseł i redagowanie wielkiego słownika języka litewskiego (Lietuvių kalbos žodynas; LKŽ) oraz przygoto­wanie jego wersji elektronicznej (www.lkz.lt). Współtworzyła słownik frazeologiczny języka litewskiego (2002) oraz słownik do nauki języka litewskiego (2000, drugie wydanie 2010). Zrealizowała wiele projektów z zakresu leksykografii jednojęzycznej i przekładowej; przybliżała koncepcje i dzieła litewskich leksykografów na sympozjach w kraju i za granicą, uczestniczyła w wymianie naukowej między Instytutem Języka Litewskiego a Instytutem Slawistyki PAN.

Jurbarko apylinkių tekstai. Sudarė Vilija Sakalauskienė, kompaktinė plokštelė sudarė Asta Leskauskaitė, programavo Evaldas Ožeraitis, Vilnius: Lietuvių kalbos institutas, 2013, 188 ss., 2 mapy, bibliografia. Review Lithuanian dialectal texts with sound illustration In 2013 the Institute of the Lithuanian Language published a collection of dialectal texts from the area of Jurbarkas. The collection was edited by V. Sakalauskienė and she wrote the introduction to the volume as well. Carefully prepared for editing and publishing, the volume will be very valuable for both researchers of Lithuanian dialects and enthusiasts of these issues. The book is accompanied by the CD with the recorded statements of interlocutors. Recenzja Litewskie teksty gwarowe z ilustracją dźwiękową W 2013 r. został wydany przez Instytut Języka Litewskiego zbiór tekstów gwarowych z okolic Jurborka (lit. Jurbarkas) w opracowaniu i ze wstępem V. Sakalauskienė. Starannie przygotowane pod względem edytorskim i naukowym wydawnictwo zainteresuje zarówno dialektologów, jak i miłośników gwar litewskich. Do książki dołączono płytę CD z nagraniami wypowiedzi rozmówców.

"The Domestic Notes" by Bishop Maciej Wołonczewski (Motiejus Valančius) as a contribution to the knowledge of the social and linguistic situation on the territory of the former Grand Duchy of Lithuania under the rule of the tsarsThe article introduces the interesting, albeit controversial, figure of Maciej Wołonczewski (Motiejus Valančius), an important member of the nineteenth-century clergy, and his Polish-language legacy. The bishop of Samogitia’s "Domestic Notes" document persecutions of the Catholic Church in Lithuania after the November and January Uprisings at the hands of Russian Tzarist authorities, and reflect the state of Polish language and its social functions in this historical period.Valančius’ manuscripts, published in the volume edited by the historians Aldona Prašmantaitė and Jan Jurkiewicz [Motiejus Valančius, Namų užrašai (The Domestic Notes), Vilnius: Baltos Lankos, 2003], were subjected to the far-reaching standardization of spelling, thus they are not a reliable source for a linguistic research. A linguist, who would make the effort of describing the Polish language of the author, should therefore locate and take advantage the original sources, dispersed in various archives in Vilnius."Домашние записки" епископа Матвея Волончевского. К вопросу о социальной и языковой обстановке на территории бывшего Великого княжества Литовского во время царского правленияСтатья приближает интересную, но спорную, личность священника XIX-го века и его письменное наследие на польском языке. Заметки епископа Матвея Волончевского документируют репрессии, применяемые царским правительством по отношению к Католической церкви в Литве после восстаний против царской власти, и – одновременно – отражают состояние тогдашнего польского языка и его общественные функции. Изданные в научной разработке историков: Альдоны Прашмантайте и Яна Юркевича рукописи Волончевского [Motiejus Valančius, Namų užrašai (Домашние заметки), Vilnius: Baltos lankos, 2003] сильно кодифицированы и не могут быть достоверным источником лингвистических исследований. Лингвист, который захочет изучить польский язык жемайтского автора, будет вынужден работать с подлинниками, разбросанными по разным вильнюсским архивным фондам.