Odporność organizacyjna, powszechnie rozumiana jako zdolność organiza- cji do radzenia sobie z przeciwnościami (Weick 1993), w ostatnich latach zna- cząco zyskuje na popularności jako obiekt badań w naukach o zarządzaniu i jakości (Williams, Whiteman i Kennedy 2021). Liczba publikacji w tym obsza- rze rośnie z roku na rok, a przyczyn popularności tej tematyki można upatrywać między innymi w niekorzystnych zjawiskach naturalnych (Danes i in. 2009; Clement i Rivera 2017) i ekonomicznych (Koronis i Ponis 2018; Searing, Wiley i Young 2021). Zainteresowanie to wynika z dostrzeżenia wpływu katastrof natu- ralnych (Williams i Shepherd 2016), zjawisk społecznych (Korbi, Ben Slimane i Triki 2021), kryzysów ekonomicznych (Grądzki i Zakrzewska-Bielawska 2009; Amann i Jaussaud 2012), kryzysów powodowanych na przykład przez konflikty militarne (wojna na Ukrainie) czy w ostatnich latach zwłaszcza pandemii koro- nawirusa (Dyduch i in. 2021; Brunelli i in. 2022) na funkcjonowanie podmiotów gospodarczych. Zjawiska te wywołują wzmożone wysiłki badaczy poszukujących mechanizmów pozwalających organizacjom przetrwać i rozwijać się w obliczu nieprzewidzianych, często trudnych do dostrzeżenia z wyprzedzeniem, przeciw- ności (Zastempowski 2010). Źródeł odporności poszukuje się zarówno na płasz- czyźnie indywidualnej (Duchek 2020), badając zespoły (Minichilli, Corbetta i MacMillan 2010), organizacje (Ortiz-de-Mandojana i Bansal 2016), sieci orga- nizacji (Pettit, Fiksel i Croxton 2010), społeczności (Cruz i in. 2014), miasta (Labaka i in. 2019) czy całe regiony (Salvato i in. 2020). W niniejszej monogra- fii uwaga skupiona jest przede wszystkim na odporności przedsiębiorstw, co lokuje to opracowanie w obszarze nauk o zarządzaniu i jakości. Pomimo wielu bardzo wartościowych badań nad zjawiskiem odporności organizacyjnej (Weick 1993; 2016; Williams i in. 2017; Hillmann i Guenther 2021), prowadzonych od lat 2000, głównie po wydarzeniach z 11 września 2000 roku (Coutu 2002; Sutcliffe i Vogus 2003; Gittel i in. 2006), oraz zaangażowa- nia w procesy generowania wiedzy niezwykle wpływowych badaczy (Sutcliffe i Vogu 2003; Weick 1993; Willilams i in. 2017), ciągle w literaturze podnoszone są zarzuty dotyczące niewystarczającego zrozumienia samego zjawiska (Burnard i Bhamra 2011), jego struktury (Conz i Magnani 2020), nośników (Fang i in. 2020) i efektów (Prayag i in. 2018). Nie do końca rozwikłane są także wzajemne zależności pomiędzy odpornością organizacyjną a koncepcjami pokrewnymi (między innymi zarządzaniem ryzykiem – Rød i in. 2020). Literatura zagranicz- na obfituje w rozmaite konceptualizacje odporności organizacyjnej publikowane w najlepszych źródłach (van der Vegt i in. 2015), niemniej ciągle podnoszony jest argument konieczności lepszego zrozumienia samego zjawiska oraz osadze- nia go w ramach nauk o zarządzaniu. Szczególnie ważne z perspektywy po- znawczej są zdaniem naukowców (Hillmann 2021) badania o charakterze empi- rycznym, które w sposób metodycznie poprawny pogłębiłyby zrozumienie istoty samego zjawiska oraz jego związków z funkcjonowaniem przedsiębiorstw (Khlystova, Kalyuzhnova i Belitski 2022). Na tym tle rodzą się istotne pytania, na które przegląd literatury nie daje w pełni satysfakcjonujących odpowiedzi. Dotyczą one istoty odporności organizacyjnej, sposobu jej pomiaru, jej związ- ków z innymi aspektami funkcjonowania organizacji (przedsiębiorstw) oraz mechanizmów i czynników prowadzących do wzrostu odporności wyrażającej się w formułowaniu trafnych odpowiedzi na nieprzewidziane zdarzenia o poten- cjalnie negatywnych konsekwencjach dla przedsiębiorstwa. W sferze teoretycznej niniejsza monografia zmierza do wypełnienia wska- zanej powyżej luki poprzez próbę doprecyzowania rozmytego pojęcia odporno- ści organizacyjnej, czyli określenia jej ram teoretycznych. Mając na uwadze różnorodność podmiotów rynkowych, które mogą być grupowane według wielu kryteriów, rozważania w niej odnoszą się przede wszystkim do grupy przedsię- biorstw rodzinnych, postrzeganych jako quasi-homogeniczna populacja wysoce specyficznych podmiotów gospodarczych (Glinka i Gudkowa 2003; Sułkowski 2011; Dibrell i Memili 2019). Zawężenie to wynika z trzech zasadniczych prze- słanek. Po pierwsze, jak wskazują Steinerowska-Streb i Kraśnicka (2020), przedsiębiorstwa rodzinne w gospodarkach rozwiniętych tworzą znaczącą część produktu krajowego brutto, dają zatrudnienie znacznej grupie osób i w dużej mierze decydują o poziomie rozwoju gospodarczego państw. Są one zatem nie- zwykle istotnym elementem rynku. Po drugie, specyfika przedsiębiorstw rodzin- nych, odróżniająca je od firm o charakterze nierodzinnym, sprawia, że w obliczu kryzysu są one w stanie skuteczniej odpowiadać na wyzwania tworzone przez nieprzewidziane przeciwności (Amman i Jaussaud 2012). W związku z tym rozpoznanie źródeł ponadprzeciętnej odporności przedsiębiorstw rodzinnych może potencjalnie wskazać kierunki doskonalenia procesów w innych typach organizacji. Po trzecie, o ile w odniesieniu do przedsiębiorstw w ogólności na temat odporności wiadomo relatywnie dużo, o tyle wiedza dotycząca odporności organizacyjnej przedsiębiorstw rodzinnych jest wysoce rozproszona i wycinko- wa, a prowadzone nieliczne badania kierują do często rozbieżnych wniosków (por. Mihotić, Raynard i Ćorić 2022). Zatem w niniejszej monografii, w zakresie teoretycznym, zamierzeniem jest dookreślenie istoty i mechanizmów odporności organizacyjnej tej właśnie grupy przedsiębiorstw. W sferze metodycznej podstawowym wyzwaniem jest próba operacjonali- zacji i zaproponowania metody pomiaru samej odporności rozumianej przez pryzmat zdolności przedsiębiorstwa, osadzenie jej w kontekście charakterystycz- nym dla przedsiębiorstw rodzinnych i powiązanie z główną zmienną zależną inte- resującą badaczy nauk o zarządzaniu – efektywnością organizacyjną przedsię- biorstwa. Do tej pory dociekania prowadzone na łamach międzynarodowych publikatorów nie doprowadziły do jednoznacznych rozstrzygnięć dotyczących wzajemnych związków odporności organizacyjnej z efektywnością organizacyj- ną w przedsiębiorstwach rodzinnych, choć literatura z obszaru odporności orga- nizacyjnej jako takiej daje podstawy dla dostrzeżenia możliwych powiązań (Alonso-Dos-Santos i Llanos-Contreras 2019; Battisti i in. 2019). Od strony metodycznej celem jest zatem operacjonalizacja pojęcia odporności organiza- cyjnej i kontekstualizacja zależności pomiędzy odpornością a efektywnością organizacyjną w przedsiębiorstwie rodzinnym. W sferze empirycznej praca zmierza do sprawdzenia zależności pomiędzy odpornością organizacyjną i efektywnością organizacyjną przedsiębiorstw ro- dzinnych w kontekście zmiennych charakterystycznych dla tej grupy firm – w szczególności pod uwagę wzięto zagadnienia bogactwa społeczno-emocjo- nalnego, które określane jest jako czynnik najsilniej odróżniający przedsiębior- stwa rodzinne od nierodzinnych (Berrone, Cruz i Gomez-Mejia 2012), uczenia się na błędach i niepowodzeniach, stanowiącego podstawę dla tworzenia organi- zacyjnych zdolności do adekwatnych odpowiedzi na zagrożenia płynące z oto- czenia (Williams i in. 2017; Duchek 2020), oraz wrogości, złożoności i zmien- ności otoczenia, postrzeganych jako tworzące zbiór uwarunkowań, w których funkcjonuje każde przedsiębiorstwo, także rodzinne (Bryce i in. 2020). Zgodnie z wiedzą autora, tak zakrojone badania nie były do tej pory prezentowane ani w krajowej, ani też międzynarodowej literaturze, co powinno istotnie wzbogacić wiedzę dotyczącą antecedencji i mechanizmów prowadzących do odporności organizacyjnej oraz jej powiązań z efektywnością organizacyjną przedsiębior- stwa rodzinnego. W końcu, w sferze praktycznej podjęto próbę zaprezentowania wskazówek pomagających przedsiębiorcom kierującym firmami rodzinnymi tworzyć wa- runki organizacyjne sprzyjające oraz zwiększające szanse na przetrwanie zawi- rowań i nieprzewidzianych trudności. Niemniej, ze względu na naukowy charak- ter opracowania trzeba mieć na uwadze, że wnioski płynące z prowadzonych analiz literatury i wyników badań empirycznych mają charakter silnie uzależ- niony od kontekstu – nie jest intencją autora dostarczenie zbioru uniwersalnych praktyk gwarantujących sukces, gdyż takowy nie byłby uprawniony w świetle przeprowadzonych dociekań. Aby zrealizować tak postawione cele, zdecydowano się na wykorzystanie wieloetapowego procesu badawczego, zakładającego pogłębione studia literatu- rowe, wykorzystujące między innymi technikę systematycznego przeglądu lite- ratury, oraz badania empiryczne, zaprojektowane i zrealizowane zgodnie z wy- tycznymi prowadzenia badań ilościowych. Dane stanowiące podstawę rozważań zostały zgromadzone na przełomie lat 2018 i 2019 i pochodzą od respondentów z 339 krajowych małych i średnich przedsiębiorstw rodzinnych. Treść monografii została podzielona na pięć rozdziałów, przy czym dwa pierwsze mają charakter teoretyczny, w których starano się zrealizować sformu- łowany cel odnoszący się do doprecyzowania pojęcia odporności organizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego. W pierwszej kolejności na podstawie systematyczne- go przeglądu literatury dotyczącej odporności organizacyjnej zidentyfikowano ob- szary, w których do tej pory koncentrowała się uwaga badaczy w odniesieniu do odporności organizacyjnej przedsiębiorstw w ogólności. Z przeprowadzonych analiz płynie wniosek, że odporność organizacyjna jest związana ze sposobami odpowiedzi na zagrożenia – przede wszystkim zewnętrzne względem organiza- cji, a wśród nich należy wyszczególnić kryzysy i katastrofy, charakterystyki otoczenia, a zwłaszcza jego wrogość, złożoność i zmienność oraz szeroko pojęte ryzyko. Badania nad odpornością były prowadzone w wielu przypadkach w prze- krojach branżowych, w różnych typach organizacji, funkcjonujących w różnych krajach. W literaturze obecne są również badania nad odpornością zespołów, w tym zespołów projektowych. Wśród koncepcji pokrewnych pojawiających się w opracowaniach odnoszących się do odporności należy wskazać przede wszystkim koncepcje zarządzania ryzykiem, a także solidności organizacyjnej i społecznej odpowiedzialności. Wśród czynników towarzyszących odporności niezbywalne miejsce mają procesy prowadzące do przetrwania i mechanizmy przeciwdziała- nia przeciwnościom, zasoby organizacji, charakterystyki osób, szeroko pojmo- wane zdolności organizacji, przedsiębiorczość i innowacje, a także strategie, procesy zarządzania w przedsiębiorstwie, uczenia się, struktury organizacyjne czy zagadnienia współpracy. Wśród efektów odporności wyszczególniane są przede wszystkim zagadnienia trwałości organizacji i efektywności organizacyj- nej. Podstaw samej koncepcji należy poszukiwać przede wszystkim na gruncie zarządzania strategicznego i zasobowej teorii organizacji, a także zarządzania zasobami ludzkimi oraz koncepcji kapitału społecznego. W dalszym kroku przedstawiono rozwój teorii odporności organizacyjnej w przekroju chronologicznym, gdzie wskazano na trzy okresy rozwoju zaintere- sowania koncepcją – od źródeł (lata 1981-2002), przez zintensyfikowanie zain- teresowań i zabieganie o akceptację, które miały miejsce w latach 2003-2013, do rozwoju teorii odporności i jej empirycznej weryfikacji, która trwa aż do chwili obecnej. W każdym z tych okresów omówiono kluczowe z perspektywy rozwoju wiedzy opracowania naukowe wyłonione w drodze analizy cytowalności po- szczególnych prac. Efektem przeprowadzonych analiz, w tym analiz definicji pojęcia, było sformułowanie autorskiego podejścia opartego na 50 najczęściej przywoływanych w literaturze źródłach, co doprowadziło do przedstawienia głównych wniosków i podsumowania rozważań na temat samej odporności or- ganizacyjnej w końcowej części rozdziału I. Jako główne wnioski z dokonanego przeglądu warto wskazać powiązanie odporności z efektywnością organizacyjną przedsiębiorstwa, konieczność kontekstualizacji przedmiotowej zależności oraz szczególną rolę uczenia się – zwłaszcza na błędach i niepowodzeniach – dla kształtowania zdolności do przetrwania w obliczu kryzysów. Rozdział II jest kontynuacją dociekań dotyczących odporności, tym razem w przedsiębiorstwach rodzinnych. Rozpoczyna się charakterystyką przedsiębior- stwa rodzinnego jako specyficznego obiektu badania, a rozważania w tej części prowadzą do identyfikacji cech wyróżniających firmy rodzinne. Szczególną rolę odgrywają w tym przypadku kwestie sukcesji w przedsiębiorstwie rodzinnym i rodzinności oraz zagadnienia nadzoru właścicielskiego, profesjonalizacji za- rządzania, roli rodziny, a także czynnik, który zdaniem autorów zajmujących się funkcjonowaniem przedsiębiorstw rodzinnych różnicuje te firmy od innych naj- bardziej, czyli bogactwo społeczno-emocjonalnego. Dociekania te doprowadziły do doprecyzowania pojęcia odporności organizacyjnej przedsiębiorstwa rodzin- nego, które na potrzeby niniejszej pracy sformułowano następująco: Odporność organizacyjna przedsiębiorstwa rodzinnego przejawia się w zdolności do przewidywania wystąpienia potencjalnych, niekorzyst- nych i nieoczekiwanych zakłóceń w otoczeniu zagrażających jej funk- cjonowaniu oraz dobrobytowi rodziny, a gdy się zdarzą, do szybkiego i efektywnego odpowiadania (reagowania) na nie. Prowadzą do niej procesy adaptacji (zmiany struktur, strategii i sposobów działania, wprowadzanie nowych rozwiązań i eksploatowanie nadarzających się szans), wykorzystujące dostępne dla przedsiębiorstwa i członków rodziny zasoby dla zapewnienia przetrwania (to jest do podtrzymania podstawo- wych funkcji, realizacji celów, w tym bogactwa społeczno-emocjonalnego, stabilności i sukcesji w dłuższym czasie). W przypadku wystąpienia ne- gatywnych skutków odporność prowadzi do odbudowy i powrotu do co najmniej pierwotnego stanu. W kolejnej części rozdziału II uwaga została poświęcona rozpoznaniu kwe- stii istotnych dla przedsiębiorstw rodzinnych, kluczowych z perspektywy stanu wiedzy odporności organizacyjnej w tej grupie przedsiębiorstw. W tym przy- padku analiza słów kluczowych zidentyfikowanych w opracowaniach doprowa- dziła do sporządzenia mapy badań nad odpornością ukazującej źródła zagrożeń dla organizacji, źródła i mechanizmy odporności wraz z konstruktami powiąza- nymi, konteksty prowadzonych badań, kluczowe teorie i metody, a także efekty samej odporności. W dalszym kroku przeprowadzono analizę kluczowych z per- spektywy wiedzy badań, wyłonionych na podstawie liczby cytowań. Analiza ta doprowadziła do wielu obserwacji dotyczących samej natury odporności w przed- siębiorstwach rodzinnych i umożliwiła kontekstualizację podstawowej z per- spektywy celów pracy zależności pomiędzy odpornością organizacyjną i efek- tywnością. Zmiennymi kontekstowymi, w świetle analiz literatury, godnymi szczególnego rozpoznania, są uczenie się na błędach i niepowodzeniach, wspo- mniane już bogactwo społeczno-emocjonalne oraz wrogość, złożoność i zmienność otoczenia. Analizy te dały podstawy do postawienia ośmiu hipotez badawczych, które były wyprowadzane na bieżąco, a potem syntetycznie przedstawione w rozdziale III. Hipotezy te sformułowano następująco: H1: Odporność organizacyjna przedsiębiorstwa jest pozytywnie powiązana z jego efektywnością organizacyjną. H2: Organizacyjne uczenie się na błędach i niepowodzeniach prowadzi do wzrostu odporności organizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego. H3: Uczenie się na błędach i niepowodzeniach prowadzi do wzrostu efektywno- ści organizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego. H4: Odporność organizacyjna mediuje w zależności pomiędzy uczeniem się na błędach i niepowodzeniach a efektywnością organizacyjną przedsiębior- stwa rodzinnego. H5: Bogactwo społeczno-emocjonalne prowadzi do wzrostu odporności organi- zacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego. H6: Bogactwo społeczno-emocjonalne prowadzi do wzrostu efektywności orga- nizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego. H7: Odporność organizacyjna mediuje w zależności pomiędzy bogactwem spo- łeczno-emocjonalnym a efektywnością organizacyjną przedsiębiorstwa ro- dzinnego. H8: Otoczenie przedsiębiorstwa moderuje zależność pomiędzy odpornością organizacyjną przedsiębiorstwa rodzinnego a jego efektywnością organiza- cyjną w taki sposób, że im otoczenie jest bardziej wrogie, złożone i dyna- miczne, tym zależność pomiędzy odpornością organizacyjną przedsiębior- stwa rodzinnego i jego efektywnością organizacyjną jest silniejsza. Rozdział III ma charakter metodyczny i prezentuje efekty konceptualizacji kluczowych zależności pomiędzy zmiennymi, by w dalszym kroku przedstawić przebieg badań empirycznych (w tym dobór próby i techniczne aspekty groma- dzenia danych), zaprezentować podstawowe informacje o badanych firmach i scharakteryzować podejście do pomiaru podstawowych zmiennych. Wykorzy- stując podstawowe statystyki, w tej części ukazano rzetelność przyjętych skal i opisano sposób potraktowania zjawisk w dalszych etapach analizy. Rozdział IV prezentuje wyniki badań empirycznych nad wynikającymi z modelu badawczego zależnościami. Analizy rozpoczęto od przedstawienia podstawowych statystyk opisowych i miar współzależności, by w dalszej części poddać testowaniu relacje pomiędzy zmiennymi z wykorzystaniem modelowa- nia równań strukturalnych, analiz mediacji i moderacji. Wyniki doprowadziły do przyjęcia H1, H5 i H7, przyniosły częściowe potwierdzenie dla H2, H3 i H4 oraz nie potwierdziły poprawności przypuszczeń wyrażonych w H6 i H8. Zatem odporność organizacyjna w przedsiębiorstwie rodzinnym prowadzi do wzrostu jego efektywności organizacyjnej, jest zależna od uczenia się na błędach i nie- powodzeniach oraz silnie uzależniona od bogactwa społeczno-emocjonalnego. Istotnie mediuje ona zależność pomiędzy bogactwem społeczno-emocjonalnym a efektywnością organizacyjną przedsiębiorstwa. Uczenie się na błędach i nie- powodzeniach, w zależności od jego typu, różnie wpływa na efektywność orga- nizacyjną przedsiębiorstwa. Nie potwierdzono natomiast bezpośrednich związków pomiędzy bogactwem społeczno-emocjonalnym i efektywnością organizacyjną przedsiębiorstwa, a wrogość, złożoność i zmienność otoczenia nie jest istotnym moderatorem zależności pomiędzy odpornością a efektywnością w przedsiębior- stwie rodzinnym. W rozdziale V przeprowadzono dyskusję nad uzyskanymi wynikami badań, która doprowadziła do sformułowania wielu wniosków o charakterze teoretycz- nym i praktycznym, a także do identyfikacji potencjalnie interesujących przy- szłych kierunków badań. W części tej wskazano również słabości i ograniczenia przyjętych rozwiązań metodycznych i założeń. Całość kończy syntetyczne pod- sumowanie. Przyjęta metoda badawcza miała w założeniu sprzyjać realizacji postawio- nych we wstępie celów, a w poszczególnych częściach starano się konsekwent- nie odpowiadać na pojawiające się pytania. W świetle prowadzonych analiz odporność organizacyjna jest konstruktem złożonym i silnie uwikłanym w za- leżności z innymi elementami przedsiębiorstwa rodzinnego. Ma ona zdolność do kształtowania efektywności organizacyjnej i jest budowana w procesach uczenia się na błędach i niepowodzeniach oraz korzysta z bogactwa społeczno-emocjo- nalnego firmy rodzinnej. Wkład w rozwój teorii to przede wszystkim doprecy- zowanie pojęcia odporności organizacyjnej – w tym odporności organizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego – oraz określenia jego ram teoretycznych. Zabieg ten zrealizowano w pierwszych dwóch rozdziałach monografii. Kluczową kwe- stią wydaje się w tym zakresie opracowanie autorskiej definicji odporności or- ganizacyjnej przedsiębiorstwa rodzinnego osadzonej na gruncie analizy pięć- dziesięciu ujęć odporności pobranych z najczęściej przywoływanych artykułów naukowych z tego obszaru. Definicja ta uwzględnia ponadto wyróżniki przed- siębiorstwa rodzinnego. Przegląd literatury doprowadził także do operacjonali- zacji odporności organizacyjnej w przedsiębiorstwie rodzinnym. Stworzona skala została uprzednio przetestowana, a w niniejszej monografii poddana głęb- szym analizom. Osadzenie odporności przedsiębiorstwa rodzinnego w kontekście uczenia się na błędach i niepowodzeniach, bogactwa społeczno-emocjonalnego oraz otoczenia zadaniowego organizacji, a także powiązanie odporności z efek- tywnością przedsiębiorstwa rodzinnego doprowadziło do stworzenia własnego modelu badawczego. Został on w dalszej kolejności poddany testowaniu, co doprowadziło do empirycznej weryfikacji zależności pomiędzy zmiennymi uję- tymi w modelu. Wyniki badań wskazują na istotną rolę odporności organizacyj- nej w kształtowaniu efektywności przedsiębiorstwa rodzinnego. Uwypuklają również rolę uczenia się na błędach i niepowodzeniach oraz bogactwa społeczno- -emocjonalnego w kreowaniu samej odporności. Analizy mediacji wykazały natomiast mediującą rolę samej odporności w zależności pomiędzy bogactwem społeczno-emocjonalnym a efektywnością przedsiębiorstwa rodzinnego. Co za- skakujące, wrogość, złożoność i zmienność otoczenia nie odgrywają zakładanej oraz wskazywanej w literaturze roli moderatora zależności pomiędzy odporno- ścią a efektywnością przedsiębiorstwa rodzinnego. Skonfrontowanie analiz statystycznych z przeprowadzonymi w dwóch pierwszych rozdziałach analizami literatury doprowadziło do identyfikacji im- plikacji teoretycznych, wniosków o charakterze praktycznym oraz wskazania przyszłych kierunków badań nad odpornością organizacyjną przedsiębiorstwa rodzinnego. Zgodnie z przeglądem literatury to pierwsze opracowanie systema- tyzujące zagadnienia odporności organizacyjnej przedsiębiorstw rodzinnych w tak szerokim ujęciu. Praca wpisuje się w badania prowadzone w nurcie zarzą- dzania strategicznego oraz badań prowadzonych w przedsiębiorstwach rodzin- nych, których dorobek starano się wzbogacić.