BookPDF Available

Osoba w centrum? Specyfika debaty bioetycznej we Włoszech

January 2025

Publisher: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
ISBN: 978-83-8281-349-4

Authors:

Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw

Głównym celem monografii jest analiza filozoficzna debaty bioetycznej we Włoszech. Podjęte dociekania można doprecyzować przy pomocy następujących pytań: W jaki sposób ukształtowały się w Italii dwa przeciwstawne paradygmaty: bioetyka laicka (wł. laica) i bioetyka katolicka (wł. cattolica)? Co stanowi specyfikę filozofii impersonalnej (wł. impersonale), czyli filozofii bezosobowej lub nieosobowej, która postuluje całkowite usunięcie pojęcia osoby z rozważań filozoficznych i debaty publicznej? W jaki sposób krytykują to stanowisko zwolennicy filozofii osoby i bioetyki personalistycznej? Jakie zagadnienia filozoficzne stały się istotną częścią debaty publicznej we Włoszech w kontekście przyjęcia w 2004 r. ustawy, która reguluje stosowanie metod sztucznego zapłodnienia? Co sądzą w tym kraju na temat początku życia ludzkiego przedstawiciele różnych nurtów filozoficznych? Jak należy oceniać prymat prawa nad etyką, który coraz częściej pojawia się w sporach bioetycznych? W książce postawiono następującą hipotezę badawczą: specyfiką debaty bioetycznej we Włoszech jest konfrontacja bioetyki laickiej z bioetyką katolicką, a centralny element sporu stanowi pojęcie człowieka jako osoby i rozumienie życia ludzkiego na pierwszym etapie jego rozwoju. Z powyższą hipotezą wiąże się przekonanie, że włoska debata bioetyczna charakteryzuje się solidną argumentacją filozoficzną, która potwierdza znaną skądinąd tezę o kluczowym znaczeniu antropologii i etyki dla oceny współczesnych zagadnień bioetycznych.

Content uploaded by Andrzej Kobyliński

Content may be subject to copyright.

Andrzej Kobyliński

OSOBA W CENTRUM?

Specyfika debaty bioetycznej we Włoszech

Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszysk iego w Warszawie

Wydawnictwo Naukowe UKSW

Warsz awa  

Recenzenci:

prof. dr hab. Krzysztof Stachewicz

prof. dr hab. Marek Szulakiewicz

Redakcja:

Wojciech Frankiewicz

Projekt ok ładki:

Anna Szwaja

Projekt typograczny, skład iłamanie:

Renata Witkowska

Na okładce: Charles François Jalabert, Edyp i Antygona lub Plaga Teb,

Muzeum Sztuk Piknych w Marsylii

ISBN ---- (wersja drukowana)

---- (wersja elektroniczna)

Wydawnictwo Naukowe

Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyskiego wWarszawie

- Warszawa, ul. Dewajtis ,

tel.  --; e-mail: wydawnict wo@uksw.edu.pl

www.wydawnictwo.uksw.edu.pl

Druk ioprawa:

Volumina.pl Sp. zo.o.

ul. Ks.Witolda -, - Szczecin

Poród wszystkiego, co istnieje, osoby zajmuj miejsce szczególne.

Osoby nie stanowi rodzaju naturalnego. Musimy ju wiedzie, ojaki

rodzaj istot chodzi, aby wiedzie, czy mamy do czynienia z„czym” czy

te z„kim”. Co mamy na myli, gdy mówimy o„kim”, czyli oosobie,

przyznajc tym samym owemu komu prawo do szczególnego statusu? Od

czasu słynnej denicji Boecjusza, wedle której osoba jest „indywidualn

substancj racjonalnej natury”, wlozoi próbowano wyróni cechy, ze

wzgldu na które pewne istoty nazywamy osobami.

Robert Spaemann

XXwiek spustoszyła demiurgiczna gorczka totalitaryzmów, bdcych

odpowiedzi na pokus przemiany ludzkiego wiata. Błdem byłoby jednak

sdzi, e wyleczylimysi ju ztych złudze. Zdecydowanie odrzucilimy

jedynie totalitaryzm jako terror. Wci jednak kusi nas przemiana, obalenie

tego niedoskonałego wiata. Wtym punkcie historii, wktórym obecnie

jestemy, spór iwalka toczsi pomidzy tymi, którzy chc jeszcze zastpi

ten wiat innym, atymi, którzy chc go broni iochrania.

Chantal Delsol

Spis treści

Wstęp 11

Rozdział i

Charakterystyka głównych paradygmatówbioetycznych 21

1. Rozwój rónych nurtów bioetyki 22

1.1. Konfrontacja midzy bioetyk laick abioetyk katolick 22

1.2. Publikacja manifestów bioetyki laickiej 37

1.3. Wpływ debaty bioetycznej na rozumienie laickoci 42

1.4. Działalno Narodowego Komitetu ds. Bioetyki 47

2. Pogldy przedstawicieli bioetyki laickiej 50

2.1. Wpływ lozoi analitycznej na bioetyk

wedługUbertaScarpellego 51

2.2. Eugenia Lecaldana bioetyka cile połczona zetyk 59

2.3. Bioetyka postmetazyczna Gianniego Vaima 68

3. Stanowiska reprezentantów bioetyki katolickiej 75

3.1. Elio Sgreccia jako promotor bioetyki personalistycznej 75

3.2. Pogldy Vioria Possentiego natematrewolucji

biopolitycznej 84

3.3. Metoda fenomenologiczna wbioetyce według Paola

Valoriego 94

SpiS treści

Rozdział ii

Spór dotyczący rozumienia człowieka jakoosoby 103

1. Negacja pojcia osoby wlozoi Roberta Esposita 104

1.1. Geneza projektu lozoi impersonalnej 104

1.2. Dekonstrukcja pojcia osoby jakodyspozytywu

wykluczajcego 112

1.3. Filozoa bezosobowa wkontekcie biopolityki 118

2. Wpływ personalizmu na bioetyk wedługVioriaPossentiego 125

2.1. Krytyka lozoi niepersonalistycznej 125

2.2. Osoba jako fundamentalna zasada lozoczna 132

2.3. Rola personalizmu wochronie godnoci ycia ludzkiego 145

2.4. Znaczenie pojcia osoby wkontekcie sztucznej inteligencji 151

2.5. Centralne miejsce osoby wprojekcie lozoi przyszłoci 160

Rozdział iii

Godność życia ludzkiego wkontekście zapłodnienia invitro 167

1. Debata publiczna dotyczca prokreacji wspomaganejmedycznie 168

1.1. Charakterystyka ustawy osztucznym zapłodnieniu 168

1.2. Debata bioetyczno-polityczna zwizana zreferendum 178

2. Spór opocztek ycia człowieka 186

2.1. Argumenty autorów negujcych człowieczestwo embrionu 187

2.2. Pogldy zwolenników niezbywalnej godnoci ycia

pocztego 191

2.3. Nowe elementy sporu ostatus ludzkich zarodków 198

3. Stanowisko „pobonych ateistów” wsprawachbioetycznych 202

3.1. Geneza icharakterystyka „ateizmu chrzecijaskiego” 202

3.2. Pogldy bioetyczne Giuliana Ferrary 206

3.3. Rewolucja biotechnologiczna wocenie Oriany Fallaci 209

4. Status ludzkiego embrionu wedługEmanuelaSeverina 217

4.1. Wpływ lozoi idealistycznej na zagadnienia

antropologiczne 217

SpiS treści 9

4.2. Rozumienie potencjalnoci ycia ludzkiego 225

4.3. Współczesna technika jako wcielenie woli mocy 231

Rozdział iV

Wpływ Trybunału Konstytucyjnego naustawę40/2004 237

1. Zmiana przepisów prawnych wlatach 2008–2014 238

1.1. Problem dopuszczalnej liczby tworzonych zarodków

iichimplantacji 238

1.2. Uchylenie zakazu zapłodnienia heterologicznego 245

1.3. Zarzuty dotyczce wyroku 162/2014 254

2. Konsekwencje prawne orzeczenia z2014r. 261

2.1. Stanowisko Narodowego Komitetu ds. Bioetyki 262

2.2. Poszukiwanie nowych rozwiza legislacyjnych 264

2.3. Regulacje prawne wprowadzone przez Ministerstwo

Zdrowia 269

3. Spór ozapłodnienie pozaustrojowe wlatach2015–2023 273

3.1. Ocena diagnostyki preimplantacyjnej ibada na

embrionach 274

3.2. Problem par jednopłciowych iodpowiedzialno

rodzicielska 276

Za kończenie 281

Bibliograa 292

Conclusion 329

Table ofContents 339

Indeks osobowy 342

Wstęp

Wwielu krajach wiata zagadnienia bioetyczne stałysi przedmiotem ostrych

sporów lozocznych, religijnych, prawnych ipolitycznych. Wlatach . XXw.

m.in.tego rodzaju dyskusje doprowadził y wStanach Zjednoczonych do głbo-

kiego koniktu wiatopogldowego, nazy wanego wojn kulturow (ang.culture

war)



. Jednym zpastw, wktórym od kilkudziesiciu lat toczysi oywiona

ibardzo merytoryczna debata bioetyczna, s take Włochy. Głównym celem

niniejszej monograi jest analiza lozoczna tej dyskusji iukazanie jej najwa-

niejszych elementów.

Podjte dociekania mona doprecyzowa przy pomocy nastpujcych py-

ta: Wjaki sposób ukształtowałysi wItalii dwa przeciwstawne paradygmaty:

bioetyka laicka (wł. laica) ibioetyka katolicka (wł. caolica)? Co stanowi spe-

cyk lozoi impersonalnej (wł. impersonale), czyli lozoi bezosobowej lub

nieosobowej, która postuluje całkowite usunicie pojcia osoby zrozwaa

lozocznych idebaty publicznej? Wjaki sposób kryt ykuj tostanowisko zwo-

lennicy lozo i osoby ibioetyki persona listycznej? Jakie zagadnienia lozoczne

stałysi istotn czci debaty publicznej we Włoszech wkontekcie przyjcia

wr. ustawy, która reguluje stosowanie metod sztucznego zapłodnienia?

Cosdz wtym kraju na temat pocztku ycia ludzkiego przedstaw iciele rónych

nurtów lozocznych? Jak naley ocenia pry mat prawa nad etyk , który coraz

czciej pojawiasi wsporach bioetycznych?

Por. J.D.Hunter, Culture Wars. e Struggle toDene America, New York 1991;

J.D.Hunter, A.Wolfe, Is ere aCulture War? ADialogue onValues and American Public Life,

Washington, D.C. 2006; B.O’Reilly, Culture Warrior, New York 2006; A.Hartman, AWar

for the Soul ofAmerica. AHistory ofthe Culture Wars, Chicago 20151, 20192.

WStęp

Wpracy postawiono nastpujc hipotez badawcz: specyk debaty

bioetycznej we Włoszech jest konfrontacja bioetyki laickiej zbioetyk kato-

lick, acentralny element sporu stanowi pojcie człowieka jako osoby iro-

zumienie ycia ludzkiego na pierwszym etapie jego rozwoju. Zpowysz

hipotez wiesi przekonanie, e włoska debata bioetyczna charaktery

zujesi solidn argumentacj lozoczn, która potwierdza znan skdind

tez okluczowym znaczeniu antropologii ietyki dla oceny współczesnych

zagadnie bioetycznych.

Twórc pojcia bioetyki jest amerykaski biochemik ionkolog Van Rens-

selaer Poer (–), który uył po raz pierwszy tego wyraenia wr.

wdwóch swoich artykułach naukowych



, arok póniej opublikował ksik

pt.Bioetyka. Most ku przyszłoci



. Głównym celem tych prac było połczenie

nauki oyciu zetyk dotyczc ycia, aby wten sposób wypracowa nauk

oprzetrwaniu (ang. science ofsurvival). Poer wnastpujcych słowach tłu-

maczył pochodzenie pojcia bioetyki: „Wybrałem bio-, aby wskaza na wiedz

biologiczn, czyli nauk osystemach yjcych; iwybrałem -etyka, aby wskaza

na wiedz dotyczc wartoci ludzkich”



. Autorowi tego projektu chodziło

ozbudowanie mostu gwarantujcego bezpieczn egzystencj idobrobyt czło-

wieka wwiecie, wktórym rewolucja naukowo-techniczna zaczła stawasi

rodzajem nowotworu zagraajcego ludzkoci irodowisku naturalnemu.

Jednak pojcie bioetyki bardzo szybko utraciło swoje pierwotne znaczenie,

które zostało zdominowane przez nowe rozumienie tej dyscypliny wiedzy,

wy pracowane przez dwóch amer ykaskich badaczy: zjologa embriologii ludz-

kiej André Hellegersa (–), który wr. załoył na Uniwersytecie

Georgetown wWaszyngtonie Instytut Etyki Kennedy’ego (Kennedy Institute

ofEthics), oraz jednego zczłonków tego Instytutu, lozofa ietyka Warrena

omasa Reicha (–). Zgodnie znowym rozumieniem, które jest po-

wszechnie stosowane od prawie pół wieku, bioetyka jest deniowana jako „sy-

stematyczne badanie ludzkiego postpowania wdziedzinie nauk oyciu iopieki

Por. V.R.Poer, Bioethics. e Science ofSurvival, „Perspectives inBiology and Medi-

cine” 14 (1970), s.127–153; tene, Biocybernetics and Survival, „Zygon. Journal ofReligion

and Sciences” 5 (1970), s.229–246.

3 Por. tene, Bioethics. ABridge tothe Future, Englewood Clis 1971.

Tene, Humility and Responsability. ABioethics for Oncologist: Presidential Address,

„Cancer Research” 35 (1975), s.2299.

WStęp 13

zdrowotnej, gdy takie postpowanie jest rozpatry wane wwietle wartoci izasad

moralnych”.

Poer, dostrzegajc ograniczony sukces pierwotnej idei bioetyki oraz do-

minacj koncepcji Hellegersa iReicha, twierdził, e uwaga powicona prob-

lematyce etyki lekarskiej spowodowała zapomnienie pierwotnej idei bioetyki,

która miała dotyczy globalnych ram nauk oyciu. Poer proponował now

nauk ocharakterze biologicznym (ang. biological science), natomiast naukowcy

zwizani zInstytutem Etyk i Kennedy’ego potraktowali bioetyk jako specjaln

sekcj etyki stosowanej, powicon analizie zagadnie wynikajcych zbada

biomedycznych iopieki zdrowotnej.

WItalii rozwój bioetyki jako odrbnej dyscypliny naukowej rozpoczłsi

wpierwszej połowie lat . ubiegłego wieku, natomiast najwczeniejsze ar-

tykuły wjzyku włoskim dotyczce tego obszaru wiedzy, przede wszystkim

przybliajce debat bioetyczn prowadzon wStanach Zjednoczonych, za-

czł ysi ukazywa ju dekad wczeniej. Zkolei pierwsze włosk ie monograe

powicone bioetyce zostały opublikowane na pocztku lat . XX stulecia.

Opisy wały one pocztkowe etapy rozwoju nowej dyscy pliny wiedzy itworzenie

wtym kraju pierwszych centrów bioetycznych. Swego rodzaju instytucjonali-

zacja bioetyki we Włoszech nastpiła wr., gdy na Wydziale Medycznym

Katolickiego Uniwersytetu Najwitszego Serca wRzymie zostało utworzone

pierwsze Centrum Bioetyki.

Specyk włoskiej debaty bioetycznej jest powstanie dwóch odrbnych

paradygmatów, czyli zbiorów poj iteorii naukowych: bioetyki laickiej ibio-

etyki katolickiej. Do najwaniejszych elementów pierwszego znich zaliczasi

5 Encyclopedia ofBioethics, ed. by W.T.Reich, New York 1978, s.XIX.Por. R.Mo,

Moralne ródła deontologii lekarskiej, „Warszawskie Studia Teologiczne” XXII (2009), nr1,

s.175–184.

6 Por. S.Serani, La bioetica inItalia. Da una storia di baaglie etico-politiche aspiragli di

dialogo tra pensiero caolico epensiero laico, Roma 2019, s.40; M.Torchio, Rapporti uomo–

natura secondo le principali metasiche orientali, loro implicazioni bioetiche ed ecologiche, „Natura”

64 (1973), s.101–132; M.Mori, Recenti sviluppi della losoa pratica inlingua inglese, „Rivista

di Filosoa” 71 (1980), s.139–156.

7 Por. A.Bompiani, Bioetica inItalia. Lineamenti etendenze, Bologna 1992; G.Russo,

Storia della bioetica dalle origini ad oggi, w:Storia della bioetica. Le origini, il signicato, le

istituzioni, acura di G.Russo, Roma 1995, s.56–80; Centri di bioetica inItalia. Orientamenti

acononto, acura di C.Viafora, Padova–Roma 1993.

WStęp

zasad samowystarczalnoci człowieka iagnostyczn lub ateistyczn wizj rze-

czy wistoci. Zwolennicy bioetyki laick iej odrzucaj istnienie transcendentnego

wymiaru ycia człowieka imetazycznej struktury bytu ludzkiego. Wkonse-

kwencji neguj m.in.prawo naturalne iobiektywne normy moralne. Zkolei

do najwaniejszych idei głoszonych przez przedstawicieli bioetyki katolickiej

naley warto igodno ycia ludzkiego oraz postrzeganie człowieka jako

bytu osobowego, interpretowanego wwietle rónych nurtów personalizmu.

Tego rodzaju wizja bytu ludzkiego zakłada istnienie m.in.prawa naturalnego,

natury ludzkiej iobiektywnego porzdku moralnego. Bioetyka laicka ibioe-

tyka katolicka historycznie reprezentuj dwa emblematyczne paradygmaty,

wktórych zawierajsi najgłbsze inajbardziej charakterystyczne konikty

wiatopogldowe naszej epoki.

Ukształtowaniesi wItalii dwóch odrbnych paradygmatów bioetycznych

ma chara kter unikatowy wwymiarze ogólnowiatowy m iwiesi ze specyk 

dziejów tego kraju, które s cile połczone zhistori chrzecijast wa iKocioła

katolickiego. Dlaczego? Poniewa znaczn cz obecnego terytorium Włoch

zajmowało wlatach – Past wo Kocielne, atake dzisiaj R zym jest jed-

noczenie stolic Republiki W łoskiej imiastem, wktórym znajdujesi Pastwo

Watykaskie. Wkonsekwencji tych unikatowych uwarunkowa historycznych,

religijnych ikulturowych, szczególnie po Zjednoczeniu Włoch (Risorgimento,

czyli odradzaniesi) wdrugiej połowie XIXw., powstały wtym kraju dwa

modele kulturowe itosamociowe, które take dzisiaj okrelaj wznacznym

stopniu przekonania wiatopogldowe jego mieszkaców.

Zjednej strony istnieje model katolicki (wł. caolico), zdrugiej laicki

(wł. laico). Główne znaczenie tych modeli nie ma charakteru konfesyjnego,

tzn.nie dotycz y przy nalenoci w yzna niowej, ale wy raa tosa mo wiatopogl -

dow. Pier wszy znich jest synonimem przekona konserwaty wnych, tradycyj-

nych ireligijnych, drugi za odnosisi do pogldów liberalnych, owieceniow ych

ipostpowych. Warto wtym miejscu zauway, e kulturowe itosamociowe

znaczenie włoskiego rzeczownika laico jest oczywiste dla jzyka francuskiego

(fr.laïque), natomiast nie ma ono swojego odpowiednika ani wjzyku angiel-

skim, ani wniemieckim. Identyczny problem powstaje wprzy padku tłumaczen ia

tego wy raenia na jzyk polski. Wniniejszej monograi ten włosk i termin wlicz-

bie mnogiej (laici) jest tłumaczony zamiennie jako zwolennicy wiatopogldu

laickiego, przedstawiciele kultury laickiej, reprezentanci modelu laickiego itp.

WStęp 15

Uwzgldnien ie istnienia wItali i dwóch przeciwstawnych modeli kultu rowych

itosamociowych jest konieczne dla właciwego rozumienia paradygmatów

bioetycznych: laickiego ikatolick iego. Bioetyk a laicka ibioetyka katol icka s zako-

rzenione wdwóch modelach ku lturow ych itosamociowych, które we W łoszech

posiadaj bardzo głbokie uwarunkowania historyczne, lozoczne ireligijne.

Wtym kontekcie pojawiasi problem tłumaczenia na jzyk polski włoskiego

wyraenia bioetica laica. Wwikszoci polskich opracowa naukowych termin

ten został przetłumaczony jako bioetyka laicka. Ztego wzgldu takie rozwiza-

nie zostało przy jte take wniniejszej monograi. Wydajesi jednak, e bardziej

odpowiednim tłumaczeniem byłoby polskie wyraenie „bioetyka wiecka”. Dla-

czego? Poniewa wjzyku polskim laicko oznacza najczciej radykaln form

wieckoci pastwa, jak a wystpuje m.in.we Francji. Aprzecie nie otak  laicko

chodzi we włoskim wyraeniu bioetica laica. Dlatego wydajesi, e tłumaczenie

tego terminu jako bioetyka w iecka lepiej oddaje jego zakorzenienie lozoczne,

historyczne ikulturowe. Co wicej, s take wItalii intelektualici, którzy postu-

luj, eby zamiast w yraenia bioetica laica uywa sformułowa nia bioetica secolare

(bioetyka wiecka) albo bioetica laico-secolare (bioetyka laicko-wiecka).

Najwaniejszym przedmiotem konfrontacji bioetyki laickiej zbioetyk

katolick jest rozumienie człowieka jako osoby iinterpretacja pocztku y-

cia ludzkiego. Oywiona debata bioetyczna przyczyniłasi we Włoszech do

rozwoju zainteresowania lozo personalistyczn, która stawia wcentrum

rozumienie człow ieka jako osoby. Personalizm jako nurt lozoczny rozwijałsi

wItalii wlatach . i. XX stulecia, natomiast wnastpnych dwóch dekadach

mona mówi ojego kryzysie. Wdrugiej połowie ubiegłego wieku ostatnia

8 Por. V.Chiti, Vicini elontani. L’incontro tra laici ecaolici nella parabola del riformismo

italiano, Roma 2016.

Por. M.Szczodry, Bioetyka katolicka ibioetyka laicka– dialog czy konontacja?, „Studia

Paradyskie” 28 (2018), s.103–115.

Por. E.Peroli, Essere persona, Brescia 2006; E.Larghero, G.Zeppegno, Bioetica eperso-

na, Roma 2009; M.Aramini, Persona elibertà nel dibaito tra bioetica laica ebioetica caolica,

Fidenza 2011; F.Giglio, Human enhancement. Status quaestionis, implicazioni etiche edignità

della persona, Portogruaro 2014; S.Leone, Bioetica epersona. Manuale di bioetica eMedical

Humanities, Assisi 2020.

Por. F.Silli, T.Valentini, Le molteplici vie del personalismo italiano nel Novecento,

w:Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro,

Milano–Udine 2022, s.81–103.

WStęp

antologia powicona personalizmowi we Włoszech została opublikowana

wr. Zkolei od lat . XXw. trwa wtym kraju cigły rozwój namysłu

lozocznego nad osob, która jest promowana szczególnie przez zwolenników

bioetyki katolickiej jako najbardziej odpowiednie ujcie istoty bytu ludzkiego.

Wtym kontekcie warto przypomnie opini, jak wyraził wr. fran-

cuski lozof Paul Ricoeur (–) wartykule pt. Umiera personalizm,

powraca osoba. Zjednej strony antycypował onpóniejszy rozwój docieka

lozocznych powiconych rozumieniu człowieka jako osoby, zdrugiej za

nie uwzgldnił wpływu rewolucji bioetycznej na zwikszenie zainteresowania

lozo osoby ipersonalizmem. Wjego przekonaniu osoba jest rzeczy wistoci

pierwotn, poniewa nie mona jej zniczego wydedukowa ani nie mona jej

zredukowa do rzeczy czy przedmiotu. Ricoeur podkrelił we wspomnianym

artykule, e tym, co istotne, nie jest personalizm jako jeden zwielu nurtów

lozocznych, lecz osoba.

Wostatnich latach mona zauway wItalii wzrost zainteresowan ia lozo

osoby imyl personalistyczn. Wmarcu r. powstała wtym kraju niezw y-

kle ciekawa iinspirujca inicjatywa lozoczna onazwie „Osoba wCentrum.

Stowarzyszenie na rzecz Filozoi Osoby” (Persona al Centro. Associazione per

la Filosoa della Persona). Organizacja, do której nazwy nawizuje pierwsza

cz tytułu niniejszej monograi, została załoona zmyl opostawieniu

osoby jako „perspektywy perspektyw” wcentrum bada naukowych iwielu

innych inicjatyw edukacyjnych. Chodzi oujmowanie osoby we wszystkich jej

wy miarach duchowych, materialnych, racjonalnych iemocjonalnych, uwzgld-

niajc take jej zdolno do generowania wizi społecznych. Wprzekonaniu

załoycieli tego stowarzyszenia potrzeba ponownego odkrycia osoby wobecnej

epoce histor ycznej, wktórej istnieje rónorodno koncepcji antropologicznych.

Por. Il personalismo: scelta antologica, acura di M.Ivaldo, G.Mura, A.Rigobello, Roma

1975.

13 Por. P.Ricoeur, Meurt le personnalisme, revient la personne, „Esprit” 73 (1983), n.1,

s.113–119.

Por. C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Presentazione, w:Persona. Centralità

eprospeive, dz.cyt., s.9–14. Komitet załoycielski tego stowarzyszenia tworz nastpujce

osoby: Calogero Caltagirone, Claudio Ciancio, Gennaro Cicchese, Giuseppe Goisis, Michele

Indellicato, Angela Michelis, Donatella Pagliacci, Anna Maria Pezzella, Viorio Possenti,

Giorgio Rivolta, Luca Robino, Flavia Silli, Lucia Stefanui, Luigi Vero Tarca, Francesco

Totaro, Gianni Vacchelli, Tommaso Valentini.

WStęp 17

Szczególnie wane jest w ykorzystanie osoby do promocji nowego humanizmu,

wobliczu wyzwa zwizanych przede wszystkim zfutur ystycznym i projektami

postczłowieka itransczłowieka.

Twórcy Stowarzyszenia Osoba wCentrum twierdz, e obrona osobowej

tosamoci jednostk i ludzkiej wiesi zkoniecznoci przezw ycienia wszel-

kiego redukcjonizmu, naturalistycznego lub antropocentrycznego. Łczysi

take zotwarciem na paradygmat ekologii integralnej irozumieniem osoby

ukonstytuowanej wrelacji ztranscendencj oraz wharmonii zwartoci rze-

czy wistoci skoczonych. Wprzekonaniu załoycieli tej organizacji, utrzymujc

nienar uszon ide osoby, mona zaproponowa nowy humanizm, działajc wten

sposób na rzecz odnowy moralnej, kulturalnej ispołecznej. Stowarzyszenie

realizuje swoje cele statutowe poprzez publikacj monograi iartykułów, or-

ganizacj konferencji naukowych, realizacj projektów badawczych, promocj

wmediach zagadnie zwizanych zosob, lozo personalistyczn itosa-

moci osobow człowieka.

Wr., wramach działalnoci Stowarzyszenia Osoba wCentrum, zo-

stała opublikowana praca zbiorowa pt. Osoby, słowa, spotkania. cieki lozoi

osoby



. Publikacja zawiera w ypowiedzi  włosk ich intelektualistów dotyczce

idei osoby obecnej wich badaniach, projektach iopracowaniach. Autorzy tego

dzieła wskazuj cieki, na których spotkal isi zlozocznym problemem osoby.

Podkrelaj take potencjał tego pojcia imoliwoci rozwoju we Włoszech

lozoi personalistycznej. Natomiast wr. Stowarzyszenie Osoba wCen-

trum wydało ksik pt. Osoba. Centralno iperspektywy. Publikacja zawiera

opracowania  autorów, którzy podejmuj zagadnienie osoby wkontekcie

rewolucji biotechnologicznej, sztucznej inteligencji, ekologii itp. Okazujesi,

e idea osoby moe inspirowa integraln ipozytywn wizj wiata, na któr

istnieje dzisiaj coraz wiksze zapotrzebowanie. Publikacja oferuje pogłbione

badania lozoczne, otwarte na interdyscy plinarno imajce na celu przezw y-

cienie dotychczasowej fragmentacji wiedzy.

Por. V.Possenti, Idee chiare sulla persona per orientarsi nel labirinto– rozmow prowadzi

E.Castagna, „Avvenire”, 2lutego 2022, s.17.

16 Por. Persone, parole, incontri. Itinerari per una losoa della persona, acura di C.Calta-

girone, Milano–Udine 2021.

Por. Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti,

F.Totaro, Milano–Udine 2022.

WStęp

Niniejsza monograa składasi zczterech czci. Pierwsza prezentuje naj-

waniejsze nurty bioetyczne, jakie ukształtowałysi wItalii na przestrzeni

ostatnich kilkudziesiciu lat. Przedmiotem szczególnej uwagi bdzie tuanaliza

dwóch najwaniejszych paradygmatów: bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej.

Nie stanowi one spójnych izamknitych systemów mylowych, dlatego wród

zwolenników obydwu paradygmatów mona wskaza mylicieli sympatyzuj-

cych zbardzo rónymi prdami intelektualnymi. Wramach bioetyki laickiej

zostan omówione pogldy trzech wybranych autorów: Uberta Scarpellego

(–), Eugenia Lecaldana (–) iGianniego Vaima (–).

Pierwszy znich odwołujesi wswoich analizach bioetycznych do lozoi ana-

litycznej, drugi zw raca uwag na cisłe zwizki bioetyk i zetyk jako dyscyplin

lozoczn, natomiast trzeci proponuje własn koncepcj bioetyki postmeta -

zycznej. Gdy chodzi obioetyk katolick , analizie zostan poddane stanowiska

trzech nastpujc ych mylicieli: Elia Sgreccii (–), Vioria Possentiego

(–) iPaola Valoriego (–). Sgreccia był promotorem bioetyki per-

sonalistycznej, Possenti wykorzystuje lozo osoby do oceny współczesnej

rewolucji biopolitycznej, aValori zastosował metod fenomenologiczn do

analizy zagadnie bioetycznych.

Druga cz pracy ukazuje wybrane stanowiska antropologiczne dotyczce

rozumienia człowieka jako osoby, które maj istotny wpły w na ocen zagadnie

bioetycznych. Najbardziej znanym włoskim krytykiem osobowego rozumie-

nia ycia ludzkiego jest Roberto Esposito (–), który wypracował projekt

lozoi impersonalnej, czyli bezosobowej lub nieosobowej. Zwraca onuwag

na potrzeb okrelenia nowej tosamoci człowieka innej ni osobowa. Wten

sposób traci swoje znaczenie take kategoria godnoci ludzkiej, która zostaje

zastpiona ogólnym odniesieniem do wartoci ycia. Dlaczego Esposito dy

do usunicia pojcia osoby zrozwaa lozocznych idebaty publicznej? Co

stanowi genez projektu lozoi nieosobowej? Jak rol odgr ywa tego rodzaju

lozoa wkontekcie oceny zagadnie bioetycznych? Czy mona wskaza

inne pojcie ni osoba, które właciwie oddaje istot bytu ludzkiego? Na tego

rodzaju pytania zupełnie innych odpow iedzi ni Esposito udziela wspomniany

wczeniej Viorio Possenti, który zwraca uwag na cigł aktualno osoby

jako fundamentalnej kategorii poznawczej. Wjego przekonaniu naley obecnie

podj na nowo namysł nad człowiekiem, jego odmiennoci iwyjtkowoci na

tle całej przyrody, dc do ukazania szczególnego miejsca człowieka wwiecie

WStęp 19

iprzyw rócenia prawdy ospecyce bycia osobowego. Possenti bowiem twierdzi,

e osoba stanowi fundamentaln icigle aktualn zasad lozoczn, która

pomaga wochronie wartoci ycia ludzkiego wobliczu wyzwa zwizanych

m.in.zrozwojem sztucznej inteligencji, biomedycyny, inynierii genetycznej

iwielu innych przejawów współczesnej rewolucji biotechnologicznej.

Trzecia cz monograi podejmuje problem godnoci ycia ludzkiego

wkontekcie stosowania metod sztucznego zapłodnienia, nazywanego take

zapłodnieniem invitro, rozrodem wspomaganym medycznie lub zapłodnieniem

pozaustrojowym. Wr. we Włoszech została przyjta ustawa regulujca

stosowanie tej procedury medycznej, arok póniej przeprowadzono ogólnona-

rodowe referendum dotyczce czciowego uchylenia tego prawa. Oywiona

dyskusja na ten temat trwa we włoskim społeczestwie od kilku dekad, nato-

miast najbardziej intensywna debata miała miejsce wlatach –. Wtym

okresie na temat zapłodnienia invitro wypowiedzielisi przede wszystkim

przedstawiciele bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej. Swoje zdanie wtej spra-

wie wyraziło take publicznie bardzo wielu lozofów, naukowców, polityków,

dziennikarzy itp. Szczególnie szeroko były komentowane stanowiska dwojga

znanych intelektualistów: zjednej strony Oriany Fallaci (–), która

wy raziła swój sprzeciw wobec stosowania sztucznego zapłodnienia, jednocze-

nie opowiadajcsi za ochron ycia ludzkiego od momentu poczcia, zdrugiej

za Emanuela Severina (–), który był zwolennikiem stosowania tej

procedury medycznej, kwestionujc równoczenie człowieczest wo ludzkiego

embrionu.

Czwarta cz pracy powicona jest wybranym aspektom prawnym aktu-

alnych zagadnie bioetycznych. Przede wszystkim poddamy analizie siedem

wy roków włoskiego Trybunału Konstytucyjnego dotyczcych ustawy reguluj-

cej stosowanie prokreacji wspomaganej medycznie. Orzeczenia tego Trybunału

wsprawie zapłodnienia invitro stanowi egzemplikacj wzrastajcej roli norm

prawnych wsporach bioetycznych. Dyskusje prawne prowadzone wItalii wokół

sztucznego zapłodnienia wisi take zwieloma wanymi pytaniami, które

dotycz normatywnoci wobszarze bioetyki. Kto wkrajach Unii Europejskiej

powinien tworzy regulacje prawne dotyczce zagadnie bioetycznych: Par-

lament Europejski, Komisja Europejska, parlamenty krajowe, władze rzdowe

poszczególnych pastw czy władze samorzdowe na poziomie regionów? Czy

wobszarze bioetycznym konieczne s regulacje ogólnonarodowe? Jak rol

WStęp

wrozstrzyganiu tego rodzaju sporów powinien odgr ywa Europejski Trybunał

Praw Człowieka? Czy władze poszczególnych regionów mog implementowa

dyrektywy Unii Europejskiej dotyczce słuby zdrowia izagadnie bioetycz-

nych zpominiciem prawa krajowego? Tego rodzaju pytania, które pojawiłysi

we włoskiej debacie bioetycznej, bd zpewnoci wnajbliszych latach przed-

miotem wanych itrudnych dyskusji take wwielu innych krajach.

Wniniejszej monograi stosujemy najczciej metod analizy krytycznej

ródeł oraz metod ana lizy porównawczej. Zastosowanie tych metod prowadzi

do konstatacji, które stajsi przesłankami do dalszych analiz iinterpretacji

wkolejnych rozdziałach pracy. Zasadniczym celem podjtych docieka jest

werykacja hipotezy badawczej, e specyk debaty bioetycznej we Włoszech

jest konfrontacja bioetyki laickiej zbioetyk katolick, acentralny element

sporu stanowi pojcie człowieka jako osoby irozumienie ycia ludzkiego na

pierwszym etapie jego rozwoju.

Wnaszym kraju włoska debata bioetyczna jest rzadko poddawana pogł-

bionym badaniom naukowym. Przede wszystkim brakuje opracowa dotycz-

cych historii powstania ispecyki dwóch głównych paradygmatów: bioetyki

laickiej ibioetyki katolickiej. Powanym brakiem polskiej recepcji tej debaty jest

take pomijanie szerszego kontekstu oywionej dyskusji lozocznej prowa-

dzonej wItalii. Ten mankament pomoe usun, wznacznej mierze, niniejsza

monograa.

Rozdział I

Charakterystyka głównych

paradygmatówbioetycznych

Na przestrzeni kilku ostatnich dziesicioleci mona wyodrbni wrozwoju

bioetyki we Włoszech wiele rónych nurtów lozocznych, które odzwiercied-

laj bardzo szerok ie spektrum analizy współczesnych zagadnie bioetycznych.

Specyk włoskiej debaty jest powstanie dwóch odrbnych paradygmatów,

czyli zbiorów poj iteorii naukowych: bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej.

Zjednej strony tego rodzaju podział jest powszechnie akceptowany przez ba-

daczy analizujcych dyskusje prowadzone wItalii, zdrugiej– poszczególni

autorzy wróny sposób charakteryzuj istot tych dwóch przeciwstawnych

modeli intelektualnych.

Najczciej do istoty bioetyki laickiej zaliczasi akceptacj zasady samo-

wystarczalnoci człowieka iagnostycznej lub ateistycznej wizji rzeczyw istoci.

Zwolennicy tego paradygmatu, odwołujcysi przede wszystk im do lozocz-

nego projektu owieceniowego, od rzucaj istnienie transcendentnego w ymiaru

ycia człowieka imetazycznej struktury bytu ludzkiego. Wkonsekwencji

neguj m.in.prawo naturalne iobiektywny porzdek moralny. Zkolei do naj-

waniejszych idei głoszonych przez przedstawicieli bioetyki katolickiej naley

warto igodno ycia ludzkiego oraz postrzeganie człowieka jako bytu oso-

bowego, interpretowanego wwietle rónych nurtów myli personalistycznej.

Tego rodzaju wizja bytu ludzkiego zakłada istnienie m.in.prawa naturalnego,

natury ludzkiej iobiektywnego porzdku moralnego.

rozdział i

Nasz analiz rozpoczniemy od charakterystyki najwaniejszych nurtów

bioetycznych, jakie ukształtowałysi we Włoszech na przestrzeni ostatnich

kilku dekad. Przedmiotem szczególnej uwagi bdzie prezentacja dwóch para-

dygmatów: bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej. Egzemplikacj tych prze-

ciwstawnych modeli intelektualnych bdzie ana liza pogldów k ilku wybranych

mylicieli. Głów nym kryterium wyboru omawianych autorów jest oryginalno

wypracowanych koncepcji iich wpływ na kształt debaty bioetycznej wItalii.

Wramach prezentacji bioetyki laickiej zostan omówione pogldy Uberta Scar-

pellego, Eugenia Lecaldana iGianniego Vaima, natomiast jako przedstawiciele

bioetyki katolick iej bd wskazani nastpujcy autorzy: Elio Sgreccia, Viorio

Possenti iPaolo Valori.

1. Rozwój różnych nurtów bioetyki

Analiza najwaniejszych opracowa bioetycznych opublikowanych we Wło-

szech na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat pozwala w yodrbni kluczowe

elementy dwóch głów nych paradyg matów bioetycznych, które ukształtował ysi

wtym kraju. Wpierwszej kolejnoci zostanie zaprezentowana istota konfrontacji

intelektualnej midzy bioetyk laick abioetyk katolick. Nastpnie przedsta-

wimy dwa manifesty bioetyk i laickiej oraz ukaemy wpł yw debaty bioetycznej

na rozumienie laickoci. Tcz docieka zamyka analiza działalnoci Naro-

dowego Komitetu ds. Bioetyki.

1.1. Konfrontacja między bioetyką laicką abioetyką katolicką

Wlatach . ubiegłego wieku nastpił we Włoszech dynamiczny rozwój bio-

etyki: powstawały kolejne centra bioetyczne jako placówki badawczo-dydak-

tyczne, tworzono komitety etyczne wszpitalach iinnych placówkach słuby

zdrowia, powoływano do istnienia czasopisma powicone bioetyce, zagad-

nienia bioetyczne stawałysi przedmiotem zainteresowania prasy, radia itele-

wizji itp. Wtym okresie bioetyka pojawiłasi take na uniwersytetach. Wiele

uczelni wprowadziło zajcia dotyczce tej dyscypliny naukowej na wybranych

kierunkach kształcenia. Pocztkowo na niektórych wydziałach lekarskich uru-

chomiono bioetyk jako przedmiot fakultatywny. Nastpnie zaliczono jdo

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 23

grupy dyscy plin wy maganych do udziału wniektórych konkursach publicznych

dotyczc ych zatr udnienia. Wreszcie włczono bioetyk do nauczania uniwersy-

teckiego zzak resu historii medycyny, medycyny sdowej ilozoi moralnoci.

Wanym etapem rozwoju bioetyki wItalii było utworzenie wr. maga-

zynu „Wiadomoci Politei. Czasopismo Etyki iWyborów Publicznych ” („Notizie

di Politeia. R ivista di Etica eScelte Pubbliche”). Prol naukow y tego periodyku

był od samego pocztku inspirowany lozo analityczn. Wdrugiej połowie

lat . ubiegłego wieku magazyn stanowił główny orodek promocji liberalnych

stanowisk bioetycznych, które stopniowo zaczły by okrelane jako bioetyka

laicka. Towłanie na łamach tego periodyku został opublikowany wr.

Manifest bioetyki laickiej, który bdzie analizowany wdalszej czci naszych

rozwaa.

Na przestrzeni ostatnich piciu dekad mona w yróni wrozwoju bioetyki

we Włoszech wiele rónych nurtów iprdów, które odzwierciedlaj bardzo

szerokie spektrum moliwych sposobów analizy współczesnych zagadnie bio

etycznych. Wr. Alberto Frigerio (–) opublikował ksik pt. Bioetyka

icywilizacja technologiczna



. Zdaniem tego autora, włosk panoram bioetyczn

„charakteryzuje pluralizm etyczny, zwy ranymi rónicami wzakresie podstaw

oraz uzasadnienia antropologicznego imoralnego”. Frigerio wyrónia siedem

modeli bioetycznych, które istniej wwymiarze ogólnowiatowym, znajdujc

wrónym stopniu swoje zakorzenienie take wItalii.

Pierwszy model tobioetyka liberalna. Charakteryzujesi ona podejciem

pragmatycznym, które zaprzecza istnieniu prawdy wkluczu anty metazyczny m,

stwierdza jej niepoznawalno wkluczu antykognitywistycznym lub utosa-

mia jztym, co okrela wolno według współczesnej zasady immanencji. Na

podstawie tych przesłanek bioetyka liberalna stawia wcentrum indywidualn

autonomi, ajako kryterium wyborów przyjmuje preferencj wobec tego, co

jest ustanowione przez podmiot. Wkonsekwencji jedyny fundament działania

stanowi autonomiczny wybór człowieka, ajedyne ograniczenie towolno

innych ludzi, zgodnie ztez, e „kade działanie dobrowolnie podane jest

moralnie dopuszczalne, oile nie szkodzi wolnoci innych”.

1 Por. S.Serani, dz.cyt., s.49.

2 Por. A.Frigerio, Bioetica eciviltà tecnologica, Milano 2023.

3 Tame, s.84.

4 Tame, s.85.

rozdział i

Drugi model analizowany przez Frigeria tobioetyka ut ylitarystyczna, której

promotorem jest australijski intelektualista Peter Singer (–). Bioetyka tego

myliciela opierasi na fundamencie utylitaryzmu, zgodnie zktórym to, co jest

poyteczne, jest dobre, amiar słusznoci postpowania jest uyteczno jego

skutków. Klasyczn posta utylitary zmu, wktórej szczcie zostało utosamione

zprzyjemnoci lub wpóniejszej formie ze zmniejszaniem przykroci, stworzyl i

Jeremy Bentham (–) iJohn Stuart Mill (–). Podstawowym

kryterium rozróniania działa pozytywnych inegatywnych stałasi dla uty-

litarystów zasada uytecznoci. Głosi ona, e postpowanie jest słuszne, jeli

prowadzi do uzyskania jak najwikszej iloci szczcia ijak najmniejszej iloci

nieszczcia. Według Singera, działania maksymalizujce interes jak najwikszej

liczby osób s zgodne zprawem, przy czym naley pamita, e nie wszystkie

osoby s ludmi inie wszyscy ludzie s osobami, poniewa forma istnienia oso-

bowego przysł uguje „jedynie istotom czujcym, które posiadaj w iadomo”



Kolejnym modelem jest pryncypializm bioetyczny. Nurt ten narodziłsi

wStanach Zjednoczonych wlatach . ubiegłego stulecia, ajego głównym celem

jest zwrócenie uwagi na zbieno midzy rónymi systemami moralnym i, które

s sobie przeciwstawne na poziomie fundamentu iuzasadnienia. Zbieno do-

tyczy pewnych zasad moralnych traktowanych jako punkty odniesienia, które

promuj porozumienie wdziedzinie praktyki medycznej. Frigerio st wierdza, e

istniej cztery nastpujce punkty odniesienia: zasada dobroczynnoci, która

wymaga od lekarza, aby zrobił to, co moe przynie pacjentowi najwiksz

korzy; zasada niekrzywdzenia, która zachca lekarza, aby nie robił tego, co

mogłoby zaszkodzi pacjentowi; zasada autonomii, która oznacza indywidualn

wolno pacjenta; zasada sprawiedliwoci, która przynagla do działania zgodnie

ze sprawiedliwym podziałem zasobów.

Czwar ty model tobioetyka cnót; narodziłasi ona wUSA wlatach . XXw.

Tego rodzaju bioetyka dy do przezwycienia postawy „trzecioosobowej”,

która patrzy na działanie zpunktu widzenia obserwatora, zadajc pytanie, co

naley zrobi. Bioetyka cnót promuje postaw „pierwszoosobow”, wynika-

jc zperspektywy działajcego podmiotu izadaje pytanie, kim powinienem

by. „Tego rodzaju bioetyka skupiasi wic na intencjonalnoci podmiotu

5 Tame, s.88.

6 Por. tame, s.89–90.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 25

działajcego wkonkretnych okolicznociach, które ze wzgldu na swoj zło-

ono wymagaj praktykowania cnót. Zasadniczymi cnotami wpraktyce le-

karskiej s: lojalno, yczliwo, altruizm, współczucie, troska, uczciwo

intelektualna, sprawiedliwo, roztropno”.

Pity model analizowany przez Frigeria tobioetyka feministyczna, która

wychodzi od zamiaru uwolnieniasi od pozornej neutralnoci rozwaa nad

zagadnieniami bioetycznymi, ignorujcych rónice płciowe ibłdnie utosa-

miajcych to, co kobiece, ztym, co mskie. Bioetyka feministyczna ma na celu

rozpoznanie specy ki opieki medycznej, uk ierunkowanej na pomoc kobietom.

Na podstawie tego załoenia bioetyk feministyczn dzielisi na nurt umiarko-

wany, zgodnie zktóry m obie płcie wróny sposób ucieleniaj wspólne uniwer-

salia, oraz nurt radykalny, dla którego rónica seksualna polega na zaprzeczaniu

wspólnych elementów midzy płciami.

Kolejnym modelem jest bioetyka fenomenologiczna, która opierasi na fun-

damencie obiektywnie istniejcych wartoci, odkrywanych przez poznajcy

jepodmiot. Tego rodzaju bioetyka zawiera wsobie przekonanie, e pierwotna

otwarto podmiotu na wartoci urzeczywistniasi wsubiektywnych ocenach

podyktowanych rónymi okolicznociami, wobliczu których jednostkasi znaj-

duje iwktórych jest powołana do działania. Wtym sensie reeksja ipraktyka

bioetyczna podyktowane s sam ocen działajcego podmiotu, bdcego upraw-

nionym do formułowan ia swoich sdów woparciu owłasne subiekty wne intuicje



Siódmy model tobioetyka personalistyczna, stawiajca wcentrum swoich

analiz człowieka jako osob, która posiada niezbywaln godno ijest podmio-

tem praw. Róne elementy tego rodzaju bioetyki zostan szeroko omówione

wdalszej czci niniejszej monograi.

Wanalizie historii rozwoju bioetyki we Włoszech due znaczenie ma nie-

wtpliwie wskazanie jej najwaniejszych modeli, ale specyk włoskiej debaty

7 Tame, s.91.

8 Por. tame, s.92–96.

9 Por. tame, s.96–97. Warto wtym miejscu zauway, e Alberto Frigerio prezentuje

wswojej ksice bioetyk fenomenologiczn wsposób niepełny, poniewa nie uwzgldnia

wielu innych moliwoci zastosowania metody fenomenologicznej wobszarze bioetyki. Ten

problem bdzie omówiony szerzej wdalszej czci niniejszych docieka wramach prezentacji

modelu bioetyki fenomenologicznej, jaki wypracował Paolo Valori.

10 Por. tame, s.97–113.

rozdział i

bioetycznej owiele bardziej wyraa konfrontacja dwóch przeciwstawnych pa-

radygmatów: bioetyki katolickiej ibioetyki laickiej. Zpewnoci model perso-

nalistyczny, atake wduym stopniu bioetyka cnót imodel fenomenologiczny

s uprawiane wramach paradygmatu bioetyki katolickiej, natomiast bioetyka

liberalna, model utylitarystyczny, pryncypializm bioetyczny iwduym stop-

niu bioetyka feministyczna bd realizowane wramach paradygmatu bioetyki

laickiej.

Historia powstania wItalii dwóch przeciwstaw nych rodowisk bioetycznych

iich tosamo doktry nalna s przedmiotem wielu analiz naukow ych irónego

rodzaju publikacji. Autorem najwaniejszego tryptyku na ten temat jest Gio-

vanni Fornero (–), lozof ipublicysta zwizany zkultur laick. Wr.

ukazałasi pierwsza cz jego opracowania pt. Bioetyka katolicka ibioetyka

laicka. Trzy lata póniej została opublikowana monograa pt. Słaba laicko

imocna laicko. Wkład bioetyki do debaty olaickoci



. Natomiast wr.

Giovanni Fornero iMaurizio Mori (–) wydali wspólnie trzeci cz try p-

tyku pt. Zwolennicy laicyzmu ikatolicy wbioetyce: historia iteoria konontacji.

Tryptyk stanowi najlepsze inajbardziej wnikliwe opracowanie naukowe, do-

kumentujce powstanie ifunkcjonowanie we Włoszech dwóch odmiennych

rodowisk bioetycznych.

Gdy chodzi odiagnoz, jak wypracował Fornero, naley podkreli, e

wkontekcie bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej mówi onodwóch paradyg-

matach, uywajc tego wyraenia zgodnie zdenicj stworzon przez ame-

rykaskiego zyka ilozofa nauki omasa Kuhna (–), dla którego

paradygmat oznacza zbiór poj iteorii tworzcych podstawy danej nauk i



. Au-

tor monograi Bioetyka katolicka ibioetyka laicka dopowiada, e wodniesieniu

do bioetyki paradygmat tonie tylko ogólny sposób patrzenia iinterpretowania

11 Por. R.Bassi, La bioetica italiana tra polarizzazione eapertura: aproposito di alcuni

contributi recenti, „Rivista di Storia della Filosoa” 63 (2008), n.4, s.799–813; P.Vavassori,

Bioetica laica ebioetica caolica. Teologia morale equestioni bioetiche, „Cuadernos Doctorales

de la Facultad de Teología” 61 (2014), n.7, s.469–571.

12 Por. G.Fornero, Bioetica caolica ebioetica laica, Milano 20051, 20092.

13 Por. tene, Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibaito sulla laicità,

Milano 2008.

Por. G.Fornero, M.Mori, Laici ecaolici inbioetica: storia eteoria di un cononto,

Firenze 2012.

15 Por. T.Kuhn, e Structure ofScientic Revolutions, Chicago 1962.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 27

rzeczywistoci, ale ta ke konstelacja idei teoret ycznych iwartociujcych, obra-

cajcychsi wokół pewnych podstawowych pogldów, okrelanych jako „idee

przewodnie” lub „idee macierzyste”. Chodzi ofundamentalne załoenia doktry-

nalne, które wprzypadku bioetyki katolickiej ibioetyki la ickiej s zdecydowanie

odmienne.

Fornero zauwaa, e bioetyka katolicka mocno wierzy wpewne zasady,

którym bioetyka laicka zaprzecza lub jeignoruje. Do najwaniejszych idei ak-

ceptowanych przez pierwsze rodowisko naley m.in.warto igodno ycia

ludzkiego oraz postrzeganie człowieka jako by tu osobowego na gruncie perso-

nalizmu ugruntowanego ontologicznie. Tego rodzaju personalistyczna wizja

bytu ludzkiego odnosisi do takich kategorii, jak porzdek ontologiczny, natura,

porzdek moralny, naturalne prawo moralne itp.



Fornero zwraca uwag na

osiem nastpujcych cech charakter yzujcych paradygmat bioetyki k atolickiej



Pierwsza znich dotyczy sa kralnoci iniedostpnoci ycia ludzkiego. ycie

człowieka ze wzgldu na swój istotowy iteomorczny charakter posiada szcze-

góln, przyrodzon godno iwarto, które czyni jenienaruszalnym, niedo-

stpnym izawsze dobrym. Druga cecha toidea jednoci osoby, czyli tw ierdzenie,

zgodnie zktórym jednostka wswojej egzystencjalnej konkretnoci stanowi

nierozerwaln jedno psychosomatyczn. Dlatego nie naley oddziela ycia

biologicznego od ycia biogracznego. Kolejna charakterystyka mówi oplanie

stworzenia izamyle Boga dla  ycia ludzk iego. Tego rodzaju projekt jest wpisany

wnaturalne prawo moralne, majce pełni, tak e wbioetyce, norm postpowa

nia. Czwarta cecha toprymat prawdy nad wolnoci, czyli teza, według której

istnieje prawda ontologiczna ietyczna, której człowiek nie tworzy, ale jedynie

jodkrywa ido której masi dostosowa. Nastpna cecha dotyczy rozumienia

wolnoci ukierunkowanej zawsze na działania na rzecz ycia, anie przeciwko

niemu. Kolejna cecha ukazuje istnienie dóbr iwartoci nierozerwalnie zwiza-

nych znatur osoby ludzkiej, godnoci jednostki idobrem wspólnym, które

musz by kategorycznie chronione. Siódma cecha toprzekonanie oistnieniu

obiektywnych norm etycznych, obowizujcych zawsze iwszdzie. Ostatnia

16 Por. G.Fornero, Bioetica caolica ebioetica laica, dz.cyt., s.14–21.

Por. K.Stachewicz, Wposzukiwaniu podstaw moralnoci. Tomistyczna etyka prawa

naturalnego aetyka wartoci Dietricha von Hildebranda, Kraków 2001.

Por. S.Serani, dz.cyt., s.96–110; P.Borsellino, Esiste davvero la bioetica laica, ed esiste

ancora la bioetica caolica?, w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.59–72.

rozdział i

charakterystyka mówi otym, e prawo cywilne, aby nie było niesprawiedliwe,

nie powinno by sprzeczne znakazami naturalnego prawa moralnego, atym

samym nie moe sta wsprzecznoci zgodnoci osoby oraz jej podstawowymi

dobrami iwartociami.

Fornero słusznie twierdzi, e rodowisko bioetyki katolickiej we Włoszech

nie jest jednorodne. Wramach tego paradygmatu istnieje ocjalna bioetyka

katolicka, która stanowi zbiór stanowisk bioetycznych zawartych wocjalnych

dokumentach doktry nalnych Kocioła katolick iego. Tego rodzaju bioetyka jest

jedn zform katolickiej teologii moralnej, która wykorzystuje wuzasadnianiu

twierdze bioetycznych take wiele elementów stricte lozocznych. Ocjalna

bioetyka katolicka jest take rozwijana m.in.na wydziałach teologicznych,

wksikach iart ykułach naukowych, wmediach katolick ich, wrónego rodzaju

organizacjach istowarzyszeniach promujcych warto ycia ludzkiego od

momentu poczcia do naturalnej mierci.

Wramach szeroko rozumianego paradygmatu bioetyki katolickiej, obok jej

wersji ocjalnej, istnieje wiele rozmaitych niezalenych stanowisk, które wró-

nym stopniu a kceptuj pogl dy zawarte wocjalnej bioet yce katolickiej. Niek tórzy

przedstawiciele tego nurtu nie uznaj pewnych elementów stanowiska doktry-

nalnego Kocioła katolickiego wobszarze moralnoci. Wramach nieocjalnej

bioetyk i katolickiej f unkcjonuj przede wszystk im nurt y stricte lozoczne, które

zachowuj całkowit autonomi metodologiczn wobec podejcia zasadniczo

teologicznego, obecnego wdokumentach doktrynalnych Kocioła katolick iego.

Przykładem twórcy tego rodzaju analiz bioetycznych ocharakterze czysto

lozocznym, prowadzonych wramach paradygmatu bioetyki katolickiej, moe

by Francesco D’Agostino (–), lozof iprawnik zwizany głównie zUni-

wersy tetem Tor Vergata wRzy mie, przez dwie kadencje przewodniczc y Narodo-

wego Komitetu ds. Bioetyki. Wprzypadku tego myliciela reeksja bioetyczna

19 Por. G.Fornero, Bioetica caolica ebioetica laica, dz.cyt., s.22–61.

20 Por. F.D’Agostino, Il dirio come problema teologico ed altri saggi di losoa eteologia

del dirio, Torino 1997; tene, Bioetica. Nella prospeiva della losoa del dirio, Torino 1998;

tene, Parole di bioetica, Torino 2004; tene, Bioetica. Questioni di conne, Roma 2019; tene,

Troppi silenzi „laici”. Ma sull’aborto èl’ora di un dibaito nuovo, „Studium” 118 (2022), n.3,

s.332–333; tene, Una stringente questione antropologica. Come onteggiare l’aborto „dilatato”,

„Studium” 118 (2022), n.3, s.334–335; tene, Bioetica ebiogiuridica, „Studium” 118 (2022),

n.3, s.343–348; tene, Il pluralismo inbioetica, „Studium” 118 (2022), n.3, s.349–355.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 29

nie odwołujesi wprost ani do dog matów wiary religijnej, ani do stanow iska władz

kocielnych, lecz wy łcznie do argumentów lozocznych. D’Agosti no wy ranie

stwierdza, e wjego rozumieniu bioetyka jest dyscyplin lozoczn



. Wten

sposób argumentacja bioetyczna ocharakterze lozocznym robi dwa zdecy-

dowane kroki: zjednej strony odbiega od przesłanek religijnych wcisłym tego

słowa znaczeniu, które nigdy nie gwarantował yby bioetyce katolick iej moliwoci

współistnienia, wraz zinnymi schematami mylowymi, wprawno-politycznym

dyskursie odobru wspólnym; zdrugiej za zmierza wkierunku racjonalnoci,

czyli konkuruje zwersj laick na tym samym polu stricte rozumowym.

Bioetyka laicka zdecydowanie odrzuca twierdzenia głoszone przez zwolen-

ników bioetyki katolickiej wjej wersji ocjalnej inieocjalnej. Fornero pod-

krela, e laicki paradygmat bioetyczny stanowi zbiór rónego rodzaju doktryn

antropologicznych ietycznych, które wyrastaj na gr uncie humanizmu wyłcz-

nego (ang. exclusive humanism), akceptujcego zasad samowystarczalnoci

człowieka iagnostyczn lub ateistyczn wizj rzeczywistoci. Tego rodzaju

humanizm odrzuca zasad bycia stworzonym, tak wiata, jak iczłowieka, kwe-

stionujc wten sposób istnienie jakiegokolw iek transcendentnego planu wobec

ycia imetazycznej struktury bytu ludzkiego. Fornero wskazuje na  cech

takiej humanistycznej wizji jednostki ludzkiej.

21 Por. tene, Bioetica ebiopolitica. Ventuno voci fondamentali, Torino 2011, s.42.

Por. L.Palazzani, Francesco D’Agostino: maestro della bioetica edella biogiuridica,

„Studium” (2022), n.3, s.327–329.

Ohumanizmie wyłcznym (ekskluzywnym, samowystarczalnym) pisze wswoich

opracowaniach kanadyjski lozof Charles Taylor (1931–). Jego zdaniem, taki humanizm

koncentrujesi na szczególnej wartoci ludzkiego „ja”, które jest zarówno immanentne,

jak itranscendentne. Według Taylora, nowoczesny, wiecki wiat wyłaniasi, gdy wewntrz-

ny isamowystarczalny humanizm stajesi dostpny jako powszechna moliwo rozwoju

człowieka. Pocztek tego nurtu mylowego przypada na XVIw., gdy zaczyna rodzisi nowy

obraz człowieka iwiata wraz zrozwojem nauki iwszystkiego, co ona implikuje– take zdo-

cenieniem zwykłego, codziennego ycia idoczesnoci. Wanym czynnikiem, który wpłynł na

rozwój tego prdu mylowego, była reformacja Marcina Lutra, natomiast rozkwit tego nurtu

nastpił wepoce owiecenia. Wreligijnym obrazie wiata oraz wpostrzeganiu rzeczywistoci

wramach humanizmu wyłcznego jest zachowane przekonanie oporzdku tego, co istnieje.

Wobu przypadkach istnieje porzdek, ale wpierwszym jest ondany przez Boga itrwały,

podczas gdy wdrugim– kształtuje go ludzki wysiłek majcy na celu przerobi ludzkie ycie

iprzekształci całe społeczestwo. Por. Ch. Taylor, ASecular Age, Cambridge 2007, s.114–125.

24 Por. S.Serani, dz.cyt., s.110–123.

rozdział i

Pierwsz cech jest prawo człowieka do dysponowania własnym yciem

iciałem. Wkonsekwencji kady człowiek jest całkowicie suwerenny, gdy cho-

dzi opodstawowe decyzje dotyczce narodzin, zdrowia ikoca ycia. Dlatego

bioetyka laicka jest etyk dostpnoci ycia



. Druga cecha toprzekonanie,

e nie ycie jako takie posiada warto, ale e istotna jest jego jako. Dobre jest

nie „ycie samo wsobie”, ale „dobre ycie”, czyli toycie, które dla tych, którzy

nim yj, przedstawia pozytywne treci. Wkonsekwencji bioetyka laicka jest

etyk  jakoci ycia. Kolejna charakterystyka humanizmu samowystarczalnego,

bdcego fundamentem paradygmatu bioetyk i laickiej, dotyczy przekonania, e

zzasad dostpnoci ycia ijego jakoci wyrasta moralna dopuszczalno aborcji,

eutanazji isamobójstwa wspomaganego medycznie. Powizana zpoprzednimi

cecham i jest czwarta zasada, która mówi, e nale y odróni ycie biologiczne od

ycia biogracznego. Wartoci samoistn nie jest ycie biologiczne (czyli prosty

fakt ycia), ale ycie biograczne, czyli ycie jako zespół wyborów, pragnie,

oczekiwa, relacji itp. Pita cecha toprzekonanie, e wbioetyce naley okrela

zasady inormy moralne bez odwoływaniasi do Bytu Najwyszego. Wszó-

stej cesze jest mowa otym, e moralno jest wytworem człowieka idlatego

toczłowiek stanowi jedyne ródło norm et ycznych. Kolejna cecha humanizmu

samowystarczalnego toprzekonanie, e wkwestiach bioetycznych najwa-

niejsz reguł powinna by zasada autonomicznych wyborów poszczególnych

jednostek ludzkich.

Kontynuujc opis humanizmu ekskluzywnego jako podstawy bioetyki lai-

ckiej, Fornero stwierdza, e jego ósm cech jest prymat wolnoci wstosunku

do kadej zgóry ustanowionej rzeczywistoci ikadej obiektywnej prawdy, do

której jednostka powinnasi dostosowa. Nastpnie jest mowa oodrzuceniu

jakiejkolwiek formy prawa naturalnego inormatywnego charakteru natury

ludzkiej. Dziesita cecha toodrzucenie wszelkiej deontologii absolutystycznej

izakazów etycznych, które nie dopuszczaj wy jtków. Nastpnie mówisi otym,

25 Por. E.Lecaldano, Il contesto della secolarizzazione ela bioetica della disponibilità della

vita, w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.27–44.

26 Por. G.Fornero, Indisponibilità edisponibilità della vita: una difesa losoco giuridica

del suicidio assistito edell’eutanasia volontaria, Milano 2020.

27 Por. tene, Bioetica caolica ebioetica laica, dz.cyt., s.62–76; tene, Bioetica caolica

ebioetica laica: tra passato epresente, w:L.Lo Sapio, Bioetica caolica ebioetica laica nell’era

di papa Francesco. Che cosa ècambiato?, Torino 2017, s.7–47.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 31

e nie ma takich zasad ani ideałów (religijnych, lozocznych, metazycznych

itp.), wimi których mona zadawa innym niepodane cierpienie psycho-

zyczne. Kolejna cecha toprzekonanie, e wiedza powinna słuy poprawie

warunków ycia, poszerzajc zakres ludzkich wyborów iumoliwiajc nowy

styl  ycia. Trzynasta cecha touznanie iposzanowanie rónorodnoci sposobów,

wjakie ludzie nadaj warto isens swojemu yciu. Ostatni element prezentowa-

nego katalogu towyrane rozrónienie midzy moralnoci aprawem, aco za

tym idzie– odrzucenie jakichkolwiek ogranicze prawnych wobszarze działa

ocharakterze bioetycznym.

Warto wtym miejscu zauway, e podział midzy paradygmatem bioetyki

katolickiej aparadygmatem bioetyki laickiej jest czciowo dychotomiczny,

natomiast nie wolno zapomina otym, e istniej take róne nurty wramach

bioetyki katolickiej, które dystansujsi od ocjalnych rozstrzygni doktr ynal-

nych wramach katolicyzmu, akceptujc wybrane elementy bioetyki laickiej.

Istnienie tych dwóch paradygmatów bioetycznych jest oczywiste na poziomie

historiograczny m iteoretyczny m. Gdy chodzi onajwaniejsze idee bioetyki

laickiej, zostan one zaprezentowane wnastpnej czci naszych docieka, gdy

bdzie mowa oanalizie opublikowanych dwóch manifestów tego paradygmatu

bioetycznego.

Wzwizku ztym, e wrzeczy wistoci jest tyle bioetyk, ile rónego rodzaju

modeli etycznych, okrelenie specy ki dwóch paradygmatów bioetycznych jest

wpewnym sensie kontynuacj szerszej dyskusji prowadzonej we Włoszech,

która dotyczy etyki laickiej imoralnoci laickiej. Co pewien czas debaty na ten

temat s prowadzone na łamach głównych gazet wydawanych wItalii. Jedn

ztakich dyskusji zdrugiej połowy lat . XXw. opisał Antonio Poppi (–)

wmonograi zbiorowej, która ukazałasi wr. Jego opracowanie nosi na-

stpujcy t ytuł: Obecno etyki we włoskich gazetach



. Poppi stwierdza, e szcze-

gólne znaczenie wstreszczanej przez niego dyskusji miały w ypowiedzi znanego

28 Por. tene, Bioetica caolica ebioetica laica, dz.cyt., s.77–128.

Por. M.Palmaro, Bioetica laica ebioetica caolica: una distinzione possibile?, w:G.For-

nero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.19–26.

Por. M.Reichlin, Caolico elaico: ilimiti di una dicotomia abusata, w:G.Fornero,

Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.7–18.

Por. A .Poppi, La presenza dell’etica nei quotidiani italiani, w:Etica oggi: comportamenti

colleivi emodelli culturali, acura di E.Berti, G.De Rita, A.Da Re, Padova 1989, s.237–252.

rozdział i

lozofa polityk i iprawnika Norberta Bobbia (–), który zwrócił uwag

na pewn słabo etyki laickiej, której brakuje metazycznego uzasadnienia

norm moralnych itranscendentnych motywów zobowizywania, typowych

dla systemów etycznych ocharakterze religijnym imetazycznym.

Bobbio, jeden zlarów kultury laickiej we Włoszech, nawizał wswoich

wypowiedziach do dwóch ksiek, jakie na temat etyki laickiej ukazałysi

wlatach –



. Autorzy tych publikacji zw rócili uwag na przyczyny, ich

zdaniem, wyszoci etyki laickiej nad moralnoci ocharakterze religijnym.

Wich opinii– wprzeciwiestwie do innych moralnoci, np.chrzecijaskiej,

opartej na strachu– etyka wiecka, oparta na miłoci irozumie, uzasadniasi

sama zsiebie, bez zewntrznych zalenoci, oferujc najlepsze rezultaty wza-

chowaniach godnych człowieka. Poppi nie zgadzasi ztak ocen moralnoci

chrzecijaskiej. Dlatego stanowczo odrzuca twierdzenie zwolenników etyki

laickiej, e głównym motywem działania wetyce chrzecijaskiej jest strach

przed Bogiem ilk przed Jego kar. Przypomina, e jej istot nie s wcale

strach ilk, ale wewntrzna perswazja iwolno, które „prowadz człowieka

do prawdy iszczcia”.

Wikszo badaczy, analizujcych narodziny irozwój bioetyki wItalii, ak-

ceptuje istnienie dwóch przeciwstawnych paradygmatów bioetycznych, jedno-

czenie wróny sposób deniuje specyk kadego znich. Jednym zniewielu

autorów kwestionujcych taki podział jest hiszpaski lozof ibioetyk Ramón

Lucas Lucas (–), zwizany zPapieskim Uniwersytetem Gregoriaskim

wRzymie. Wjego przekonaniu naley deniowa bioetyk jako nauk, która

„ustala normy zachowania człowieka wsferze ycia izdrowia, według racjo-

nalnych wartoci izasad moralnych”. Tak okrelona bioetyka jest racjonalna,

poniewa k ieruje postawami człowieka, odwołujcsi do godnoci osoby ludz-

kiej. Jest ta ke powszechna, poniewa dotyczy wszystkich ludzi bez wzgldu na

rónice kulturowe czy religijne. Lucas Lucas tw ierdzi, e błdem jest mówienie

obioetyce laickiej, która podkrela niezaleno bioetyki wobec paradygmatów

bioetycznych uzasadnianych religijnie. Według tego myliciela, błdem jest

take mówienie obioetyce personalistycznej, która wcentrum stawia absolutn

Por. R.Guarini, Breve corso di morale laica, Milano 1987; F.Alberoni, S.Veca,

L’altruismo ela morale, Milano 1988.

33 A.Poppi, La presenza dell’etica nei quotidiani italiani, art.cyt., s.241.

34 R.Lucas Lucas, Bioetyka dla kadego, tłum. A.Wojnowski, Czstochowa 2005, s.7.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 33

warto osoby ludzk iej. Lucas Lucas podk rela, e bioetyka nie jest ani religijna,

ani laicka. Jest „po prostu bioetyk. Dodawanie jakichkolwiek okrele jest jej

tendencyjnym zniekształcaniem”.

Bezporednio do stanowiska prezentowanego przez Giovanniego Fornera

odniósłsi kr ytycznie wr. teolog katolicki zMediolanu Stefano Cucchei

(–) wksice pt. Interpretowa natur. Fundamentalne perspektywy bioetyki

wychodzce od reeksji lozocznej iteologicznej nad technik inatur



. Jego

zdaniem, rozrónienie midzy bioetyk katolick abioetyk laick opierasi

na naiw nej wizji relacji midzy wiar arozumem, auycie terminów „katolicki ”

i„laicki” charakteryzujesi karykaturalnymi uproszczeniami. Wydajesi, e

ma racj teolog katolicki zFermo Sebastiano Serani, gdy twierdzi, e tego ro-

dzaju uwagi nie dotykaj natury izakresu debaty, która toczysi we Włoszech

wobszarze bioetyki pomidzy katolikami areprezentantami kultury laickiej.

Serani podkrela, e nie naley ograniczasi do odrzucenia niekorzystnego

stanowiska, n ie analizujc podstaw teoretycznych, wjakich nabiera ono kształtu,

ibez reeksji nad konsekwencjami, jakie moe ono mie dla kształtowaniasi

katolickiego dyskursu moralnego. Jego zdaniem, wtym sensie rekonstrukcja

debaty zapocztkowanej przez Fornera jest wanym krokiem wzrozumieniu

cech icharakteru dyskusji, która toczysi wItalii pomidzy zwolennikami

bioetyki katolickiej iprzedstawicielami bioetyki laickiej.

Co wpłynło na powstanie wtym kraju dwóch odrbnych rodowisk

bioetycznych? Jakie czynniki odegrały wtym procesie najwaniejsz rol?

Oczywicie decydujce znaczenie miały przede wszystkim nurty lozoczne

ireligijne, które wróny sposób deniuj pocztek ikoniec ycia człowieka,

prawo naturalne, wolno, natur ludzk, sumienie, wartoci moralne itp.

Warto te zwróci uwag na inne istotne elementy. Gdy chodzi obioetyk

katolick, zpewnoci wanym czynnik iem były rónego rodzaju dokumenty

iwypowiedzi Stolicy Apostolskiej na tematy bioetyczne, które inspirowały

do wypowiedzi ibada naukowych tak przedstawicieli obozu katolickiego,

jak ireprezentantów rodowiska kultury laickiej. We Włoszech, zracji geo-

gracznego połoenia Watykanu, obecno tego rodzaju treci wdebacie

35 Tame, s.8.

Por. S.Cucchei, Interpretare la natura. Prospeive di fondazione della bioetica apartire

dalla riessione losoca eteologica su tecnica enatura, Milano 2009.

37 Por. S.Serani, dz.cyt., s.88.

rozdział i

publicznej jest owiele bardziej intensywna ni winnych krajach. Natomiast

gdy chodzi obioetyk laick, todu rol odegrało tłumaczenie na jzyk

włoski zagranicznych ksiek iartykułów oprolu laick im. Wtym kontekcie

istotny wpływ miała publikacja wr. obszernego studium pt. Podrcznik

bioetyki, którego autorem jest amerykaski myliciel Hugo Tristram Engel-

hardt (–). Wlatach . XXw. ina pocztku obecnego stulecia do

argumentów zawartych wtym opracowaniu odwoływałosi wItalii wielu

przedstawicieli bioetyki laickiej.

WPodrczniku bioetyki Tristram Engelhardt twierdzi, e wspołecze-

stwach zachodnich przede wszystk im naley zaakceptowa zasad pluralizmu

moralnego. Skoro nie istnieje obiektywna moliwo poznania dobra izła,

towkwestiach bioetycznych naley szuka porozumienia midzy podmio-

tami moralnymi. Według jego opinii, trzeba odrzuci zasad nienaruszalnoci

ycia ludzkiego, wyznawan przez zwolenników bioetyki katolickiej, aby opo-

wiedziesi za utylitarystycznie rozumian zasad jakoci ycia. Zdaniem

Tristrama Engelhardta, pocztek ycia ludzkiego wsensie biologicznym nie

utosamiasi zpocztkiem ycia osobowego. Sdzi on, iwczłowieku mona

wyróni trzy poziomy: ycia biologicznego, ycia umysłowego iycia oso-

bowego. Aby mona było mówi oistnieniu osoby ludzkiej, musi pojawisi

wyszy poziom ycia umysłowego. Wkonsekwencji ludzkie embriony nie

mog by traktowane jako osoby. Istoty, które posiadaj tylko ycie biolo-

giczne, nie maj adnej własnej wartoci. Ich warto okrelaj osoby dorosłe,

do których nale. Wzwizku ztym s do ich dyspozycji a do momentu, kiedy

uzyskaj samowiadomo. Wprzekonaniu Tristrama Engelhardta kategoria

osoby przysługuje wyłcznie jednostkom dorosłym, które mog zawiera

porozumienia etyczne. Ci, którzy stracili moliwo uywania rozumu lub

ci, którzy nie s ju wstanie korzysta ze swojej wolnoci, nie s osobami,

38 Por. H.Tristram Engelhardt, Manuale di bioetica, Milano 1991. Oryginalna wersja

tej ksiki wjzyku angielskim ukazałasi pi lat wczeniej wNowym Jorku pt. e Foun-

dations ofBioethics. Wpołowie lat 90. XXw. Hugo Tristram Engelhardt dokonał radykalnej

zmiany swoich pogldów. Ze zwolennika bioety ki laickiej stałsi promotorem bioetyki stricte

religijnej. Dlatego mona mówi opierwszym idrugim etapie jego twórczoci. Ten problem

zostanie wyjaniony wzakoczeniu monograi.

39 Por. tame, s.248–249; tene, Bioethics and Secular Humanism: the Search for aCom-

mon Morality, London–Philadelphia 1991.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 35

poniewa nie mog wyraa swoich wiadomych opinii etycznych isdów

wartociujcych.

Rozumienie ycia osobowego stanowi kluczowy element debaty midzy

przedstawicielami bioetyki katolickiej azwolennikami bioetyki laickiej. Szcze-

gółowe rozwaania dotyczce tego problemu zostan przeprowadzone wkolej-

nych rozdziałach teje monograi. Antycypujc nastpne etapy docieka, ju

teraz naley stwierdzi, e zperspektywy katolickiego paradygmatu bioetycz-

nego najwikszy błd bioetyki laickiej dotyczy niewłaciwej koncepcji osoby.

Dla zdecydowanej wikszoci nurtów lozocznych, do których odwołujsi

tak reprezentanci bioetyki katolickiej, jak iprzedstawiciele bioetyki laickiej,

osoba ludzka charakteryzujesi tym, e posiada godno iprawa wrodzone,

które nie s nadawane przez aden autorytet zewntrzny.

Według mylicieli zaliczanych do rodowiska bioetyki katolickiej, nikt nie

moe by sdzi wsprawie osobowego charakteru istnienia dr ugiego człowieka.

Wszyscy ludzie s osobami, niezalenie od stopnia ich rozwoju. Zasada auto-

nomii stosowana przez silnych wstosunku do słabych naruszałaby ich prawa,

anawet ycie. Dlatego przedstawiciele bioetyki k atolickiej twierdz, e musz ist-

nie ustawy, które wszczególny sposób stan na stray godnoci tych, którzy nie

mog bronisi sami. Wtym kontekcie prawo regulujce m.in.wykorzystanie

technik rozrodu wspomaganego nie jest arbitraln decy zj władzy pastwowej,

ale przejawem troski osprawiedliwo iszacunek dla kadej osoby ludzkiej.

Innego zdania s przedstawiciele bioetyki laickiej. Wielu znich twierdzi, e

np.wykorzystanie procedury sztucznego zapłodnienia czy stosowa nie inynierii

genetycznej powinny by pozostawione wsferze wolnych decyzji człowieka.

Towszystko, co dotyczy ycia wjego fazie pocztkowej, naley wyłcznie do

sfery autonomii jednostki. Zgodnie ztym paradygmatem mylowym, zygoty

ipłody nale do nas is przedłueniem oraz owocem naszego ciała. Pozostaj

do naszej dyspozycji, a uzyskaj panowanie nad sob jako istoty wiadome.

Według opinii wielu bioetyków laickich, jakiekolwiek regulacje prawne wtej

dziedzinie stanowiłyby naruszenie autonomii osoby. Wtym przypadku zasada

autonomii zyskuje wymiar prawie totalitarny iniszczy kad inn warto

40 Por. M.Aramini, La fecondazione articiale. Che cosa dice la legge eche cosa insegna

la Chiesa, Casale Monteferrato 2004, s.27–34; F.Compagnoni, Bioetica, w:Etica della vita.

Bioetica, vita, morte, malaia, tossicodipendenze, sessualità, psichiatria, risorse, professione, ricerca,

acura di F.Compagnoni, Cinisello Balsamo 1999, s.17–20.

rozdział i

moraln . Wkonsek wencji adna ustawa nie powin na ingerowa wautonomiczne

decyzje człowieka ocharakterze bioetycznym, poniewa jakiekolwiek ograni-

czenia wtej sferze stanowiłyby zamach na autonomi jednostki ijej wolno.

Fornero dostrzega potrzeb dialogu midzy przedstawicielami bioetyki ka-

tolickiej ireprezentantami bioetyki laick iej, eby wspólnie troszczysi oycie

wjego rónych formach. Jednake wkwestiach ycia imierci dialog zteore-

tycznego punktu widzenia jest wyranie utrudniony. Równie dlatego, e po

obu stronach bar ykady nikt nie chce porzuci swoich podstawow ych przekona.

Egzempli kacj tej niepokonalnej rónicy doktrynalnej jest spór oistnienie nie

dajcychsi wynegocjowa wartoci, czyli wartoci nienegocjowalnych (wł.va-

lori non negoziabili, principi non negoziabili, principi morali inderogabili). Chodzi

ozasady, które nie mog podlega dyskusji, nie mog by przedmiotem ad-

nych kompromisów, poniewa dotycz ycia, godnoci człowieka iprzyszłoci

rodzaju ludzkiego. Jedn ztakich wartoci dla rodowiska bioetyki katolickiej

jest ochrona ycia ludzkiego od momentu poczcia do naturalnej mierci.

Strona laicka nie zgadzasi ztym, e mog istnie wartoci, które nie pod-

legaj negocjacjom. Zkolei po stronie katolickiej istnieje wiele rodowisk, które

broni istnienia tego rodzaju wartoci. Na pocztku obecnego stulecia przed-

miotem wielu dyskusji we W łoszech, take wkontekcie konfrontacji bioetyki

katolickiej zbioetyk laick, było istnienie włanie tych wartoci.

Wypada wty m miejscu zauwa y, e wzajemne relacje midzy rodowisk iem

bioetyki katolick iej aprzedstawicielami bioetyki laickiej uległy zmianie wczasie

pontykatu papiea Franciszka, który rozpoczł swoje urzdowanie wmarcu

r. Cztery lata póniej Luca Lo Sapio zUniwersytetu Turyskiego opubli-

kował ksik pt. Bioetyka katolicka ibioetyka laicka wepoce papiea Franciszka.

Cosi zmieniło?. Autor tej monograi twierdzi, e wostatnich latach we Wło-

szech mona mówi bardziej odialogu ni konfrontacji, gdy chodzi owzajemne

relacje mid zy przedstawicielami dwóch głównych paradygmatów bioetycznych.

Dlaczego? Poniewa papie Franciszek podkrela bardziej potrzeb głoszenia

Ewangelii ni obron moralnoci. Wkonsekwencji wczasie tego pontykatu

bioetyka utraciła swoj centraln pozycj wocjalnym nauczaniu Kocioła

41 Por. G.Fornero, Bioetica caolica ebioetica laica, dz.cyt., s.227–250.

42 Por. tame, s.178–225.

43 Por. L.Lo Sapio, Bioetica caolica ebioetica laica nell’era di papa Francesco…, dz.cyt.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 37

katolickiego, jak posiadała wepoce Jana PawłaII iBenedyktaXVI.Jej miej-

sce zajły tematy dotyczce sprawiedliwoci społecznej, ubóstwa, migrantów,

ekologii.

Tego rodzaju zmiany sprawiły, e wostatnich latach wyranie obniyłsi

poziom intensyw noci debaty bioetycznej we Włoszech, arodowisko bioetyk i

katolickiej zostało znaczco osłabione. Wkonsekwencji utraciła take swoje

wczeniejsze znaczenie kategoria war toci nienegocjowa lnych. Mona odnie

wraenie, e topojcie zniknło prawie całkowicie nie tylko zjzyka debaty

publicznej, ale take prawie wogóle nie pojawiasi wwewntrznych sporach

doktrynalnych prowadzonych wkrgach katolickich we Włoszech oraz win-

nych krajach wiata.

Zachodzce zmiany we wzajemnej relacji midzy zwolennikami bioetyki ka-

tolickiej ibioetyki laickiej dobrze oddaje wy wiad papiea Franciszka zr. dla

włoskiego dziennika „Corriere della Sera”. Prowadzcy rozmow Ferr uccio De

Bortoli zapyta ł papiea: „Wniedawnej przeszłoci zazw yczaj odwoł ywanosi do

tzw.wartoci nienegocjowalnych, zwłaszcza wbioetyce imoralnoci seksualnej.

Wasza witobliwo nie podjł tej formuły. Zasady doktrynalne imoralnesi

nie zmieniły. Czy tadecyzja pragnie wskaza, by moe, styl mniej nakazowy,

abardziej szanujcy osobiste sumienie?– Nigdy nie rozumiałem wyraenia

«wartoci nienegocjowalne»– odpowiedział papie Franciszek. Wartoci s

wartociami ityle. Nie mog powiedzie, e wród palców jednej rki jest który

mniej potrzebny od innych. Dlatego nie rozumiem, wjakim sensie mogłyby by

wartoci, co do których nie mona by dyskutowa”.

1.2. Publikacja manifestów bioetyki laickiej

Wdniu czerwca r. na łamach włoskiego dziennika ekonomiczno-poli-

tyczno-nansowego „Il Sole  Ore”, najwikszego inajbardziej opiniotwór-

czego medium wswoim sektorze, czterech intelektualistów: Carlo Flamigni

(–), Armando Massarenti (–), Maurizio Mori (–) iAngelo

44 Por. tame, s.113–149.

45 Por. S.Serani, dz.cyt., s.78–84.

Papie Franciszek, Vi racconto il mio primo anno da papa– rozmow prowadzi

F.DeBortoli, „Corriere della Sera”, 5marca 2014, s.3.

rozdział i

Petroni (–) opublikowało k ilkustronicowy Manifest bioetyki laickiej



. Jego

autorzy stwierdzaj, e obecny rozwój wiedzy itechnologii wdziedzinie biologii

imedycyny otwiera przed człowiekiem moliwo ingerencji wswoj własn

natur. Wkonsekwencji „druga rewolucja naukowa” niesie ze sob oczekiwania

iobawy równie wielkie, jak te, które towarzyszyły narodzinom nowoytnego

obrazu wiata. Jest prawdopodobne, e oczekiwania iobawy bd stopniowo

rosn, wmiar jak opinia publiczna bdzie wiadoma wpływu nowej wiedzy

naukowej na ycie jednostek ispołeczestwa jako całoci. Wtym kontekcie

zwolennicy laickiej wizji postpu wiedzy biologicznej ipraktyk medycznych

prezentuj wyznawane przez siebie zasady etyczne, które stanowi alternaty w

dla stanowisk osadzonych na fundamencie religii, tradycji czy metazycznej

wizji wiata iczłowieka.

Po pierwsze, wizja laicka zakłada, e postp wiedzy sam wsobie jest podsta-

wow war toci etyczn. Mi ło do prawdy jest jedn znajgłbszych cech ludzkich

inie toleruje istnienia władz zwierzchnich, które ustalaj zzewntrz, co wolno,

aczego nie wolno wiedzie. Po drugie, naley postrzega człowieka jako cz

natur y, anie jako jej przeciw iestwo. Bdc czci w iata natury, człowiek moe

zni współdziała, poznawa jimodykowa, szanujc przy tym wizi, które

łcz go zinnymi yjcymi gatunkami. Po trzecie, wizja laicka widzi wrozwoju

wiedzy główne ródło postpu ludzkoci, zmniejszajcego ludzkie cierpienia,

których mona unikn. Tetrzy zasady s szczególnie istotne wodniesieniu do

pogłbiania wiedzy zzakresu genetyki człowieka iterapii genetycznych.

Wanym elementem Manifestu jest odrzucenie metazycznego rozumienia

natury, która dla zwolenników bioetyki katolickiej stanowi ródło prawa natu-

ralnego ifundament porzdku moralnego.

Wprzeciwiestwie do tych, którzy deikuj natur, ogłaszajc jczym witym

inietykalnym, zwolennicy laicyzmu wiedz, e granica midzy tym, co naturalne,

atym, co nim nie jest, zaley od wartoci idecyzji ludzi. Nie ma nic bardziej kul-

turowego ni idea natury. Wczasach, gdy technologie biomedyczne poszerzaj

horyzont tego, co faktycznie moliwe, kryteria ustalania tego, co jest dopuszczalne,

Por. C.Flamigni, A.Massarenti, M.Mori, A.Petroni, Manifesto di bioetica laica, w:Qua-

le base comune per la riessione bioetica inItalia?, acura di E.D’Orazio, M.Mori, „Notizie di

Politeia” 12 (1996), n.41–42, s.87–90.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 39

aco nie, nie mog wadnym wypadku wynika zrzekomego rozrónienia na

to, co byłoby naturalne, aco nie. Mog one wynika jedynie zwyranych zasad,

racjonalnie uzasadnionych tym, jak potra kierowa ludzkimi działaniami dla

dobra wszystkich ludzi48.

Zastpujc metazyczn koncepcj natury jej rozumieniem kulturowym,

autorzy dokumentu opublikowanego na łamach dziennika „Il Sole  Ore” chc

pokaza, e zmiana wizji dobra izasad moralnych jest zw yczajnym zjawiskiem

towarzyszc ym ludziom na przestrzeni dziejów. Rozwój moralny ludzkoci nie

powinien jednak dokonywasi automatycznie, dlatego jest konieczna spo-

łeczna kontrola tego procesu. Gwarancj zachowania prymatu człowieka nad

dokonujcymisi zmianami powinno by przestrzeganie zasad, uznawanych

za fundamentalne przez rodowisko bioetyki laickiej.

Pierwsz znich jest zasada autonomii. Kady człowiek ma równ godno

inie moe istnie adna władza zwierzchnia, która mogłaby roci sobie prawo

do decydowania za niego owszystkich sprawach dotyczcych jego zdrowia

iycia. Oznacza to, e sfera indywidualnych decyzji wkwestiach takich jak

eutanazja, podawanie nowych leków, testowanie nowych terapii musi zosta

poszerzona wstosunku do tego, co jest obecnie.

Druga zasada dotyczy zag warantowania poszanowania rónych przekona

religijnych wszystkich ludzi. Autorzy Manifestu stw ierdzaj, e take religia moe

przyczynisi do kształtowania powszechnej wiadomoci etycznej. Jednake

szacunek dla przekona religijnych nie oznacza akceptacji takich stanowisk

poznawczych, według których naley wywodzi zwiary religijnej rozwizania

kwestii bioetycznych. Załoenia ocharakterze religijnym mog jedynie stanowi

punkt wyjcia wdebacie bioetycznej, która ostatecznie prowadzi do wypraco-

wania ocen inorm woparciu ouzasadnienie stricte racjonalne.

Trzecia zasada polega na zapewnieniu jednostkom moliwie najwyszej

jakoci ycia, wprzeciwiest wie do odmiennego sta nowiska bioetycznego, które

uznaje sam długo ycia jako dominujce kr yterium terapii medycznych. Jeli

szacunek dla ycia ma jakie znaczenie, tonie moe onpolega na oddzieleniu

abstrakcyjnej koncepcji ycia od konkretnych jednostek, które maj prawo y

iumiera przy moliwie najmniejszym cierpieniu.

48 Tame, s.88.

rozdział i

Czwar t zasad jest zapewnienie kadej jednostce ludzkiej dostpu do opieki

medycznej na najwyszym moliwym poziomie, stosownie do społeczestwa,

wktórym yje, idostpnych zasobów. Jest tokonsekwencja tej idei sprawied-

liwoci, która inspiruje stosunki społeczne we współczesnych demokracjach

iktóra szanuje zarówno poczucie wolnoci, jak ipoczucie równoci głboko

rozpowszechnione wród obywateli.

Wprzekonaniu sygnatariuszy dokumentu, opublikowanego na łamach

dziennika „Il Sole  Ore”, powysze zasady opierajsi na ukrytym załoeniu,

które dotyczy jasnego rozrónienia midzy sfer moraln asfer wiary religijnej.

Wpodobny sposób typowe dla laickiej wizji rzeczywistoci jest utrzymy wanie

oddzielonych od siebie obszarów moralnoci iprawa. Torozrónienie jest szcze-

gólnie istotne wdziedzinie biomedycyny. Główna rónica midzy zasadami

moralnymi anormami prawnymi polega na tym, e tepierwsze daj wolnoci

wiksz przestrze ni tedrugie. Kiedy stajemy przed problemami biome-

dycznymi, przy stale rozwijajcejsi iczsto sprzecznej wiedzy, gdzie granica

midzy wiedz pozytywn awartociami jest cienka, zapewnienie szerokiej

sfery wolnoci badaczom ilekarzom jest koniecznoci. adne mechaniczne

stosowanie sztywnych reguł nie moe da pozytywnych rezultatów wwiecie

charakteryzujcymsi pluralizmem kulturowym iaksjologicznym.

Ztych powodów autorzy Manifestu uwaaj, e legislacja wdziedzinie bio-

medycyny musi przy wieca idei pozostawienia kademu badaczowi ikademu

lekarzowi jak najszerszej sfery autonomicznych decyzji zgodnych zinteresem

społecznoci. Ustawodawstwo powinno zachca do powstawania kodeksów

postpowania na drodze dyskusji wrodowisku naukowym oraz pomidzy

rodowiskiem naukowym aopini publiczn. Tego rodzaju kodeksy powinny

uciekasi do sankcji formalnych jedynie wprzypadkach, gdy mona wykaza,

e zachowanie badacza lub lekarza wyrzdziło dajcsi zwerykowa szkod

innym osobom. Wolno bada musi zatem łczysi zcoraz silniejszym po-

czuciem odpowiedzialnoci badaczy ilekarzy wobec społeczestwa. Tylko

powszechne poczucie odpowiedzialnoci moe zagwarantowa, e wolno

bada nie zostanie poddana nieuzasadnionej ingerencji.

Omawiany dokument koczysi stwierdzeniem, e laicka wizja bioetyki

nie reprezentuje zsekularyzowanej wersji etyki religijnej. Take wród zwo-

lenników niereligijnego paradygmatu bioetycznego nie ma jednomylnoci

wwielu szczegółow ych kwestiach. Wizja laicka rónisi od przewaajcej czci

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 41

koncepcji religijnych tym, e nie chce narzucasi wyznawcom odmiennych

wartoci iidei. Tam, gdzie spór jest nieunikniony, bioetyka laicka starasi nie

przekształca go wkonikt, szuka porozumienia „lokalnego”, unikajc uogól-

nie. Autorzy Manifestu twierdz, e akceptacja pluralizmu aksjologicznego

nie jest tosama zrelatywizmem, jak zbyt czsto uwaaj krytycy bioetyki

laickiej. Wolno bada naukowych, autonomia moralna isprawiedliwo

towartoci kluczowe dla laickiego paradygmatu bioetycznego. Według opinii

jego zwolenników, s towartoci na tyle mocne, e stanowi podstaw zasad

postpowania, które s zarówno sprawiedliwe, jak iskuteczne.

listopada r. wTurynie, wtrakcie konferencji naukowej dotyczcej la-

ickoci insty tucji pastwowych, został przyjty k ilkustronicowy Nowy Manifest

bioetyki laickiej



. Wród sygnatariuszy tego dokumentu s m.in.Carlo Flamigni

iMaurizio Mori, którzy współtworzyli wczeniejsz wersj tego tekstu zr.

Do grona  promotorów tej inicjatywy naley take kilku znanych włoskich

lozofów, tak ich jak Eugenio Lecaldano (–), Gianni Vaimo (–)

czy Carlo Augusto Viano (–). Jakie s podobiest wa irónice midzy

tymi dwoma dokumentami?

Po pierwsze, naley podkreli, e Nowy Manifest stanowi wiern kontynu-

acj jego wczeniejszej wersji. S wnim przypomniane zasadniczo wszystkie

poprzednie zasady teoret yczne, na któr ych opierasi bioetyka laicka, stanowica

wany element projektu t worzenia społeczestwa pluralist ycznego ak sjologicznie

irespektujcego prawo do wiedzy naukowej jako jedno zpraw obywatelskich.

Szczególn ie mocno został a podkrelona zasada autodetermi nacji człowieka, czyli

samostanowienia osadzonego na fundamencie wolnoci indyw idualnej. Nowy m

pojciem, którego nie było wdokumencie zr., jest kategoria paternalizmu.

Wten sposób zostaje negaty wnie okrelonych wiele postaw promowanych przez

bioetyk katolick. Paternalizmem medycznym (wł. paternalismo medico) na-

zy wasi sprzeciw wobec przekraczania kolejnych granic wobszarze bada biome-

dycznych, natomiast wznaczeniu lozocznym pojciem paternalizmu okrelasi

stanowisko przypisujce naturze wewntrzn warto normatywn.

Por. M.Mori, G.Boniolo iin., Il Nuovo Manifesto di bioetica laica, hps://www.

documentazione.info/il-nuovo-manifesto-di-bioetica-laica (dostp: 30wrzenia 2024).

„Limiti alla ricerca di conoscenze eall’adozione di pratiche non possono essere

imposti con il ricorso aetiche di un tipo piuosto che di un altro oaconvinzioni losoche

personali, come quelle che asseriscono l’esistenza di un ordine naturale intrinsecamente

rozdział i

Po drugie, nowoci dokumentu zr. jest syntetyczne omówienie kilku

najwa niejszych zagadnie bioet ycznych, które sta łysi przed miotem oywionej

debaty publicznej we W łoszech na poczt ku obecnego stulecia. Promotorzy tego

tekstu wy powiadajsi m.in.na temat tzw.antykoncepcji awary jnej oraz aborcji

chemicznej dokonywanej przy pomocy tabletki RU-. Wtym kontekcie zo-

staje przywołana zasada autodeterminacji kobiet, która powinna gwarantowa

im zasadniczo n ieograniczony dostp do nowych generacji preparatów medycz-

nych stosowanych wobszarze seksua lnoci, płodnoci imacierzystwa. Autorzy

Nowego Manifestu staj take wobronie tzw.klonowania wcelach terapeutycz-

nych, wramach którego wytwarzasi nowe ludzkie embriony, aby nastpnie

stałysi one materiałem laboratoryjnym słucym do pozyskiwania zarodko-

wych komórek macierzystych. Sygnatariusze dokumentu stanowczo odrzucaj

testanowiska bioetyczne, które uznaj podmiotowo ludzkiego embrionu od

momentu poczcia. Ich zdaniem, nie wolno traktowa ludzkich zarodków na

równi zdorosłymi obywatelami. Forma okazywanego im szacunku powinna

zalee od tego, wjakim celu powstały czy te zostały wytworzone. Jeli zostały

powołane do istnienia wcelach badawczych imedycznych, todla dobra postpu

naukowo-tech nicznego mona jetraktowa jako zw ykły materia ł laboratoryjny.

1.3. Wpływ debaty bioetycznej na rozumienie laickości

Wana iwielowtkowa debata intelektualna prowadzona we Włoszech midzy

rodowisk iem bioetyk i laickiej izwolenni kami bioetyk i katolickiej doprowadziła

m.in.do pogłbienia namysłu nad rónymi wymiarami laickoci



. Właciwe

rozumienie tego pojcia jest wostatnich latach przedmiotem wielu analiz idys-

kusji prowadzonych wwymiarze akademickim, politycznym, religijnym ipubli-

cystycznym. Pojcie laickoci nabrało obecnie bardzo zrónicowanej wartoci

beneco, perché così si rischia di impedire lo sviluppo di tecniche capaci di correggere idanni

naturali prevedibili, ampliare il ventaglio delle scelte umane erendere possibili nuovi stili

di vita. Riteniamo che la bioetica laica debba anche prevenire il rischio che al tradizionale

paternalismo medico si aanchino osi sostituiscano altre forme di paternalismo, quali ad

esempio quello che assegna valore intrinseco alla natura” (tame).

51 Por. Bioetica elaicità. Nuove dimensioni della persona, acura di S.Rodotà, F.Rimoli,

Roma 2009; M.Hack, N.Panciera, Inpiena libertà econsapevolezza. Vivere emorire da laici,

Milano 2013; M.Chiodi, M.Reichlin, Laicità ebioetica. Prospeive losoche eteologiche sulla

vita, Brescia 2017; G.E.Rusconi, Laicità ebioetica, „Il Mulino” (2017), n.4, s.684–696.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 43

semantycznej, stajcsi form zdeniowania przede wszystkim postawy inte-

lektualnej, która wniektórych ujciach nauk politycznych iprawnych łczysi

zide demokracji, pluralizmu, równoci, wolnoci religijnej czy integracyj-

nej inkluzywnoci. Rozumienie laickoci zaley przede wszystkim od tradycji

historyczno-kulturowej danego kraju. Mimo wystpujcych rónic, mona

powiedzie, e istot tej idei s róne formy neutralnoci władzy pastwowej

wzgldem przekona religijnych obywateli iwyznawanych przez nich pogldów

etycznych.

Warto wtym m iejscu zauway, e wkraju nad Tybrem kontekst historyczny

rozumienia laickoci jest de facto nieporównywalny zadnym innym społecze-

stwem zachodnim. Dlaczego? Poniewa wItalii połczenie tego, co relig ijne, ztym,

co wieckie ma charakter unikatowy. Wystarczy poda przykład Rzymu, który

jest, zjednej strony, stolic Włoch, zdrugiej za centrum papiestwa imiastem,

wktórym znajdujesi Watykan. Wkonsekwencji take obecna debata prowadzona

we Włoszech na temat laickoci ma troch inny charakter ni wpozostałych

krajach. Wtym kontekcie warto przywoła ciekaw koncepcj religii laickiej

(wł. religione laica), jak a pojawiłasi wpierwszej połowie XXw. Została ona stwo-

rzona na gruncie lozoi aktualistycznej Giovanniego Gentilego (–),

wspierajcej ówczesn ideologi faszystowsk. Zwolennikami religii wieckiej

było przede wszystkim pierwsze pokolenie aktualistów (Adolfo Omodeo, Vito

Fazio-Allmayer, Guido De Ruggiero), które prezentowało postawy antykler ykalne

iopowiadałosi za lozo immanencji, tworzc now religi wopozycji do

tradycyjnej wersji religii katolickiej, dominujcej wówczas wItalii.

We włoskiej dyskusji dotyczcej rozumienia laickoci wanym punktem

odniesienia jest wyrok Trybunału Konsty tucyjnego zkwietnia r., który

dotyczy zgodnoci zustaw zasadnicz przepisów regulujcych nauczanie religii

katolickiej wszkołach publicznych. Trybunał wyjanił, co wrzeczywistoci

oznacza laicko zapisana wkonstytucji Republiki Włoskiej idobrze zakorze-

niona wobowizujcym wtym k raju systemie prawnym. Sdziowie Trybunału

Por. D.Antiseri, Laicità. Le sue radici, le sue ragioni, Soveria Mannelli 2010; F.Bacchini,

Una sola laicità, w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.45–58.

Por. G.Campanini, La „via italiana” alla laicità, „Studium” 107 (2011), n.1, s.15–22.

54 Por. D.Antiseri, L’invenzione cristiana della laicità, Soveria Mannelli 2017, s.43–52.

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.203/1989, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 130 (1989), n.16, s.53–59.

rozdział i

stwierdzili, e zasada laickoci wyciu publicznym „nie oznacza obojtnoci

pastwa wobec religii, ale gwarancj pastwa dla ochrony wolnoci religijnej

wsystemie pluralizmu wyznaniowego ikulturowego”



. Wyrok zr. jest

nazy wany wItalii „matk wszystkich w yroków”. Tak okrelona zasada laickoci

ma swój fundament wuznaniu roli społeczest wa obywatelsk iego ineutralnoci

pastwa wstosunku do rónych podmiotów ycia społecznego.

Na temat laickoci wiele cennych opracowa naukowych opublikował Giu-

seppe Dalla Torre (–), lozof iprawnik zwizany m.in.zUniwer-

sytetem Boloskim, nalecy do tzw.trzeciego pokolenia włoskiej chadecji,

które było kontynuacj drugiego pokolenia Demokracji Chrzecijaskiej A lcida

DeGasperiego (–) ipierwszego pokolenia Włoskiej Partii Ludowej

Luig iego Sturza (–)



. Dalla Torre t wierdzi, e istot włoskiego modelu

laickoci s nastpujce trzy zasady: rozdziału-koordynacji midzy pastwem

apodmiotami religijnymi, równoci iwolnoci religijnej



. Jego zdaniem, włoski

sposób rozumienia laickoci pastwa jest bardzo odmienny od rozwizania

francuskiego. Model przyjty przez władze wParyu jest wrzeczyw istoci rady-

kalnym laicyzmem, nazy wanym take wojujc laickoci (fr. laïcité de combat),

która dy do całkowitego podporzdkowania ycia religijnego władzom pa-

stwow ym ido marginalizacji religii jako zjawisk a społecznego. Jednym zelemen-

tów tego rodzaju laic yzmu jest całkowite odrzucenie transcendentnego wy miaru

egzystencji, które prowadzi do zanegowania relig ii jako istotnego elementu ycia

społecznego. Obecnie zwolennicy laicyzmu nie tyle prezentuj postaw y wrogie

56 Tame, s.57.

57 Por. A.Goracci, Laicità dello Stato eprimato della coscienza, Roma 2008; A.Barbera,

Laicità. Alle radici dell’Occidente, Bologna 2023, s.95–186.

58 Por. G.Tognon, Giuseppe Dalla Torre, caolico romano. Una biograa esemplare, „Stu-

dium” 118 (2022), n.2, s.167–171; Z.Kobyliska, Ethos politico nello stato democratio

secondo Luigi Sturzo, „Forum Philosophicum” 10 (2005), s.217–236; ta, Politica come

servizio. Considerazioni sul pensiero politico-sociale di Luigi Sturzo, Olsztyn 2011; ta, Umo-

ralni ycie publiczne. Luigiego Sturza doktryna społeczno-polityczna, Olsztyn 2012; M.Kluza,

Wpływ lozoi Tomasza Morusa na kształt Unii Europejskiej, w:Etyka obowizku iwartoci.

Ksiga jubileuszowa zokazji 40-lecia pracy naukowej idydaktycznej ks.prof. Ryszarda Monia,

red.A.Kobyliski, A.Waleszczyski, Warszawa 2023, s.467–480.

59 Por. G.Dalla Torre, Il primato della coscienza. Laicità elibertà nell’esperienza giuridica

contemporanea, Roma 1992; tene, Le ontiere della vita. Etica, bioetica edirio, Roma 1997;

tene, Europa. Quale laicità?, Cinisello Balsamo 2003; Lessico della laicità, acura di G.Dalla

Torre, Roma 2007; tene, Dio eCesare. Paradigmi cristiani nella modernità, Roma 2008.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 45

religii, ile d do zastpienia rónych form obecnoci elementów religijnych

wdomenie publicznej ich form zsekularyzowan isymboliczn.

Podstawow przyczyn głbokiej rónicy istniejcej wtym obszarze mi-

dzy Paryem iRzymem s odmienne matryce kulturowe ilozoczne, które

kształtuj obowizujce porzdki prawne wkraju nad Sekwan iwkraju nad

Tybrem. Dla francuskiego modelu laicyzmu głównym punktem odniesienia

jest dziedzictwo rewolucji r. ijej bardzo brutalna próba wyeliminowania

chrzecijastwa zycia publicznego. Do tego naley doda dwa odmienne

modele pastwa, które funkcjonuj wtych krajach. Podczas gdy we Włoszech

mamy do czynienia zkoncepcj past wa jako mediatora midzy rónymi pod-

miotami społeczestwa obywatelskiego, we Francji wystpuje nadrzdno

pastwa wstosunku do innych podmiotów sfery publicznej.

Wprzekonaniu Dalla Torrego zasada laickoci nie moe by narzdziem

wykorzystywanym do narzucania innym swoich racji, ale powinna sta nowi

pomoc wzagwarantowaniu współistnienia wsferze publicznej rónych wy-

zna religijnych iwiatopogldów. Władze pastwowe nie powinny inge-

rowa wprzestrze ycia moralnego swoich obywateli. Narzucanie przez

władz polityczn okrelonej wizji ycia etycznego jest nie do pogodzenia ze

zdrowym rozumieniem laickoci pastwa. Zkwestionowaniem dobrze rozu-

mianej laickoci mamy do czynienia wszdzie tam, gdzie zaczyna obowizy-

wa okrelona ideologia, dca do tego, aby wykluczy religi zprzestrzeni

ycia publicznego.

Dalla Torre odrzuca powoływaniesi na zasad laickoci pastwa po to,

aby uniemoliwi rónym podmiotom wypowiadaniesi na tematy bioe-

tyczne. Dla zwolenników radykalnie rozumianej laickoci, zgodnie zduchem

francuskiego laicyzmu, kocioły izwizki w yznaniowe nie powinny zabiera

głosu wsprawach w iatopogldowych, które s przedmiotem debaty politycz-

nej. We Włoszech na przestrzeni dwóch ostatnich dekad przykładem takiego

stanowiska mog by wypowiedzi niektórych przedstawicieli centrolewicy,

którzy– powołujcsi na zasad laickoci pastwa– odmawiali podmiotom

60 Por. L.Palazzani, Introduzione. Il contributo di Giuseppe Dalla Torre al dibaito bioetico

ebiogiuridico, w:G.Dalla Torre, Etica, bioetica edirio, acura di L.Palazzani, Roma 2021,

s.11–40; P.Cavana, Irapporti tra lo Stato ela Chiesa, „Studium” 118 (2022), n.2, s.195–209.

61 Por. G.Dalla Torre, Europa. Quale laicità?, dz.cyt., s.73–99.

62 Por. tame, s.51–69.

rozdział i

religijnym prawa wypowiadaniasi publicznie m.in.wdyskusji dotyczcej

nowych form aborcji chemicznej.

Dalla Torre przypomina, e kocioły izwizki wyznaniowe maj prawo

wydawania sdu moralnego równie wsprawach, które dotycz porzdku poli-

tycznego, zwłaszcza gdy wymaga tego troska oprzestrzeganie praw człowieka.

Negowanie tego prawa ipowoływaniesi na zasad laickoci pastwa jest za-

negowaniem idei laickoci tout court. Wydawanie sdów moralnych nie naley

do kompetencji władzy pastwowej. Wprzeciwnym razie pastwo stałobysi

pastwem etycznym iwkonsekwencji nie byłoby ju demokratycznym pa-

stwem prawa ocharakterze wieckim. Zasada laickoci oznacza wyznaczenie

obszarów kompetencji pastwa, ale take jego niekompetencji. Wród tych

ostatnich jest na pewno etyka, która dotyka sfery sumienia.

Do zagadnienia laickoci nawizuje take wjednej ze swoich ksiek cy-

towany wczeniej Giovanni Fornero, który analizuje laicko wkategoriach

przede wszystkim teoretycznych, anie tylko historycznych. Jego zdaniem,

naley przede wszystkim odróni laicko słab (wł. laicità debole) od laickoci

mocnej (wł. laicità forte). Laicko słaba, czyli laicko wwersji szerokiej lub

formalnej, toinaczej wizja neutralnoci wiatopogldowej pastwa, sprzeciw

wobec koncepcji pastwa wyznaniowego iakceptacja modelu przyjaznego

rozdzia łu kociołów izwizków w yznaniow ych od struktur pastwowych. Gdy

chodzi ozagadnienia bioetyczne, laicko słaba oznacza postaw krytyczn

iantydogmatyczn. Tak rozumiana laicko nawizuje do szeregu załoe

metodologicznych, obowizujcych zarówno na poziomie poznawczym (auto-

nomia dyskursy wna, swobodne porównywanie idei), jak ina poziomie prawnym

(bezwyznaniowy charakter pastwa, tolerancja, pluralizm).

Natomiast laicko mocna, czyli laicko wwersji wskiej lub radykalnej,

tomodel społeczno-polityczny przyjty m.in.we Francji, który polega na mar-

ginalizacji elementów religijnych wprzestrzeni ycia publicznego. Wpodej-

ciu do zagadnie bioetycznych tak rozumiana laicko wyklucza jakiekolwiek

przesłanki metazyczne lub religijne, które pretenduj do obowizywania

wszystkich. Wprzekonaniu Fornera tym, co tego rodzaju bioetyka chciałaby cał-

kowicie w ykluczy, jest strategiczna rola Boga wracjonalnej dyskusji moralnej.

63 Por. tame, s.70–72.

64 Por. G.Fornero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.203–294.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 47

Oryginalno stanowiska wypracowanego przez tego autora polega nie tylko

na lozocznym rozrónieniu dwóch modeli laickoci, ale take na uznaniu za

uprawnione obu znacze tego pojcia. Jego zdaniem, laicko naley do konst y-

tutywnych cech pluralistycznego idemokrat ycznego pastwa prawa, wktór ym

mog pokojowo współistnie róne wizje człowieka iwiata, zarówno teocha-

rakterze religijnym, jak iteopochodzeniu agnostycznym lub ateistycznym.

Podsumowujc ten wtek naszych docieka, naley stwierdzi, e mona wy-

róni dwa główne rodzaje wpływu włoskiej debaty bioetycznej na rozumienie

laickoci. Pierwszy dotyczy wzrostu wiadomoci społecznej, gdy chodzi oprawo

rónych podm iotów do wy raenia własnego stanow iska wdyskusji publicznej. I n-

tensy wna debata bioetyczna na przestrzeni ostat nich kil kudziesiciu lat przekona ła

wielu mieszkaców Włoch, e zasada laickoci nie moe oznacza wykluczenia

zdebaty kociołów, zwi zków wyznaniow ych, organizac ji religijnych itp. Wł aciwie

rozumiana laicko kwestionuje działania podejmowane przez w ielu zwolenników

rewolucji biotechnologicznej, którzy chcieliby przyzna władzom pastwowym,

orodkom naukowym itechnologicznym zbyt due kompetencje wobszarze re-

gulacji prawnych biotechnologii, jednoczenie ma rginalizujc mol iwoci innych

podmiotów. Drugi rodzaj wpływu włoskiej debaty bioetycznej na rozumienie

laickoci dotyczy wzmocnienia przekonania wielu ludzi oznaczeniu medycznej

klauzuli sumienia, która powinna by respektowana. Laicko nie powinna ozna-

cza monopolu władzy pastwowej na rozstrzyganie dylematów etycznych. Nie

wszystko, co jest legalne, musi by moralnie dopuszcza lne. Wkonsekwencji zasada

laickoc i pastwa n ie moe sł uy do tego, aby uzasadnia pozbaw ianie pracowni-

ków słuby zdrowia moliwoci korzystania zzasady sprzeciwu sumienia.

1.4. Działalność Narodowego Komitetu ds. Bioetyki

Niezwykle wan instytucj we Włoszech jest Narodowy Komitet ds. Bioetyki

(Comitato Nazionale per la Bioetica). Jego dzia łalno potw ierdza, iwItal ii przy-

wizujesi du wag do debaty bioetycznej irzetelnej oceny skomplikowanych

zagadnie zwizanych ze współczesn rewolucj biotechnologiczn



. Bardzo

Por. Presidenza del Consiglio dei Ministri, Pareri del Comitato Nazionale per la Bioetica,

Roma 1998; tene, Parere del Comitato Nazionale per la Bioetica sull’impiego terapeutico delle

cellule staminali, Roma 2000.

rozdział i

istotnym elementem funkcjonowania tej inst ytucji jest denie do zachowania

równowagi midzy rónymi prda mi wiatopogldowymi istniejcymi wspołe-

czest wie włoskim, ze szczególnym uwzgldnieniem napicia midzy zwolen-

nikami bioetyki katolick iej iprzedstawicielam i bioetyk i laickiej. Tedwa główne

paradygmaty bioetyczne s wodpowiedni sposób reprezentowane wskładzie

członków Komitetu oraz znajduj swój właciw y wyraz wopiniach, wnioskach

iekspertyzach przygotowywanych przez tinstytucj.

Narodowy Komitet ds. Bioetyki został powołany dekretem Prezesa R ady Mi-

nistrów zdnia marca r. Zjednej strony jest toorgan pełnicy funkcje

doradcze wobec rzdu, parlamentu iinnych instytucji, zdrugiej za informuje

onopini publiczn opojawiajcychsi wanych problemach etycznych ibioetycz-

nych. Utworzenie Komitet u było odpowiedzi w ładz rzdow ych na pojawiajcesi

nowe wy zwania moralne, zw izane zszybkim rozwojem nau ki itechnik i oraz jego

wpływem na ycie ludzi, zwierzt, rolin imikroorganizmów. Wlatach . i.

ubiegłego wieku postp bada naukowych iinnowacje technologiczne wdzie-

dzinie medycyny ogromnie zwikszyły moliwoci ingerencji człowieka wróne

formy ycia iwywołały oywion dyskusj na polu antropologicznym, etycznym

iprawnym. Wty m kontekcie rzd w łoski podjł dec yzj, aby utworz y stały orga n

ocharakterze doradczy m, który anali zowałby wsposób interdyscy plinar ny rónego

rodzaju zagadnienia dotyczce ycia ludzkiego ipozaludzkiego.

Komitetowi powierzono funkcj wspierania merytorycznego operatorów

regulacyjnych, zarów no t ych, którzy pełni funkcj ustawodawców, jak iodpo-

wiedzialnych za tekwestie jako administratorzy. Dlatego działalno Komitetu

Na kontynencie europejskim pierwszy tego rodzaju Komitet powstał we Francji

w1985r. Warto wtym miejscu zauway, e wkrajach Europy Zachodniej ju wpołowie

lat 80. ubiegłego wieku dostrzeono celowo powołania stałych organów ocharakterze

doradczym, które miałyby słuy jako narzdzia oceny nastrojów etycznych opinii publicznej

wywoływanych kwestiami bioetycznymi, ułatwiajc jednoczenie wydawanie aktów prawnych

regulujcych wymienione sektory. Organy temaj zatem na celu nie tylko prezentowanie ana-

liz naukowych, ale take dostarczaj swoim rzdom, administracji iparlamentowi elementów

oceny wzakresie wartoci etycznych zwizanych zwyborem midzy tym ainnym rozwi-

zaniem legislacyjnym. Znaczenie tych gremiów, wykluczajc jakkolwiek niedopuszczaln

etyk pastwow, jest wyłcznie maieutyczne. Ostatecznie ich zadaniem jest zajmowaniesi

„szeroko zakrojonymi kwestiami dotyczcymi ogółu społeczestwa zpunktu widzenia etyki

publicznej” (A.Bompiani, Comitato Nazionale per la Bioetica, w:Nuovo Dizionario di Bioetica,

acura di S.Leone, S.Privitera, Roma 2004, s.206).

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 49

przyczyniasi do zdeniowania kry teriów, które naley stosowa przede wszyst-

kim wpraktyce medycznej ibiologicznej, aby chroni prawa człowieka izapo-

biega wszelkim naduyciom idyskryminacji mogc ym wynik n zszybkiego

wdraania nowych moliwoci nauki itechniki. Komitet wyraa swoje wska-

zania poprzez opinie iwnioski, które po ich zatwierdzeniu s publikowane na

stronie internetowej. Działalno Komitetu odbywasi take na poziomie

ponadnarodowym, wramach regularnych spotka zeuropejskimi imidzyna-

rodowymi komisjami etycznymi ibioetycznymi, ajednoczenie jest połczona

zpodobnymi organami winnych krajach, Unii Europejskiej iRadzie Europy.

Do zada postawionych przed Komitetem naley przede wszystkim sporz-

dzan ie– korz ystajc take zprawa dostpu do niezbd nych infor macji wcentrach

operacy jnych, istniejcych na szczeblu krajowy m oraz wpow izaniu zpodobnymi

komitetami powołanymi winnych krajach– podsumowa programów badaw-

czych, celów oraz wyników bada ieksperymentów wobszarze nauk oyciu

izdrowiu człowieka. Kolejne zadanie polega na formułowaniu opinii iwskazy-

waniu rozwiza, take na potrzeby przygotowania aktów prawnych, aby odpo-

wiedzie na problemy etyczne iprawne, które mog pojawisi wraz zrozwojem

bada ipojawieniemsi nowych mo liwych zastosowa oznaczen iu klinicznym

wodniesieniu do ochrony podstawowych praw oraz godnoci człowieka. Komitet

proponuje take rónego rodzaju działania kontrolne, któr ych celem jest za równo

ochrona bezpieczestwa ludzi irodowiska wprocesie wytwarzania materiału

biologicznego, jak iochrona przed mo liwymi zag roeniami pac jentów leczonych

produktami inynierii genetycznej lub poddawanych terapii genetycznej. Do za-

da postawionych przed Komitetem naley równie promowanie odpowiednich

kodeksów postpowania dla operatorów zaangaowanych wrónych sektorach

izainteresowanych prawidłowym informowaniem opinii publicznej.

Skł ad osobowy Komitetu od nawiasi co cztery lata . Wczasie pierwszej kadencji

liczył on członków, reprezentujcych róne dyscypliny naukowe. Po wyga-

niciu jego mandatu Prezes Rady Ministrów ma za zadanie wyznaczy Prezesa

iWiceprzewodn iczcego Komitetu. Komitet korzy sta ws woim składz ie ze specja-

listów zzakresu dyscyplin prawnych, lozocznych, biologicznych, medycznych,

medyczno-prawnych, psychologicznych isocjologicznych. Skład Komitetu cha-

rakter yzujesi interdyscy plinarnoci umiejtnoci ipluralistyczn reprezentacj

teorii, osignit poprzez powołanie członków zrónych dziedzin edukacyjnych,

zarówno zpunktu widzenia naukowo-lozocznego, jak ipolityczno-religijnego.

rozdział i

Działalno Komitetu jest bardzo widoczna na wielu poziomach. Najwa-

niejszy wymiar dotyczy kształtowania wiadomoci bioetycznej mieszkaców

Włoch. Opinie, wnioski czy komunikaty prasowe, przygotowywane przez

tinstytucj na temat wielu aktualnych itrudnych wyzwa bioetycznych, s

przedmiotem wielu analiz ikomentarzy wdomenie publicznej, poszerzajc

wiedz bioetyczn w ielu osób. Zpewnoci nie mniej istotnym efektem dzia-

łalnoci Komitetu jest jego oddziaływanie na personel medyczny, naukowców

zorodków biotechnologicznych, pacjentów szpitali, studentów medycyny,

pracowników hospicjów, duchownych iwielu innych osób, które towarzysz

innym wcierpieniu, chorobie czy umieraniu.

Opinie iwnioski Komitetu s take wykorzystywane wprocesie kształce-

nia prawników kompetentnych bioetycznie. Coraz czciej wiedza bioetyczna

jest potrzebna wsdach ikancelariach prawnych, eby właciwie rozstrzyga

rónego rodzaju dylematy czy koni kty moralne. Wr. na Wydziale Prawa

Uniwersy tetu Florenckiego została utworzona Poradnia Prawna Bioetyki, któ-

rej celem jest kształcenie prawników posiadajcych kompetencje bioetyczne.

Jednym zelementów wprocesie kształtowania tego rodzaju umiejtnoci jest

analiza opinii Narodowego Komitetu ds. Bioetyki.

2. Poglądy przedstawicieli bioetyki laickiej

Jak ju wspomniano wyej, bioetyka laicka nie stanowi jednego spójnego sy-

stemu mylowego. Wród jej zwolenników mona wskaza mylicieli sympa-

tyzujcych zbardzo rónymi prdami intelektualnymi. Egzemplikacj tej

rónorodnoci s pogldy trzech wybranych autorów: Uberta Scarpellego,

Eugenia Lecaldana iGianniego Vaima. Pierwszy znich odwoł ujesi wswoich

Por. S.Canestrari, Presentazione del parere del Comitato Nazionale per la Bioetica

(24oobre 2008): Riuto erinuncia consapevole al traamento sanitario nella relazione pa-

ziente–medico, „Sanità Pubblica ePrivata” (2009), n.3, s.16–18; G.Conza, Vulnerabilità

ecura. Argomentare inbioetica, „Etica & Politica” 21 (2019), n.3, s.309–321; C.Casonato,

Salute ecarcere: la posizione del Comitato Nazionale per la Bioetica, w:Salute ecarcere, acura

di G.Fornasari, A.Menghini, Trento 2023, s.43–56.

68 Por. C.Botrugno, La Clinica Legale inBioetica eipareri del Comitato Nazionale per la

Bioetica, w:Per una ragione articiale: indialogo con Lorenzo d’Avack su Costituzione, ordine

giuridico ebiodirio, acura di E.Rigo, Roma 2023, s.243–257.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 51

analizach bioetycznych do lozoi analitycznej, drugi zwraca uwag na cisłe

zwizk i bioetyk i zetyk jako dyscyplin lozoczn , natomiast trzeci proponuje

własn koncepcj bioetyki postmetazycznej.

2.1. Wpływ ﬁlozoﬁi analitycznej na bioetykę

wedługUbertaScarpellego

Najwikszy wpływ na ukształtowaniesi we Włoszech rodowiska bioetyki

laickiej miał niewt pl iwie lozof, prawnik isocjolog Uberto Scarpelli, zwizany

zUniwersytetem Turyskim iUniwersytetem Mediolaskim. Wlatach.

XXw. był onjednym zgłównych załoycieli włoskiej szkoły analitycznej lo-

zoi prawa. Dwa główne obszary badawcze tego myliciela dotyczył y semiotyki

jzyka normatywnego imetody prawnej. Scarpelli wzasadniczy sposób przy-

czyniłsi do tzw.zwrotu preskryptywistycznego wobszarze semiotyki ibył

zwolennikiem et yczno-politycznego uzasadnienia pozyty wizmu prawniczego.

Wanym przedmiotem zainteresowa tego myliciela była analiza zagad-

nie moralnych wkluczu analitycznym. Wychodzc od idei etyki pozbawionej

prawdy, Scarpelli połoył podwaliny pod szkoł mylenia laickiego wobszarze

bioetycznym. Wjego ujciu „prawda jest rozumiana jako co, co zaprzecza

wolnoci, dlatego nie mona zaakceptowa adnej prawdy poza armacj

samej wolnoci”. Główne dzieło tego myliciela powicone zagadnieniom

bioetycznym pt. Bioetyka laicka, stanowice zbiór wczeniejszych jego opra-

cowa, zostało opublikowane pi lat po jego mierci. Natomiast pogldy

etyczne tego autora zostały najpełniej wyraone wmonograi pt. Etyka bez

prawdy. Wlatach – Scarpelli pełnił take funkcj wiceprzewodni-

czcego Narodowego Komitetu ds. Bioetyk i. Zkolei jego opracowania zlat.

ipocztku lat . ubiegłego stulecia stanowiły podstaw do przygotowania

wr. Manifestu etyki laickiej, októrym była mowa we wczeniejszym

fragmencie naszych rozwaa.

69 E.Sgreccia, Il dialogo inbioetica: per una medicina fondata sulla persona umana, art.cyt.,

s.413.

70 Por. U.Scarpelli, Bioetica laica, acura di M.Mori, Milano 1998.

71 Por. tene, L’etica senza verità, Bologna 1982.

72 Por. C.Boi, Scarpelli: la bioetica liberale eisuoi limiti, „Bioetica” 11 (2003), n.4,

s.687–703.

rozdział i

Wprzekonaniu omawianego myliciela bioetyka– niezalenie od swojej

formy laickiej czy katolickiej– jest przede wszystkim etyk, poniewa dotyczy

szczególnie zjawisk ycia organicznego, ciała, prokreacji, staroci, zdrowia,

choroby, mierci itp. Nie jest tooczywicie dyscyplina, która nawet wramach

etyki moe prezentowasi jako autonomiczna iniezalena. Pod jej nazw

kryjsi nowe obszary zainteresowa zwizanych zrónymi rodzajami prob-

lemów spowodowanych rozwojem nauki itechnologii. Jednak odpowiednie

ipogłbione analizy bioetyczne zawsze odsyłaj do podstawowych kategorii

etycznych, dotyczcych człowieka jako jednoci duszy iciała, ducha imaterii–

organizmu zdolnego do działa symbolicznych iinterakcji wykraczajcych poza

pole bada biologii.

Podobnie jak etyka– twierdzi Uberto Scarpelli– take bioetyka moe mie cele

opisowe iwyjaniajce lub cele normatywne. Wpierwszym przypadku próbuje

identykowa iwyjania, wich spójnoci iprzemianach, funkcjonujce postawy

etyczne wjednej lub kilku kulturach. Wzalenoci od zastosowanej metodologii

itypu badanego społeczestwa, bioetyk staniesi historykiem, antropologiem,

socjologiem czy psychologiem. Natomiast bioetyka normatywna jest ukierun-

kowana na identykacj konkretnych zasad, aby okreli normy, wartoci icele

postpowania73.

Scarpelli był jednym znajwaniejszych przedstawicieli ruchu neoowie-

ceniowego, który stanowił wane zjawisko lozoczno-kulturowe we Wło-

szech wdrugiej połowie ubiegłego stulecia



. Głównym liderem tego prdu

73 U.Scarpelli, Bioetica laica, dz.cyt., s.217.

74 Ruch neoowieceniowy narodziłsi wItalii po zakoczeniu II wojny wiatowej.

Podstawy teoretyczne dla tego prdu intelektualnego przygotował znany lozof Nicola

Abagnano (1901–1990), który pod koniec lat 40. XXw. pisał wswoich opracowaniach

opotrzebie we Włoszech nowego owiecenia. Jako formalny pocztek ruchu neoowiece-

niowego przyjmujesi poparcie pewnej liczby naukowców dla listu wystosowanego przez

Abbagnano 15maja 1953r., wktórym ten zachcał do podjcia inicjatywy lozocznej

oorientacji antymetazycznej iantyspirytualistycznej. Zainteresowanie tpropozycj po-

zwoliło zorganizowa spotkanie naukowe, które odbyłosi wTury nie wdniach 3 i4czerwca

1953r. Wził wnim udział m.in.Uberto Scarpelli. Wgenezie neoowiecenia wanym czyn-

nikiem była reakcja na faszyzm, atake próba towarzyszenia jego upadkowi inarodzinom

Republiki Włoskiej. Zwolennicy projektu neoowieceniowego byli przekonani, e naley

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 53

intelektualnego był znany na arenie midzynarodowej politolog ilozof prawa

Norberto Bobbio. Zjednej strony zwolennicy myli neoowieceniowej dyli

do wyzwolenia włoskiej lozoi ikultury zrónego rodzaju dogmatów meta-

zycznych ispirytualistycznych oraz elementów sprzecznych zklasycznym

projektem owieceniowym, zdrugiej– wraz zneopozytywistami ineoem-

pirystami głosili pierwszestwo dowiadczenia ipragmatycznego podejcia

do rzeczywistoci. Wtych ogólnych ramach neoowieceniowych Scarpelli

przedstawił dwa specyczne elementy swojego stanowiska intelektualnego:

na poziomie metodologicznym posługiwałsi narzdziami lozoi analitycz-

nej, ana poziomie merytorycznym analizował normatywny wymiar kultury,

zajmujcsi relacj istniejc midzy moralnoci iprawem. Gdy chodzi odo-

ciekania etyczne, droga, któr podał, stanowiła staranie ukazania znaczenia

szczegółowo zrekonstruowanych schematów analitycznych dla wyborów do-

konywanych przez ludzi.

Rozwaania etyczne Scarpellego były osadzone na fundamencie metaetyki

analitycznej. Wdociekaniach metaetycznych nawizy wał ondo emot ywizmu bry-

tyjskiego lozofa Alfreda Julesa Ayera (–) iamerykaskiego myliciela

Charlesa L esliego Stevensona (–) oraz do presk ryptyw izmu bryty jskiego

lozofa Richarda Mervyna Hare’a(–). Pierwszym wanym punktem

analiz Sca rpellego jest opracowan ie teorii łczcej moralno , prawo ipolityk oraz

metabioetyk. Jeli chodzi onatur metaetyki, towopracowaniach Scarpellego

mona odnale połczen ie dowar tociowania dow iadczenia empir ycznego icen-

tral nej roli jzyka. R ozumiał onetyk jako praktyk poddawan cigły m rewizjom

dokona głbokiej modernizacji wiatopogldowej całego społeczestwa iprzeprowadzi

odnow lozoczn, ograniczajc wpływ wkulturze włoskiej rónego rodzaju elementów

ocharakterze tradycyjnym, metazycznym, religijnym czy konserwatyw nym. Dyli oni do

ukształtowania we Włoszech społeczestwa laickiego. Formalnie ruch neoowieceniowy

przestał funkcjonowa na pocztku lat 70. XXw., jednake znaczcy wpływ tego rodowi-

ska na społeczestwo ikultur wItalii jest odczuwalny take obecnie. Wtym kontekcie

Eugenio Lecaldano mówi oobecnoci wkulturze włoskiej podejcia neoowieceniowego,

łczcegosi wszczególnoci zlozo empirystyczn izaangaowaniem wrozwój teorii

naturalistycznych, które oferuj wkład wlaick modernizacj etyki włoskiego społeczestwa.

Por. E.Lecaldano, Il neoilluminismo ele sue fasi dal secondo Dopoguerra ad oggi: ipotesi per un

bilancio, „Syzetesis” VII (2020), s.187–210.

Por. tene, Metaetica egiusticazione: le innovazioni teoriche di Uberto Scarpelli,

w:L’eredità di Uberto Scarpelli, acura di P.Borsellino, S.Salardi, M.Saporiti, Torino 2015,

s.24–25.

rozdział i

wcelu opracowania zasad inorm zdolnych skłoni ludzi do współpracy poprzez

uwzgldnienie ich preferencji ipogldów. Warsztat metodologiczny w ypracowany

na pierwsz ym etapie twórczoci tego myliciela, wlatach . i. ubiegłego wieku

został wykorzystany do analizy zagadnie bioetycznych.

Podstawow cech modelu bioetycznego wypracowanego przez Scarpellego

jest jego wewntrzna laicko, któr najczciej wyraał przy pomocy słynnego

sformułowania holendersk iego prawnika ilozofa Hugo Grocjusza (–):

„jak gdyby Boga nie było” (łac. etsi Deus non daretur)



. Tak rozumiana lai-

cko nie polega na negacji istnienia Bytu Najwyszego, poniewa ch jego

odrzucenia ju sama wsobie jest twierdzeniem oBogu, które mówi otym, co

niewysłowione. Laicko wujciu Scarpellego „torozumowanie poza hipotez

Boga, akceptujce nieprzekraczalne granice istnienia ipoznania człowieka”.

Kryterium etsi Deus non daretur stanowi cech wyróniajc icharakter ystyczn

bioetyki laickiej, wyznacza jej lini demarkacyjn wporównaniu zbioetyk

katolick: „Bioetyka laicka tobioetyka rozwinita tak, jakby Boga nie było”.

Scarpelli wyrónia trzy znaczenia laickoci. Pierwsze mówi odoktrynie

politycznej, zgodnie zktór do pastwa nie naley przyjmowanie okrelonej

religii za swoj, jej narzucanie lub promowanie, uprzyw ilejowywanie „jednych

wiernych ze szkod dla wiernych innych religii lub niewyznajcych adnej

wiary”



. Wtym kontekcie laicko jest cech pastwa bezw yznaniowego ineu-

tralnego wiatopogldowo, owocem kultury nowoytnej ukierunkowanej na

tolerancj, pokój relig ijny iposzanowanie wolnoci sumienia. Ztym pierwszym

znaczeniem łczysi drugi sens laickoci, który oznacza „ogóln wizj człowieka,

obdarzonego autonomi intelektu iwoli”. Tego rodzaju laicko, nazywana

take słab laickoci, wyraa sposób mylenia, który nie akceptuje adnych

ogranicze nakładanych na ludzki podmiot zzewntrz iwy raasi wautonomii

moralnej, obywatelsk iej iepistemologicznej. Zkolei trzecie znaczenie laickoci

nie oznacza ju tylko okrelonego sposobu mylenia ipewnej metody, ale take

76 Por. tame, s.35.

77 Por. D.Neri, Come se Dio non fosse. Il signicato della bioetica secondo Uberto Scarpelli,

w:L’eredità di Uberto Scarpelli, dz.cyt., s.121.

78 U.Scarpelli, Bioetica laica, dz.cyt., s.220.

79 Tame, s.10.

80 Tame, s.5.

81 Tame, s.6.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 55

sposób ycia. Laicko wtym ujciu jest form ycia według wartoci czysto

ludzkich iwiatow ych, pomijajc jakiekolwiek punkty odniesienia ocharakterze

religijnym itranscendentnym.

Według Scarpellego, wszystkie trzy sposoby rozumienia terminu „laicko”

maj swoje okrelone znaczenie dla bioetyki. Pierwsze rozumienie stanowi

tło narodzin irozwoju bada bioetycznych wspołeczestwach iinstytucjach

ocharakterze laickim iliberalnym. Drugi sens la ickoci wskazuje na zasad ycia

indywidualnego ispołecznego, która moe pozwoli obywatelom tak scharak-

teryzowanego społeczestwa na nawizanie swobodnej ipublicznej rozmowy

na tematy moralne. Wreszcie trzecie ujcie laickoci oznacza osobiste podejcie

Scarpellego do bioetyki, które obejmuje aspekt metodologiczny iproceduralny,

akcentujc rol wartoci izasad etyki laickiej. Jego zdaniem, mona wten sposób

kroczy drog lozoi stworzonej przez ludzi idla ludzi, wogóle nie wik łajcsi

wpytania dotyczce istnienia Boga irzeczywistoci transcendentnej, ale te nie

obraajc wraliwoci ludzi ywicych przekonania religijne.

Laick i charakter bioetyki wujciu omawianego autora jest bardzo podobny

do postawy prezentowanej przez Daniela Callahana (–), jednego

zpierwszych inajbardziej znanych bioetyków wStanach Zjednoczonych, który

twierdził, e pierwsz rzecz do zrobienia, aby ludzie zaakceptowali bioetyk,

jest odłoenie na bok religii. Stwierdzenie Callahana odnosisi do klimatu

kulturowego wUSA wlatach . i. ubiegłego wieku, gdy rodziłasi bioetyka

jako nowa dyscyplina wiedzy. Wwielokulturowym iwieloetnicznym społe-

czestwie amerykaskim twórcy bioetyki stanli przed trudnym zadaniem

wy pracowania nowego stylu argumentacy jnego charakteryzujcegosi tym, e

decydujc rol odgrywa wnim racjonalna siła argumentów odnoszcychsi

do okrelonych stanowisk normatywnych. Tego rodzaju odwoływaniesi do

racjonalnoci stanowi skuteczne narzdzie tworzenia wspólnej płaszczyzny

wolnej ipluralistycznej debaty bioetycznej, uznajcej fakt istnienia rónych

stylów ycia imylenia moralnego.

Scarpelli take podkrelał, e aktualno docieka bioetycznych wynika

zszybkich przemian społecznych, awszczególnoci zcigłego postpu nauki

itechnologii dotyczcych człowieka: jego narodzin, ycia imierci. Wniezw ykle

82 Por. tame, s.7.

83 Por. D.Neri, Come se Dio non fosse, art.cyt., s.124–125.

rozdział i

delikatnej przestrzeni bada bioetycznych obecnie bardziej ni kiedykolwiek

potrzeba roztropnoci ielastycznoci rozumu. Zdaniem omawianego autora, nie

maj racji przedstawiciele bioetyki katolickiej, gdy broni wielu tradycyjnych

sposobów rozumienia człowieka izagadnie moralnych. Scarpelli uwaał, e

bioetyka katolicka powinna zrezygnowa ze swoich stanowisk antropologicz-

nych ietycznych, uwzgldniajc rozwój naukowo-techniczny iprzyjmujc punkt

widzenia bioetyki laickiej.

Wbioetyce tworzonej przez Scarpellego wan rol do odegrania ma etyka

współczucia. Twierdził on, e „etyka współczesna nie moe by niczym innym

jak etyk współczucia”



. Zakorzenienie etyki wemocjonalnej czci bytu ludz-

kiego ma swoje ródło metaetyczne, szczególnie wodrzuceniu kognitywizmu

etycznego. Zdaniem tego myliciela, etyka nie jest wiczeniem rozumu, ale

raczej przejawem ludzkich namitnoci iemocji wich rónorodnej, wielorak iej

iintensywnej grze. Racjonalny aspekt etyki tonic innego jak maska, by moe

maska woczach samego zainteresowanego podmiotu, patrzcego na siebie,

„zwodnicza racjonalizacja pragnie ipodliwoci, które budzsi wgórnej

czci osobowoci albo pełzaj wciemnociach niewiadomoci”. Wkonse-

kwencji, dla Scarpellego wetyce nie ma prawdy, poniewa etyka jest logicznie

arbitralna wswoich zasadach. Wdowiadczeniu iproblematyce etycznej „kady

człowiek jest uwikłany wswoje organiczne ikulturowe uwarunkowania, wswój

ciar wizi iuczu, wkonkretn indywidualn sytuacj, wktórej znalazłsi

wmomencie narodzin iktóra przekształciłasi wraz znim wcigu jego ycia”.

Gdy Scarpelli tworzył zrby bioetyki laickiej, we Włoszech dominujcym

sposobem rozumienia etyki było wskazywanie na rozum jako jej ródło, anie

na uczucia. Omawiany autor zrywa zdług idobrze zakorzenion tradycj,

wskazujc na uczucia jako kolebk etyki. Wtym kontekcie najwaniejszym

uczuciem stajesi współczucie (sympatia) jako wyobrania uczestniczca, która

moe sprawi, e poczujemy idowiadczy my przey innej osoby jako własnych.

Współczucie rodzi szacunek itolerancj, które „prowadz do autonomii jako

umiejtnoci nadawania sobie zasad”.

84 Por. U.Scarpelli, Bioetica laica, dz.cyt., s.12–13.

85 Tame, s.47.

86 Tene, L’etica senza verità, dz.cyt., s.105.

87 Tene, Bioetica laica, dz.cyt., s.227.

88 Tame, s.47.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 57

Reguły postpowania, których szuka Scarpelli dla bioetyki laickiej, wyra-

staj przede wszystkim ze współczucia traktowanego jako niezbdny warunek

posiadania moralnoci. Zjednej strony oznacza togłbokie dowartociowanie

roli uczu wyciu moralnym człowieka, zdrugiej za uczucia musz by jed-

nak poddane kontroli rozumu. Wprzekonaniu Scarpellego nikomu nie wolno

pozosta winiem własnych uczu, rezygnujc zwprowadzenia racjonalnego

porzdku take do sfer y emocjonalnej. Dlatego wbioetyce proponowanej przez

omawianego autora nie ma miejsca dla irracjonalnej absolutyzacji uczu iich

niezalenoci wstosunku do ludzkiej racjonalnoci.

Zzakorzenienia etyki wuczuciu współczucia Scarpelli wyprowadza wane

wnioski na temat sposobu uprawiania bioetyk i. Projektujc posta idea lnego bioe-

tyka, pisał, e potrzebne jest „dowiadczenie moralne, naby te poprzez obser wacj

iprac ze współczujc dusz wród istot ludzk ich intensywnie zaanga owanych

wproblemy ycia imierci”. Wtym kontekcie miał onna myli lekarza, który

mógłby by idealnym bioetykiem, ale take lozof zajmujcysi bioetyk po-

winien zrezygnowa znadmiaru czysto racjonalnych dywagacji, zanurzajcsi

głboko wwiat realnego dowiadczenia ycia imierci. Pozostajc cały czas

lozofem analitycznym, omawiany autor nie zamierzał ograniczy docieka

bioetycznych do w ymiaru emocjonalnego. Wyranie mówił tak e ozachowaniu

standardów rygoru logicznego iargumentacyjnego. Scarpel li obawiałsi jednak,

e bioetyk a ograniczona do przestrzegania dyscypliny logiczno-a rgumentacy jnej

groziłaby niepowodzeniem wspełnieniu jednego zpodstawowych zada do

wykonania, czyli nabywania umiejtnoci przenikania wspólnych uczu, aby

zachca do odnowy idostosowania reakcji moralno-praw nych do nowych oko-

licznoci wywołanych zmianami naukowymi itechnologicznymi.

Giovanni Fornero słusznie zauwaa, e Scarpelli nie jest autorem adnego

traktatu na temat laickoci, ale odwoł ujcsi do maksymy etsi Deus non daretur,

walnie przyczyniłsi do wypracowania jednej znajbardziej przekonujcych

matryc teoretycznych bioetyki laickiej, pozwalajcej odrónisi jej od bioetyki

katolickiej



. Niestety, Scarpelli niezwykle rzadko podejmował fundamentalne

89 Por. tame, s.127.

90 Tame, s.218.

91 Por. tame, s.209.

92 Por. G.Fornero, Scarpelli eil tema della laicità, w:L’eredità di Uberto Scarpelli, dz.cyt.,

s.133.

rozdział i

zagadnienia antropologiczne ietyczne dotyczce m.in.pocztku ycia ludz

kiego, statusu ludzkiego embrionu czy specyki ycia osobowego. Najczciej

dotykał tych zagadnie wsposób polemiczny, nie zgadzajcsi wtym obszarze

ze stanowiskiem przedstawicieli bioetyki katolickiej.

Egzemplikacj tej postawy moe by stosunek tego myliciela do pojcia

natur y osoby ludzkiej



. Scarpelli przyznaje, e taidea jest mocno zakorzeniona

wtradycji chrzecijaskiej, powizanej zwartociami wiata klasycznego oraz

zcentralnymi pojciami współczesnego jusnaturalizmu (wł. giusnaturalismo),

który zakłada, e prawo naturalne stanowi fundament prawa pozytywnego.

Zgodnie zantropologi chrzecijask, osoba ludzka ma jednoczenie natur

cielesn iduchow. Dlatego nie mona pojmowa prawa moralnego jako zwy-

kłej normaty wnoci biologicznej. Kada norma etyczna dotyczca cia ła ujmuje

jewjego relacji do ducha ima na celu ukazanie godnoci osoby jako ducha

wcielonego. Scarpelli nie odrzuca tego typu mylenia en bloc, dostrzega jego

pozytywne aspekty, m.in.podporzdkowanie ciała temu, co duchowe, atake

ochron bytu ludzkiego przed rónymi formami urzeczow ienia ciała ludzkiego.

Odrzucajc jednak fundament metazyczny by tu ludzkiego, nie traktuje onza-

rodków jako podmiotów praw, akceptujc moliwo ich wykorzystywania do

bada naukowych jako materiału laboratoryjnego.

Zdaniem analizowanego myliciela, bezporednie zastosowanie wiedzy

iwynikajcych zniej technologii zmieniło nasz organizm ijego szanse na prze-

ycie. Człowiek, jakiego znamy, powstał wwyniku długiego stwarzania siebie

samego wstosunku do pierwotnego stworzenia przez Boga lub natur. Dlatego

dzisiaj nie naley rezygnowa zeksperymentów medycznych, wktórych s

wykorzystywane ludzkie embriony pochodzce m.in.zprocedury sztucznego

zapłodnienia. Dla Scarpellego tego rodzaju działania tonowe moliwoci od-

twarzania iudoskonalania gatunku ludzkiego.

Omawiany autor przypomina, wjaki sposób zasada nieograniczonej wi-

toci ycia ludzkiego jest przeciwstawiona wbioetyce laickiej zasadzie stop-

niowego istale rosncego prawa do ycia wodniesieniu do wzrostu własnego

ja, uwzgldniajc rozwój wiadomoci, intelektu, moliwoci przeywania

93 Por. U.Scarpelli, Bioetica laica, dz.cyt., s.110–113.

94 Por. M.Płotka, Permissive Natural Law and its Scope inPaul Vladimiri’s Philosophy,

„Studia Philosophiae Christianae” 56 (2020), Special Issue 1, s.9–26.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 59

cierpienia iradoci. Ztej perspektywy zarodek zasługuje na uwag iszacunek

ju wpierwszych dwóch tygodniach po zapłodnieniu komórki jajowej. Jest

tojednak interes słaby, mogcy przegrywa wobliczu silniejszych interesów

podmiotów posiadajcych wicej praw.

Według Scarpellego, konsekwencje takiego podejcia mona streci

wdwóch stwierdzeniach. Po pierwsze, eksperymenty na embrionach, które nie

odpowiadaj istotnemu celowi badawczemu zetycznego punktu widzenia, s

moralnie niedopuszcza lne. Po drugie, mona sobie w yobrazi odpowiednie cele

uzasadniajce eksperyment medyczny zwykorzystaniem ludzkich zarodków,

np.przypadek bada majcych na celu wypracowanie nowych form leczenia,

które bd zdolne do wyeliminowania choroby dziedzicznej zkodu genetycz-

nego nienarodzonego dziecka.

2.2. Eugenia Lecaldana bioetyka ściśle połączona zetyką

Do grona znanych bioetyków laickich we W łoszech naley take Eugenio Lecal-

dano, zwizany wprzeszłoci głównie zUniwersy tetem La Sapienza wRzymie.

Jego dociekania lozoczne obejmuj bardzo szeroki obszar badawczy: od

historii lozoi moralnoci po współczesne debaty dotyczce zagadnie bioe-

tycznych. Wykorzystujc take rygor pojciowy lozoi analitycznej, swoje

badania kieruje onku historiogracznej rekonstrukcji moralnoci anglosaskiej

od XVII do XIXw., ze szczególnym uwzgldnieniem dwóch lozofów szko-

ckich: Dav ida Hume’a(–) iAdama Smitha (–). Wniektórych

publikacjach zajmujesi take problemami metaetycznymi. Wrozwaaniach

bioetycznych Lecaldano stawia sobie za cel wyjanienie implikacji moralnych

zwizanych zrozwojem biotechnologii, dy do tego, aby zperspektywy laickiej

zarzdza pokojowo koniktami wywołanymi przez rónego rodzaju nowe

„technologie ycia”. Bardzo istotnym elementem zaangaowania tego autora na

95 Por. U.Scarpelli, Bioetica laica, dz.cyt., s.119.

96 Eugenio Lecaldano jest autorem m.in.nastpujcych opracowa naukow ych powi-

conych zagadnieniom etycznym ibioetycznym: Hume ela nascita dell’etica contemporanea,

Roma–Bari 1991; Etica, Torino 1995; Bioetica. Le scelte morali, Roma–Bari 1999; Saggi di

storia eteoria dell’etica, Gaeta 2000; Dizionario di bioetica, Roma–Bari 2002; Prima lezione

di Filosoa Morale, Roma–Bari 2010; Sul senso della vita, Bologna 2016; Identità personale.

Storia ecritica di un’idea, Roma 2021.

rozdział i

polu bioetycznym była jego działalno wNarodowym Komitecie ds. Bioetyk i.

Był onczłonkiem tej instytucji wpierwszej (–), drugiej (–)

iczwartej (–) kadencji.

Lecaldano rozumie bioetyk jako tgał etyki, która zajmujesi zagad-

nieniami ycia człowieka: narodzinami osoby ludzkiej, opiek na jednostkami

chorymi icierpicymi, atake umieraniem imierci. Jedn zcech charaktery-

stycznych tego rodzaju bioetyki jest jej cisły zwizek zetyk. Wkonsekwencji

właciwe uchwycenie sposobu, wjaki Lecaldano rozumie etyk ma kluczowe

znaczenie, aby odpowiednio uj specyk jego postrzegania bioetyki, która

stanowi dla niego zbiór reeksji nad problemami etycznymi towarzyszcymi

ludzkim w yborom wsy tuacjach majcych wpły w na warun ki ycia istot  ywych.

Wr. ukaza łasi monograa tego myliciela pt. Etyka bez Boga



, której ty tuł

przy pomina ksik Etyka bez prawdy omawianego wczeniej U berta Scarpellego.

Dociekania zawarte wmonograi Lecaldana dotycz moliwoci istnienia

lub nieistnienia et yki nieopartej na religii. Zanaliz przeprowadzonych przez tego

autora wy nika, e moe istnie etyka bez Boga, rozumianego jako rel igia wogóle,

aczłowiek nie potrzebuje boskiego odniesienia, aby istnie wwiecie. Niestety,

Lecaldano nie uwzgldnia faktu, e kada etyka jako dyscyplina lozoczna od

czasów A rystotelesa nie opierasi na funda mencie religijnym, poniewa jej pod-

staw jest natura człowieka ijego racjonalno. To, co Lecaldano nazywa etyk

odwołujcsi do Boga, jest de facto teologi moraln lub etyk teologiczn.

Oznacza to, e zpozycji ateistycznych odrzuca onróne formy moralnoci

uzasadnianej religijnie, promujc własn wizj etyki wyłcznie lozocznej.

Lecaldano utosamiasi zateistyczn wizj wiata iczłowieka. Jego zda-

niem, obecnie naley rozumie ateizm nie tylko jako postaw sceptyczn wobec

twierdze teizmu ideizmu, ale take jako bogat koncepcj intelekt ualn, która

jest „zdolna odpowiedzie na wiele naszych istotnych pyta”. Wateistycznej

wizji rzeczywistoci nie mona nada yciu ludzkiemu takiej denicji, która

by zwracała uwag na jego ukryty, głbszy sens ocharakterze metazycznym.

Wkonsekwencji mona t ylko postawi pytanie, czy ycie ma sens „wkategoriach

obecnoci lub braku znaczen ia, które byłoby komunikowalne”. Wprzekonaniu

97 Por. E.Lecaldano, Un’etica senza Dio, Roma–Bari 2006.

98 Tame, s.38.

99 Tene, Sul senso della vita, dz.cyt., s.24.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 61

omawianego autora do głbokich zmian wrozumieniu człowieka doprowadził

rozwój nowoytnego obrazu wiata, aszczególnie teorie naukowe Karola Dar-

wina (–) iZygmunta Freuda (–). Wkonsekwencji rozwoju

nowoytnego obrazu wiata zniknł „specjalny status ontologiczny rodzaju

ludzkiego”.

Lecaldano tw ierdzi, e warunkiem koniecznym autentycznych postaw mo-

ralnych jest całkowite odejcie od religijnej wizji wiata iczłowieka. Tyl ko temu,

kto „uwalniasi od nakazów religijnych, udajesi osign niezbdny warunek,

aby faktycznie istniał jaki rodzaj odpowiedzialnoci moralnej”. Etyk mog

bowiem rozw ija jedynie osoby niereligijne, poniewa dysponuj one wgldem

wistot ludzkiej egzystencji, zachowujc wolno od idei moralnych wywo-

dzcychsi zrónego rodzaju tradycji religijnych. Wtym kontekcie kluczow

kwesti jest zachowanie autonomicznego charakteru etyki, który zostaje zane-

gowany wprzypadku uznania boskiego pochodzenia zasad ycia moralnego.

Co wicej, Lecaldano zwraca uwag na negatywne skutki powodowane przez

etyk religijn. Jego zdaniem, zwizanie moralnoci zwol Boga prowadzi do

tego, e ludzie s pozbawieni autonomicznych kryteriów rozróniania dobra

od zła wsytuacji „mierci Boga”, gdy normy moralne uzasadniane wsposób

religijny trac swoj warto. Wówczas człowiek moe dowiadczy rozczaro-

wania, poniewa przy jmujc moralno uzasadnian religijnie, nie wypracował

wsobie odpowiednich kompetencji etycznych odwołujcychsi do własnego

rozumu, woli czy uczu. Wzwizku ztym Lecaldano postuluje, by uzna samego

człowieka ijego natur za jedyny fundament moralnoci.

Moliwo bycia podmiotem odpowiedzialnym moralnie wymaga aktu

samoarmacji, wiadomoci, indywidualnej autonomii iwolnoci. Dla oma

wianego autora „autonomia, wiadomo iodpowiedzialno jawisi jako

nierozłczna triada”. Wrozwaaniach dotyczcych wolnoci Lecaldano od-

wołujesi do pogldów Immanuela K anta (–), Davida Hume’aiJohna

Stuarta Milla. Według tych mylicieli, indywidualna wolno iautonomia,

które towarzysz naszej wiadomoci bycia moralnie odpowiedzialnymi,

wywodzsi zbraku jakichkolwiek zewntrznych ogranicze lub przymusu

100 Tene, Un’etica senza Dio, dz.cyt., s.35.

101 Tame, s.31.

102 Tame, s.32.

rozdział i

wwyborze działa, które chcemy wykona. Stawaniesi autonomicznym iod-

powiedzialnym podmiotem totylko punkt wyjcia. Lecaldano twierdzi, e

idc dalej, trzeba szuka akceptowalnych zasad ikr yteriów etycznych oraz– co

waniejsze– moliwych do uzasadnienia wporównaniu zinnymi normami

ycia moralnego.

Omawiany autor uwaa, e uwolnieniesi od błdnego przekonania, e

Bóg jest ródłem naszych autentycznych wartoci moralnych, samo wsobie nie

gwarantuje osignicia systemu wartoci, który bdzie sprawiedliwie regulo-

wał nasze postpowanie. Moralna akceptowalno naszych wyborów idziała

wrzeczywistoci zaley od tego, jakimi osobami jestemy. Ato, kim jestemy,

wynika zzupełnie innych racji ni wiara lub niewiara wBoga lub czerpanie

autorytetu dla naszych zasad moralnych ztego czy innego ródła. Faktem jest,

e ci, „którzy nie wierz wBoga iktórzy wadnym wypadku nie powierzaj

autorytetowi zewntrznemu powstania iuzasadnienia swoich zasad moral-

nych, mog otwarcie ibez iluzorycznych załoe szuka tego, co jest istotne

dla odrónienia postpowania moralnego od postpowania niemoralnego”.

Lecaldano proponuje etyk, która opierasi na dwóch larach. Pierwszy

toprzekonanie, e przestrze etyczna jest przestrzeni odpowiedzialnoci,

drugi– e etyka jest naturalna inie wymaga adnego fundamentu metazycz-

nego. Odpowiedzialno moralna ma dwa korzenie: autonomi iwolno. Za

minimaln uznaje onempiryczn interpretacj tych dwóch poj. Wolno

naley rozumie po prostu jako brak jakichkolwiek zewntrznych ogranicze

lub przymusu wwyborze działa, które naley w ykona. Naturalny proces for-

mowaniasi podmiotowoci moralnej nie wy maga odwoły waniasi do naszego

szczególnego miejsca wstworzeniu inie naley szuka pocieszenia wuznaniu

naszej wspólnej natury jako stworze. Wystarczy odwołaniesi do naturalnego

szacunku wobec emocji innych ludzi. Analizowany myliciel twierdzi, e tego

rodzaju etyka moe stanowi antidotum na zanik naszych uczu moralnych,

na niemono ich skorygowania, poszerzenia irewizji na podstawie naszych

konkretnych dow iadcze dotyczcych rzeczywistej sytuacji naszych blinich.

Nawizujc do rozumienia uczu moralnych wlozoi Davida Hume’a,

Lecaldano podk rela szczególn rol współczucia. Odwołujesi do naturalnego

współczucia (rozumianego wsensie minimalnym iniemal biologicznym) wobec

103 Tame, s.30.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 63

innych ludzi, szczególnie do sympatii, która– kierujcsi najczciej wsposób

bezporedni wstron osób bardziej nam znanych ipozostajcych znami wbli-

szym zwizku– rozcigasi „na cały rodzaj ludzk i, anawet poza gatunek ludzki,

a do udzia łu wcierpieniu zwierzt”



. Lecaldano tw ierdzi, e etyka jest moliwa

dziki wiedzy empir ycznej, jak posiadamy onaturze ludzkiej ihistorii kultur y.

Aby zrozumie etyk, nie jest konieczne posiadanie jakiej apriorycznej de-

nicji natury ludzkiej. Co wicej, nie istnieje denicja natury ludzkiej wcisłym

tego słowa znaczeniu: jest ona stale konstruowana izmieniana wkontekcie

historyczno-kulturowym. Załoenie, które chcemy przyj, jest takie, e zdolno

ludzi do kierowaniasi rozrónieniem midzy dobrem azłem, sprawiedliwoci

iniespraw iedliwoci, cnot inikczemnoci jest zakorzeniona wich biologicznej

naturze. Jeli tak jest, toetyka jest niczym wicej ni praktyk majc na celu

rozwizywanie problemów dotyczcych prywatnych ipublicznych interakcji

midzy ludmi na tej ziemi105.

Etyka rozumiana jako prakt yka ma swój mocny fundament wnaturze czło-

wieka ijego historii. Jest tofakt, który mona odnale wrónych epokach

dziejów ludzkoci iwrónych formach społecznych, „niezalenie od róno-

rodnoci wyznawanych wartoci. Jest torzeczywisto, któr naley wyjani,

anie uzasadni”



. Podsumowujc tcz docieka, naley stwierdzi, e

omawiany autor jest przede wszystk im zwolennik iem autonomii mylenia, które

przejawiasi m.in.wumiejtnoci konstruowania norm etycznych przez woln ,

niezalen od religijnych doktryn jednostk. Wskazuje na blisko ipokre-

wiestwo zludzk natur etyk i autonomicznej, uwzgldniajcej predyspozycje

izdolnoci człowieka.

Lecaldano naley we Włoszech do grupy intelektualistów zajmujcychsi

zagadnieniami bioetycznymi, którzy zjednej strony uznaj istnienie bioetyki

katolick iej ibioetyki la ickiej jako dwóch odrbnych paradygmatów, zdrugiej za

zwracaj uwag na n ieadekwatno naz w stosowanych na okrelen ie tych przeciw-

stawnych rodowisk wiatopogldowych. Twierdzi on, e lepszym w yraeniem

104 Tame, s.36.

105 Tame, s.44.

106 Tame, s.45.

rozdział i

ni „bioet yka katolicka” jest nazwa „bioetyka religijna”, natomiast zam iast nazw y

„bioetyka laicka” proponuje nazw „bioetyka wiecka” (wł.secolare). Tego ro-

dzaju propozycja stanowi jedynie uwag ocharakterze metodologiczny m, która

nie wpły wa na rozumienie poj stosowanych przez tego autora wjego opracowa-

niach iwypowiedziach. Uywa onnajczciej nazw ju dobrze ugruntowanych

wjzyku włoskim, czyli „bioetyk a katolicka” i„bioetyka laick a”. Utrzy muje zatem,

e najwaniejsz cech bioetyki laickiej, akceptowan czciowo przez niektó-

rych zwolenników bioetyki katolickiej, jest zasada odpowiedzialnoci moralnej

iautonomii osób dokonujcych wyborów moralnych.

Omawiany myliciel twierdzi, e jeli bioetyk postrzegasi jako reeksj

nad takimi zagadnieniami, jak narodziny, ycie czy mier, topowinna istnie

take katolicka zgoda co do podejcia, które uznaje autonomi osoby za cen-

traln itraktuje etyk jako „spraw wieck”. Jeli jednak pomylimy obioetyce

katolickiej jako obioetyce, która obracasi wokół koncepcji niedostpnoci

ycia ludzkiego inieodpowiedzialnoci wwy miarze moralnoci autonomicznej,

towówczas tedwa róne stanowiska stajsi nieodwracal nie nie do pogodzenia.

Warto wtym miejscu zaway, e wItalii na przestrzeni dwóch ostatnich

dekad bardzo czsto odwoły wanosi wdebacie publicznej do zasady dostpno-

ci (wł. disponibilità) ycia izasady jego niedostpnoci (wł. indisponibilità). Jak

naley rozumie tewyraenia? Wr. Giovanni Fornero opubli kował ksik

pt. Niedostpno idostpno ycia. Prawna ilozoczna obrona samobójstwa

wspomaganego idobrowolnej eutanazji. Monograa dobrze ukazuje rozumie-

nie tych dwóch odmiennych sposobów podejcia do tajemnicy ycia ludzkiego

wkontekcie cierpienia, staroci imierci. Zasada niedostpnoci ycia, głoszona

przez przedstawicieli bioetyki k atolickiej, zwraca uwag na niepodzieln godno

iwito ycia człowieka. Oznacza ona, e ycie nie jest dostpne dla czło-

wieka jako jego własno. Osoba ludzka nie moe nim dowolnie dysponowa,

poniewa– jak stwierdził ju Sokrates wFedonie Platona– ludzie s własnoci

107

Por. tene, Bioetica secondo autonomia eresponsabilità morale dell’individuo– roz-

mow prowadzi L.Gabui, „Sintesi dialeica per l’identità democratica”, 1kwietnia 2010,

hps://www.sintesidialeica.it/bioetica-secondo-autonomia-e-responsabilita-morale-dell-

-individuo-colloquio-con-eugenio-lecaldano/ (dostp: 30wrzenia 2024).

108 Por. G.Fornero, Indisponibilità edisponibilità della vita…, dz.cyt.

109

Por. M.Casini, L’indisponibilità della vita umana nella prospeiva del Biodirio,

„Medicina emorale” 59 (2010), n.2, s.209–226.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 65

bogów. Tego rodzaju wizja antropologiczna jest szczególnie bliska nie tylko wy-

znawcom rónego rodzaju rel igii, ale take osobom niereligijny m, które podzielaj

przekonanie otajemniczoci isakralnoci ycia ludzkiego. Wtej perspektywie

ycie nie naley ostatecznie do człowieka, który nie moe onim dobrowolnie

decydowa, gdy chodzi omoliwo m.in.jego przerwania na yczenie.

Natomiast zasada dostpnoci  ycia jest wyznawana przez zwolenn ików bio-

etyk i laickiej, którz y doceniaj warto ijako  ycia ludzkiego nalecego ca łko-

wicie do poszczególnych jednostek ludzkich jako autonomicznych podmiotów.

Wtej perspektywie człowiek moe korzysta bez adnych ogranicze ze swojej

autonomii moralnej iautodeterminacji, ok relajc take moment iform własnej

mierci. Jeli ycie naley tylko iwyłcznie do ludzkiego podmiotu, towówczas

autonomiczna decy zja ojego za koczeniu stajesi najwy szym wy razem ludzkiej

wolnoci. Szczególnie wwiecie zachodnim, wraz zpostpujc sekularyzacj,

umacniasi obecnie przekonanie, e człowiek jest ostatecznym panem własnego

losu. Jeli jednostka ludzka ma do całkowitej dyspozycji własne ycie, toposiada

take władz nad osobist mierci. We Włoszech wkontekcie trudnych debat

dotyczcych samobójstwa wspomaganego medycznie zasada niedostpnoci

ycia izasada jego dostpnoci stanowi formuły okluczowym znaczeniu, które

dobrze podsumowuj dwa róne sposoby podejcia do zagadnie bioetyk i iprawa.

Powracajc do prezentacji pogldów Lecaldana, naley doda, e jego zda-

niem, wobrbie koncepcji antropologicznych niereligijnych mog istnie róne

stanowiska: zjednej strony s ci, którzy twierdz, e ycie ludzkie ma samo-

istn warto, zdrugiej ci, którzy uwaaj twarto za dziedzictwo tradycji

chrzecijaskiej, oraz inni, którzy uwaaj jza rzecz nieistotn. Pomidzy tymi

nurtami oinspiracji religijnej aprdami cile niereligijnymi mona znale

pewne punkty styczne. Jednak pojednanie stajesi trudniejsze, jeli wemiemy

pod uwag bioetyk laick ibioetyk katolick jako wykładnie teoretyczne.

Omawia ny autor uwaa, e jest moliwy kompromis midzy jego rodowiskiem

itymi przedstawicielami bioetyki katolickiej, którzy uznaj zasad autonomii

moralnoci. Natomiast nie jest moliwe jakiekolwiek pojednanie bioetyki lai-

ckiej ztymi krgami bioetyki katolickiej, które stoj na stray godnoci iwi-

toci ycia oraz jego absolutnej niedostpnoci.

110 Lecaldano stwierdza: „Autonomi moraln ludzi uwaam za podstawowy przywilej

idlatego trudno wtej sprawie i na ustpstwa. Nie miałbym ochoty dawa nikomu prawa do

rozdział i

Wprzypadku zagadnie bioetycznych wane jest zawsze załoenie, e s

toproblemy etyczne, które powstaj tylko wtedy, gdy istniej autonomiczne

podmioty, obdarzone własnymi uczuciami moralnymi



. Podstaw praw iobo-

wizków wbioetyce, analogicznie jak wetyce, stanowi wolno właciwa au-

tonomicznym podmiotom moralnym, które maj prawo do wolnoci, ale które

maj take obowizki iograniczenia, gdy ich działania nie mog powodowa

szkód dla innych. Lecaldano odwołujesi do liberalnego pojcia wolnoci, jakie

wy pracował angielski  lozof John Stuart Mill. Zgodnie ztym ujciem wolno,

czyli autonomia, tosuwerenno nad własnym ciałem– dlatego nikt nie moe

nam narzuci adnej formy dominacji. Wolno tawiesi jednak take zod-

powiednimi obowizkami jednych wobec drugich, wprzeciwnym razie nie

bylibymy na poziomie moralnoci, która uznaje podobne prawa wszystkich

ludzi, bez wzgldu na kultur, ras czy płe.

Według argumentacji Lecaldana, podstaw tych praw iobowizków– auto-

nomii, która jest take odpowiedzialnoci– naley oprze na dowiadczeniu

ycia, jakie ma człowiek. ycie nie jest owocem prawa naturalnego czy rozumu,

ale dowiadczenia przeywanego przez istot ludzk. Prawa iobowizki maj

charakter zasadniczo „przedprawny” wtym sensie, e prawo musi jerealizowa

jako rzeczywisto moraln. Nie mog by one tworzone całkowicie przez

prawo, poniewa w yrastaj zprzestrzeni moralnej iopierajsi na dowiadcze-

niu. Jeli istoty ludzkie s czujce icharakteryzujsi postaw, która opierasi

na autonomii iodpowiedzialnoci moralnej, decydowanie oswoim yciu ma

fundamentalne znaczenie.

Omawiany autor podejmuje take zagadnienie osobowego wymiaru ycia

ludzkiego. Przypomina, e pojcie osoby oznacza najczciej form ycia ludz-

kiego, któr uwaasi za niezbdn do ochrony, poniewa ma ona znaczenie mo-

ralne. Przez pr yzmat rozwoju biologicznego mona rozumie rozwój jednostk i,

decydowania za mnie otym, jak mam umrze, do dyktowania tego, czy mam otrzyma opiek

na koniec ycia, czy te mam pozosta podłczony do maszyn, nawet jeli nie jestem tego

wiadomy” (E.Lecaldano, Bioetica secondo autonomia eresponsabilità morale dell’individuo,

art.cyt.).

111 Por. E.Baccarini, Eugenio Lecaldano onBioethics, „Croatian Journal ofPhilosophy”

24 (2001), no.1, s.73–81.

112 Por. E.Lecaldano, Bioetica secondo autonomia eresponsabilità morale dell’individuo,

art.cyt.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 67

istoty ludzkiej iindywidualnoci ludzkiej. Lecaldano nie zgadzasi ztym, e

naley odwoływasi do pojcia osoby wkontekcie opisu rozwoju ludzkiej

tosamoci iindywidualnoci. Jego zdaniem, wkwestii ludzkiej tosamoci

iindywidualnoci nie mona traci zpola widzenia faktu, e nie istniej one od

poczcia: tosamo iindyw idualno jako kontinuum rozw ijajsi póniej. Dla

niektórych osoba istnieje ju zpołczenia dwóch gamet wmomencie poczcia,

ale– zdaniem omawianego autora– tak nie jest: indywidualno pojawiasi

póniej. Jego stanowisko wsprawie pocztku ycia osobowego skupiasi bardziej

na zdolnoci do cierpienia ni na racjonalnoci.

Jeli osob jest tylko kto, kogo uznajesi za posiadajcego znaczenie moralne,

bdzie tyle lozocznych koncepcji osoby, ile jest teorii na temat tego, cosi liczy,

aby mona było uzna kogo za istotnego moralnie. Lecaldano twierdzi, e pojcie

osoby, którym najczciej obecniesi posługujemy, tozasadniczo pojcie angiel-

skiego myliciela Johna Locke’a(–)– lozof ów uznawał, e osoba jest

pojciem etyczno-prawnym, poniewa uywamy go najpierw na poziomie moral-

nym, anastpnie ewentualnie na poziomie prawnym. Przez „osob” rozumiemy

zasadniczo takie formy ycia, októre chcemysi troszczy lub przynajmniej by za

nie moralnie odpowiedz ialni. Wedł ug omawia nego autora, tego rodzaju opis istot y

człow ieczestwa jest owiele bardziej zrozumiały n i ontologiczna koncepc ja osoby.

Wr. Lecaldano opublikował ksik pt. Tosamo osobowa. Histo-

ria ikrytyka pewnej idei



. Ksika rekonstruuje transformacj, jak przeszła

idea tosamoci osobowej wtrakcie rozwoju myli nowoytnej iwspółczesnej.

Nawizujc do reeksji lozofów ibadaczy zzakresu psychologii, biologii,

etologii, kognitywistyki ineuronauki, jej autor stwierdza, iwyłaniasi znich

perspektywa naturalistyczna, która odrzuca koncepcj ego ijani jako silnej

idoskonałej tosamoci osadzonej na fundamencie racjonalnoci. Koncepcja

alternatywna umieszcza wcentrum osoby emocje ipasje generowane przez

relacje zinnymi iuznanie społeczne. Lecaldano tw ierdzi, e tego rodzaju nowa

samowiadomo pozwala wyeliminowa mit jednej pierwotnej tosamoci,

która charakteryzuje kadego znas. Zagadnienia bioetyki, relacji seksualnych

ipłciowych oraz postpowania wobec zwierzt irodowiska przedstawiaj wy-

ran postpujc metamorfoz idei tosamoci osobistej, która wnosi znaczcy

wkład wnajnowsze zmiany normatywne wdziedzinie etyki, prawa ipolityki.

113 Por. tene, Identità personale…, dz.cyt.

rozdział i

2.3. Bioetyka postmetaﬁzyczna Gianniego Vattima

Jednym znajwaniejszych przedstawicieli włoskiej bioetyki laickiej jest Gianni

Vaimo, którego kariera akademicka była zw izana przede wszyst kim zUniwer-

sytetem Turyskim. Wr. ukazałasi monograa tego myliciela pt. ycie

drugiego. Bioetyka bez metazyki. Wnastpnym roku Vaimo podpisał wraz

zkilkunastoma innymi sygnatariuszami Nowy Manifest bioetyki laickiej. Przez

cały okres swojej działalnoci lozof zTurynu podejmował zagadnienia bioe-

tyczne wopracowaniach naukowych ipublicystycznych, udzielał na ten temat

licznych wywiadów radiowych, telewizyjnych iinternetowych, był bardzo ak-

ty wnym uczestnik iem włoskiej debaty publicznej na tematy wiatopogldowe.

Bioetyka laicka wy pracowana przez Vaima ma przede wszystk im charakter

postmetazyczny iwyrasta zcałego systemu lozocznego tego myliciela. Jego

twórczo dotyczyła bada prowadzonych m.in.nad hermeneutyk, postmoder-

nizmem, myl słab, religi, przemoc, sekularyzacj, nihilizmem. Wiosn

r. zostały opublikowane dzieła zebrane tego autora pt. Pisma lozoczne

ipolityczne



. Ztej okazji Sara Ricoa Voza przeprowadziła znim obszerny

wywiad. Wtej ciekawej rozmowie Vaimo odpowiada bardzo szczegółowo

na wiele interesujcych pyta ocharakterze osobistym, religijnym, lozocz-

nym ipolitycznym. Wywiad ukazałsi maja r. na łamach dziennika

„La Stampa” pt. Filozoa? Majc  lat, by moe bardziej potrzebuj Boga.

Publikacja posiada szczególn warto poznawcz, poniewa jest ostatni tak

obszern iwielowtkow rozmow przeprowadzon zlozofem zTur ynu przed

jego mierci. Pomaga ona lepiej rozumie cały system lozoczny Vaima,

atake odsłania najgłbsze korzenie jego koncepcji bioetyki bez metazyki.

Omawiany autor podkrela wwywiadzie, e ksik, wktórej najgłbiej

wyraził swoje stanowisko lozoczne iod której naley zaczyna lektur jego

dzieł, jest monograa zr. pt. Bycie iotoczenie



. Vaimo nie nazy wa swojego

opracowania traktatem naukow ym, ale brewiarzem teologiczno-lozocznym.

114 Por. G.Vaimo, La vita dell’altro. Bioetica senza metasica, Cosenza 2006.

115 Por. M.Szulakiewicz, Filozoa jako hermeneutyka, Toru 20041, 20122, s.115–118.

116 Por. G.Vaimo, Scrii losoci epolitici, Milano 2021.

117 Por. tene, La losoa? A85 anni, forse, ho più bisogno di Dio– rozmow prowadzi

S.Ricoa Voza, TuoLibri– inserto seimanale de „La Stampa”, 22maja 2021, s.XII–XIV.

118 Por. G.Vaimo, Essere edintorni, Milano 2018.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 69

Jego ksika stanowi zaproszenie do „hermeneutyki pra ktyki ” iwzy wa lozo

do jej pierwszorzdnej roli: przesłuchiwania teraniejszoci, dogłbnej analizy

wydarze, zaangaowania wycie jednostek ispołeczestw, akty wnego uczest-

niczenia wteraniejszoci. Tego rodzaju postawa intelektualna jest konieczna,

poniewa jedyny dostp, jaki mamy do bycia, polega na jego ukazywaniusi

„wformie wydarzenia. Filozoa ma zatem obowizek aktywnego zaangao-

wania etycznego ipolitycznego, aby głbiej rozumie rzeczywisto, wktórej

yjemy”.

Wrozmowie zdziennikark „La Stampy” Vaimo uznał monogra Bycie

iotoczenie za swój testament intelektualny. Wanym elementem tego studium

jest próba ukazania religijnego wymiaru systemu lozocznego Martina Hei-

deggera. Omawiany autor mówi wswojej ksice ozwizkach istniejcych

midzy lozo ireligi oraz prezentuje wizj historii wiata jako zasadniczo

historii zbawienia. Uwaa, e na ostatnim etapie jego twórczoci lozocznej nie

dasi ju odróni lozo i od religii. Wpewnym sensie religia stajesi lozo ,

alozoa religi. Vaimo stwierdza take, e nie widzi niczego, co jest zawarte

wdziełach Martina Heideggera, czego nie mona by przetłumaczy na jzyk

religijny wwersji zsekularyzowanej.

Sdz, e Heidegger na pocztku mylał ohistorii– twierdzi Gianni Vaimo–

jako ohistorii obecnej na kartach Starego Testamentu, jako owiecie otwartym

przez pewne wydarzenie jzykowe, jakim jest na przykład Biblia. Nie wiem, czy

kiedykolwiek powiedział towten sposób, moe nie, ale towłanie wnim odkry-

łem, kiedy czytałem jego ródło dzieła sztuki– podstawowy esej, wktórym mówi,

e poezja tworzy epok. Ajeli istnieje jaka moja teoria, topocztkowo jest ni

idea, e istnieje bycie. Bycie dajesi człowiekowi poprzez historyczne iluminacje,

które s równie podstaw jzyka, cywilizacji, krótko mówic, rzeczy takich jak

Homer czy tragedia grecka. Jeli miałbym rozpozna teoretyczne pochodzenie

mojej pracy, powiedziałbym, e znajdujesi ona wtym, co napisałem oHeideg-

gerze, apotem oNietzschem121.

119 P.Duchliski iin., Etyka aproblem podmiotu, Kraków 2022, s.225.

120

Por. L.Messinese (rec.), Gianni Vaimo, Essere edintorni, Casa Editrice La nave di

Teseo , Milano 2018, „La Civiltà caolica” 4065 (2019), n.4, s.307–308.

121 G.Vaimo, La losoa? A85 anni, forse, ho più bisogno di Dio, art.cyt., s.XII.

rozdział i

Vaimo przywołuje swoj wczeniejsz ksik pt. Podmiot imaska. Nietz-

sche iproblem wyzwolenia, która została opublikowana wr. Omawiany

autor wyznaje wrozmowie zdziennikark  „La Stampy”, e tamonograa w yraa

jego osobiste poszukiwania, aby pojedna własn wiar zwiedz lozoczn

wkontekcie spotkania docieka lozocznych zwykształceniem religijnym.

„Byłem dyrektorem A kcji Katolickiej Młodziey”– przypomina Vaimo. „Ten

okres wspominam zniezw ykł nostalgi , podobnie jak ludzi, których spotka łem

wtym rodowisku. Furio Colombo iUmberto Eco byli moimi mentorami, cho

aden znich nie wydawał misi wielkim przykładem religijnoci”.

Bioetyka postmetazyczna wypracowana przez Vaima stanowi wan

cz jego szerszego projektu, jakim jest nihilistyczna etyka miłosierdzia,

która stanowi dyskusyjn form pojednania pogldów Fryderyka Nietzschego

(–) zordziem chrzecijaskim. Tego rodzaju koncepcja etyczna

wyrasta zdenia do zbudowania etyki nieagresywnej, eliminujcej przemoc,

zakorzenionej wzsekularyzowanej tradycji religijnej. Omawiany autor twier-

dzi, e tylko taka lozoa potra dzisiaj towarzyszy człowiekowi wwiecie,

który nie potrzebuje absolutów, struktur mocnych, stałych prawd iwartoci.

Wrozmowie zdziennikark Vaimo zauwaa, e promowana przez niego myl

słaba (wł. pensiero debole) oznacza przede wszystkim „wyrzeczeniesi meta-

zycznego dogmatyzmu, co pociga za sob równie szereg rzeczy ocharakterze

politycznym. Nastpiła seria wyzwole, które dokonałysi na gruncie negacji

metazyki. Wkonsekwencji myl słaba jest zasadniczo lozo niezwizan

zmetazyk, czyli ide obiektywnoci oddaniasi bycia jako przedmiotu”.

Hermeneutyczna koncepcja myli słabej stanowi swego rodzaju matryc

całej lozoi Vaima. Oznacza ona przede wszystkim teori osłabienia kon-

cepcji bycia w epoce koca metazyki oraz zanegowanie kartezjaskiego

rozumienia podmiotu. Etyka postmetazyczna, awraz zni take bioetyka

122 Por. tene, Il soggeo ela maschera. Nietzsche eil problema della liberazione, Milano

1974.

123 Tene, La losoa? A85 anni, forse, ho più bisogno di Dio, art.cyt., s.XII.

124 Por. tene, Grazie aDio sono ateo, w:Atei ocredenti? Filosoa, politica, etica, scienza,

acura di P.Flores d’Arcais, M.Onfray, G.Vaimo, Roma 2007, s.152–162; tene, Oetyce

miłosierdzia– rozmow prowadzi P.Marczewski, „Europa– Tygodnik Idei” 194 (2007),

n.51, s.8.

125 Tene, La losoa? A85 anni, forse, ho più bisogno di Dio, art.cyt., s.XIII.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 71

postmetazyczna, jest konsekwencj zmierzchu myl mocnej, bdcej sym-

bolem stałej, niezmiennej, metazycznej struktury bycia. Myl słaba odrzuca

przekonanie myli mocnej, e poznanie oznacza przede wszystkim szukanie

prawdy jako niezalenego istabilnego punktu odniesienia, który jest pewny

ibezpieczny dla wsz ystkich. Wdziełach Vaima armacja nihilizmu ikoncepcja

myli słabej nie oznaczaj bynajmniej rezygnacji zzaproponowania własnego

modelu etycznego.

Filozof zTurynu twierdzi, e wobliczu rozpadu fundamentu iroztopieniasi

bycia nie moemy zbudowa jakiegokolwiek modelu etyki metazycznej, bdcej

aplikacj pierwszych zasad. Jedyn moliw dzisiaj etyk jest etyka postmeta-

zyczna, która przyjmuje posta etyki nihilistycznej. Wyrasta ona na gruncie

hermeneutyki ijest typow etyk postmetazyczn, która nie stanowi jakiego-

kolwiek systemu norm iimperatywów. Etyka nihilistyczna nie ma te adnego

trwałego fundamentu, zktórego mona by wyprowadza zasady izobowizania

ocharakterze uniwersalnym127.

Etyka postmetazyczna, awraz zni take bioetyka postmetazyczna,

jest bardziej modelem negocjacji ikonsensusu ni niezmiennych zasad czy

imperatywów kategorycznych, przemawiajcych do rozumu kadego czło-

wieka wsposób zobowizujcy. Według opinii Vaima, wtego rodzaju modelu

etycznym ibioetycznym bardzo wan rol odgrywa kategoria współczucia.

Gdy odk rywamy, e wszystkie systemy wartoci nie s niczym innym, jak tylko

wy tworem człowieka, tonie odrzucamy ich jako fałszu czy błdu, a le zachowu-

jemy jezjeszcze wikszym szacunkiem, wiedzc, e s tym wszystkim, czym

dysponujemy wtym wiecie: intensywnoci ibogactwem naszego dowiad-

czenia oraz samym byciem.

126

Por. tene, Etica dell’interpretazione, Torino 1989; tene, L’etica della continuità,

w:Scienza ed etica. Quali limiti?, acura di J.Jacobelli, Roma–Bari 1990, s.194–198; tene,

Introduzione, w:R.Rorty, Un’etica per ilaici, Torino 2008, s.7–13.

127 A.Kobyliski, Etyka nihilistyczna Gianniego Vaima, w:Etyka, cz.I: Koncepcje etyki,

red. S.Janeczek, A.Starocic (seria: D ydaktyka Filozoi), Lublin 2016, s.221. Por.P.Duchli-

ski iin., Etyka aproblem nihilizmu, dz.cyt., s.193–228.

128 Por. G.Vaimo, Metaphysics and Violence, w:Weakening Philosophy. Essays inHonour

ofGianni Vaimo, ed. by S.Zabala, London–Ithaca 2007, s.400–421.

rozdział i

Vaimo opowiadasi za potrzeb szacunku nie tylko wobec podmiotów racjo-

nalnych, ale wstosunku do wszystkich istot yjcych, które s zdolne odczuwa

przyjemno iból. Zastosowanie tej zasady nie narusza innej reguły, która mówi

owyjtkowej godnoci bytów rozumnych. Przyjcie maksymy mówicej osza-

cunku nalenym kadej istocie yjcej, zdolnej do przeywania radoci icierpie-

nia, prowadzi do uznania obowizku moralnego, aby unika bd ogranicza do

minimum jakiekolwiek przejawy przemocy129.

Omawiany autor kierowałsi zasad współczucia, gdy chodzi oocen takich

zagadnie, jak przemoc, ubóstwo, wykluczenie, niesprawiedliwo społeczna,

ból icierpienie. Odrzucajc jednak metazyczn struktur rzeczywistoci oraz

negujc kategorie natury iprawa naturalnego, zgadzałsi jednoczenie na abor-

cj, eksperymenty medyczne zwykorzystaniem ludzkich embrionów, samo-

bójstwo wspomagane medycznie itp. Vaimo akceptował en bloc osignicia

współczesnej rewolucji biotechnologicznej. Naley stwierdzi, e konkluzje

praktyczne jego bioetyki postmetazycznej przybliały go do stanowiska uty-

litarystycznego australijskiego myliciela Petera Singera.

Wymown egzemplikacj wymiaru utylitarystycznego bioetyki Vaima

jest jego stosunek do ycia ludzkiego na pierwszym etapie rozwoju. Zgodnie

zzasad mylenia postmetazycznego, prawa embrionu nie s zakorzenione

wnaturze ludzkiej, ale whistorii iyciu społecznym. Omawiany autor odrzuca

moliwo, e ludzki zarodek jest form ycia osobowego. Wodniesieniu do

embrionu stosuje okrelenie „potencjalne ycie ludzkie”, które wodpowied-

nich warunkach do rozwoju moe stasi ludzkim podmiotem, zdolnym

do podejmowania decyzji idziała moralnych. Dla Vaima ludzki embrion

stanowi form ycia ludzkiego, ale nie jest człowiekiem wsensie osobowym.

Takim staniesi dopiero po narodzinach. Mamy tutaj do czynienia ztypo-

wym uznaniem człowieczestwa ludzkiego embrionu wwymiarze poten-

cjalnym. Omawiany autor twierdzi, e zarodek jest „osob ludzk wsensie

129

A.Kobyliski, Omoliwoci zbudowania etyki nihilistycznej. Propozycja Gianniego

Vaima, Warszawa 2014, s.228.

130 Por. R.Mo, Główne załoenia etyki utylitarystycznej, w:Utylitaryzm wbioetyce. Jego

załoenia iskutki na przykładzie etyki Petera Singera, red. W.Bołoz, G.Höver, Warszawa 2002,

s.29–48.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 73

potencjalnym”. Wtej perspekty wie pojawieniesi ycia embrionalnego nie

oznacza pocztku osoby ludzkiej.

Zdaniem Vaima, ycie człowieka zaczynasi wówczas, gdy rodzisi pod-

miot zdolny do tego, aby „domagasi swoich praw ispełnia swoje powinnoci.

Kade inne ycie jest ludzkie tylko otyle, oile pozostaje wrelacji analogii do

niego”. Tooznacza, e istot człowieczestwa jest wiadomo posiadanych

praw. Omawiany autor twierdzi, e wartoci– kultura, relacje midzypodmio-

towe, ch pozostawienia przyszłym pokoleniom wiata bardziej szczliwego,

nie mówic onadziei ycia pozagrobowego– maj niewiele wspólnego zczysty m

izwykłym przetrwaniem biologicznym. Dlatego jeli wsytuacjach granicznych

trzeba wybiera midzy szacunkiem dla ycia zarodkowego, które nie moe ko-

munikowa idochodzi swoich praw, anadziejami ludzi chorych, którzy czekaj

na leczenie zwykorzystaniem embrionalnych komórek macierzystych, pobiera-

nych od ludzkich zarodków, Vaimo wybiera osoby, które mona widzie ido-

tkn– które przede wszystk im s wiadome swoich praw ipotra ich dochodzi.

Zdaniem omawianego autora, nie ma sensu obrona prawa do ycia kadego

ludzkiego embrionu, jeli nie uwzgldniamy tego, jakie s jego konkretne mo-

liwoci, aby uczyni ycie godnym przeywania. Gdy dochodzi do koniktu

wartoci, np.wprzypadku wykorzystania do bada naukowych ludzkich emb-

rionów nadliczbowych zprocedury invitro, naley pyta, jaki sens ma obrona

ycia embrionalnego za wszelk cen. Spraw najwaniejsz nie jest kwestia

wiedzy, czy embrion jest ju osob, ale czy istnieje prawo natury, które kto moe

narzuci take tym, którzy nie wierz wnie. Vaimo twierdzi, e tzw.prawa

naturalne s owiele mniej skuteczne wochronie ludzi słabszych ni wiadome

przekonania iprawa, które wypracowuje sobie kade społeczestwo. Prawem

jest to, co jest uznane jako obowizujce przez pastwo prawa na gruncie wolnej

dyskusji obywateli. Konwencje społeczne w ynikaj znaszej odpowiedzialnoci,

która decyduje opostrzeganiu dobra izła– nie zwaajc na to, co jawisi jako

mniej lub bardziej naturalne. Najczciej „prawda” naley do tych, którzy po-

tra narzuci innym– nie zawsze wsposób bezinteresowny– własne systemy

wartoci ikryteria oceny.

131

Por. G.Vaimo, Una bioetica post-metasica, w:D.Antiseri, G.Vaimo, Ragione

losoca efede religiosa nell’era postmoderna, Soveria Mannelli 2008, s.7.

132 Tene, La vita dell’altro…, dz.cyt., s.34.

rozdział i

Omawiany autor zarzucał bioetyce katolickiej dogmatyzm irygoryzm mo-

ralny. Bardzo czsto formułował niezwykle ostre oskarenia pod adresem tego

rodowiska bioetycznego. Stanowczo odrzucał przekonanie zwolenników bio-

etyki katolickiej osakralnoci ycia ioskarał obroców ycia pocztego oido-

latri. Uwaał, e przy ocenie takich zagadnie, jak aborcja czy eutanazja nie

ma moliwoci pojednania midzy tymi dwoma odmiennymi paradygmatami

moralnymi. Vaimo stanowczo odrzucał rozumienie embrionu jako formy ycia

osobowego, akceptował take prawo człowieka do podjcia decyzji omomencie

własnej mierci. Jego zdaniem, wtego rodzaju sy tuacjach gra nicznych cierajsi

dwie wizje bioetyki, aby moe take moralnoci chrzecijaskiej: jedna, która

wierz y, e moe inspirowasi mocnymi iostateczny mi zasadami, druga, która jest

raczej skongurowana jako przejcie odpowiedzialnoci za innych.

Dla pierwszej ycie jest czym bardzo cile okrelonym, co zabrania zarówno nisz-

czenia embrionów, jak iich produkowania wcelu zaspokojenia proby konkretnych

par, które rozwaaj skorzystanie zmacierzystwa wspomaganego medycznie.

Wobu przypadkach nie zwracasi uwagi na uzasadnione oczekiwania ludzi, na to,

czego daj lub odrzucaj, ale jedynie na istot ycia, której naley broni ipromo-

wa wtym, co wzasadzie imsi prawnie naley, zgodnie znaturalistyczn metazyk

Kocioła. Stanowisko etyczne, które proponujemy nazwa odpowiedzialnoci,

totakie, które nie odwołujesi sztywno– iczsto fanatycznie– do zasad iistot

naturalnych, ale stawiasi twarz wtwarz zdrugim jako osob, przede wszystkim

zdrugim, który ma twarz, która moe rzuci nam wyzwanie iodpowiedzie134.

Pogldy etyczne ibioetyczne Vaima inspirujsi swego rodzaju minima-

lizmem, który nie ogranicza pola odpowiedzialnoci moralnej, ale jeposzerza,

ograniczajc jednoczenie do minimum okrelenie kr yteriów, które jdeniuj.

Jego zdaniem, na poziomie wartoci nie ma sensu przeciwstawianie prawa za-

mroonych embrionów wtrakcie procedury zapłodnienia invitro, anastpnie

wykorzysty wanych jako materiał laboratory jny do bada nad zarodkow ymi ko-

mórkami macierzysty mi, moliwoci uratowania przy pomocy nowych lekarst w

133 Por. F. de Queiroz Souto, Lançar fora oDeus criador: acrítica de Gianni Vaimo àbio-

ética católica, „Revista de Estudos ePesquisa da Religião” 26 (2023), n.2, s.43–70.

134 G.Vaimo, La vita dell’altro…, dz.cyt., s.52.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 75

itechnik medycznych zdrowia iistnienia jednostek ludzkich yjcych pełni

ycia, osób umierajcych bd cierpicych zpowodu rónego rodzaju niepeł no-

sprawnoci. Vaimo tw ierdzi, e historia ludzkoci biegnie poprzez oar ycia

wielu ludzi. Tak rozumiana historia potrzebuje rónego rodzaju oar dla dobra

ludzkoci– take zamroonych zarodków nadl iczbowych, które s w ytwarzane

przy zastosowaniu sztucznego zapłodnienia.

3. Stanowiska reprezentantów bioetyki katolickiej

Podobnie jak zaprezentowany wczeniej paradygmat bioetyki laickiej, take

paradygmat bioetyk i katolickiej nie stanowi jednorodnego systemu doktrynal-

nego. Wród jego zwolenników mona wskaza autorów odwołujcychsi do

bardzo rónych tradycji lozocznych. Na pocztku zostanie zaprezentowany

Elio Sgreccia jako promotor bioetyki personalistycznej. Nastpnie omówimy

pogldy Vioria Possentiego na temat rewolucji biopolitycznej. Kolejnym eta-

pem docieka bdzie namysł nad zastosowaniem przez Paola Valoriego metody

fenomenologicznej do analizy zagadnie bioetycznych.

3.1. Elio Sgreccia jako promotor bioetyki personalistycznej

Najbardziej wpły wowym przedstawicielem rodowiska bioetyk i katolickiej we

Włoszech był przez wiele lat Elio Sgreccia. Swoj działalno badawczo-dydak-

tyczn prowadził przede wszystkim wramach Centrum Bioetyki Katolickiego

135 Por. tame, s.7–9. Podejcie Vaima do zamroonych embrionów nadliczbowych

jest niewtpliwie utylitarystyczne. Mona wskaza wypowiedzi tego autora, wktórych mówi

ontake opotrzebie nowego humanizmu dotyczcego osób dorosłych. Vaimo dostrzega

konieczno nowego humanizmu, ale neguje podstaw metazyczn bytu ludzkiego. Jego zda-

niem, wyzwanie dotyczce odnowienia humanistycznego ujcia ycia ludzkiego jest bardziej

polityczne ni lozoczne. Tego rodzaju nowy humanizm powinien poszerzy przestrze

wolnoci wyboru jednostki wwiecie obrazu inowoczesnych technologii, wktórym zanika

indywidualno. Por. Dialogo tra Edgar Morin eGianni Vaimo. Imiti del pensiero edelle idee,

w:Pensare la complessità per un umanesimo planetario. Saggi critici edialoghi di Edgar Morin

con Gustavo Zagrebelsky eGianni Vaimo, acura di Ch. Simonigh, Milano 2012, s.53–74;

F.Coralluzzo, Oltre il relativismo. Comprendere esuperare le ragioni di Nietzsche, Heidegger

eVaimo, Roma 2013, s.81–94.

rozdział i

Uniwersy tetu Najwitszego Serca wRzy mie. Wlatach –, przez pi

kolejnych kadencji, był członk iem Narodowego Komitetu ds. Bioetyki. Promo-

wał wiedz bioetyczn take wramach inst ytucji Stolicy Apostolskiej: wlatach

– był sek retarzem Papieskiej R ady ds. Rodziny, awlatach –

przewodniczcym Papieskiej Akademii ycia.

Wysokie kompetencje naukowe Sgreccii doceniały nie tylko jego własne

krgi intelektualne, ale take przedstawiciele rodowiska bioetyki laickiej. Je-

den znich, Giovanni Fornero, nazywa go wswoich tekstach „najwikszym

bioetykiem katolickim”. Fornero uył take sugestywnego słowa „katedra”

na okrelenie najwaniejszego opracowania naukowego Sgreccii, jakim jest Pod-

rcznik bioetyki, który ukazałsi wdwóch tomach imiał wiele w yda. Ceniony

lozof prawa ibioetyk Francesco D’Agostino, zaprezentowany na pocztku tego

rozdziału, stwierdził wjednej ze swoich wy powiedzi, e to, co w yraził Fornero,

stanowi „najwłaciwsze słowa opisujce posta itwórczo Elia Sgreccii”.

Sgreccia zgadzałsi czciowo ze stanowisk iem prezentowanym przez wielu

bioetyków laickich, e naley wskazywa na istnienie strukturalnej rónicy

midzy bioetyk laick ibioetyk katolick jako dwoma odrbnymi paradyg-

matami. Uwaał, e wItalii zasadne jest twierdzenie odwóch paradygmatach

bioetycznych, jeli teterminy s uywane wznaczeniu deskryptywnym



136 G.Fornero, Laicità debole elaicità forte…, dz.cyt., s.179. Por. tene, Il „maggior

bioeticista caolico”. Considerazioni sul paradigma bioetico di Sgreccia esulle sue peculiarità

edierenze rispeo ad altri modelli bioetici di matrice caolica, w:Vita, ragione, dialogo. Scrii

inonore di Elio Sgreccia, acura di Associazione Scienza & Vita, Siena 2012, s.205–215.

137

Por. E.Sgreccia, Manuale di bioetica, vol.I, Fondamenti ed etica biomedica, Milano 1988

;

1996

; tene, Manuale di bioetica, vol.II, Aspei medico-sociali, Milano 1991. Najnowsze wyda-

nie pierwszego tomu (z2012r.) ma 1016 stron, natomiast najnowsze wydanie drugiego tomu

(z2010r.) liczy 808 stron. Wród innych opracowa tego autora warto wskaza nastpujce

publikacje: Bioetica. Manuale per medici ebiologi, Milano 1986; La bioetica nel quotidiano,

Milano 2006; e human embryo before implantation. Scientic aspects and bioethical consi-

derations, Roma 2009; M.Sgreccia, M.L.Di Pietro, A.Serra, Nuova genetica ed embriopoiesi

umana. Prospeive della scienza eriessioni etiche, Milano 1991; E.Sgreccia, M.L.Di Pietro,

Procreazione assistita efecondazione articiale tra scienza, bioetica edirio, Brescia 1999.

138

F.D’Agostino, Bioetica laica ebioetica caolica. L’insegnamento di Elio Sgreccia, w:Vita,

ragione, dialogo. Scrii inonore di Elio Sgreccia, dz.cyt., s.115.

139 Por. E.Sgreccia, Bioetica caolica ebioetica laica: aproposito dei „paradigmi”, „Bioeti-

ca. Rivista interdisciplinare” 19 (2011), n.1, s.27–33; G.Fornero, M.Mori, Laici ecaolici

inbioetica…, dz.cyt., s.287–292.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 77

Jegozdaniem, na poziomie opisowy m ihistorycznym nie mona kwestionowa

faktu, e istnieje laicki sposób widzenia zagadnie bioetycznych, czyli para-

dygmat bioetyczny odmienny od paradygmatu katolickiego, który charakte-

ryzujesi własn logik, wychodzc od odrzucenia lozoczno-teologicznej

idei stworzenia jako przyczyny oraz ródła istniejcej rzeczywistoci iycia

ludzkiego.

Uznajc fakt paradygmatycznej odrbnoci pomidzy dwoma modelami

bioetycznymi, Sgreccia stwierdza, e tego rodzaju rozrónienie metodologiczne

nie moe oznacza przekonania oistnieniu de facto dwóch bioetyk. Wtym

kontekcie zdecydowanie odrzuca onprzekonanie niektórych przedstawicieli

własnego rodowiska intelektualnego, e jedyn uprawnion bioetyk jest bio-

etyka katolicka. Nie zgadzasi take na analogiczne twierdzenie drugiej strony

sporu. Sg reccia szu kał raczej elementów łczcych dwa paradyg maty bioetyczne.

Uwaał, e przesadne koniktowanie debaty bioetycznej izbyt mocne przeciw-

stawianie bioetyki laickiej bioetyce katolickiej nie pomaga wrozwizywaniu

wsposób adekwatny realnych wyzwa współczesnej rewolucji biotechnologicz-

nej. Konikt midzy dwoma paradygmatami bioetyczny mi istnieje obiektyw nie

wzałoeniach lozoczno-teologicznych, zktórych one wyrastaj



. wiadome

irzetelne rozpoznanie tych elementów powinno stanowi warunek wstpny

jakiejkolwiek autentycznej próby uczciwego dialogu.

Gdy chodzi okonikt m idzy tymi paradygmatami, Sgreccia nie zgadzałsi

na uproszczone tw ierdzenie, e „bioetyka laicka opierasi na rozumie iwarto-

ciach sumienia, abioetyka katolicka opierasi na dogmatach iwierze, ie jedna

wizja jest nie do pogodzenia zdrug”. Ukazujc podejcie personalistyczne

bioetyki katolickiej, zwracał uwag na fakt, e jej istotnym elementem jest ra-

cjonalne uzasadnienie przyjmowanych wartoci inorm moralnych, awiara

religijna nie uniewania wymiaru racjonalnego, ale go wyostrza iwzmacnia.

Sgreccia twierdził, e najwaniejsze dwa obszary sporne midzy bioetyk la-

ick ibioetyk katolick dotycz koncepcji człowieka iuzasadnienia sdów

etycznych. Jego zdaniem, bioetyka personalistyczna stanowi jeden zszeciu

najwaniejszych modeli bioetycznych. Pi pozostałych rodzajów tomodele:

140 Por. L.Palazzani, Dall’etica „laica” alla bioetica „laica”; linee per un approfondimento

losoco-critico del dibaito italiano auale, „Humanitas” (1991), n.4, s.413–446.

141 E.Sgreccia, Manuale di bioetica, vol.I, Fondamenti ed etica biomedica, dz.cyt., s.92.

rozdział i

kognitywistyczne, niekognitywistyczne, społeczno-biologiczne, subiektywi-

styczne ipragmatyczno-utylitarystyczne.

Charakteryzujc wjednym zwywiadów specyk uprawianej przez siebie

bioetyki, Sgreccia zwrócił uwag na dwa elementy swoich docieka. Pierwszy

dotyczy metodologii bada bioetycznych. Stosowana przez niego metodologia

została okrelona jako trójktna, poniewa składasi ztrzech elementów. Po

pierwsze, chodzi oopisowe badanie rzeczywistoci biologicznej lub biome-

dycznej na gr uncie nauk biomedycznych. Po drugie, na podstawie tego badania

naley zada centralne pytanie oto, kto jest podmiotem działajcym oraz na

kogo oddziałujemy. Po trzecie, naley postawi sobie pytanie, czy wdraane

działanie jest dobre lub złe wodniesieniu do osoby lub osób, które s akt ywnym

lub pasywnym podmiotem interwencji. Bioetyka nie jest prost etyk, ale ma

pole badawcze, na którym jest uprawiana, posiada podmiot lub wiele podmio-

tów, które uczestnicz wdziałaniu, adzia łanie tonaley mierzy pod ktem ich

ródła, metod icelu, zanim bdzie mona jezastosowa zgodnie zprawem.

Drugim elementem uzasadnie, specycznym dla bioetyki promowanej przez

Sgrecci, jest przy jmowanie persona lizmu ontologicznego, który nie umniejsza

znaczenia zdolnoci relacyjnych osoby. Przy jcie jako głównej zasady perso-

nalistycznej wizji człowieka wwersji ontologicznej sprawiło, e cała bioetyka

tworzona przez tego myliciela stałasi bioetyk personalistyczn.

142 Por. tame, s.74–93; A.M.Wierzbicki, Spór opersonalizm wetyce: Kant–Rosmini,

w:Racjonalno wet yce. Normatywna moc prawdy, red. K .Krajewski, Lublin 2007, s.189–197.

143

Por. M.Pérez Bermejo, Il personalismo ontologico nel pensiero di Elio Sgreccia, „Medicina

emorale” (2016), n.3, s.335–348.

144 Widentyczny sposób na temat aspektów epistemologicznych imetodologicznych

bada bioetycznych mówi Sgreccia we wprowadzeniu do publikacji zbiorowej powico-

nej tosamoci istatutowi ludzkiego embrionu. Por. Ponticia Academia pro Vita, Identità

estatuto dell’embrione umano, Roma 1998, s.5–7.

145 Por. M.Pérez Bermejo, Il personalismo ontologico nel pensiero di Elio Sgreccia, art.cyt.,

s.339; P.Duchliski, Personalizm jako etyka klasyczna. Próba reeksji epistemologiczno-meto-

dologicznej, w:Wkrgu inspiracji personalizmu etycznego: lipko–Tischner–Stycze. Inspiracje

ikontynuacje, red. tene, Kraków 2012, s.71–117; G.Hołub, Understanding the Person: Essays

onthe Personalism ofKarol Wojtyła, Frankfurt am Main 2021.

146 Sgreccia wnastpujcych słowach opisuje drog intelektualn, która ukształtowała

jego mylenie personalistyczne: „Naszym punktem wyjcia jest osoba. Osoba ludzka rozu-

miana jako warto nie tylko podmiotu, ale przede wszystkim jako obiektywna rzeczyw isto

ontologiczna. Oznacza to, e jest topersonalizm ontologiczny. Wnoszc do bioetyki szczliw

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 79

Fundamentem bioetyki personalistycznej jest twierdzenie ocentralnej po-

zycji osoby ludzkiej. Według opinii Sgreccii, nikt nie zaprzecza, e człowiek

stanowi szczyt ycia wszechwiata ikrólestwa utworzonego przez róne formy

ycia. Nauki przyrodnicze, humanistyczne, lozoa ireligie przyczyniajsi do

wspierania tej kluczowej roli. Istotne jest zdeniowanie osoby wsensie lozocz-

nym „wjej rzeczywistoci konstytucyjnej”. Wswoich publikacjach Sgreccia

odwołujesi do koncepcji antropologicznych takich autorów, jak Max Scheler

(–), Gabriel Marcel (–), Jacques Maritain (–) czy

Roma no Gua rdi ni (–)



. Konf rontuje jezpogldami takich mylicieli,

jak Albert Camus (–), Jean-Paul Sartre (–), Martin Hei-

degger (–) czy Karl Jaspers (–). Sgreccia dy do ukazania

transcendencji osoby ludzkiej ijej wyjtkowego statusu ontologicznego. Jako

egzemplikacj pozbawienia ycia ludzkiego takiego wymiaru przywołuje

intuicj personalizmu ontologicznego, nie roszcz sobie adnych szczególnych zasług. Filo-

zo tomistyczn zwielk pasj studiowałem ju od czasów studenckich, awszczególnoci

powiciłemsi mylicielom neotomistycznym, personalizmowi Emmanuela Mouniera

(1905–1950), Jacques’aMaritaina (1882–1973), Umberta Padovaniego (1894–1968),

Luigiego Stefaniniego (1891–1956), Soi Vanni Rovighi (1908–1990) iItala Manciniego

(1925–1993). Uczyniłem take moj koniecznoci przywrócenie wcentrum dialogu oy-

ciu ludzkim tego włanie logosu: osoby ludzkiej” (E.Sgreccia, Il dialogo inBioetica: per una

medicina fondata sulla persona umana, art.cyt., s.416).

147 Wojciech Kuko twierdzi, e „bioetyka personalistyczna opierasi na zasadach etyki

personalistycznej odwołujcejsi do wartoci osoby, ww ietle której mona odróni to, co

jest technicznie moliwe, od tego, co jest etycznie dopuszczalne” (W.Kuko, Approcci contem-

poranei all’etica dei farmacisti ela loro valutazione alla luce dei princìpi della bioetica personalista,

„Studia Ecologiae et Bioethicae” 18 (2020), n.3, s.59–71). Por. Bioética personalista: ciencia

y controversias, ed. G.M.Tomás y Garrido, E.Postigo Solana, Madrid 2007.

148

E.Sgreccia, Manuale di bioetica, vol.I, dz.cyt., s.124. „Przez bioetyk personali-

styczn– zauwaa Ignacio Carrasco de Paula– rozumiemy reeksj podejmujc kwestie

etyczne dotyczce ycia człowieka zperspektywy uznajcej byt igodno osoby za wartoci

absolutne, aco za tym idzie, stawiajcej jako primum principium bezwarunkowe poszanowanie

jej nienaruszalnoci oraz ochron jej dóbr osobistych iwolnoci słowa, przede wszystkim

wzakresie praw człowieka. Wperspektywie personalistycznej bonum, czyli ostateczna warto

mierzca postpowanie moralne, jest rozumiane jako promocja bytu oraz wartoci igodnoci

osoby jako osoby” (I.Carrasco de Paula, Personalismo ebioetica, w:Enciclopedia di Bioetica

eSessuologia, acura di G.Russo, Torino 2004, s.1359).

149 Por. R .Fayos Febrer, Bioética personalista en el pensamiento de Romano Guardini, „Cu -

adernos de Bioética” 25 (2014), n.1, s.159–168; K.M.Vadíková, Dialogická osoba asituácia.

Guardiniovská edukaná etika asituacionizmus, Trnava 2019.

rozdział i

nastpujce stanowisko francuskiego lozofa Michela Foucaulta (–):

„Tym wszystkim, którzy wci chc rozmawia oczłowieku, jego królestwie,

jego wyzwoleniu, tym wszystkim, którzy wci zadaj pytania oto, czym jest

człowiek wswojej istocie, do wszystkich, którzy chc od niego zacz, aby mie

dostp do prawdy, tym wszystkim formom reeksji «gauches et gauchistes» nie

mona przeciwstawi niczego innego ni lozoczny miech”.

Wprzekonaniu Sgreccii toradykalne wyraenie Foucaulta mówi nam, e

zredukowanie człowieka do nicoci miało w pływ wXX stuleciu nie tylko na nie-

wyobraalne okruciestwo reimów totalitarnych, obozów koncentracyjnych

igułagów, ale take przyczyni łosi do ukszta łtowania zachodnich społeczestw

zysku ihedonizmu, czyli przeniknło równie myl współczesn, która wwielu

wymiarach jest nihilistyczna izamknita na transcendencj. Wobliczu tego

kryzysu podejcie personalistyczne „uznaje transcendencj osoby ludzkiej za

warto niezbywaln, ontologicznie podsumowujc wszystkie wartoci kos-

mosu, centrum społeczestwa ihistorii”.

Sgreccia uy wa wyraenia „transcendencja” nie wsensie absolutnym, który

wystpuje m.in.wramach lozoi Boga, gdy charakteryzujesi istot Bytu

Najwyszego, ale wznaczeniu wzgldnym, aby wyrazi szczególn pozycj

osoby ludzkiej wstosunku do całej istniejcej rzeczywistoci. Wrelacji do

tego, co istnieje osoba jest transcendentna zontologicznego iaksjologicznego

punktu widzenia. Osoba jako zdolno do samowiadomoci isamostano

wienia przewysza wiat materialny pod wzgldem poziomu ontologicznego

iwartoci. wiat nabiera znaczenia włanie wosobie ludzkiej, która reprezen-

tuje kres wszechwiata poprzez ducha, który wniej mieszka. Towszystko,

co istnieje na ziemi, powinno by odniesione do osoby ludzkiej jako jego

centrum iszczyt.

Sgreccia broni klasycznej denicji osoby, któr wypracował Boecjusz:

osoba jest indywidualn substancj natury rozumnej (łac. rationalis naturae

individua substantia). Dla wielu autorów współczesnych tadenicja jest zbyt

esencjalistyczna istatyczna. Omawiany autor nie zgadzasi ztym zarzutem.

Odwołujcsi do lozoi Jacques’a Maritaina, przekonuje, e pojcie substancji

mona rozumie wsensie dynamicznym, tzn. osoba jest centrum aktywnoci,

150 M.Foucault, Le parole ele cose, Milano 1967, s.368.

151 E.Sgreccia, Manuale di bioetica, vol.I, dz.cyt., s.142.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 81

ruchu inapicia, szczególnie wistotach ywych obdarzonych rozumem. Kiedy

lozofowie redniowieczni mówili osubstancji, nie mieli na myli statycznego

inieruchomego podłoa, ale pierwotny korze działania rzeczy.

Taontologiczna wielko iwarto osoby– twierdzi Elio Sgreccia– jest widoczna

take wodniesieniu do społeczestwa. Wporównaniu ze społeczestwem nie

mona uwaa osoby za jego cz, aspołeczestwo nie moe by traktowane

jako ywy organizm. Tozserca, zcentrum osoby (która cał swoj istot otwie-

rasi na podobnych sobie) rodzisi społeczestwo. Lecz osoba, wywodzcsi ze

społeczestwa, nie angaujesi całkowicie wto, co społeczno-czasowe, ani wto,

co polityczne. Rozpłyniciesi osoby wspołeczestwie ikolektywie było inadal

stanowi najpowaniejsz katastrof ludzkoci. Wkadym człowieku streszczasi

cały wiat isens kosmosu, uzasadniasi organizacja społeczna isam porzdek

prawny152.

Bioetyka personalistyczna Sgreccii ma zjednej strony– jak kady inny model

bioetyczny– charakter interdyscyplinarny, zdrugiej– opierasi na fundamencie

lozocznym zelementami teologicznymi. Jeli pojawiajsi wniej odniesienia

do ocjalnego stanowiska doktrynalnego Kocioła katolickiego, tonie jest ono

traktowane jako element rozstrzygajcy, ale raczej jako rodzaj intuicji czy jeden

zwielu pogldów, który jest zbieny zprzekonaniami samego Sgreccii. Dialog

midzy nauk awiar moe odbywasi jedynie za porednictwem rozumu,

który jest wspólnym odniesieniem dla obu. Std potrzeba reeksji lozoczno-

-moralnej pojawiasi take na polu medycznym ibiologicznym.

Jeli zatem dochodzimy do wniosku, e na dnie osoby, jako ostateczne wyja-

nienie jej istnienia iostateczne odniesienie jej godnoci, znajdujesi Stwórca

istworzenie, tostwierdzamy todla potrzeb, które s równie racjonalne iktóre

waden sposób nie s sprzeczne zrozumem. Wielka ufno, jak ywił Tomasz

zAkwinu wpogodzenie wymaga rozumu zwy mogami wiary, stanowi podstaw

naszej ufnoci wto, e potramy prowadzi dialog zprzedstawicielami kultury

laickiej, bez poczucia wezwania do pomniejszania lub ograniczania wymaga

152

Tame, s.143. Por. G.Hołub, Debata na temat koncepcji osoby wbioetyce, „Studia

Ecologiae et Bioethicae” 3 (2005), nr1, s.187–201.

rozdział i

wiary, która nie moe by nikomu narzucana, ale jedynie zaproponowana zpo-

daniem dobrych powodów153.

Sgreccia jasno odrónia swoj bioetyk personalistyczn ocharakterze

lozocznym od opracowa wielu innych autorów, które maj prol stricte

teologiczny, poniewa traktuj religijne prawdy objawione iocjalne stano-

wiska doktrynalne swoich religii jako element rozstrzygajcy iprzesdzajcy

osdach wartociujcych wobszarze bioetycznym. Gdy chodzi obioetyk

personalistyczn, uwzgldnienie wymiaru religijnego iczerpanie zbogatej

tradycji myli chrzecijaskiej– zdaniem Sgreccii– wniosło wielki wkład

zarówno wdziedzinie bada biomedycznych, jak iwobszarze humanizacji

opieki medycznej.

Analogicznie pozytywny wkład treci religijnych, szczególnie antropo-

logii biblijnej, naley odnotowa wbadaniach dotyczcych biotechnologii,

która naley do człowieka ipowinna odzwierciedla jego godno iodpowie-

dzialno. Wprzekonaniu Sgreccii konsekwencje rewolucji biotechnologicz-

nej mog wpłyn na wewntrzn struktur samego człowieka, awkadym

razie mog oddziaływa na równowag ekosystemu idobro przyszłych po-

kole. Dlatego twierdzi on, e ingerencja bioetyki wbiotechnologi jest

uzasadniona „wimi godnoci osoby ludzkiej ijej obowizków wzarzdzaniu

technologi, wimi równowagi biologicznej iekologicznej wiata przyrody

oraz dobra przyszłych pokole. Istotne jest jednak, aby toumiejscowienie

bioetyki wobszarze biotechnologii odwoływałosi do antropologii uwzgld-

niajcej prymat człowieka wkosmosie, atake jego odpowiedzialno wobec

wszystkich istot ywych inieoywionych”.

Według Sgreccii, tak antropologi moe by jedynie antropologia krea-

cjonistyczna (wł. antropologia creazionista). Tego rodzaju koncepcj antropolo-

giczn , niemajc nic wspólnego zkreacjonizmem jako konkretnym pogldem

lozoczno-religijnym, ale jako dyscyplin lozoczn uznajc stworzono

wiata iczłowieka, jest stanowisko chrzecijaskie, które– podobnie jak inne

153 E.Sgreccia, Manuale di bioetica, vol.I, dz.cyt., s.93.

154

Por. L.F.Biasoli, Oaborto na concepção da Bioética Personalista de Elio Sgreccia, „Revista

Brasileira Bioética” 16 (2020), s.1–13.

155 E.Sgreccia, Introduzione, w:Biotecnologie efuturo dell’uomo, acura di M.L.Di Pietro,

E.Sgreccia, Milano 2003, s.IX.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 83

wielkie religie monoteistyczne– opierasi włanie na koncepcji stworzenia,

wspieranej take przez racjonalno lozoczn (nie tylko tradycyjn) imy-

lenie religijne nie tylko wwersji chrzecijaskiej.

Słuszny postulat uwzgldnienia bioetyki personalistycznej wbadaniach

biotechnologicznych jest szczególnie wany wsporze zprzedstawicielami

bioetyki laickiej, którzy domagajsi najczciej całkowitej bd daleko

posunitej autonomii tego rodzaju bada wrelacji do społeczestwa ijego

pogldów etycznych. Jednym ztakich autorów we Włoszech jest Vincenzo

Lungagnani, wykładowca bioetyki inorm biotechnologicznych na Uniwer-

sytecie wMediolanie. Jego zdaniem, niektóre normy prawne hamuj rozwój

biotechnologii izmniejszaj konkurencyjno wielu sektorów gospodarki



Lungagnani twierdzi, e podstawowym kryterium moliwoci wykorzysty-

wania nowych technik powinno by jedynie dobro postpu technicznego,

przejrzysto dyskusji społecznej oraz akceptacja ze strony opinii publicznej.

Całkowicie odmienne jest wtej sprawie stanowisko Sgreccii iwielu innych

przedstawicieli bioetyki katolickiej, którzy uwaaj, e nie wystarczy zwy-

kły rachunek zysków istrat wkrótkiej perspektywie, ale potrzeba szerokiej

ipogłbionej dyskusji na temat zasadniczych wyborów majcych wpływ na

przyszło ludzkoci.

Wyzwania zwizane zrozwojem biotechnologii, ale take wiele innych

wymiarów współczesnej rewolucji naukowo-technicznej, zwracaj uwag na

potrzeb dialogu midzy rónymi prdami bioetycznymi. Sgreccia podkrela, e

dialog wbioetyce odgry wa zasadnicz rol na wielu poziomach. Charakter yzuje

tnauk zarów no zepistemologicznego, jak imetodologicznego punktu widze-

nia. Pierwsza wersja bioetyki, zrodzona wlatach . XXw., wskazywała tdy-

scyplin jako pomost, który „miał zapełni luk izaradzi brakowi komunikacji

pomidzy naukami pozytywnymi anaukami humanistycznymi, wywołanemu

pewn logik scjentystyczn poczwszy od XIX-wiecznego pozytywizmu”.

Sgreccia zgadzasi zopini, któr wyraził Van Rensselaer Poer, e jest ko

nieczny pomost midzy naukami szczegółowymi anaukami humanistycznymi.

156 Por. V.Lungagnani, Biotecnologie. Norme eregolamenti, Torino 2002.

157

Por. G.Hołub, Godno człowieka abiotechnologia, w:Ku rozumieniu godnoci człowieka,

red. G.Hołub, P.Duchliski, Kraków 2008, s.299–321.

158

E.Sgreccia, Il dialogo inBioetica: per una medicina fondata sulla persona umana, art.c yt.,

s.410.

rozdział i

Bez takiego pomostu iodpowiedniej kontroli etyczno-prawnej nowe moli-

woci tworzone przez rozwój nauk szczegółowych mog prowadzi do zagłady

człowieka.

3.2. Poglądy Vittoria Possentiego

natematrewolucjibiopolitycznej

Zjednej strony ma racj cytowany wczeniej Giovanni Fornero, gdy twier-

dzi, e najwikszym bioetykiem katolickim we Włoszech był Elio Sgreccia,

zdrugiej– najwaniejszym lozofem chrzecijaskim, podejmujcym wtym

kraju zagadnienia bioetyczne, jest niewtpl iwie Viorio Possent i, wprzeszłoci

zwizany zUniwersytetem Ca’ Foscari wWenecji. Niektóre publikacje tego

autora zostały przetłumaczone na kilkanacie jzyków, wtym polski. Zakres

jego poszukiwa badawczych jest imponujcy: od metazyki po lozo kul-

tury, od lozoi prawa po etyk, od antropologii po lozo historii. Possenti

utosamiasi przede wszystk im z lozo neotomistyczn, a le jest tak e otwarty

na róne prdy myli współczesnej, analizujc aktualne spory intelektualne

iproponujc własne rozwizania. Wtym kontekcie niezwykle cennym iorygi-

nalnym elementem jego bardzo bogatego irónorodnego dorobku naukowego

s opracowania dotyczce fenomenu nihilizmu.

Gdy chodzi oanaliz  lozoczn zagadnie bioetycznych, przez kilkanacie

lat Possenti łczył własne zaangaowanie teoretyczne, przygotowujc liczne

publikacje pow icone tej tematyce, zdziałalnoci prakt yczn dotyczc pracy

wNarodowym Komitecie ds. Bioetyki. Był członkiem tej instytucji wokresie

159 Por. R .Sadowski, Inynieria genetyczna wwietle dialektyki owiecenia, „Studia Ecolo-

giae et Bioethicae” 13 (2015), nr2, s.9–28.

160

Zokazji 70. rocznicy urodzin Vioria Possentiego została przygotowana ksiga

jubileuszowa dedykowana temu mylicielowi. Por. Metasica, persona, cristianesimo. Scrii

inonore di Viorio Possenti, acura di G.Goisis, M.Ivaldo, G.Mura, Roma 2011.

161 Por. V.Possenti, Nihilizm teoretyczny i„mier metazyki”, tłum. J.Merecki, Lublin

1998; tene, Filozoa po nihilizmie, tłum. J.Merecki, Lublin 2003; tene, Nichilismo giuri-

dico. L’ultima parola?, Soveria Mannelli 2012; tene, La sda del nichilismo giuridico, „Studi

Caolici” 617 (2012), n.7, s.508–510; tene, Ontosoa esistenziale erisposta al nichilismo,

w:Verità ebellezza inJacques Maritain, acura di G.Boa, E.Mauri, Roma 2016, s.48–68;

tene, Giuspersonalismo enichilismo giuridico, w :Ripensare il dirio naturale ela dignità umana,

acura di M.Krienke, Torino 2020, s.47–69.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 85

czwartej (–), pitej (–) iszóstej kadencji (–).

Wramach docieka teoretycznych dotyczcych problematyki bioetycznej naj-

waniejszy wkład Possentiego polega na dookreleniu koncepcji osoby, która

obecnie powinna stanowi fundament bioetyki personalistycznej, nazywanej

take przez tego autora bioetyk personalizmu ontologicznego. Temu zagad-

nieniu bdzie powicony wduym stopniu nastpny rozdział niniejszej mono-

grai. Natomiast wtej czci studium zostanie ukazany stosunek tego autora do

współczesnej rewolucji biopolitycznej, który zawiera jego najwaniejsze pogldy

dotyczce rozumienia zagadnie bioetycznych.

Wr. Possenti opublikował ksik pt. Rewolucja biopolityczna. Fatalny

sojusz midzy materializmem itechnik



. Warto przy pomnie, e twórc bardzo

popularnego dzisiaj pojcia biopolityki był szwedzki politolog Johan Rudolf

Kjellén ( –), który jako pierwszy uywał wswoich pracach ta ke słowa

geopolityka. Wykorzyst ywał onobydwa pojcia wstworzonej przez siebie kon-

cepcji pastwa jako ywego organizmu, który jest nierozerwalnie zwizany

zziemi, na której bytuje, stale rywalizuje zssiadujcymi pastwami, chcc

zdoby władz nad nimi. Pierwotnie biopolityka odnosiłasi do biologicznych

aspektów polityki ifunkcjonowania pastwa. Natomiast ojcem tego pojcia,

wobecnym jego rozumieniu, jest francuski myliciel Michel Foucault, który

interpretował biopolityk jako kontrol władzy pastwowej nad grupami spo-

łecznymi isposobem ycia jednostki.

Biopolityka jako interdyscyplinarna dziedzina wiedzy bada mechanizmy, za

pomoc których władze iinstytucje polityczne sprawuj kontrol nad yciem

człowieka wwymiarze jednostkowym ispołecznym. Tego rodzaju kontrola doty-

czy zdrowia, seksualnoci, płodnoci iinnych aspektów egzystencji biologicznej.

Foucault był przekonany, e współczesne struktury władzy wcoraz wikszym

stopniu zajmujsi zarzdzaniem samy m yciem, zamiast skupiasi wyłcznie

na indywidualnych zachowaniach idziałaniach człowieka. Wkonsekwencji

biopolityka, realizowana przez róne rodzaje biowładzy, obejmuje zarzdzanie

populacjami ludzkimi jako jednostkami biologicznymi, dc do optyma lizacji

ich zdrowia, produkty wnoci izdolnoci reprodukcyjnych, wsposób sprzy jajcy

szerszym celom politycznym igospodarczym.

162

Por. tene, La rivoluzione biopolitica. La fatale alleanza tra materialismo etecnica, Torino

2013.

rozdział i

Koncepcja biopolityki, opracowana przez Foucaulta, obejmuje wród swo-

ich podstawowych załoe całkowit nieobecno pojcia osoby. Radykalne

odrzucenie perspektywy personalistycznej ma duy wpływ na antropologi,

któr ten lozof rozumiał tylko iwyłcznie jako analityk bytu ludzkiego ijego

skoczonoci. Possenti zauwaa, e Foucault „usunł pojcie osoby ze swojego

horyzontu teoretycznego, po dokonaniu jego programowej dekonstrukcji, co

doprowadziło go do impasu reprezentowanego przez zniknicie człowieka”.

Według Foucaulta, myle moemy jedynie wprzestrzeni pustki człowieka,

który zaginł. Dla tego francuskiego myliciela taka pustka wrzeczy wistoci nie

oznacza jakiegokolwiek braku. Tonic innego jak otwarcie przestrzeni, wktórej

moliwa jest nowa forma mylenia.

Possenti podkrela, e lozoa Foucaulta stanowi nowe spojrzenie na ycie

ludzkie, prac ijzyk. Uwaa on, e tohumanistyczne nauki nowoczesnoci

konsty tuuj człowieka, anie odwrotnie. Specy czna słabo epistemologiczna

Foucaulta ijego twierdzenia orychłym znikniciu człowieka polegaj na tej

radykalnej inwersji. Analityczna siła jego dzieła grozi obróceniemsi we wszyst-

kich kierunkach, bez znalezienia stabilizacji, włanie zpowodu zamieszkujcej

jcałkow itej pustk i antropologicznej, pochodzcej znihilizmu Fryderyk a Nietz-

schego, który usuwa wszelk lozo normatywn izaciera rónic midzy

normalnoci apatologi. Przy tych załoeniach „złudnoci byłoby oczek iwa

od lozoi Foucaulta pomocy dla biopolityki ufundowanej antropologicznie

inormatywnie”.

Według Possentiego, tak ocen stanowiska Foucaulta wydajesi potwier-

dza fakt, e jego traktaty lozoczne– silnie naznaczone klimatem epoki,

wktórej powstały– stajsi dzisiaj zdezaktualizowane wobliczu zupełnie

nowych wyzwa: manipulacji genetycznej, eugeniki, inynierii genetycznej,

statusu ludzkiego embrionu icharakteru samej biopolityki jako praktycznej

nauki społecznej. Rozwizania zaproponowane przez Foucaulta wypierane s

dzisiaj przez rosncy wpływ biopolityki liberalnej, rozumianej jako teren, na

którym powstaj nowe prawa, nowe moliwoci ingerencji wmateri yw,

nowe moliwoci techniczne, októrych nie w ystarczy myle jako okorzyciach,

163 Tame, s.75. Por. tene, Biopolitica, Biodirio eNichilismo tecnologico, „Nuovo Meri-

dionalismo” (2016), n.2, s.24–34.

164 Por. tene, La rivoluzione biopolitica. La fatale…, dz.cyt., s.76.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 87

aby uzna jeza akceptowalne. Wtym kontekcie przed jednostk ludzk „ot-

wierajsi moliwoci, które mog głboko naruszy najwysz zasad, na

której opierajsi wszystkie społeczestwa polityczne godne tej nazwy, czyli

kryterium godnoci”



. Jeli istot ludzk potraktowa jak kad inn istot

yjc, nieobdarzon adn szczególn godnoci, tozastosowane wobec niej

procedury technologiczne nie bd miały adnych ogranicze, które zawsze

powinny dotyczy wszelkich działa podejmowanych wobec bytu ludzkiego.

Zdaniem Possentiego, nie ma wic bioetyki ani bioaksjologii bez bioontologii:

tedwa wektory musz koniecznie i razem.

Obecnie biopolityka oznacza najczciej róne formy sprawowania władzy

nad człowiekiem jako istot yjc oraz fenomenem ycia tout court. Dlatego

nie ograniczasi ona do przełoenia m.in.zasad etyk i medycznej na konkretne

regulacje prawne, obowizujce wdanym kraju lub na poziomie prawa mi-

dzynarodowego, ale wskazuje na współczesn prób integralnego zarzdzania

yciem biologicznym za pomoc rónych form władzy. Nie chodzi tylko iwy-

łcznie owładz polityczn, okompetencje prawne instytucji pastwa czy

organizacji midzynarodowych, ale owszelkie formy władzy indywidualnej

izbiorowej wspierane przez nowoczesne technologie, które kwestionuj za-

sad obiektywnoci natury ludzkiej ijej wewntrznej normatywnoci. Cigle

wzrastajca potga władzy prowadzi do przekonania, e natura ludzka nie jest

faktem ontologicznym ani załoeniem, które naley szanowa, ale wynikiem

praktyki, zwłaszcza działania nowoczesnych technologii, które maj na nas

najwikszy wpływ.

Rewolucja biopolityczna– twierdzi Viorio Possenti– stanowi zasadnicz cz

rewolucji technologicznej, która dominuje wwiecie (robotyka, media, tech-

nologie cyfrowe iinformacyjne, biopolityka, sztuczna inteligencja, ulepszanie

człowieka itp.) iktóra narzuca swoje szalone tempo. Nieustannie cignie nas

wiatr, który wieje zewszd iwciga kady kontekst, bez przerw imoratoriów. Dla-

tego jestemy uwikłani wgigantyczne procesy ocharakterze ogólnowiatowym.

S one wprawiane wcigły ruch przez konkretn wol władzy wyraan przez

grupy, które kieruj tacem imaj do tego rodki: rewolucja, która przemienia

165 Tam e.

166 Por. tene, Ambiguità della tecnica, „La Società” (2017), n.4, s.197–213.

rozdział i

iczsto przytłacza, podnoszc globalne wyzwania wynikajce znauki, azwłaszcza

ztechniki167.

Wprzekonaniu Possentiego rewolucja biopolityczna stawia pod znakiem

zapytania koncepcj osoby, która wadnym wypadku nie pochodzi znauk

szczegółow ych id latego moe mie charakter jedynie lozoczny i/lub religijny.

Nauki, które nie s wstanie samodzielnie ukształtowa tego rodzaju koncepcji,

powinny jprzyj na podstawie tej wiedzy, która wyjania bezwarunkow

warto człowieka ijego struktur ontologiczn. Jeeli sama etyka nie jest

wstanie stawi czoła potdze technologii jako „władzy bez etyki”, tonaley

skierowa wzrok wstron koncepcji człowieka ijego istoty, czyli natury. Bez

odpowiedniego wsparcia lozoczno-teologicznego dotyczcego ycia iosoby,

istnieje due prawdopodobiestwo oddalaniasi rzeczywistoci techniki od

jakichkolwiek elementów humanistycznych. Rozwój człowieka moe by rea-

lizowany tylko wtedy, gdy nie kierujesi ideologi technologii, ale ide osoby

ludzkiej ijej dobra.

Possenti zauwaa, e obecnie odniesienie do osoby ijej godnoci jest sze-

roko akceptowane, cho moe przybiera bardzo róne formy. Do czsto

dominujce dzisiaj stanowiska antropologiczne, wywodzcesi znauk cisł ych,

kieruj nas ku myleniu oczłowieku jako istocie zanurzonej cał kowicie wwie-

cie natury, przedstawiajc materialistyczne ujcie bytu ludzkiego, uwaane za

bardziej spójne zmetodami stosowanymi wnaukach cisłych. Wkonsekwencji

tworzysi swego rodzaju antropologia laicka, wktórej róne szkoł y lozoczne

oraz nauk i humanistyczne ispołeczne przekazuj redukcjonistyczny pogld na

człowieka ijego natur, atake czciowo relatywistyczne załoenia na temat

norm moralnych isumienia moralnego.

Wniektórych opracowaniach Possenti poddaje kryt yce antropologi laick ,

która odrzuca ide wspólnej natury ludzkiej, wierzc, e człowiek jest jedynie

konstrukcj społeczn. Zwolennikom tego rodzaju lozoi człowieka udajesi

167

Tene, La rivoluzione biopolitica ela rivoluzione antropologica, w:La bioetica tra passato

efuturo. Da Van Poer alla società 5.0, acura di E.Larghero, M.Lombardi Ricci, Cantalupa

2019, s.37.

168 Por. tame, s.43–47.

169

Por. tene, Rivoluzione biotecnologica edepersonalizzazione dell’uomo, „Studi Caolici”

(2018), n.6, s.404–409.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 89

wpływa na media oraz programy ipolityk wielu organizacji midzynarodo-

wych. Wkonsekwencji pojawiasi powana trudno wrozpowszechnianiu

odmiennej wizji antropologicznej, gdy tlaick uwaasi za oczywist ipopart

autorytetem nauki.

Wlicznych opracowaniach, które Possenti powicił zagadnieniom bio-

etycznym, zostało wyraone jego mocne przekonanie, e najgłbsz istot

współczesnej rewolucji biopolitycznej jest przymierze midzy materializmem

itechnik. Wzadziwiajcy sposób zmienia ono wpływ nauki itechnologii na

ludzi iich samow iadomo. Ze wszystkich sfer prawdopodobnie najwikszego

tempa zmian dowiadczył obszar biotechnologii, ze wzgldu na wszechobecny

wpływ antropologiczny, jaki wywiera. Oile kwestia ekologiczna pilnie wzywa

nas do zawarcia pokoju ze rodowiskiem naturalnym, otyle rewolucja techno-

logiczna staje przed jeszcze trudniejszym zadaniem akceptacji natury ludzkiej.

Jest tozawsze trudne, azwłaszcza dzisiaj, kiedy kulturowa przewaga nauki

nad pozostałymi formami wiedzy ma tendencj do marginalizowania innych

perspektyw poznawczych.

Possenti zgadzasi ztymi autorami, którzy t wierdz, e dzisiaj mona mówi

oprawdziwej rewolucji biotechnologicznej. Nie ulega wtpliwoci, e biotech-

nologie nale obecnie do jednego znajszybciej rozwijajcychsi obszarów wie-

dzy. Rewolucja biopolityczna, bdca wduym stopniu konsekwencj rewolucji

biotechnologicznej, stanowi dzisiaj wielkie w yzwanie cywilizacyjne, polityczne,

moralne, ku lturowe itp. Wkontekcie tych niez wykłych w yzwa, wprzekonaniu

Possentiego, najwaniejsze zagadnienie dotyczy sposobu respektowania wartoci

humanistycznych iszacunku dla ycia ludzkiego. Naley uczyni wszystko, aby

rewolucja biopolityczna kroczyła drog prawdziwego humanizmu. Jeli wdo-

bie rewolucji biopolitycznej zwyciy antyhumanizm, towobecnym stuleciu

stworzymy rzeczywisto podobn do tej, któr opisał angielski pisarz ipoeta

Aldous Huxley (–) wswoim słynnym dziele Nowy wspaniały wiat.

170

Por. tene, R eligione elaicità nelle società postsecolari, „Humanitas” (2010), n.2, s. 209–227;

tene, Etica laica, w:Lessico della laicità, acura di G.Della Torre, Roma 2007, s.55–64.

171 Por. tene, L’uomo postmoderno. Tecnica, religione, politica, Milano 2009.

172

Por. A.Kobyliski (rec.), Vior io Possenti, La rivoluzione biopolitica. La fatale alleanza

tra materialismo etecnica („Rewolucja biopolityczna. Fatalny sojusz midzy materializmem

itechnik”), Edizioni Lindau, Torino 2013, ss. 219, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 15

(2017), nr2, s.99–103.

rozdział i

Possenti zauwaa, e na przestrzeni ostatnich dziesicioleci wypracowano

wiele rónych koncepcji humanizmu, który ma swoje pocztki wantycznej

myli greckiej irzymskiej oraz włoskim renesansie. Wpierwotnym znaczeniu

humanizm zakładał tak interpretacj bytu ludzkiego, wktórej elementem

odróniajcy m człowieka od innych organizmów y wych była obecno wdu-

szy ludzkiej Logosu, iskry Boskiej iduchowej, która przenosi nas na wyszy

poziom rozwoju ioddziela od wiata zwierzt. Syntez humanistycznej wizji

bytu ludzkiego jest pojcie osoby. Humanizm zawiera wsobie treci dotyczce

m.in.istoty człowieczestwa, natury człowieka, sensu ycia człowieka, wizji

ycia spełnionego iszczliwego czy modelu ycia zbiorowego. Najgłbsza

istota obecnego etapu kryzysu nowoytnego humanizmu polega na swego ro-

dzaju niejasnoci czy niepewnoci dotyczcych tego, co autentycznie ludzkie

iwiadczce onaszej tosamoci.

Possenti twierdzi, e humanizm igodno człowieka przywołuj siebie

nawzajem. Wszystkie personalizmy s humanizmami, ale nie wszystkie hu-

manizmy s personalizmami. Jego zdaniem, humanizmem najbardziej ugrun-

towanym jest humanizm personalistyczny, czyli ten humanizm, który uznaje

byt ludzki za osob iwktórym koncepcja osoby zakłada dotarcie do samego

korzenia ontologicznego ycia osobowego. „Kady antyhumanizm zaczynasi

ikoczy wzamiarze rozbicia samej idei osoby ludzkiej: tam, gdzie ona trwa,

antyhumanizm nie wygrywa; tam, gdzie jest ona zagroona, antyhumanizm

stoi ubram”.

Na czym polega antyhumanizm wepoce biopolityki? Jakie s dzisiaj główne

przejawy dehumanizacji bytu ludzkiego? Possenti zauwaa, e dehumanizacja

humanizmów jest tym wiksza, im bardziej s one antropocentryczne lub atei-

styczne, poniewa zamykaj człowieka wsobie samym, pozbawiaj go ostatecz-

nego fundamentu oraz osłabiaj jego znaczenie ikondycj.

WXXw. trwał ostry konikt midzy humanizmem teocentrycznym oraz huma-

nizmem antropologicznym iateistycznym, promowanym głównie przez wiele

nurtów myli marksistowskiej. Obecnie dehumanizacja polega przede wszystkim

173 Por. V.Possenti, Umanesimo eantiumanesimo nelle società democratiche, „Politica.eu”

(2016), n.2, s.51–69.

174 Tene, La rivoluzione biopolitica. La fatale…, dz.cyt., s.22.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 91

na technicznym ibiologicznym podejciu do bytu ludzkiego. Materialistyczna

koncepcja człowieka, ukazujc byt ludzki jako skoczony ibiologiczny pro-

dukt ewolucji, prowadzi ostatecznie do tego, e ycie człowieka zostaje podpo-

rzdkowane technice– podmiot stajesi przedmiotem wrkach techniki. Jeli

twierdzisi, e egzystencja poprzedza esencj, jeli człowiek zostaje pozbawiony

natury iistoty, towkonsekwencji przejmuje nad nim całkowit władz wiat

nauki itechniki175.

Wczasie dokonujcejsi na naszych oczach rewolucji biopolitycznej coraz

wikszym wyzwaniem stajsi pogldy zwolenników posthumanizmu. Pojcie

posthumanizmu odnosisi do zastosowania nowych technologii, aby osign

moliwo przezw ycienia nat uralnych barier z ycznych ipsychicznych czło-

wieka. Possenti podkrela, e koryfeusze posthumanizmu d do ukierunko-

wania procesu ewolucji wstron gatunku ludzkiego wyposaonego do tego

stopnia wnowe moliwoci, e wprzyszłoci bdzie mona mówi opowstaniu

nowego gatunku, któr y nie bdzie ju posiadał cech tradycyjnie przy pisywanych

człowiekowi. Wten sposób, dziki nauce itechnice, ludzki podmiot stałbysi

posthumanist yczny lub poczłowieczy, uznajc humanizm za zamk nity rozdział

wdziejach cywilizacji.

Tego rodzaju idea rozwijasi wraz zprojektem postludzkiego podmiotu,

który nie jest ju tylko człowiekiem-natur, ale nowym gatunkiem, wrzeczywi

stoci bardzo nieokrelonym. Termin „postczłowiek” jest ontologicznie lekko-

mylny, poniewa sugeruje zasadnicz  przemian natury ludzkiej, która nie moe

nastpi. Podmiot postludzki, próbujcy przy właszczy sobie now form, byłby

oznaczany cechami imoliwociami, których podmiot ludzki nie miałby, anie

uwydatnieniem tego, co do niego naley. Według Possentiego, posthumanizm

jest wyrazem zastrzeenia ikrytyki wobec tradycyjnej koncepcji humanizmu,

uznawanej za nieadekwatn do rzeczywistoci człowieka lub uwaan za ary-

stokratycznie izolowan wsobie iodległ od wiata technologii .

Jednym zautorów analizujcych obecnie we Włoszech fenomen posthu-

manizmu jest Luca Grion (–), profesor lozoi moralnej na Uniwersytecie

175

Por. A.Kobyliski (rec.), Viorio Possenti, La rivoluzione biopolitica…, art.cyt.,

s.101.

176

Por. V.Possenti, La rivoluzione biopolitica ela rivoluzione antropologica, art.cyt.,

s.41–45.

rozdział i

wUdine iprezes Instytutu Jacques’a Maritaina wTriecie. Jego rozumienie

lozoi jest bardzo zblione do pogldów Possentiego. Zpewnoci łczy ich

bardzo głboko podejcie do lozoi Jacques’a Marita ina jako wanego punktu

odniesienia oraz podejmowa nie aktualnych zagadnie bioetycznych. Zdaniem

Griona, posthumanizm sta now i przede wszystkim prd mylow y, któr y dy do

wzmocnienia natury ludzkiej iposzerzenia jej moliwoci



. Mona go okreli

jak archipelag, który składasi zwielu wysp otoczonych wodami tego samego

morza lub oceanu. Podobnie wyglda sytuacja zposthumanizmem– wramach

tego nurtu mona spotka si z wiel k rónorodnoci wizji przyszłoci, których

wspólnym elementem jest przekonanie, e człowiek taki, jakiego dzisiaj znamy–

ze swoj kruchoci egzystencjaln irónego rodzaju ograniczeniami– zbliasi

do momentu radykalnej transformacji wcigu najbliszych dziesicioleci. Zgod-

nie ztwizj przyszłoci, rozwój technologiczny naszej cywilizacji sprawi, e

ludzki podmiot staniesi „poczłowieczy”, ahumanizm zostanie denitywnie

uznany za dziedzictwo zamknite, do którego nie ma powrotu.

Zkolei Possenti twierdzi, e posthumanizm stanowi jedn zform rozwoju

humanizmu laickiego, który eksponuje bardzo mocno rol nauki itechniki.

„Technole, futuryci, prometeici, technognostycy tworz galaktyk ruchu

posthumanistycznego, dla którego racjonalno naukowo-techniczna stanowi

korzenie Zachodu– ewentualnie połczone zracjonalnoci utylitarystyczn

iprzede wszystkim zide libertysk człowieka”



. Zwolennicy tego prdu

intelektualnego uwaaj, e jest onnaturaln konsekwencj całej kultury za-

chodniej. S wnim take obecne tendencje wrogie wobec religii, szczególnie

wstosunku do chrzecijastwa. Niektórzy przedstaw iciele tego nurtu wskazuj

równie na korzenie pogaskie ineopogaskie naszego kontynentu.

Wprzekonaniu Possentiego stoimy dzisiaj wobliczu wydarze, które mog

zmieni rozumienie, jakie mamy wstosunku do samych siebie, do innych oraz

do społeczestwa. Za pomoc dwigni biotechnologii szukasi „nie tylko nowej

biopolityk i, ale wizji ycia, która usiłuje zdoby przestrze w yobrani społecznej

177 Por. L.Grion, Persi nel labirinto. Etica eantropologia alla prova del naturalismo, Milano

2012; tene, La losoa del running spiegata apasso di corsa, Milano 2019; tene, Chi ha paura

del post-umano? Vademecum dell’uomo 2.0, Milano 2021.

178

Por. La sda postumanista. Colloqui sul signicato della tecnica, acura di L.Grion,

Bologna 2012.

179 V.Possenti, La rivoluzione biopolitica. La fatale…, dz.cyt., s.41.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 93

iuczyni now ym fundamentem libert ynizm jednostki, która koncentrujesi na

sobie samej iswych moliwociach”. Wten sposób dysi do stworzenia

nowego porzdku biopolitycznego, który mona okreli jako konstruktywi-

styczny– jego fundamentem nie jest natura bytu ludzkiego, ale preferencje,

potrzeby iupodobania grup oraz jednostek.

Diagnoza Possentiego przypomina wwielu miejscach wypowiedzi zna-

nego amerykaskiego ekonomisty, pisarza idziałacza społecznego Jeremy’ego

Riina (–), który uwaa, e współczesna rewolucja biotechnologiczna

dotknie wszystkich wymiarów naszego ycia. Jego zdaniem, wpłynie ona

na sposób odywianiasi, przeywania narzeczestwa izawierania zwizków

małesk ich, rodzenia dzieci iich wychowywania. Tak oto wszystkie aspekty na-

szego ycia indywidualnego ispołecznego zostan powanie zmienione wepoce

biotechnologii. Wtym kontekcie najwaniejszym problemem bioetycznym

ibiopolitycznym powinno by dzisiaj potwierdzenie specy ki ycia ludzkiego.

Possenti słusznie twierdzi, e pojcie humanizmu technologicznego, które

jest wykorzystywane do tego, aby połczy humanizm, technik igodno

człowieka, pozostaje dwuznaczne, poniewa technologia wepoce globalizacji

charakteryzujesi brakiem korzeni ifundamentu. Wepoce globalizacji docho-

dz do głosu kategorie charakterystyczne dla obecnej epoki h istorycznej: rynek,

nauka, technika, past wo, które prowadz do ujednolicenia kulturowego iwia-

topogldowego, koncentrujcsi na kategoriach uytecznoci iskutecznoci.

Niestety, polityka najczciej nie dostrzega niezwykle wanej relacji midzy

yciem itechnik, oddajc ycie pod kontrol samej techniki.

Ma te racj Possenti, gdy stanowczo podkrela, e wdobie rewolucji biopo-

litycznej naley dy do tego, aby podda technik pod kontrol ocharakterze

moralnym, prawnym czy politycznym. Nie moe dzisiaj zabrakn etyki przy-

szłoci iodpowiedzialnoci za ide człowieka. Dlatego potrzebujemy mylenia

oprzyszłoci wkategoriach etyki odpow iedzialnoci Hansa Jonasa (–).

Possenti zgadzasi zjego stanowiskiem, e wocenie techniki naley koniecz-

nie uwzgldni czynnik midzypokoleniowy, tzn. trzeba pamita oskutkach

naszych decyzji biopolitycznych dla nastpnych pokole, które znajdujsi

180 Tame, s.241.

181

Por. J.Riin, e Biotech Century: Harnessing the Gene and Remaking the World,

London 1999.

rozdział i

wsytuacji asymetrycznej wobec nas– bd musiały ponosi konsekwencje

długoterminowe naszych obecnych decyzji, nie majc na nie adnego wpły wu.

Wtym kontekcie rodzisi nowa forma powinnoci moralnej– obowizek

humanizmu, który polega na tym, e jestemy wezwani do zachowania odrb-

noci, specyki iwyjtkowoci bytu ludzkiego nie tylko obecnie, ale take dla

przyszłych pokole.

Zdaniem Possentiego, ogromny wpływ technologii na ycie ludzi, zwłasz-

cza wdziedzinie robotyki, sztucznej inteligencji ibiotechnologii, wymagałby

globalnego moratorium, aby ponownie odkry moliwo kontemplacji nad

tajemnic ycia inie dasi przytłoczy zawrotnemu, samonapdzajcemusi

procesowi. Tego rodzaju wizj prezentuj niektórzy naukowcy, cho na chwil

obecn nie ma realnych moliwoci jej realizacji ze wzgldu na dominacj soju-

szu potgi technologii zczynnikami ekonomiczno-nansowymi. Moratorium

dałoby czas na spokojn reeksj ipomogłoby ograniczy wiele prywatnych

interesów wbadaniach naukowych iwich gospodarczym wykorzystaniu, nie

pozostawiajc konkretnych jednostek ludzkich bez wsparcia, czasami zdanych

na własn autonomi, która „jest zpewnoci niezaprzeczalna, ale nie jest toje-

dyny czynnik, który naley wzi pod uwag”.

3.3. Metoda fenomenologiczna wbioetyce według Paola Valoriego

Do grona bioetyków katolickich naley take lozof Paolo Valori, który był

włoskim jezuit, zwizanym głównie zPapieskim Uniwersytetem Gregoria-

skim wRzymie. Wikszo swoich bada naukowych powicił zagadnieniom

182

„Nauka– zdaniem Hansa Jonasa– której potrzebujemy, tonauka omoliwym umia

rze, otym, e rozsdnie iwiadomie wyrzekamysi pewnych moliwoci sprawowania

władzy. Czas pokae, czy po zdobyciu władzy nadal bdziemy wstanie pozosta panami

tego, wjakim stopniu tawładza jest wykorzystywana lub nie. To, co jest wrzeczywistoci

diaboliczne wtechnologii napdzanej nauk, toto, e prowadzi ona od władzy do władzy,

awładza polega wyłcznie na wiczeniu. Prawdziwa moc istnieje tylko wtedy, gdy naprawd

stosujesi abstrakcyjne moliwoci. Musimy powróci do koncepcji kontemplacji, teorii,

która jest oddzielona od odniesienia do władzy itego, co mona zni zrobi. Potrzebujemy

odtworzenia pierwotnej, klasycznej koncepcji teorii kontemplacji, która nie robi nic ze swoimi

przedmiotami wiedzy, lecz raczej jeobserwuje ipozwala im by tym, czym s” (H.Jonas,

Sull’orlo dell’abisso, Torino 2000, s.144).

183 V.Possenti, La rivoluzione biopolitica ela rivoluzione antropologica, art.cyt., s.58.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 95

moralnym, problemowi relacji lozoi do nauk humanistycznych, inspiracjom

chrzecijaskim wetyce oraz dialogowi lozoi chrzecijaskiej zmyl współ-

czesn



. Wodrónieniu od Vioria Possentiego, który jest reprezentantem

szeroko rozumianej lozoi neotomistycznej, Valori nie rozwijał tej tradycji

intelektualnej, któr dobrze poznał na etapie własnych studiów lozoczno-

-teologicznych. Na pocztku swojej kariery akademickiej wkroczył na drog

bada fenomenologicznych, stajcsi jednym znajwaniejszych przedstawicieli

tego nurtu lozocznego we Włoszech.

Od połowy lat . ubiegłego wieku Valori zajmowałsi przede wszystkim

analiz fenomenologiczn dowiadczenia moralnego. Pierwsze nawizania do

lozoi Edmunda Husserla (–) pojawił ysi wItalii wlatach . X Xw.

Znaczc y wzrost zainteresowania tym nurtem intelektua lnym we włoskich kr-

gach lozocznych nastpił dopiero po II wojnie wiatowej, głównie za spraw

egzystencjalizmu, który stanowił odpowied na kr yzys teorii neoidealistycznej

Giovanniego Gentilego. Oprawdziwym rozkwicie myli fenomenologicznej

wItalii mona mówi dopiero na przełomie lat . i. XX stulecia. Jednym

znajwaniejszych włoskich promotorów tego nurtu był włanie Valori, który

zastosował metod fenomenologiczn do interpretacji moralnoci izagadnie

bioetycznych .

Punktem wyjcia poszukiwa fenomenologicznych tego myliciela było

jego osobiste przekonanie, e wobliczu współczesnego kryzysu moralnego

odwoływaniesi do systemów lozocznych stworzonych apriori moe by

nieskuteczne. Dlatego wanalizach etycznych czy bioetycznych naley w ychodzi

184 Por. T.Mietelski, Paolo Valori– Osoba, twórczo, bibliograa, „Rocznik Filozoczny

Ignatianum” 25 (2021), nr2, s.169–184; tene, Filozoczna droga Paola Valoriego, „Logos

iEthos” 55 (2021), nr2, s.129–148; tene, Paolo Valori onSearching for Truth Everywhere as

aFeature ofChristian Philosophy, „Forum Philosophicum” 28 (2023), nr1, s.181–195.

185 Do najwaniejszych opracowa naukowych Paola Valoriego nale nastpujce mo-

nograe: M.Blondel eil problema d’una losoa cristiana, Roma 1950; Il metodo fenomenologico

ela fondazione della losoa, Cià di Castello 1959; L’esperienza morale. Saggio di una fonda-

zione fenomenologica dell’etica, Brescia 19711, 19762, 19853; Lezioni di losoa morale, Roma

1971; Dalla fenomenologia alla ontologia morale. Igrandi sistemi etici: il kantismo, il colleivismo,

l’esistenzialismo, Roma 19821, 19882, 19933; Il libero arbitrio. Dio, l’uomo ela libertà, Milano

1987.

186

Por. A.Kobyliski, Włoska droga do fenomenologii. Paolo Valori– interpretacja dowiad-

czenia moralnego, w:Dziedzictwo et yki współczesnej. Aksjologia ietyka Romana Ingardena ijego

uczniów, red. P.Duchliski, Kraków 2015, s.313–330.

rozdział i

nie od konk retnych modeli teoretycznych– metazycznych, racjona listycznych,

socjologicznych czy psychologicznych– ale od konkretnego dowiadczenia

moralnego. Mówic jzyk iem Edmunda Husserla, badania dotyczce zagadnie

moralnych naley rozpoczyna „od dołu”, anie „od góry”. Valori twierdził, e

problem moralny dotyczy człowieka tout court– wrzuconego wwiat, szu-

kajcego autentycznego sensu swojej egzystencji. Fenomenologia dowiad-

czenia moralnego stawia wpunkcie wyjcia kondycj ludzk. Badania nad

moralnoci nie mog mie charakteru abstrakcy jnego, ale powinny poddawa

rzetelnej analizie najwaniejsze wymiary naszej ludzkiej kondycji: tajemni-

czo istnienia, tragiczno, wolno jako swego rodzaju „konieczno” doko-

nywania cigłych wyborów, relacje społeczne czy róne formy dowiadczenia

wewntrznego.

Koncepcja etyki zaproponowana przez Valoriego– twierdzi Tymoteusz Mietel-

ski– zasługuje na miano fenomenologicznej zpowodu przyjtej przewodniej

metody analiz, ale jednoczenie jest topewnego rodzaju modykacja etyki feno-

menologicznej. Poszukiwanie uzasadnienia etyki kieruje na grunt metaetyczny.

Postulat poszerzenia bada pozwala mówi oetyce interdyscyplinarnej, poszu-

kiwanie fundamentu oetyce uzasadnionej ontologicznie, auczynienie zwartoci

moralnej kryterium oceny oetyce materialnej iaksjologicznej. Uznanie godnoci

osoby za warto moraln implikuje uycie okrele personalistyczna ihumani-

styczna. Odwoływaniesi do konkretnej osoby ijej dowiadczenia moralnego

prowadzi do okrelenia egzystencjalna, asposób rozwizywania koniktów mo-

ralnych pozwala uy terminu proporcjonalistyczna187.

Wprowadzonych przez Valoriego badaniach fenomenologia stanowiła nie

tyle zamknity system lozoczny, ile metod badawcz. Włoski myliciel

rozumiał lozo wypracowan przez Edmunda Husserla przede wszystkim

jako metod lozofowania. Tego rodzaju metoda badawcza pozwala na do-

kładne iwierne ujcie oraz opisanie rzeczywistoci, atake wzicie pod uwag

wielu czynników jokrelajcych. Ztego powodu Valori uznał, e „mona

metod fenomenologiczn zastosowa do badania moralnoci iuczynił zniej

187

T. Mietelski, Koncepcja etyki fenomenologicznej Paola Valoriego. Studium

analityczno-krytyczne, Kraków 2024, s.185–186.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 97

jeden zelementów analizy dowiadczenia moralnego. Wprzekonaniu Valo-

riego tak rozumiana fenomenologia moe równie słuy za wprowadzenie do

metazyki”.

Dla docieka prowadzonych wtej czci naszej monograi szczególnie

wane s dwa elementy obecne wtwórczoci lozocznej Valoriego. Po pierwsze,

był onniewtpliwie prekursorem wykorzystania metody fenomenologicznej

wbioetyce. Podczas n iezw ykle ciekaw ych zaj dydaktycznych ze studentami

na Papieskim Uniwersytecie Gregoriaskim wRzymie, wtrakcie konferencji

naukowych oraz wpublikacjach poddawał analizie fenomenologicznej wane

iaktualne problemy moralne oraz zwracał uwag na metodologi bada bio-

etycznych. Po drugie, podkrelał oncentraln rol kategorii osoby ludzkiej

ijej metazycznego fundamentu.

Niewtpliwie najwiksz zasług tego autora było zastosowanie metody feno-

menologicznej nie tylko wprzestrzeni bioetycznej, ale take do interpretacji

fenomenu moralnoci wbardzo szerokim znaczeniu. Wwielu jego ksikach

zawarte s próby zbudowania chrzecijaskiej etyki fenomenologicznej, która

zostaje dopełniona reeksj metazyczn– tylko tego rodzaju analiza uzasadnia

skutecznie iprzekonujco konieczno trwałego fundamentu godnoci osoby

ludzkiej191.

Gdy chodzi ometodologi bada bioetycznych, to– zdaniem Valoriego–

pierwszy etap docieka powinien zawsze dotyczy uchwycenia specy ki faktu

moralnego. Dlatego naley rozpoczyna rozwaania bioetyczne od fenome-

nologii dowiadczenia moralnego, czyli od rzetelnej interpretacji tego, czym

jest moralno. Na tym etapie głównym celem jest opisanie „dowiadczenia

moralnego; co zamierzamy powiedzie, gdy mówimy omoralnoci? Trzeba

188 Tame, s.231–232.

189

Por. tene, e Application ofthe Phenomenological Method as an Element ofthe Analysis

ofMoral Experience according toPaolo Valori, „Logos iEthos” 62 (2023), nr2, s.67–84.

190 Por. P.Valori, Utilitarismo classico eproporzionalismo odierno: somiglianze edierenze,

w:Questione dell’utilitarismo, acura di S.Biolo, Genova 1991, s.97–105; tene, Metodologia

della ricerca bioetica. Applicazione al problema dell’aborto, w:Nascita emorte dell’uomo. Problemi

losoci escientici della bioetica, acura di S.Biolo, Genova 1993, s.109–113.

191 P.Duchliski iin., Inspiracje chrzecijaskie wetyce, Kraków 2016, s.174.

rozdział i

rozpocz od tego niezaprzeczalnego faktu, e człowiek odczuwa istnienie

wartoci moralnych, wartoci spec ycznych, które rónisi od tych religijnych,

estetycznych, politycznych, społecznych itp. Istnieje wic specyczne dowiad-

czenie, typowe, szczególne, które nazywasi «dowiadczeniem moralnym»”



Valori podkrelał, e wartoci moralne tymsi róni od wszystkich inny

wartoci, e dotykaj człowieka, podmiotu ludzkiego nie wjakim wymiarze

zewntrznym, ale wewntrznym– wjego wolnoci iwjego intencjonalnoci.

Wartoci moralne odróniajsi od wartoci społecznych tym, e nie doty-

cz relacji zludzkoci, społeczestwem lub innymi ludmi, ale wskazuj „na

relacj człowieka zsamym sob, na relacj wolnoci zludzk godnoci”.

Warto moralna ukazujesi jako bezwarunkowa, absolutna itranscendujca

wszystkie inne wartoci– jako rzeczywisto „nieredukowalna iprzynaleca

do osoby ludzkiej”. Zawsze iwszdzie jawisi jako ta, któr naley wybra

przed wszystkimi innymi wartociami. Narzucasi ona podmiotowi wsposób

absolutny ikategoryczny: nie musz by moralny, aby osign jaki cel, ale

powinienem by moralny zawsze iabsolutnie.

Na drugim etapie docieka bioetycznych uwaga badawcza powinna by

skoncentrowana na rónych interpretacjach lozocznych faktu moralnego,

które s typowe dla epoki nowoytnej. Valori wyróniał najczciej cztery

koncepcje: system kantowsko-idealistyczny, teori kolektywistyczno-marksi-

stowsk , model egzystencjalny oraz stanowisko fenomenologiczne. Tego rodzaju

podejcie zakłada denie do maksymalnego obiektywizmu, który powinien

polega na uczciwej analizie rozwiza niedoskonałych bd błdnych, gdy

chodzi ointerpretacj zjawisk moralnych, aby ostatecznie doj do ich pozyt yw-

nego uzasadnienia iwytłumaczenia, wskazujc właciwe rozumienie sumienia,

normy moralnej, prawa naturalnego czy celu ycia moralnego.

Trzeci etap rozwaa bioetycznych dotyczy okrelenia ostatecznego funda-

mentu moralnoci. Wten sposób dociekania fenomenologiczne zostaj dopeł-

nione analiz ontologiczn. Zdaniem Valoriego, badania fenomenologiczne, po

dokonaniu odpowiedniej interpretacji zjawisk moralnych, odsyłaj do ontologii

moralnej, która zajmujesi ostatecznym uzasadnieniem norm iobowizków

192 P.Valori, Lezioni di losoa morale, dz.cyt., s.6–7.

193 Tame, s.9.

194 Tene, Dalla fenomenologia alla ontologia…, dz.cyt., s.3.

195 Por. A.Kobyliski, Włoska droga do fenomenologii…, art.cyt., s.321–324.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 99

moralnych. Fenomenologia w ypracowuje sdy wartociujce iodsłania war toci

moralne, ale nie okrela ich fundamentu ontologicznego. Tooznacza, e analiza

fenomenologiczna moe doprowadzi do st wierdzenia, e zamordowanie osoby

niewinnej ibezbronnej jest złem, poniewa niszczy mieszkajc wniej godno.

Ale fenomenologia nie moe powiedzie, dlaczego ostatecznie osoba posiada

tak godno iwtakiej wyjtkowej mierze.

Nie kada fenomenologia– iwkonsekwencji nie kada aksjologia– jest koniecz-

nie subiektywistyczna, gnoseologiczna, immanentna, antropocentryczna itp.

Tosi wydarza tylko wówczas, gdy zostaje potwierdzona supremacja wartoci

nad bytem, gdysi twierdzi, e wartoci nadaj warto, wartoci wartociom…

Wyraenie tego rodzaju za bardzo przypomina towszystko, co przynaley pod-

miotowi. Jeli natomiast ujmujemy fenomenologi jako badanie dotyczce ró-

nych sposobów objawianiasi bycia, towówczas niebezpieczestwo zostaje

zaegnane. Zdrugiej strony, gdysi przesadza wprzeciwnym kierunku, ontologia

stajesi czym, czego nie mona ani wypowiedzie, ani opisa. Reagujc na su-

biektywizm, mona wpa wmistyczny ezoteryzm, od którego nie był zupełnie

wolny sam Martin Heidegger196.

Valori twierdził, e przeskok jakociowy od reeksji fenomenologicznej do

analizy ontologicznej jest jednoczenie ryzykowny itrudny, ale nieunikniony.

Jego zdaniem „analiza fenomenologiczna do wiadczenia moralnego, wana sama

zsiebie na poziomie poznawczym– nie potrzebuj metazyki, eby wiedzie,

czym jest dobro izło– otwiera jednak problem uzasadnienia ostatecznego ocha-

rakterze ontologicznym. We wszystkich py taniach iwtpliwociach pojawiasi

zawsze wtle pytanie metazyczne”



. Odkrycie fenomenologiczne wartoci

moralnej okazujesi wpewnym sensie abstrakcyjne inieskuteczne, jeli nie

zostaje rozwizany take problem jej uzasadnienia ontologicznego.

Człowiek– twierdzi Paolo Valori– nie moesi zadowoli stwierdzeniem,

e norma izobowizanie moralne istniej wjego sumieniu. Chce take po-

zna przyczyny iostateczne uzasadnienie, które legitymizuj ich roszczenia,

196 P.Valori, L’esperienza morale, dz.cyt., s.15.

197 Tene, Dalla fenomenologia alla ontologia…, dz.cyt., s.9.

rozdział i

100

czsto bardzo twarde icikie. Warto zauway, e sam Kant, który tak bar-

dzo skoncentrowałsi na niezalenoci moralnoci od jakichkolwiek załoe

metazycznych– obowizek racjonalny jest prawem dla siebie samego inie

potrzebuje adnych innych uzasadnie poza sob samym– czuł zdrugiej stro-

ny konieczno odwołaniasi do słynnych postulatów rozumu praktycznego

ocharakterze ontologicznym198.

Valori twierdził, e wbadaniach nad moralnoci trzeba wyakcentowa

szczególnie mocno znaczenie kategorii osoby ludzkiej ijej godnoci. Jego zda-

niem, wczasie dokonujcejsi współczenie rewolucji biotechnologicznej naley

chroni supremacj godnoci ycia ludzkiego. Rozwinita ontologia moralna

moe wskaza, e osoba ludzka posiada warto, gdy uczestniczy wWartoci

absolutnej– ujtej jako Transcendencja (Bóg) lub rozumianej immanentnie

(Społeczestwo, Rozum, Wolno itp.). Valori podkrela, e na t ym etapie docie-

ka bioetycznych „ludzkie poszukiwania moralne osigaj swoj pełni imona

uzna jeza zakoczone: przynajmniej zpunktu widzenia lozocznego”.

Omawiany tutaj myliciel był przekonany, e tylko dziki adekwatnej ana-

lizie na poziomie ontologii moralnej moemy zagwarantowa osobie ludzkiej

nienaruszaln godno inajwiksz warto. Zjednej strony Valori czyni zgod-

noci osoby ostateczne k ryterium moralnoci, zdrugiej– nie podaje adekwatnej

denicji tego pojcia iwkonsekwencji jego ujcie specyki bytu osobowego

pozostaje nieprecyzyjne. Wniektórych tekstach Valori prezentuje aktualist yczn

wizj osoby zblion do koncepcji Max a Schelera, ale bd te jegowy powiedzi,

wktórych twierdzi, e osoba posiada warto, gdy uczestniczy wWartoci

absolutnej– ujtej jako Transcendencja (Bóg) lub rozumianej immanentnie

(Społeczestwo, Rozum, Wolno itp.). Tooznacza, e wpewnym sensie kon-

cepcja godnoci osoby jest okrelona na tyle szeroko, eby była akceptowalna

wrónych systemach wiatopogldowych.

Wanym elementem działalnoci Valoriego było tworzenie, przede wszyst-

kim wrzymskim rodowisku lozocznym, przestrzeni dialogu iwymiany

myli midzy przedstawicielami rónych rodowisk intelektualnych. Wspólne

debaty, dyskusje czy konferencje naukowe dotyczyły take argumentów

198 Tame, s.7.

199 Tame, s.19.

charakteryStyka głóWnych paradygmatóWbioetycznych 101

prezentowanych przez zwolenników bioetyki laickiej. Egzemplikacj ot-

wartoci intelektualnej Valoriego na róne nur ty lozoczne moe by m.in.jego

artykuł recenzyjny powicony jednej zksiek omawianego wczeniej wtej

czci pracy Gianniego Vaima pt. Wierzc, e wierz.

Opracowanie Valoriego stanowi rzeteln ocen publikacji, która podejmuje

wiele zagadnie zpogranicza lozoi religii, et yki ilozoi kultury. Twierdzi

on, e główn zalet tej ksiki jest to, e s wniej właciwie interpretowane

proby, obawy, zastrzeenia, anawet niepokoje „współczesnego intelektua-

listy wobliczu problemu religijnego, azwłaszcza chrzecijastwa”



. Autor

artykułu recenzyjnego zgadzasi zVaimem, gdy ten podkrela pozytywny

aspekt sekularyzacji idemityzacji (wł. demitizzazione). Tapierwsza, jeli jest

dobrze rozumiana, moe skutecznie oczyci przesłanie chrzecijaskie zprze-

sdów ifundamentalizmu, czyli zniepotrzebnego pomieszania wiary znauk,

wiary zpolityk, wiary zmoralnoci uwarunkowan kulturowo ihistorycznie.

Wistocie sekulary zacja byłaby kolejnym terminem potwierdzajcym autonomi

rzeczywistoci ziemskich wobliczu transcendencji.

Wpołczeniu zwymogami procesu sekularyzacji, demityzacja wskazy-

wałaby na potrzeb „przełoenia biblijnego jzyka symboli imitów kultury

odmiennej od naszej na jzyk zrozu miały d la współczesnego człow ieka”



. Prob-

lemem demityzacji zajmujesi egzegeza biblijna, która oczyszcza treci relig ijne

zelementów mitycznych imagicznych. Vaimo postuluje take konieczno

demityzacji tzw.moralnoci tradycyjnej, która łczysi zide, e „istniej grze-

chy, które mona okreli jako takie na podstawie prawa naturalnego, woparciu

ometazyczn wizj istoty rzeczy. Ale tametazyczna wizja nie jest niczym

innym jak absolutyzacj jakiej historycznie zdeterminowanej wizji wiata”.

Valori nie zgadzasi zodrzuceniem en bloc przez Vaima jak ichkolwiek elemen-

tów metazycznych. Twierdzi on, e rozumienie metazyki przez Vaima jest

200 Por. tene, Può esistere una etica laica?, „Civiltà Caolica” 135/3217 (1984), n.3,

s.19–29.

201 Por. G.Vaimo, Credere di credere, Milano 1996.

202

Por. P.Valor i, Pensiero debole efede cristiana. Aproposito del volume „Credere di credere”

di G.Vaimo, „Rassegna di Teologia” 39 (1998), s.276–282.

203 Tame, s.280.

204 Tame, s.281.

205 G.Vaimo, Credere di credere, dz.cyt., s.91.

rozdział i

102

błdne. Valori nie zgadzasi na pozbawienie moralnoci fundamentu meta-

zycznego. Wskazuje te na błd Vaima, gdy chodzi onieuwzgldnienie nurtu

metazyki egzystencjalnej, rozwijanej przez takich autorów, jak Blaise Pascal

(–), Søren Kierkegaard (–) czy Maurice Blondel (–).

Wprzekonaniu Valoriego załoenia tego prdu metazycznego maj due zna-

czenie dla interpretacji zagadnie bioetycznych.

***

We Włoszech wostatnich dziesicioleciach ukształtowałysi dwa przeciw

stawne paradygmaty: bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej. Najwaniejsze ob-

szar y sporne istniejce midzy nimi dot ycz koncepcji człowieka iuzasadnienia

sdów etycznych. Do istoty bioetyki laickiej mona zaliczy akceptacj zasady

samowystarczalnoci człowieka iagnostycznej lub ateistycznej wizji rzeczy-

wistoci. Zwolennicy tego paradygmatu, odwołujcysi przede wszystkim do

lozocznego projektu owieceniowego, odrzucaj istnienie transcendentnego

wymiaru ycia człowieka imetazycznej struktury bytu ludzkiego. Wkonse-

kwencji neguj m.in.prawo naturalne iobiektywny porzdek moralny. Zkolei

do najwaniejszych idei głoszonych przez przedstawicieli bioetyki katolickiej

naley wito igodno ycia ludzkiego oraz postrzeganie człowieka jako

bytu osobowego, interpretowanego wwietle personalizmu ontologicznego.

Tego rodzaju wizja bytu ludzkiego zakłada istnienie m.in.prawa naturalnego,

natury ludzkiej iobiektywnego porzdku moralnego.

Rozdział II

Spór dotyczący rozumienia człowieka

jakoosoby

Po omówieniu rozwoju bioetyki we Włoszech, gdzie wostatnich dziesiciole-

ciach ukszta łtowałysi dwa przeciwstawne paradygmat y bioetyczne, mona teraz

przej do kolejnego etapu docieka. Bd one powicone analizie powanego

sporu antropologicznego, któr y dotyczy rozumienia człow ieka jako osoby. WItalii

ten głboki konikt intelektua lny jest główn osi dyskusji midzy zwolenni kami

bioetyk i katolickiej aprzedstaw icielami bioetyk i laickiej. Wty m kontekcie zwo-

lennicy personalizmu iimpersonalizmu, osoby inie-osoby, humanizmu iantyhu-

manizmu walcz  midzy sob na arg umenty, za kadym razem, gdy dyskutujesi

„opocztku ikocu ycia ludzkiego, sumieniu, umyle, mózgu iduszy”.

Najbardziej znanym włoskim kr ytykiem osobowego rozumienia ycia ludz-

kiego jest Roberto Esposito. Jego lozoa neguje warto jednostki ludzkiej,

poniewa redu kuje podmiot do wiecznego procesu roz woju przyrody (gr. physis),

czyli do niezrónicowanej icałkowicie immanentnej koncepcji ycia. Esposito

jest autorem projektu lozoi impersonalnej. Specyka tego modelu intelek-

tualnego polega na wskazaniu tosamoci człowieka innej ni osobowa. Wten

sposób odmawiasi take znaczenia kategorii godnoci ludzkiej, zastpujc

jogólnym odniesieniem do wartoci ycia.

V.Possenti, Personale ed impersonale. La persona ridoa al Neutro?, „Philosophical

News” 8 (2014), s.129.

rozdział ii

104

Zdecydowanie odmienn koncepcj jednostki ludzkiej promuje Viorio

Possenti, który zwraca uwag na cigł aktualno osoby jako fundamentalnej

kategorii poznawczej. Wjego przekonaniu naley obecnie podj na nowo reek-

sj nad człowiekiem, jego odmiennoci iwyjtkowoci na tle całej przyrody,

dc do ukazania szczególnego miejsca człowieka wwiecie iprzywrócenia

prawdy ospecyce bycia osobowego. Possenti twierdzi, e wlozoi nowoytnej

iwspółczesnej dokonałsi proces dekonstrukcji metazycznego rozumienia

osoby, prowadzcy ostatecznie do zjawiska okrelanego mianem nihilizmu

antropologicznego. Jego zdaniem, nie wolno go traktowa jako nieuchronnego

losu naszej cywilizacji, lecz jako wyzwanie, które mona podj.

Wpierwszej czci tego rozdziału zostan zaprezentowane najwaniejsze

elementy projektu lozoi impersonalnej Roberta Esposita. Natomiast druga

cz rozwaa bdzie powicona analizie relacji istniejcej midzy lozo

personalistyczn abioetyk wujciu Vioria Possentiego.

1. Negacja pojęcia osoby wﬁlozoﬁi Roberta Esposita

Konieczno usunicia pojcia osoby zrozwaa lozocznych idebaty pub-

licznej stanowi jeden zgłównych tematów podejmowanych wopracowaniach

Roberta Esposita. Na pocztku zostanie ukazana geneza projektu lozoi im-

personalnej ijej główne inspiracje intelektualne. Nastpnie poddamy analizie

postulat dekonstrukcji pojcia osoby jako dyspozyty wu (w ł. dispositivo) w yklu-

czajcego. Kolejnym etapem docieka bdzie ukazanie lozoi bezosobowej

wkontekcie biopolityki.

1.1. Geneza projektu ﬁlozoﬁi impersonalnej

Esposito jest uwaany za jednego zgłównych przedstawicieli tzw.Italian eory,

czyli grupy znanych na wiecie współczesnych włoskich mylicieli, którzy

Por. M.Burzy k, M.R atajczak, Sylwetka lozofa: Roberto Esposito, „Przegld Polityczny”

121/122 (2013), s.40–46; M.Burzyk, P.Sawczyski, Wspólnota, immunizacja, ycie– o-

lozoi politycznej Roberta Esposita, „Politeja” 23 (2013), s.5–27; M.Burzyk, Wprowadzenie,

w:R. Esposito, Pojcia polityczne. Wspólnota, immunizacja, biopolityka, tłum. K.Burzyk,

M.Burzyk iin., Kraków 2015, s.5–16.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 105

zperspektywy lewicowo-liberalnej analizuj aktualne zagadnienia społeczne,

polityczne iku lturowe



. Wpunkcie wyjcia jego docieka intelektualnych znaj-

dujesi namysł nad zmierzchem tradycyjnego modelu polityki oraz wiado-

mo potrzeby jego innego sformułowania. Przyjmujc tego rodzaju załoenia,

Esposito skupiasi wswoich badaniach na reinterpretacji zachodniej tradycji

społeczno-politycznej wkontekcie aktualnych wyzwa kulturowych, postu-

lujc nowe ujcie klasycznych kategorii lozocznych. Ztego powodu wjego

opracowaniach jest obecna interakcja rónych obszarów w iedzy: od  lozoi po

literatur, od historii sztuki po teologi.

Nazwa Italian eory powstała wStanach Zjednoczonych pod koniec lat 90. ubiegłego

stulecia. Take wjzyku włoskim jest ona stosowana wswojej oryginalnej wersji angiel-

skiej. Wdrugiej połowie XXw. analogiczne wyraenie French eory okrelało rodowisko

lozofów francuskich, skupione wokół takich osób, jak Jacques Derrida, Michel Foucault

czy Jean-François Lyotard. Oprócz Esposita do krgu Italian eory s zaliczani m.in.tacy

lozofowie, jak Giorgio Agamben, Massimo Cacciari, Michael Hardt, Maurizio Lazzarato,

Antonio Negri. Italian eory prezentuje generalnie lewicowo-liberaln orientacj polityczn.

Reprezentanci tego nurtu wzywaj do ponownego przemylenia podstawowych kategorii

politycznych, akcentujc znaczenie tego, co niepolityczne wkontekcie spadku aktywnego

uczestnictwa obywateli wyciu politycznym ikryzysu ideologii. Por. D.Gentili, Italian eory.

Dall’operaismo alla biopolitica, Bologna 2012; G.Cantarano, Crocevia italiano. Nel labirinto

losoco di Massimo Cacciari einaltri labirinti dell’Italian eory, Bologna 2018; S.Chignola,

Da dentro. Biopolitica, bioeconomia, Italian eory, Bologna 2018; P.P.Portinaro, Le mani

su Machiavelli. Una critica all’Italian eory, Roma 2018; L.Verzichelli, La scienza politica

italiana, Bologna 2024.

4 Gdy chodzi ozagadnienia teologiczne, Esposito naley do szerokiego krgu znanych

włoskich intelektualistów, którzy wswoich badaniach naukowych zajmujsi take tematami

religijnymi. Wkraju nad Tybrem czyni tak równie wielu lozofów, którzy wyciu prywat-

nym prezentuj wiatopogld ateistyczny lub agnostyczny. We Włoszech najbardziej znanym

przedstawicielem tego nurtu lozocznego jest Massimo Cacciari. W2024r. Esposito opub-

likował ksik pt. Twarze Przeciwnika. Zagadka walki zAniołem. Monograa zaw iera analizy

dotyczce jednego znajbardziej znanych biblijnych archetypów: zmaga patriarchy Jakuba

ztajemniczym przeciwnikiem, który nieustannie zmienia imi itwarz. Głównym tematem

opracowania jest konikt. Wksice, wktórej znajduje si wiele odniesie do hermeneutyki

biblijnej, psychoanalizy ihistorii sztuki, Esposito podejmuje temat walki. Uwaa on, e ycie

tout court naley rozumie jako przestrze walki, wktórej zderzamysi zcigle zmieniajcymsi

przeciwnikiem. Warto zauway, e wniektórych miejscach tego dzieła wodniesieniu do

Boga pojawiasi kategoria osoby. Esposito usiłuje te okreli status ontologiczny aniołów,

które istniej midzy wiatem Boga iwiatem ludzi. Aniołowie, „nie majc ciała inatury, cał-

kowicie wypełnieni łask, niepomiernie przewyszaj ludzi, którzy s powierzeni ich opiece”

(R.Esposito, Ivolti dell’Avversario. L’enigma della loa con l’Angelo, Roma 2024, s.89).

rozdział ii

106

Wtwórczoci lozocznej Esposita mona wyróni cztery główne obszary

badawcze. Pierwszy dotyczy reeksji nad zagadnieniami zwizanymi zlozo

polityki. Wpublikacjach dotyczcych tej problematyk i omawiany myliciel pod-

daje analizie najwaniejsze pojcia polityczne iwskazuje na rónice istniejce

midzy tym, co polityczne, atym, co niepolityczne



. Wdrugim obszarze

badawczym wcentrum zainteresowania znajdujsi problemy zwizane zro-

zumieniem wspólnoty ibiopolityki. Opracowania zawierajce tego rodzaju

analizy przybliaj współczesne spory polityczne dotyczce m.in.zagadnie

bioetycznych imodeli ycia społecznego. Trzeci blok tematyczny obejmuje

badania nad dekonstrukcj pojcia osoby, projektem lozoi impersonalnej

ispecy k tego co bezosobowe



. Wczwartym obszarze badawczym wcentrum

zainteresowania znajdujesi kategoria negatywnoci iproblem wpływu tego,

co negatywne na dynamiczn teori instytucji.

Gdy chodzi oteorie lozoczne, które stanowi dla Esposita najwaniej

sze inspiracje intelektualne, naley stwierdzi, e z jednej strony docenia

onoryginalno ibogactwo włoskiej tradycji lozocznej, czego najlepszym

potwierdzeniem jest jego ksika pt. Myl ywa. Geneza iaktualno lozoi

włoskiej



. Zdrugiej za niezwykle wanym punktem odniesienia dla tego

autora jest francuska współczesna myl lozoczna. Wkontekcie projektu

5 Por. R .Esposito, Categorie dell’impolitico, Bologna 19881, 19992; tene, Nove pensieri

sulla politica, Bologna 1993

, 2010

; tene, L’origine della politica, Roma 1996

, 2013

. Ksika

pt. Categorie dell’impolitico jest obecnie jedyn publikacj Esposita przetłumaczon na jzyk

polski. Por. tene, Pojcia polityczne…, dz.cyt.

6 Por. tene, Communitas. Origine edestino della comunità, Torino 19981, 20062; tene,

Immunitas. Protezione enegazione della vita, Torino 2002; tene, Bíos. Biopolitica elosoa,

Torino 2004.

7 Por. tene, Terza persona. Politica della vita elosoa dell’impersonale, Torino 2007;

tene, Due. La macchina della teologia politica eil posto del pensiero, Torino 2013; tene, Le

persone ele cose, Torino 2014.

8 Por. tene, Pensiero istituente. Tre paradigmi di ontologia politica, Torino 2020; tene,

Istituzione, Bologna 2021; tene, Vitam instituere. Genealogia dell’istituzione, Torino 2023.

Por. R .Esposito, Pensiero vivente. Origini eaualità della losoa italiana, Roma 2010.

Pity rozdział tej monograi ma nastpujcy tytuł: Powrót lozoi włoskiej. Zdaniem Esposita,

ukształtowaniesi Italian eory mona potraktowa jako ponowne wejcie włoskiej myli

lozocznej do globalnej debaty intelektualnej. Wprzekonaniu tego autora, wostatnich

dekadach wkraju nad Tybrem szczególn warto naukow maj m.in.analizy lozoczne

dotyczce sekularyzacji, przygotowane przez takich autorów, jak Augusto Del Noce, Gianni

Vaimo czy Giorgio Agamben. Por. tame, s.207–265.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 107

lozoi impersonalnej warto zauway, e jest onzbliony do koncepcji wło-

skiego myliciela Giorgia Agambena (–), który proponuje deniowanie

tosamoci jednostki ludzkiej zpominiciem pojcia osoby, odwołujcsi tylko

iwyłcznie do inkluzy wnych, czyli włczajcych, anie wyk luczajcych kategorii

teoretycznych. Jednak decydujcy wpływ na ukształtowanie modelu lozoi

impersonalnej Esposita miało czworo mylicieli francuskich: Michel Foucault

(–), Gilles Deleuze (–), Simone Weil (–) iMaurice

Blanchot (–).

Esposito twierdzi, e osobowe rozumienie człowieka przyczyniasi do wy-

kluczenia społecznego, uprzedmiotowienia ycia ludzkiego, deprecjacji cieles-

noci. Ma tozwizek zfaktem, e pojcie osoby nie jest jedn zwielu kategorii

poznawczych, ale stanowi tzw.dyspozytyw. Esposito zapoyczył ten termin

od Michela Foucaulta, który uy wał tego pojcia wlatach . XXw., deniujc

dyspozytyw jako rónorodny zbiór elementów, wchodzcych wzłoone inter-

akcje tam, gdzie spotykajsi ze sob przestrze władzy iprzestrze wiedzy.

Według Foucaulta, tak rozu miany dyspozy tyw w ywołuje performatywne skutki

wrzeczywistoci pozajzykowej.

Według Esposita, dyspozytyw osoby zawiera wsobie nierozwizywalny

splot humanizacji idehumanizacji, upodmiotowienia iuprzedmiotowienia.

Wkontekcie rozumienia pojcia dyspozytywu zauwaa on, e Foucault ni-

gdy nie oddzielił upodmiotowienia od symetrycznego iprzeciwstawnego mu

pojcia ujarzmienia. „Obecnie towłanie wtym kluczowym nierozrónieniu

dwóch gur– podmiotu iprzedmiotu, upodmiotowienia iujarzmienia– znaj-

dujesi wyjtkowa sprawno dyspozytywu osoby. Jest ondokładnie tym, co

wydzielajc wistocie ywej dwie natury orónych jakociach– jedn pod-

legł władaniu drugiej– stwarza podmiotowo poprzez proces ujarzmienia

iuprzedmiotowienia”



. To oznacza, e osoba czyni cz cielesn podle-

gł czci intelektualnej ipsychicznej wtakiej mierze, e taostatnia stajesi

10 Por. G.Agamben, Homo sacer. Suwerenna władza inagie ycie, tłum. M.Salwa, War-

szawa 2008; tene, Wspólnota, która nadchodzi, tłum. S.Królak, Warszawa 2008; tene,

Nago, tłum. K.aboklicki, Warszawa 2010; D.Wincław, Czy bezosobowa tosamo jest

moliwa? O„zdemaskowanej” idei osoby Giorgio Agambena, „Annales Universitatis Mariae

Curie-Skłodowska” 42 (2017), nr1, s.55–68.

R.Esposito, Dyspozytyw osoby, „Znak” 734–735 (2016), s.68–69. Por. L.Alici, Il

mistero della persona ele ontiere dell’impersonale, „Studium” 105 (2009), n.1, s.103–108.

rozdział ii

108

przedmiotem pierwszej. Wtym kontekcie dyspozyty w osoby odwołujesi do

biologicznego wymiaru ludzkiej egzystencji.

Człowiek jest osob wtedy itylko wtedy– twierdzi Roberto Esposito– gdy jest

panem swojej czci zwierzcej. Jest take zwierzciem, ale jedynie po to, by

móc by ujarzmionym przez cz wyposaon wcharyzmat osoby. Oczywi-

cie nie wszyscy maj tendencj lub dyspozycj do własnego odzwierzcenia.

Zposiadania jej wwikszym lub mniejszym nateniu wynika bdzie stopie

człowieczestwa obecny wkadym zludzi, azatem równie zasadnicza rónica

midzy tymi, którzy mog deniowasi osob wpełnym tego słowa znaczeniu,

atymi, którzy mog ni by tylko pod pewnymi warunkami12.

Kategoria dyspozytywu wypracowana przez Foucaulta, do której odwo-

łujesi Esposito wswoim projekcie lozoi impersonalnej, jest take obecna

wdociekaniach lozocznych Gillesa Deleuze’a, twórcy interdyscyplinarnej

koncepcji obrazu myli, któr nazwał empiryzmem transcendentalnym. We-

dług tego myliciela, podmiot jest zawsze czym wtórnym, natomiast najwa-

niejsz rol odgr ywa trzecia osoba, czyli anonimowa, impersonalna forma ycia

12 R.Esposito, Dyspozytyw osoby, art.cyt., s.69. „«Stawaniesi zw ierzciem»– gura,

po któr pierwszy wlozoisignł Kojève, aktóra powraca wtwórczoci Deleuze’a– jest

propozycj teoretyczn, która wmniemaniu Esposita moe by swoistym antidotum na

negatywne skutki, które wywołuje wwielu obszarach dyspozytyw osoby. Szeroko rozumiana

idea wieloci irónorodnoci– zaporedniczona przez dowartociowanie animalnej strony

ludzkiej natury idziki wnioskom płyncym zkrelonego przez Deleuze’awitalizmu– miała-

by zaprowadzi jedno wobrbie ludzkiej natury nkanej dualizmami antropologicznymi”

(D.Wincław, Oosobie bez osoby. Projekt lozoi impersonalnej Roberta Esposita (komputeropis

rozprawy doktorskiej), Toru 2022, s.186).

Por. R.Esposito, Dyspozytyw osoby, art.cyt., s.68. Esposito analizuje pogldy

Deleuze’am.in.wkontekcie własnych rozwaa dotyczcych lozoi polityki. Obydwaj

myliciele twierdz, e nie mona wskaza cigłoci pomidzy polityk staroytn iwspół-

czesn, biorc pod uwag ich bardzo wyrane rónice leksykalne. Wporównaniu zpolityk

staroytn, zakorzenion wzałoeniach metazycznych, teologicznych czy naturalnych,

polityka nowoytna konstytuujesi włanie poprzez zanegowanie jakichkolwiek załoe

ocharakterze transcendentnym. Wkonsekwencji ontologia polityczna, której zwolennikami

s Esposito iDeleuze, ma charakter stricte immanentny. Esposito zauwaa, e Deleuze nadaje

charakter polityczny całej istniejcej rzeczywistoci, wykluczajc wten sposób kategori tego,

co niepolityczne. Po odrzuceniu tego, co niepolityczne, polityka „rozszerzasi, wypełniajc

cały ruch rzeczywistoci” (tene, Pensiero istituente…, dz.cyt., s.XIV).

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 109

ludzkiego. Jego zdaniem ycie, które jest wspólne dla wszystkich istot yjcych,

nigdy nie jest ogólne czy abstrakcyjne, ale przyjmuje konkretn form, ponie-

wa zawsze naley do kogo. Jednak tego rodzaju przynaleno nie oznacza,

e stanowi form ycia osobowego lub podmiotowego.

Esposito zauwaa, e dla Deleuze’aycie nigdy nie przybiera ekskluzywnej,

czyl i wykluczajcej, formy osoby, poniewa „działajc przeciw jej rozdzielajcemu

dyspozyt ywowi, pozostaje jednoci zsamy m sob. Przed jak imkolwiek prawnym

upodmiotowieniem, ycie stanowi niepodzielny punkt, wktórym bycie czło-

wieka idea lnie współgra zjego własnym sposobem bycia, wktórym forma (forma

ycia) przybiera kształt samej jego treci. Jest towłanie to, do czego zmierzał

Deleuze, kiedy łczył ycie ztym, co nazywał «płaszczyzn immanencji»”.

Wtym kontekcie włosk i lozof Francesco Bo uri twierdzi, e Esposito znajduje

uDeleuze’a teoretyczne narzdzia do systematycznej dekonstrukcji kategorii

osoby we wszystkich jej przejawach, zaczynajc włanie od idei immanencji,

wktórej znaczenie iwydarzenie doskonale pokry wajsi ze sob. Wtym ujciu

wydarzenie nie posiada formy podmiotowoci ani nie wyraa obiektywnego

stanu rzeczy, ale stanowi jedynie „emisj osobliwoci przedindywidualnych

ibezosobowych”.

Jeli lozoa współczesna k iedykolwiek zmierzyłasi zdziałaniem sił ocha

rakterze impersona lnym, tozpewnoci miało tomiejsce, wprzekonaniu Espo

sita, włanie wtwórczoci Deleuze’a. Podstaw jego mylenia lozocznego

nie jest, jak uinnych autorów, prosta „zamiana jednej osoby przez drug, czy

nawet triangulacja otwierajca dwuosobowy dialog na przektn obecno

trzeciej, ale obrót całego horyzontu lozocznego wkierunku teorii zdarzenia

14 Tene, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.182–183. „Chodzi tuogranic, stale ruchom,

na której immanencja– istota ycia wyciu– rozkładasi, eliminujc jakkolwiek form

transcendencji, jakkolwiek wyszo ponad bycie substancj yjc. Wtym sensie ycie–

przy uwzgldnieniu jego impersonalnej mocy– jest tym, co radykalnie przeciwstawiasi

hierarchicznej separacji rodzaju ludzkiego isamego człowieka na dwie– zwierzchni ipodle-

gł– substancje: jedn ocharakterze racjonalnym, adrug zwierzcym. Nie przez przypadek

wkulminacyjnym momencie dekonstrukcji pojcia osoby– we wszystkich jej odcieniach:

lozocznych, psychoanalitycznych, politycznych– Deleuze przedstawia enigmatyczn

gur «stawaniasi zwierzciem»” (tame, s.183).

15 F.Bouri, Personale eimpersonale. Da R.Esposito aG.Deleuze, w:Persona. Centralità

eprospeive, dz. cyt., s.28–29.

rozdział ii

110

przedindywidualnego ibezosobowego”. Nie oznacza todla Deleuze’acałko-

witego zaniku podmiotu, tzn. jednostka ludzka nie stajesi tylko iwyłcznie

biernym widzem dokonujcychsi wokół niej wydarze. Wrcz przeciwnie,

„zjednej strony utosamiasi ona zbezosobowymi w ydarzeniami, ale zdrugiej

jest wstanie przeciwstawisi im, zwracajc jeprzeciwko sobie”.

Kolejn wan postaci, która pomaga zrozumie genez lozoi imper-

sonalnej Esposita, jest Simone Weil. Tafrancuska mylicielka twierdziła, e

kategoria osoby kojarzysi jej zwykluczeniem iumocowanym społecznie

przywilejem. Kwestionowała ona stanowisko Jacques’a Maritaina iEmmanu-

ela Mouniera, którzy stworzyli zrby lozocznej koncepcji personalizmu. Jej

zdaniem, osoba toprzede wszystkim termin abstrakcy jny, głów nie oznaczajcy

podmiot prawa. Weil twierdziła, e pojcie prawa pociga automatycznie za

sob równie powszechne pojcie osoby, gdy „prawo wiesi ze sprawami

osoby, sytuujesi na tym samym poziomie. Dodajc do słowa «prawo» słowo

«osoba», co implikuje prawo osoby do tego, co nazywamy pełnym rozwojem,

popełniamy jeszcze wiksze zło”.

Esposito zgadzasi zWeil, e prawo rozumiane jako przywilej okrelonych

podmiotów automatycznie wyklucza wszystkich innych, którzy nie przynale

do tej samej kategorii. Jeli osoba stanowi paradygmat normatywny, wktórym

prawo wyraa własn selektywn iwykluczajc moc, tojedynym sposobem

na wyobraenie sobie uniwersalnej sprawiedliwoci jest perspekt ywa imperso-

nalna. Esposito akceptuje stanowisko Weil, e jeli prawo łczysi zporzd-

kiem osobowym, tosprawiedliwo miecisi wobszarze tego, co bezosobowe.

Impersonalne jest tym, co odwraca własne wnie-własne. Jedynie rozbrajajc

dyspozytyw osoby, mona interpretowa byt ludzki jako zarazem absolutnie

jednostkowy iabsolutnie ogólny.

16 R.Esposito, Terza persona…, dz.cyt., s.173.

17 Tame, s.174. Por. R.Esposito, Vitam instituere…, dz.cyt., s.126–130.

S.Weil, Pisma londyskie iostatnie listy, t.8, Dzieje gnozy, tłum. M. iJ.Pleciscy, Pozna

1994, s.16.

„To, co wite– twierdzi Simone Weil– tobynajmniej nie osoba, lecz to, co wistocie

ludzkiej bezosobowe. Wszystko, co bezosobowe wczłowieku, jest wite. Itylko to” (tame,

s.6).

20 Por. R.Esposito, L’origine della politica. Hannah Arendt oSimone Weil?, Roma 2009,

s.113–121.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 111

Esposito twierdzi, e Weil „nie domagasi od nas zanegowania osoby. Nie

czyni impersonalnoci jej opozycj, jej prostym zaprzeczeniem. Impersonal-

no jest natomiast tym, co wobrbie osoby blokuje mechanizm dyskr yminacji

iseparacji wstosunku do tych, którzy jeszcze nie s, ju nie s lub którzy nigdy

nie byli zaklasykowani jako osoby”. Społeczestwo ijego instytucje musz

odnosisi do jednostek jako całoci– włczajc we kady psychozyczny

aspekt– nie za arbitra lnie dobieranych predykatów. Dlatego Weil osobie iprawu

pragnie przeciwstawi inny porzdek. Jest nim bezosobowo połczona zkate-

gori sprawiedliwoci. Wopinii Weil impersonalne jest t ym, co stanowi „wspólne

wszystkim istotom ludzk im oczekiwanie dobra, tr wale igłboko wpisane wich

struktur psychiczn, oraz wewntrzny opór na wyrzdzan im krzywd ido-

wiadczan niesprawiedliwo”.

Gdy chodzi oobecno mylenia bezosobowego wliteraturze, toEsposito

wskazuje twórczo literack pisarza iteoretyka literatury Maurice’a Blanchota,

który zainspirował wielu mylicieli poststrukturalistycznych, wtym Jacques’a

Derrid (–). Esposito uwaa Blanchota za najwaniejszego teoretyka

impersonalnoci wwiecie literatury. Wopinii tego francuskiego intelektualisty

jedynie pisanie, które przerywa relacj interlokucyjn, łczc wdialogu pierw-

sz idrug osob, otwiera przestrze impersonalnoci. Pisarz ma moliwo

rezygnacji zmówienia wpierwszej osobie na rzecz impersonalnego charakteru

opowieci przedstawianej przez jej bohaterów. Tego rodzaju twórczo literacka

powoduje „dwa powizane ze sob wjednym skutki: zjednej strony obnie-

nie, właciwie afoni, głosu narracyjnego, przykrytego anonimowym szumem

wydarze, azdrugiej– utrat tosamoci przez podmioty wich działaniach

wzgldem samych siebie. Wten sposób powstaje proces depersonalizacji, który

angauje cał powierzchni tekstu”.

21 Tene, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.179.

22 D.Wincław, Oosobie bez osoby…, dz.cyt., s.144.

R.Esposito, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.180. Por. K.Rozmarynowska, Perfor-

matywno jzyka apowinno moralna, „Studia Philosophiae Christianae” 54 (2018), nr2,

s.129–146.

rozdział ii

112

1.2. Dekonstrukcja pojęcia osoby

jakodyspozytywuwykluczającego

Istot projektu lozo i impersonalnej jest radykalny postulat eliminacji pojcia

osoby zjakiejkolwiek formy analiz naukowych idebaty publicznej. Krytyczny

stosunek Esposita do kategorii osoby wynika zrzekomo negaty wnych skutków,

jakie ona wywołuje, kiedy jest odnoszona do człowieka iycia społecznego.

Wprzekonaniu tego myliciela nigdy wczeniej pojcie osoby nie stanowiło

tak istotnego punktu odniesienia dla wszystkich dyskursów (lozocznego,

politycznego, prawnego), ubiegajcychsi oprzyznanie wartoci yciu ludz-

kiemu. Zdaniem Esposita, bez wzgldu na zrónicowanie na poziomie intelek-

tualnym czy ideologicznym, wzachodnim krgu kulturowym nikt nie poddaje

wwtpliwo „znaczenia kategorii osoby ludzkiej, przyjmujc jjako załoenie

niekwestionowane ibezsporne wobrbie kadej moliwej perspekty wy. Taprze-

milczana zbieno jest szczególnie widoczna wtak kontrowersy jnej dziedzinie

jak bioetyka”.

Zdaniem twórcy projektu lozoi impersonalnej, ycie osobowe cha-

rakteryzujesi tym, e nazywajc kogo „osob” lub co „osobowym”, awic

wartociowym, cennym igodnym szacunku, zkoniecznoci pozbawiasi sku-

tecznej ochrony tych wszystkich, którym takategoria nie przysługuje. Wpro-

wadzane przez topojcie podziały przewanie nie s jedynie funkcjonalne, ale

faktycznie tworz rozrónienia, hierarchie oraz napicia wprzestrzeni relacji

midzyludzkich iycia społecznego. Według Esposita, personalizacja, czyli

R.Esposito, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.169. „Jeli zadaniem reeksji lozocznej

jest krytyczny demonta aktualnych opinii, radykalne podwaenie tego, co prezentujesi jako

oczywiste– zauwaa Roberto Esposito– toniewiele znajdziemy poj, które wymagałyby

tej interwencji tak bardzo jak osoba. (…) Najbardziej uderza niezwykły sukces tej idei,

potwierdzony wci wzrastajc liczb powiconych jej konferencji ipublikacji. Wraenie,

jakie ztego wypływa, tonadmiar sensu zdajcysi tworzy zniej nawet nie tyle kategori

konceptualn, ile hasło przeznaczone do łczenia rozległego inieprzemylanego konsen-

susu. Gdyby pomin termin «demokracja», toadne inne pojcie nie cieszysi wnaszej

tradycji tak powszechnym uznaniem. Itonie tylko wzwizanych zni dziedzinach– od

lozoi po prawo, antropologi iteologi– ale równie wobrbie ideologii bdcych co

do zasady opozycyjnymi wobec siebie. Tazadeklarowana lub domylna zgodno rzucasi

woczy najbardziej na koniktowym jakbysi zdawało terenie, jakim jest bioetyka” (tene,

Dyspozytyw osoby, art.cyt., s.66).

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 113

nadawanie okrelonym jednostkom ludzkim statusu osobowego, zawsze po-

ciga za sob depersonalizacj, czyli pozbawianie innych tego rodzaju uznania

idowartociowania. Jego zdaniem, obecno wstaroytnym prawie rzymskim

osób posiadajcych status personae sui iuris, czyli jednostek, które nie podlegały

niczy jej władzy wrodzinie, automatyczn ie zak ładało istn ienie innych jednostek

ludzkiego statusu pozbawionych, czyli personae alieni iuris. Implikowana przez

kategori osoby rozbudowana hierarchia relacji midzyludzkich prowadziła

ostatecznie do poziomu rzeczy (łac. res), czyli do niewolników, postrzeganych

przez ówczesne prawo de facto jako „mówice narzdzia”.

Wjaki sposób zostało w ypracowane pojcie osoby? Jak przebiegał, wujciu

Esposita, jego historyczny rozwój? Wprzekonaniu tego myliciela na przestrzeni

dziejów mona wskaza wobrbie tej kategorii obecno trzech gur: persona

romana, persona christiana oraz persona moderna. Pierwsza gura wystpuje

przede wszystkim wprawie rzymskim. Odnosisi do wolnych mczyzn po-

siadajcych rzymskie obywatelstwo iniepodlegajcych niczyjej władzy. Persona

christiana tozkolei gura, któr Esposito okrelił ide osoby ukształtowan na

gruncie myli chrzecijaskiej wkontekcie sporów teologicznych dotyczcych

zagadnie chrystologicznych. Chrzecijaskie rozumienie osoby ma charakter

ontologiczny. Natomiast trzecia gura toogólne okrelenie koncepcji tosamoci

jednostki ludzkiej wypracowanych wlozoi nowoytnej. Wtym kontekcie

Esposito odwołujesi do takich mylicieli nowoytnych, jak omas Hobbes

(–), John Locke, Immanuel Kant czy Georg Wil helm Friedrich Hegel

(  – ).

Wr. Esposito opublikował monogra pt. Trzecia osoba. Polityka ycia

ilozoa bezosobowego. Mona potraktowa tksik jako szkic projektu

lozoi impersonalnej. Opracowanie nie zawiera bibliograi, brakuje wnim

take indeksu osobowego, czyli nie ma dwóch istotnych narzdzi przydatnych

do zrozumienia intelektualnego charakteru całego studium. Ten fakt pokazuje,

e propozycja Esposita dotyczca lozoi impersonalnej nie jest skoczonym

projektem, ale sta now i rzeczywisto, która dopiero powstaje. Autor we wstpie

do swojej pracy stwierdza: „Jeli we współczesnej dyskusji istnieje niekwestio-

nowany postulat, todotyczy onwartoci powszechnie przypisanej kategorii

25 Por. tene, Pensiero vivente…, dz.cyt., s.260–261.

26 Por. tene, Terza persona.., dz.cyt.

rozdział ii

114

osoby”. Zjednej strony, Esposito twierdzi, e osoba wydajesi by dzisiaj

jedyn kategori zdoln do zjednoczenia człowieka iobywatela, duszy iciała,

prawa iycia. Zdrugiej, zauwaa on, e jeli tym okreleniem chcielibymy na-

zwa w prowadzenie fenomenu ycia ludzkiego wochronny krg prawa, tozmu-

szeni jestemy przyzna, e dzi „adne prawo nie jest mniej gwarantowane ni

prawo do ycia”.

Wrozumieniu Esposita wszechobecno pojcia osoby nie spełnia dzisiaj

swojego zadania, gdy chodzi oochron wartoci igodnoci ycia ludzkiego.

Dlatego naley odrzuci prawno-chrzecijask koncepcj osoby, która ma cha-

rakter dyspozy tyw u wykluczajcego. Na miejscu zajmowanym wczeniej przez

osob naley postawi to, co jest bezosobowe, czyli impersonaln form ycia

rozumian jako moliwo ponownego zjednoczenia wymiaru biologicznego

ludzkiej egzystencji ztym, co jest wczłowieku duchowe iintelektualne. Wtym

kontekcie głównym celem docieka  lozocznych autora ksi ki Tr ze ci a o so ba

jest odkrycie rzeczywistoci bezosobowej, za pomoc której mona oywi -

lozo impersonaln. Wramach tego projektu lozocznego zaimek osobowy

„on” znika izostaje zastpiony przez zaimek nijaki „to”. Wten sposób rzeczy-

wisto osobowa zostaje zastpiona przez to, co impersonalne, bezosobowe.

Omawiany twórca projektu lozoi impersonalnej przypomina, e cztery

formy zaimka osobowego wliczbie pojedynczej (ja, ty, on, ona) reprezentuj

ludzi wraz zich substancjalnym iindywidualnym istnieniem. Wtrzeciej osobie

wystpuje rozrónienie midzy rodzajem mskim ieskim, którego nie ma

w„ja” i„ty”. Rodzaj nijaki „to” naley do trzeciej osoby liczby pojedynczej.

Podczas gdy „to” jest przedmiotem, októrym rozmawiasi midzy mn atob,

„on” i„ona” s osobami. On/ona jest kim, anie czym. Esposito pokazuje

take zamknit stron idei bezosobowej, zgodnie zktór podmioty empi-

ryczne nie myl wpierwszej osobie, nie s obdarzone własnym intelektem,

ale s zamieszkiwane przez intelekt jedyny ipowszechny, który myli wnich.

Tego rodzaju rzeczywisto stanowi impersonaln ineutraln trzeci cz:

to, anie on/ona.

27 Tame, s.3.

28 Tame, s.7.

29 Por. D.D’Alessandro, L’impolitico el’impersonale. Leura di Roberto Esposito, Perugia

2010.

30 Por. R.Esposito, Terza persona…, dz.cyt., s.127–132.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 115

Wprzekonaniu autora ksiki Tr zecia osoba, pojcie osoby łczysi zczło-

wiekiem jako istot zwierzc posiadajc szczególne cechy, odróniajce go

od innych zwierzt. Dodatkowa cecha, któr posiadaj tylko ludzie, a brak jej

zwierztom, tozdolno mylenia abstrakcyjnego. Istnieje jednak problem,

jaki wiesi ztpozostałoci zwierzc, która utrzymujesi wkadym

człowieku.

Skrajna, niemal pomiertna gura „stawaniasi zwierzciem”– która zdajesi

antycypowa wteraniejszoci przedludzki lub postludzki obraz, jaki Kojève za-

projektował na kocu historii– otwiera myl impersonaln na perspektyw wci

nieznan wjej ogólnym znaczeniu. To, cosi wniej pojawia, ju poza fatalnym

kształtem osoby, azatem irzeczy, stanowi nie tylko wyzwolenie zpodstawowe-

go interdyktu naszych czasów. Jest totake odniesienie do owego ponownego

zjednoczenia formy isiły, rodzaju isubstancji, bíos izoé, zawsze obiecywanego,

lecz nigdy tak naprawd nie dowiadczanego31.

Wrozumieniu Esposita dyspozytyw osoby powoduje rozłam wuznaniu

istoty ludzkiej: zjednej strony abstrakcyjna k ategoria osoby, któr mona zarz-

dza na róne sposoby, zdrugiej– człowiek jako istota naturalna, której „moe

by nadany lub nie status osobowy”. Wtym kontekcie Esposito wprowadza

zamiast pojcia osoby kategori tego, co bezosobowe. Trzecia osoba jako jedyne

wy jcie zdychotomii człowiek/osoba. „Bezosobowe– mona powiedzie– jest

truchom granic, tym krytycznym marginesem, który oddziela semantyk

osoby od jej natura lnego efektu separacji. Który blokuje jej urzeczowienie. Tonie

jej frontalne zaprzeczenie, ale jej zmiana, czyli ekstrawersja, wzewntrznoci,

która poddaje wwtpliwo iobala dominujce znaczenie”.

Według autora ksik i Trz ec ia os ob a, lozoa impersonalna uwidacznia war-

to wspólnoty. Tego rodzaju lozoa znajduje swoje uzasadnienie wtrzech

obszarach semantycznych: sprawiedliwoci, twórczoci literackiej oraz ycia.

Wprojekcie lozoi impersonalnej idea powszechnej sprawiedliwoci jest prze-

ciwstawiona prawu podmiotowemu icile zni zwizanej kategorii osoby.

31 Tame, s.24. Por. tame, s.133–140.

32 Tame, s.13.

33 Tame, s.19.

34 Por. tene, Communitas. Origine edestino della comunità, dz.cyt., s.145–163.

rozdział ii

116

Esposito twierdzi, e nadejcie uniwersalnej sprawiedliwoci moe zapew-

ni trzecia osoba– gura zaczerpnita przede wszystkim zlozoi Alexandra

Kojève’a(–). Trzecia osoba, obecna take wmyli tak ich autorów, jak

Vladimir Jankèlèvitch (–) czy Emmanuel Lévinas (–), jest

traktowana jako solidna podstawa wspólnoty ipastwa, poniewa zapewnia

bezstronno isprawiedliwo, kwestionujc mylenie dychotomiczne wkate-

goriach przyjaciela iwroga.

Zodrzuceniem pojcia osoby łczysi zanegowanie dychotomicznego po-

działu istniejcej rzeczy wistoci na wiat osób irzeczy. Esposito zauwaa, e od

niepamitnych czasów cy wilizacja zachodnia opierasi na wyrany m podziale

na osoby irzeczy. Osoby deniujesi przede wszystkim przez to, e nie s rze-

czami, arzeczy przez to, e nie s osobami. Wydajesi, e „midzy nimi nie ma

nic: ani dwiku słów, ani zgiełku ciał. Całe ludzkie dowiadczenie przecina

linia, która nie przewiduje innych moliwoci. Kady byt, którym zajmujesi

prawo, jeli nie jest działaniem, jest albo osob, albo rzecz, według prostego

ijasnego rozrónienia– rzecz jest nie-osob, aosoba jest nie-rzecz”. Wkon-

sekwencji relacja istn iejca midzy w iatem osób iwiatem rzeczy ma charakter

władzy ipodporzdkowania. Rzeczy maj słuy, awkadym razie nalee do

ludzi. Tak jak rzecz jest to, co naley do osoby, tak te ten, kto posiada rzeczy

imoe nad nimi panowa, cieszysi statusem osoby. Zdobyte rzeczy s pod-

porzdkowane temu, który jeuczynił swoimi. Tak oto rozgrywasi nie tylko

relacja midzy ludmi arzeczami, ale take relacja midzy ludmi– ich ranga,

status iwładza.

Wten sposób– twierdzi Roberto Esposito– panowanie nad rzeczami wi-

esi zmoliwoci dysponowania osobami. Wtym kontekcie to, co ma by

konstytutywn przeciwwag, objawiasi raczej jako wzajemna implikacja.

Awistocie jako sposób, za pomoc którego ludzie irzeczy łczsi wswego

rodzaju chiazmie, która projektuje prol jednych na drugich. Nie tylko wtym

sensie, e posiadanie lub nie rzeczy deniuje relacj midzy ludmi, ale take

wtym, e niektóre osoby s zredukowane do stanu rzeczy– cho nadal for-

malnie pozostaj osobami36.

35 Tene, Le persone ele cose, dz.cyt., s.3.

36 Tame, s.10.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 117

Pojcie osoby, które powinno wizasi zuniwersalizacj praw niezbywal-

nych, od dawna jest stosowane wcelu wykluczenia niektórych rodzajów ludzi

zkorzyci przysł ugujcych innym grupom. Wkonsekwencji niektóre jednostki

ludzkie traktujesi jako niewolników, czyli osoby-rzeczy, które mona pozbawi

wolnoci, podporzdkowa, wykorzysta itd. Wprzekonaniu Esposita jedyna

rónica midzy niewolnictwem rzymskim, łagodzonym od pewnego momentu

przez insty tucje opiekucze, aobecnym polega na brutalnoci tego ostatniego



Autor ksiki Trzecia osoba twierdzi, e wspołeczestwie ludzie irzeczy

stanowi cz tego samego horyzontu, do tego stopnia, e nie tylko wchodz

wrónego rodzaju interakcje, ale take integr ujsi nawzajem. Rzeczy s czym

wicej ni zwykłymi narzdziami czy przedmiotami wyłcznej własnoci, l-

trem, przez który ludzie, jeszcze nie ukształtowani przez dyspozytyw osoby,

wchodz we wzajemne relacje. Trzeba widzie wrzeczach istoty oywione, mo-

gce wpły n na losy ycia ludzkiego idlatego zasługujce na szczególn opiek.

Wprzekonaniu Esposita nie naley patrze na wiat od strony ludzi irzeczy,

ale zpunktu widzenia ciała. Stanowi ono specjalne miejsce, wktórym rzeczy

wydajsi oddziaływa na ludzi, do tego stopnia, e stajsi swego rodzaju ich

symbolicznym imaterialnym przedłueniem. Egzemplikacj tej wzajemnej

relacji jest istnienie niektórych przedmiotów sztuk i itechnologii, pozornie ob-

darzonych własnym yciem, które wpewnym sensie komunikujesi znaszym.

Jedynym sposobem na rozwizanie metazycznego wzła dotyczcego istnie-

nia dwóch odrbnych wiatów osób irzeczy jest spojrzenie na rzeczywisto

zpunktu widzenia ciała. Nie utosamiajcsi ani zosob, ani zrzecz, ludzkie

ciało stanowi zewntrzny punkt widzenia na rozszczepienie istniejce midzy

wiatem osób iwiatem rzeczy. Wtym kontekcie autor ksiki Trzecia osoba

zwraca uwag na dowartociowanie ciała ludzkiego m.in.wfenomenologii

percepcji francuskiego myliciela Maurice’aMerleau-Ponty’ego (–),

dla którego podmiot jest ciałem stanowicym swego rodzaju wehikuł bycia

wwiecie.

37 Por. tame, s.16.

Por. tene, Bíos, dz.cyt., s.174–185. „Il pensatore novecentesco– twierdzi Roberto

Esposito– che più di ogni altro ha elaborato la nozione di carne èstato Merleau-Ponty.

Riconoscervi un trao specico della riessione biopolitica– oanche solo una nervatura

del bíos– sarebbe certamente fuoriviante, visto l’ambito sostanzialmente fenomenologico

incui si situa la sua prestazione losoca. Ciò non toglie, tuavia, che proprio il motivo

rozdział ii

118

Główne tezy zawarte wksice Esposita zr. na temat dekonstrukcji

dyspozytywu osoby ipromocji kategorii trzeciej osoby zostały potwierdzone

m.in.wjego publikacji zr. pt. Dwa. Maszyna teologii politycznej imiejsce

mylenia. Wtym opracowaniu poddaje onponownej krytyce klasyczne rozu-

mienie osoby oraz k westionuje pogldy szeregu autorów redniowiecznych, jak

Awerroes (–), oraz współczesnych, jak Baruch Spinoza (–),

Friedrich Wilhelm Joseph von Schelling (–), Fryderyk Nietzsche,

Henri Bergson (–), aby uzasadni własny projekt lozoi impersonal-

nej. Zdaniem Esposita, wszystkie kategorie lozoczne ipolityczne, który misi

obecnie posługujemy, poczwszy od rzymskiej ichrzecijaskiej kategorii osoby,

wdalszym cigu odtwarzaj dyspozytyw wykluczajcy. Dlatego jedynym roz-

wizaniem jest usunicie pojcia osoby zanaliz naukowych idebaty publicznej,

wprowadzajc na tomiejsce impersonalne rozumienie ycia ludzkiego ineu-

traln kategori trzeciej osoby.

1.3. Filozoﬁa bezosobowa wkontekście biopolityki

Projekt lozoi impersonalnej łczysi zpojciem biopolityki, czyli zinter-

dyscyplinarn perspektyw badawcz, która rozpatruje zjawisko ycia wkon-

tekcie tego, jak organizowana jest ludzka egzystencja na poziomie prawnym,

społecznym ipolitycznym



. Takie rozumienie biopolityk i upowszechnił Michel

Fou cault wswoich wykładach w ygłoszonych wCollège de France wr. Od

Foucaulta pojcie biopolityki przejli niektórzy lozofowie wItalii, m.in.Gior-

gio Agamben iAntonio Negri (–). Do tej grupy włoskich mylicieli

naley tak e Roberto Esposito. Wprowadzonych przez niego analizach namysł

della carne tenda ad eccederlo inuna direzione non lontana da quella cui abbiamo ricon-

doo la tematica heideggeriana della «vita faizia». Come inquel caso, anche l’orizzonte

della chair si dischiude nel punto di roura con una modalità tradizionale della losoa

che pone quest’ultima inun rapporto teso eproblematico con il proprio «non»” (tame,

s.174). Por. M.Maciejczak, wiat według ciała w„fenomenologii percepcji” M.Merleau-

-Ponty’ego, Warszawa 2001.

39 Por. R.Esposito, Due…, dz.cyt.

Por. F.Tedesco, Biopolitica, istituzioni esovranità inRoberto Esposito, „Etica & Politica”

XXV (2023), n.1, s.464–476.

Por. M.Foucault, Trzeba broni społeczestwa. Wykłady wCollège de France, 1976,

tłum. M.Kowalska, Warszawa 1990.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 119

nad biopolityk łczysi zreeksj dotyczc idei wspólnoty iwspółczesnych

modeli ycia zbiorowego wwiecie zachodnim.

Autor ksiki Trzecia osoba twierdzi, e obecnie wspołeczestwach de-

mokratycznych najbardziej aktualne zagadnienia dotycz m.in.migracji, le-

galnego dostpu do narkotyków, macierzystwa zastpczego, samobójstwa

wspomaganego medycznie czy stosowania procedury sztucznego zapłodnienia.

Tooznacza, e wcentrum zainteresowania opinii publicznej znajdujsi róne

aspekty funkcjonowania ciał obywateli. yjce lub umierajce ciało stajesi

symbolicznym imaterialny m epicentrum dynamiki koniktów społeczno-po-

litycznych. Obecna sytuacja jest bardzo odmienna od sposobu funkcjonowania

systemu demokratycznego wprzeszłoci, gdy debata polityczna odnosiłasi do

zbiorowoci podmiotów zrównanych wbyciu „odseparowanymi” od własnych

ciał, ajednostki ludzkie były postrzegane jako logiczne atomy posiadajce ra-

cjonalno iwoln wol.

Równie ten element abstrakcyjnoci, odcielenienia– twierdzi Roberto Espo-

sito– pobrzmiewa wpropozycji pragncej umieci osob wcentrum praktyki

demokratycznej, gdzie przez osob naley rozumie, zgodnie ze ródłowym

znaczeniem terminu, włanie odcielenion podmiotowo, odrbn od zespołu

impulsów, potrzeb, pragnie zwizanych zciałem. Kiedy wraz zbiopolitycznym

zwrotem, który próbujemy tutaj odtworzy, włanie owa cielesno stajesi rze-

czywistym interlokutorem– bdc zarazem przedmiotem ipodmiotem– władzy,

zakwestionowana zostaje wpierwszym rzdzie zasada równoci, niestosowalna

do czego takiego jak ciało, konstytutywnie odrbnego od wszystkich innych,

zgodnie zkryteriami, które naley za kadym razem okrela imodykowa43.

Na obecnym etapie rozwoju społeczestw demokratycznych ciało zastpuje

abstrakcyjn subiektywno osoby prawnej. Tego rodzaju sytuacja sprawia,

e coraz trudniej odróni to, co dotyczy sfery publicznej, od tego, co naley

do sfery prywatnej. Zacierajsi take granice midzy tym, co naley do po-

rzdku naturalnego, atym, co podlega interwencji ze strony nauki itechniki.

Powodem takiego braku rozrónienia jest fakt, e wyciu ludzkim polityka

42 Por. tame, s.3–16.

43 R.Esposito, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.167.

rozdział ii

120

łczysi zideologi, aprywatne inaturalne spotykasi ztym, co publiczne

isztuczne, tworzc splot, którego „adna decyzja wikszoci parlamentarnej

nie zdoła nigdy rozwiza”



. Wprzekonaniu Esposita wdarciesi fenomenu

ycia do orodków władzy politycznej prowadzi do zmierzchu dotychczasowego

modelu demokracji. Dlatego obecny zwrot biopolityczny oznacza konieczno

stworzenia nowego modelu demokratycznego: demokracji biopolitycznej albo

demokratycznej biopolityki, zdolnych działa take na rzecz cielesnoci, doce-

niajc wten sposób warto igodno ciała ludzkiego.

Zkoniecznoci ochrony ciała iycia ludzkiego łczysi zagadnienie

immunizacji, czyli odpornoci (łac. immunitas). Esposito proponuje koncep-

cj immunizacji, aby wyjani wewntrzne funkcjonowanie współczesnego

prawa oraz jego tendencj do organizowania izarzdzania społeczestwem.

Zagadnienie immunizacji stanowi klucz nowego paradygmatu biopolitycznego,

zwizanego ztechniczno-informatyczn transformacj ycia icielesnoci. Im-

munizacja stajesi dzisiaj podstawowy m problemem lozocznym, dotyczcym

nie tylko kwestii wyznaczenia granicy midzy jainie-ja, lecz take okrelenia

podstawowych kategorii lozoi politycznej: wntrza izewntrza, publicznego

iprywatnego, ycia imierci, jednostkowego ispołecznego, pozyty wnego ine-

gatywnego itd. Nasz układ odpornociowy „moe imusi powita wsobie to,

co zewntrzne, czynic nasz organizm cigłym miejscem wymiany iprzejcia

pomidzy wntrzem azewntrzem”



. Obecnie potrzeba immunitarna „stałasi

naszy m fundamentalnym zaangaowaniem, samym kształtem, który nada limy

naszemu yciu”.

Wprzekonaniu Esposita immunizacja jest podobna do Heglowskiej kategorii

zniesienia ijednoczenie zachowania (niem. die Auebung), która równocze-

nie zaprzecza ipotwierdza



. Przypomina ona biblijn posta teologiczno-

-polityczn katechonu (gr. τ κατχν, czyli ‘ten, który powstrzymuje’), czyli

siły hamowania ipowstrzymywania, która nie tylko zaprzecza, ale ogranicza

poprzez włczenie. Immunizacja tonie tylko czysto wstosunku do zła, ale

44 Tame, s.168.

45 Tene, Immunità comune. Biopolitica all’epoca della pandemia, Torino 2022, s.14.

46 Tene, Pojcia polityczne…, dz.cyt., s.100.

Por. tene, Immunizacja jako paradygmat nowoczesnoci– rozmow prowadzi T.Camp-

bell, „Politeja” 23 (2013), s.29–39.

48 Por. tene, Immunitas, dz.cyt., s.51–77.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 121

take zdolno organizmu do jego powstrzymania, wchłaniania zła wsiebie

iczynienia go autentyczn si ł yciow, aby powstrzyma wewntrzn zdolno

do autodestrukcji. Paradygmat immunizacji ma tzalet, e stanowi spoiwo

zdolne do zintegrowania rónych elementów wjedn cało. Wtym kontek-

cie negatywem nie jest opresyjna lub wykluczajca siła, jak władza wywiera

na ycie, ale raczej sposób, wjaki ycie przetrwa, dystansujcsi od własnej

wewntrznej, potencjalnie niszczcej energii. Kiedy odporno deniujesi

jako negatywn ochron ycia, oznacza to, e chroni ona jenie bezporednio,

ale porednio, poddajc jeograniczeniom, które zmniejszaj jego sił yciow,

kanalizujc jwokrelonych granicach.

Wostatnich latach rozwaania Esposita dotyczce immunizacji stałysi

we Włoszech przedmiotem wielu ciekawych analiz ikomentarzy wkontekcie

zagroe zwizanych zpandemi COVID-. Zdaniem tego myliciela, potrzeba

dzisiaj takiego paradygmatu immunologicznego, który zapewni immunizacj

wwymiarze globalnym. Powszechna odporno powinna stasi nowym spo-

sobem mylenia oludzkoci jako globalnej wspólnocie politycznej, która odwo-

łujesi do idei wzajemnej solidarnoci iochrony. Nowe rozumienie biopolityk i

zakłada obecnie odpowiedni koncepcj prawa do ycia iprawa do wolnoci.

Paradygmat immunologiczny proponowany przez Esposita ma tzalet, e

stawia bardzo wyranie nowy problem polityczny, czyli konieczno mylenia

oludzkoci jako oglobalnej wspólnocie politycznej, której moemy zagwaran-

towa prawa biopolityczne zapewniajce nasze wzajemne przetrwanie.

Gdy chodzi opodejcie teoretyczne ipraktyczne do wielu innych zagadnie

biopolitycznych, toautor ksiki Trzecia osoba dostrzega podobiestwo mi-

dzy współczesn myl liberaln ibiopolityk nazistowsk niemieckiej Trze-

ciej Rzeszy. Jego zdaniem, rozwaania bioetyczne, prowadzone m.in.przez

Por. tame, s.109–140; A.wieyski, e Philosophy ofNature, Chance, and Miracle,

„American Journal ofeology & Philosophy” 32 (2011), no.3, s.221–241.

Por. R.Esposito, Immunità commune…, dz.cyt., s.151–182; J.Meller, State’s Authority

Concerning Health Protection inOrdinary Times and During Epidemics, „Studia Ecologiae et

Bioethicae” 19 (2021), nr4, s.17–26.

51 Zdaniem Esposita, porównanie nazizmu zkomunizmem pozwala skupisi na ab-

solutnie specycznym charakterze biopolityki realizowanej przez władze Trzeciej Rzeszy.

„Podczas gdy reim komunistyczny, pomimo swojej typowoci, wci wyrasta zepoki no-

woytnej– zjej logiki, dynamiki, pochodnych– reim nazistowski jest czym radykalnie

innym: nie zrodziłsi zradykalizacji, ale zrozkładu nowoczesnoci. Jeli okomunizmie

rozdział ii

122

australijskiego myliciela Petera Singera wramach paradygmatu liberalnego,

zjednej strony d do przezwycienia dzisiejszych modeli filozofii mo-

ralnej, zdrugiej – odwołujsi do tego samego ródła dyspozytywu osoby,

prowadzc do w ykluczenia imarginalizacji tych grup ludzi, które nie posiadaj

statusu osobowego. Wmodelu utylitar ystycznym Singera jest bardzo wyranie

podkrelona rónica istniejca midzy człowiekiem aosob. Wprzekonaniu tego

myliciela nie wszystkie jednostki nalece do rodzaju ludzkiego s osobami.

Jeli bycie osobowe zostaje zdeniowane jako forma istnienia racjonalnego,

które posiada samowiadomo izmysł moralny, tocz jednostek ludzkich

nie jest osobami, poniewa tych cech nie posiadaj wogóle, albo tylko cz-

ciowo. Przyjcie tego rodzaju załoe prowadzi do wniosku, e jednostki

ludzkie stajsi osobami sensu stricto dopiero po pewnym czasie od urodzenia

iprawdopodobnie przestaj nimi by na jaki czas przed mierci. Wkonse-

kwencji wbioetyce utylitarystycznej Singera, podobnie jak wsystemie prawnym

Imperium Rzymskiego, relacje midzyludzkie s uzalenione od ruchomych

progów, opartych na rónych poziomach człowieczestwa.

Std malejca skala– zauwaa Roberto Esposito– która rozcigasi od ludzi

wpełnym tego słowa znaczeniu, do osób potencjalnych, takich jak małe dzieci,

do quasi-osób, takich jak jednostki starsze, które nie s ju sprawne zycznie

mona zawsze powiedzie, e realizuje on, cho wirytujcej formie, jedn ze swoich tradycji

lozocznych, towadnym wypadku nie mona tego powiedzie onazizmie. Jest tojednak

tylko półprawda, któr naley uzupełni wnastpujcy sposób: nazizm nie jest inie moe

by urzeczywistnion lozo, poniewa jest ju urzeczywistnion biologi. Podczas gdy

transcendentalnym komunizmu jest historia, podmiotem klasa, aleksykonem ekonomia,

totranscendentalnym nazizmu jest ycie, podmiotem rasa, aleksykonem biologia. Oczywicie

komunici te wierzyli, e działaj woparciu oprecyzyjn w izj naukow, ale dopiero nazici

utosamili nauk zbiologi porównawcz ras ludzkich izwierzcych. Wtym kontekcie naley

przyj wnajcilejszym znaczeniu deklaracj Rudolfa Hessa, e «narodowy socjalizm tonic

innego jak biologia stosowana»” (tene, Bíos, dz.cyt., s.117). Warto wtym miejscu doda,

e ma racj Esposito, gdy podkrela wymiar biologiczny ideologii nazistowskiej, natomiast

trudnosi zgodzi zjego ocen dotyczc głbokiej rónicy waspekcie lozocznym midzy

komunizmem inarodowym socjalizmem. Por. A.Kobyliski, Problem nowej moralnoci wko-

munizmie, faszyzmie inarodowym socjalizmie, „Logos iEthos” 42 (2016), nr2, s.137–156.

52 Por. R.Mo, Die Grundzüge des Utilitarismus, w:Utilitarismus inder Bioethik. Seine

Voraussetzungen und Folgen am Beispiel der Anschauungen von Peter Singer, Hrsg. W.Bołoz,

G.Höver, Münster–Hamburg–London 2002, s.25–41.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 123

ipsychicznie, do jednostek niebdcych osobami, takich jak pacjenci nieule-

czalnie chorzy, do anty-osób, czyli jednostek pozbawionych uywania rozumu,

których Singer umiecił wporównaniu zbardziej inteligentnymi jednostkami

wtej samej relacji, jaka zachodzi midzy zwierzciem anormalnym człowiekiem.

Imponujce jest, jak po raz kolejny zcoraz wiksz sił wykluczajc paradygmat

osoby determinuje efekt depersonalizacji tych, których miady na zewntrznych

marginesach tej kategorii53.

Tejednostki, które nie s jeszcze osobami lub ju nimi nie s, pozostaj do

dyspozycji ludzi, którzy jednoczenie opiekujsi nimi idecyduj oich losie

według kryteriów tak miłosierdzia, jak iuytecznoci. Esposito słusznie za-

uwaa, e oile dla Immanuela Kanta adnego człowieka nie mona traktowa

jako rodka, otyle dla bioetycznego utylitaryzmu prawd jest, e nikogo nie

mona traktowa jako celu, zgodnie zkryteriami selektywnego zarzdzania,

które obejmuj nienarodzone, ale take ju narodzone istoty y we, prowadzc

do odwrócenia biopolityki wtanatopolityk



. Ostatecznie oyciu imierci

decyduj przesłanki ekonomiczne bazujce na okrelonych progach wyklucze-

nia, ustanowione przez suwerenn władz porównywaln do tej, jak ojcowie

(łac.patres) mieli zagwarantowan nad wszystkimi istotami cudzego prawa

(łac.alieni iuris) wstaroytnym prawie rzymskim.

Tego rodzaju selektyw ne zarzdzanie yciem odtwarza take dwa za łoenia

biopolityk i niemieckiej Trzeciej R zeszy inazistowskiej tanatologii. Po pierwsze,

nawizuje do koncepcji „ycia niewartego ycia” (niem. lebensunwertes Leben),

któr Peter Singer modykuje jako „ycie niewarte przeycia” (ang. life not

worth living). Po drugie, przyjmuje załoenie onierozrónianiu antropologii

izoologii, które prowadzi do tego, e  ycie okrelonych zwierzt traktujesi jako

cenniejsze ni ycie niektórych ludzi. Wtym momencie zwierz, bardziej ni

nasz przodek czy nawet nasz blini, stajesi klinem wbijanym pomidzy grupy

ludzi: jednych włczasi do krgu ycia osobowego, ainni zostaj wydaleni na

zewntrz. „Nigdy tak jak wtym przypadku– konkluduje Esposito– rodzaj ludzki

53 R.Esposito, Due.., dz.cyt., s.143.

54 Tanatopolityka toneologizm łczcy mier ipolityk. Oznacza on, e worganizacji

izarzdzaniu yciem publicznym istniej ycia chronione iinne uwaane za bezwartociowe,

które mona unicestwi. Por. tene, Bíos, dz.cyt., s.115–157.

rozdział ii

124

nie został przecity na dwie asymetryczne czci, zktórych jedna roci sobie

prawo do reprezentowania go wcałoci, spychajc drug na skraj nicoci”.

Warto wtym miejscu podkreli, e dla Esposita projekt lozoi imper-

sonalnej stanowi wany element lozoi przyszłoci, która powinna zastpi

obecnie znane formy mylenia lozocznego. Wtej wizji lozoi, któr na-

ley stworzy, na miejscu pojcia osoby powinna znalesi „ywa osoba– nie

oddzielona od ycia ani nie wszczepiona wycie, ale zbiegajcasi znim jako

nierozerwalna jedno formy isiły, tego, co zewntrzne iwewntrzne, bíos izoé.

Niezbadana jeszcze gura trzeciej osoby odsyła do tego unicum, do tego bytu

jednostkowego imnogiego– do nie-osoby wpisanej wosob, do osoby otwar tej

na to, czego jeszcze nie było”.

Odwołujcsi do pogldów Martina Heideggera na temat „koca lozo-

i”, autor ksiki Trzecia osoba nazywa lozo przyszłoci nie-lozo (wł.

non-losoa), poniewa jest ona lozo „skoczon”, która znajdujesi poza

obecnymi formami docieka lozocznych. Jest tokoncepcja zbliona do wizji

Gillesa Deleuze’a, według którego lozof musisi sta nie-lozofem, eby nie-

-lozoa stałasi ziemi iludem lozoi. Tego rodzaju lozoa nie ma funkcji

hermeneutycznej, gdy chodzi ointerpretacj wiata, ani zdolnoci operacyjnych,

ebysi realizowa wwiecie. Wpewnym sensie sama jest wiatem rozumia-

nym jako skoczono egzystencji skazanej na brak sensu. Dlatego Esposito

twierdzi, e lozoa powinna mie wsobie konieczn sił, aby „rozpoznasi

wtej ucieczce sensu, wtym bez-sensie, który jest sensem wiata powierzonego

samemu sobie. Atooczywicie przyblia nas do tematu nihilizmu– do problemu

tego, co onoznacza nie tylko dla lozoi, ale take dla polityki”.

Rozwaania lozoczne Esposita posiadaj du warto erudycyjn. Zwra-

caj uwag na niezbywaln godno ycia ludzkiego oraz konieczno jego

ochrony. Trudno jednak zgodzisi zradykalnym postulatem tego myliciela,

aby całkowicie usun kategori osoby zprawa, etyki czy socjologii. Nie ulega

wtpliwoci, e pojcie osoby– nawet jeli implikuje pewne opisywane przez

55 Tene, Due…, dz.cyt., s.148.

Por. R.Esposito, J.-L.Nancy, Dialogo sulla losoa avenire, w:J.-L.Nancy, Essere

singolare plurale, Torino 2001, s.VI–XXIX.

57 R.Esposito, Terza persona…, dz.cyt., s.184. Por. F.Tedesco, Biopolitica, istituzioni

esovranità inRoberto Esposito, art.cyt.

58 R. Esposito, J.-L. Nancy, Dialogo sulla losoa a venire, art. cyt., s. XIII.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 125

Esposita trudnoci– wrezultacie okazujesi terminem, którego hipotetyczna

eliminacja zduym prawdopodobiestwem nie doprowadziłaby do znalezienia

mniej problematycznego pojcia. Wostatnich dziesicioleciach we Włoszech

jednym zobroców kategorii osoby wkontekcie prawnym był m.in.Stefano

Rodotà (–), który twierdził, e posługiwaniesi bardziej abstrakcyj-

nymi kategoriami poznawczymi ni osoba, np.podmiotem, tworzy powane

problemy dotyczce okrelenia ich denotac ji. Zkolei na zasadno uwzgldnia-

nia tosamoci osobowej wbadaniach społecznych zwracał uwag m.in.włoski

socjolog Alessandro Dal Lago (–).

2. Wpływ personalizmu na bioetykę

wedługVittoriaPossentiego

Do grona obroców pojcia osoby, którzy nie zgadzajsi zpogldami antro-

pologicznymi Roberta Esposita, naley take Viorio Possenti. Wielokrotnie

polemizował onwswoich publikacjach zargumentami prezentowanymi przez

zwolenników myli bezosobowej. Na pocztku docieka podjtych wtej czci

monograi zostan zaprezentowane argumenty Possentiego, które kwestionuj

projekt lozoi impersonalnej. Kolejnym krokiem rozwaa bdzie ukazanie

osoby jako fundamentalnej zasady lozocznej. Nastpnie zostanie zaprezen-

towana rola personalizmu wochronie godnoci ycia ludzkiego. Kolejny etap

docieka bdzie powicony znaczeniu pojcia osoby wkontekcie sztucznej

inteligencji. Rozdział zamyka ukazanie centralnego miejsca osoby wprojekcie

lozoi przyszłoci.

2.1. Krytyka ﬁlozoﬁi niepersonalistycznej

Wprzekonaniu Possentiego pojcie osoby jest obecnie niezwykle aktualne

wsporach bioetycznych, dotyczcych m.in.pocztku ikoca ycia człowieka

oraz wyzwa zwizanych zrozwojem sztucznej inteligencji



. Według opinii

59 Por. S.Rodotà, La vita ele regole. Tra dirio enon dirio, Milano 2012.

60 Por. A.Dal Lago, Non-persone. L’esclusione dei migranti inuna società globale, Milano

2012.

Por. A.Da Re, Persona ebioetica, w:Persona. Centralità eprospeive, dz.cyt., s.139–155.

rozdział ii

126

tego myliciela, pełna realizacja postulatów lozoi impersonalnej, aby anihi-

lowa to, co osobowe, prowadziłaby do absurdu, gdy nie to, co bezosobowe,

lecz włanie podmioty osobowe s zdolne do komunikacji itworzenia relacji

społecznych. Possenti po raz pierwszy wypowiedziałsi krytycznie na temat

lozoi nieosobowej Esposita wr. wstudium pt. Człowiek postmoder-

nistyczny. Technika, religia ipolityka, reagujc wten sposób na wczeniejsze

opracowania tego autora. Natomiast ostatni artykuł Possentiego, wyraajcy

jego sprzeciw wobec negowania pojcia osoby, został opublikowany wr.



Zdaniem Possentiego, lozoa Esposita jest najwysz form antyperso-

nalizmu, wktórym całkowicie ginie kategoria osoby



. Wanym elementem

lozoi Esposita, krytykowanym przez Possentiego, jest twierdzenie owył-

czajcym, czyli wykluczajcym (ekskluzywnym) charakterze pojcia osoby.

Wprzekonaniu Possentiego jest dokładnie odwrotnie: towłanie pojcie osoby

włcza wmaksymalny sposób, poniewa zgodnie zjego znaczeniem, wszyscy

ludzie s od momentu poczcia równorzdny mi osobami, które posiadaj takie

same prawa. Pojcie osoby jest nazw ontologicznie substancjaln idopiero

na tej podstawie mona jeprzyj jako nazw aksjologiczn lub nazw cile

powizan zkategori godnoci ludzkiej.

Warto wtym miejscu zauway, e przejcie od tego, co osobowe, do tego,

co bezosobowe pojawiasi bardzo wyranie ju wlozoi Georga Wilhelma

Friedricha Hegla. Emmanuel Mounier twierdził, e towłanie ten niemiecki

lozof był imponujcym architektem imperializmu idei bezosobowej, cha-

rakteryzujcejsi „całkowitym poddaniem jednostki pastwu”



. Possenti

uwaa, e Esposito wyrasta ztradycji intelektualnej odwołujcejsi do lozoi

62 Por. V.Possenti, L’uomo postmoderno…, dz.cyt., s.36–41.

Por. tene, Persona eImpersonale. Considerazioni sull’Italian eory, „Annali del Centro

studi losoci di Gallarate” II (2022), n.1/2, s.319–330.

„Na poziomie historiogracznym– twierdzi Viorio Possenti– nie zaprzeczasi obec-

noci silnego nurtu antypersonalistycznego we współczesnej lozoi, którego przywódcami

mogliby by Spinoza, Hegel, Nietzsche, Gentile iKelsen. Zdrugiej strony wspomniany cig

nie obejmuje wielu innych przejawów nowoczesnoci owyranej strukturze personalistycznej

(Locke, Kant, Rosmini, Maritain, Scheler iznaczna cz personalizmu XXwieku), azwłasz-

cza nie dotyczy personalizmu ontologicznego pochodzenia klasycznego” (V.Possenti, Una

nuova partenza. Teologia politica elosoa della storia, Roma 20221, 20232, s.135).

E.Mounier, Il personalismo, Roma 1978, s.19. Por. V.Possenti, Una nuova partenza…,

dz.cyt., s.131.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 127

Hegla, nawizujc take do pogldów takich mylicieli francusk ich, jak Vladimir

Jankélév itch, Maur ice Blanchot, Gilles Deleuze czy Michel Foucault. Wten spo-

sób Esposito dokonuje dekonstrukcji wszelkich form osoby ipersonalizmu.

Według Possentiego, projekt lozoi niepersonalistycznej Esposita opierasi

na czterech głównych larach. Pierwszym znich jest przekonanie, e współ-

czesny personalizm, we wszystkich swoich przejawach, wprowadza wkadej

jednostce oddzielenie tego, co ludzkie, od osoby, czyli bytu ludzkiego, od pod-

miotu osobowego. Drugim  larem jest podkrelenie znaczenia kategorii trzeciej

osoby, która jest deniowana jako nie-osoba. Kolejny lar stanowi przekonanie,

e wwykluczajcym dyspozytywie osoby istnieje dualizm dotyczcy zwizku

ciała iduszy, który mona doprowadzi do jednoci poprzez podporzdkowa-

nie jednego terminu drugiemu, co jest równoznaczne zwykluczeniem jednego

znich. Czwarty lar stanowi przekonanie, e personalizm charakteryzujesi

„panowaniem kadego człowieka nad własn istot zwierzc icielesn, rozu-

mian jako podłoe ocharakterze nie-ludzkim”.

Co stanowi najwikszy zarzut kierowany przez Possentiego wstron Espo-

sita? Wjaki sposób przeprowadz a onkry tyk projektu lozoi niepersonalistycz-

nej? Wydajesi, e najpowaniejsze zastrzeenia maj charakter metodologiczny.

Pierwszy dotyczy pomieszania lozoi polityki zontologi. Possenti sprzeci-

wiasi stosowanemu przez Esposita jzykowi, który wnieuprawniony sposób

łczy „pojcia pochodzenia politycznego (wykluczenie, podporzdkowanie)

zterminami ontologicznymi (osoba, myl, ciało, dusza)”. Dr ugim problemem

jest stosowana metoda badawcza. Possenti twierdzi, e najbardziej odpowied-

nim narzdziem do prowadzenia bada lozocznych jest metoda analityczna,

natomiast Esposito stosuje metod genealogiczn na wzór Michela Foucault’a,

który przejł tform bada naukowych od Fryderyka Nietzschego. Kolejny

66 Zjednej strony kategoria tego, co bezosobowe stanowi przedmiot docieka lozo-

cznych, zdrugiej– moesi sta podstaw konkretnego modelu ycia zbiorowego. We-

dług Possentiego, mona mówi odwóch podstawowych formach modelu bezosobowego

wwymiarze społeczno-politycznym: marksistowskim kolektywizmie iliberalnym indywi-

dualizmie. Wlozoi marksistowskiej człowiek jest istot biologiczn, podporzdkowan

obiektywnym prawom historii iinteresom zbiorowoci. Natomiast wspołeczestwie libe-

ralnego indywidualizmu jednostka ludzka dowiadcza negatywnych konsekwencji kultury

masowej, kryzysu wizi midzyludzkich iatomizacji społecznej.

67 V.Possenti, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.132.

68 Tame, s.133.

rozdział ii

128

zarzut metodologiczny dotyczy tego, e Esposito– wopinii Possentiego– nie

posiada odpowiednich narzdzi pojciowych, które „pozwolił yby mu uchwyci,

wjaki sposób klasyczno-chrzecijaska lozoa iteologia rozumiej osob”.

Egzempli kacj tego ostatniego problemu metodologicznego ipojciowego

jest błdne rozumienie substancjalnoci osoby isamego pojcia substancji, które

wdziełach Esposita jest interpretowane wniewłaciwy sposób. Wjednej ze

swoich ksiek pisze onnastpujce słowa: „Dopiero wraz zkr yzysem heglizmu

taki dyspozyt yw (…) zaczy na wykazywa pierwsze oznaki dezintegracji, które

prowadz od Nietzschego do punktu, zktórego nie ma odwrotu. Po nim, mimo

wszelkich prób restauracji, hipoteza zakorzenienia polityki wsferze bytu sub-

stancja lnego wydajesi denityw nie wyczerpana wtakim stopniu, wjakim sa mo

pojcie substancji ulega dekonstrukcji”



. Według Possentiego, tego rodzaju

podejcie prowadzi do zburzenia rónych koncepcji osoby, wy pracowanych na

przestrzeni dziejów m.in.przez Boecjusza iw.Tomasza zAkwinu.

Gdy chodzi odekonstr ukcj tradycy jnych modeli antropologicznych, Espo-

sito– zdaniem Possentiego– jest typowym mylicielem postmodernist ycznym,

dla którego zerwanie zprzeszłoci stanowi co tak oczywistego ibezdysku-

syjnego, e nie wymaga jakiegokolwiek uzasadnienia racjonalnego



. Jest

todobrze znany postmodernistyczny paradygmat mylowy, do którego istoty

naley zburzenie wczeniej obowizujcych kategorii poznawczych, takich jak

natura, prawo naturalne, osoba czy podmiot. Possenti twierdzi, e dekonstruk-

cja pojcia substancji wpismach Esposita stanowi egzemplikacj mylenia

lozofów postmodernistycznych. Tego rodzaju dekonstrukcji postmoderni-

stycznej nie towarzyszy adna pogłbiona analiza lozoczna, która mogłaby

69 Tame, s.132.

70 R.Esposito, Pensiero istituente…, dz.cyt., s.6.

Por. C.Vigna, La persona umana come sostanza ecome relazione, w:Persona. Centralità

eprospeive, dz.cyt., s.105–118.

„Aporie pochodzce ze spotkania scjentystycznego pozytywizmu zirracjonalizmem

idecyzjonistycznym egzystencjalizmem– twierdzi Viorio Possenti– s dzi nie mniej

niepokojce ni dawniej, anawet powaniejsze zracji rosncych moliwoci dysponowania

człowiekiem, które daje nauka. Dołczyłsi do nich atak antypersonalistyczny ze strony

postmodernizmu. Wystpuje onczsto wszatach lozoi Neutralnego, gdzie podmiot (lub

to, co zniego pozostało) zostaje zredukowany do wiecznego biegu przyrody, czyli physis.

Przypomnijmy takich autorów, jak Nietzsche iLöwith” (V.Possenti, Osoba now zasad,

dz.cyt., s.26).

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 129

stanowi racjonalne uzasadnienie zburzenia w ykorzysty wanego wczeniej apa-

ratu pojciowego.

Oprócz odrzucenia substancjalnego wymiaru pojcia osoby, jest te obecna

wlozoi Esposita pewna forma dualizmu kartezjaskiego. Possenti zauwaa,

e wradykalnym dualizmie, głoszonym przez tego myliciela, nie wiadomo,

czy osoba jest de facto yw istot, aciało czy stanowi cz tej yjcej cało-

ci. Wkonsekwencji ginie przekonanie, e ciało jest oywiane przez jedn

substancjaln form intelektualn, która zawiera formy wegetatywne izmy-

słowe, stajcsi swego rodzaju dodatkiem do umysłu. Possenti odrzuca tak

marginalizacj znaczenia ludzkiej cielesnoci. Jego zdaniem, relacj istniejc

midzy umysłem iciałem mona lepiej nazwa dy namiczn polaryzacj midzy

dusz iciałem, zawart wjednoci substancjalnej formy istot y ludzkiej. Dlatego

wchwili mierci nie mona powiedzie, e „dusza jest całkowitym reprezentan-

tem osoby, gdy jest oddzielona od ciała. Dusza bez ciała nie jest ju osob”.

Esposito twierdzi, e do bycia osobowego konieczne jest pełne posiadanie

materii cielesnej. Wjego przekonaniu „rozdwik midzy rozumem aciałem

stanowi jedno znajtrwalszych załoe dyspozytywu osoby”. Dlatego uwaa

on, e lozoczna kategoria osoby wspiera dominacj irozłam zamiast pojed-

nania– jest tokoncepcja wewntrznie niezdolna do przyjcia jakiejkolwiek

formy jednoci iwspółpracy pomidzy jej czciami. Possenti odrzuca tego

rodzaju twierdzenia. Uwaa bowiem, e nie podlega adnej dyskusji dwoisto

duszy iciała istniejca wosobie. Jednak prawdziwy problem nie polega na ak-

ceptacji tego faktu, ale na ustaleniu realnego zwizku midzy tymi dwiema

73 Por. tene, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.133; tene, L’uomo postmoderno…,

dz.cyt., s.36–41. Według Possentiego, prawd jest, e krytyka substancji jest powszechnie

praktykowana wlozoi nowoytnej ipostmodernistycznej, lecz okazałasi ona porak.

Obecnie m.in.wanglosaskiej myli analitycznej mona wskaza autorów, którzy staj wobro-

nie idei substancji. Natomiast we Włoszech autorem najwaniejszych opracowa na temat

substancji był Enrico Berti (1935–2022), wybitny znawca lozoi Arystotelesa. Por. E.Berti,

ll conceo di sostanza prima nel libro Zdella Metasica, „Rivista di Filosoa” 80 (1989), n.1,

s.3–23; tene, L’ilemorsmo da Aristotele aoggi, „Rivista di Filosoa Neo-Scolastica” 103

(2011), n.2, s.173–180; tene, Arystoteles wXXwieku, tłum. A.Dudziska-Facca, D.Facca,

Warszawa 2015; tene, Aristotelismo, Bologna 2017.

74 V.Possenti, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.134.

75 R.Esposito, Due…, dz.cyt., s.113.

76 V.Possenti, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.134.

rozdział ii

130

rzeczywistociami: czy jest tocał kowity dualizm, jak chciał Kar tezjusz, czy te

biegunowo spajana przez form, jak toma miejsce wdziełach Arystotelesa

iw.Tomasza zAkw inu. Possenti broni oczy wicie stanowiska Stagiry ty iAkwi-

naty, podkrelajc, e Esposito błdnie interpretuje relacj dusza–ciało, ponie-

wa nie uwzgldnia teorii hylemorzmu izasady jednoci formy substancjalnej,

która utrzymuje spójno bytu ludzkiego. Natomiast Esposito odwołujesi do

lozoi Awerroesa, wktórej „nie ma miejsca ani na chrzecijasko-rzymski

paradygmat osoby, ani na nowoczesny paradygmat podmiotu”.

Wanym elementem za rzutów stawianych pr zez Possentiego pod adresem lo-

zoi niepersonalistycznej Esposita jest twierdzen ie, e naruszen ie podstawow ych

treci idei osoby w iesi zzanegowan iem praw podstawowych przysług ujcych

jednostce ludzkiej. Prawa s bowiem czym osobowym, anie bezosobowym.

Bez pojcia osoby nie ma prawa. Odniesienie do osoby jest stałym elementem

lozoi praw człowieka idemokracji ukształtowanej wzachodnim krgu kultu-

rowym. Nie ma polityki iprawa bez osoby. Prawa człowieka odnoszsi tylko

iwyłcznie do „on” czy „ona” lub „oni”, czyli do konkretnych osobowych form

innego iinnych. Natomiast wlozoi Esposita rónym formom ycia ludzkiego

przysługuj konkretne uprawnienia, które nie maj charakteru bezwzgldnego,

poniewa zale od poziomu jego rozwoju. Wkonsekwencji m.in.prawo do ycia

nie obowizuje bezwarunkowo od poczcia a do naturalnej mierci.

Wtym kontekcie warto podkreli niezwykle wysok stawk problemu

negacji osoby. Possenti twierdzi, e nie wolno utraci zasadniczej rónicy mi-

dzy osob anie-osob, midzy tym, co osobowe, atym, co bezosobowe, gdy

R.Esposito, Due…, dz.cyt., s.162. Według Possentiego, Awerroes był przeciwny

myleniu osobowemu, poniewa opowiadałsi za wspólnym ibezosobowym intelektem,

który myli wnas za wszystkich ludzi. Awerroes sdził, iintelekt czynny imoliwy s od-

dzielone od podmiotu jednostkowego, s niepowtarzalne dla kadego, bezosobowe, aich

niemiertelno zaprzecza niemiertelnoci pojedynczego człowieka. Odsuwajc intelekt od

podmiotu, Awerroes idzie na kompromis zdoktr yn osoby ipoddaje wwtpliwo niemier-

telno „ja”. Wten sposób wyłaniasi jeden moliwy intelekt, który kilka wieków póniej

odrodzisi wnowoczesnoci jako „ja” transcendentalne. Warto wtym miejscu pamita, e

najwiksza bitwa intelektualna, jak stoczył w.Tomasz zAkwinu, była prowadzona złaci-

skimi awerroistami. Dotyczyła ona istnienia jednego moliwego intelektu, który myli wnas

idla nas: tylko taki intelekt mógłby by niemiertelny iwieczny, podczas gdy my jestemy

całkowicie miertelni. Por. V.Possenti, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.134; tene,

L’uomo postmoderno…, dz.cyt., s.36–41.

78 Por. tene, Personale ed impersonale…, art.cyt., s.135.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 131

wtej przestrzeni rozstrzygajsi podstawowe zjawiska ycia ludzkiego, wtym

zwizek dusza–ciało, relacja midzy wolnoci adeterminizmem, tworzenie

wspólnoty midzy ludmi, udzielanie adekwatnych odpowiedzi na wyzwania

rewolucji biotechnologicznej itd. To, co bezosobowe próbuje na róne sposoby

wkradasi m.in.do biopolityki, aby zmieni jej sens icele. Zwycistwo tego,

co bezosobowe, oznaczałoby katastrof bytu ludzkiego izanegowanie jego

wyjtkowej pozycji wród innych istot yjcych.

Według Possentiego, lozoa odwołujcasi do tego, co impersonalne,

czyli bezosobowe, odbiera take prawdziw warto relacjom midzy ludmi

iwrezultacie uniemoliwia autentyczn komuni osób (łac. communio persona-

rum), czyli taki sposób bytowania idziałania jednostek ludzk ich we wzajemnym

odniesieniu, przez który osoby siebie potwierdzaj itworz najcilejsz wspól-

not. Komunia midzy ludmi w yraa co wicej ni ich wzajemne relacje, które

mog by traktowane jako co oczywistego ipowierzchownego. Autentyczna

forma communio personarum zawiera wsobie tajemnic bezinteresownoci

idaru zsiebie. Nie bezosobowe, ale tylko osobowe podmioty s zdolne do

tworzenia takiej wspólnoty. Komunia midzy ludmi tonie tylko zdecydowane

zaprzeczenie bezosobowej formy ycia, ale take materializmu, który redukuje

byt ludzki do wymiaru biologicznego. Tego rodzaju komunia nie moe mie

miejsca pomidzy stykajcymisi ze sob od zewntrz czciami materii, lecz

jedynie wsferze ducha.

Personalistyczne ujcie bytu ludzkiego osiga swój najpełniejszy poziom,

gdy kształtuje autentyczne relacje midzyludzkie, oparte na fundamencie

wzajemnego uznania idaru zsiebie. Possenti twierdzi, e zredukowanie bytu

ludzkiego do rodzaju nijakiego „to” oraz do nie-osoby rodzi specyczn form

nihilizmu, wktórym znikaj konkretne ludzkie twarze iwktórym ginie praw-

dziwie humanistyczna wizja ludzk iej egzystencji. Wten sposób człowiek stajesi

bezosobow form ycia biologicznego, podporzdkowan dominacji władzy

biopolitycznej inowoczesnych technologii. Tego rodzaju błdne rozumienie

bytu ludzkiego stanowi „zaprzeczenie ruchu ycia wstron wiadomoci, pod-

miotowoci, personalizacji, relacji, anawet polityki”.

79 Por. tame, s.130.

80 Por. tame.

81 Tame, s.132.

rozdział ii

132

2.2. Osoba jako fundamentalna zasada ﬁlozoﬁczna

Wielu zwolenników lozoi osoby zgadzasi zopini Paula R icoeura, e wna-

szych czasach umiera personalizm, ale powraca znaczenie irola osoby jako

fundamentalnej kategorii lozocznej. Kryzys nur tu lozocznego okrelanego

mianem personalizmu nie oznacza wyparowania zainteresowania osob; prze-

ciwnie– take obecnie rozumienie człowieka jako osoby jest niezwykle wane.

Wokresie owiecenia Immanuel Kant sformułował imperatyw kategoryczny,

zgodnie zktórym osoba jest celem, anie tylko rodkiem. Wwiekach rednich

Akwinata ustalił, e najdoskonalszy byt we wszechwiecie toosoba, gdy jest

ona istot istniejc wnaturze intelektualnej. Take dzisiaj powraca pytanie

oto, kto jest osob, akto nie, ico stanowi jej specyk.

Pojcie (irzeczywisto) osoby– twierdzi Viorio Possenti– nie jest wpierw-

szym rzdzie moralne, lecz ontologiczne. Warto, jak przypisujemy osobom,

wypływa zich statusu ontycznego. Batali opojcie osoby trzeba wygra na nowo

na tym poziomie. Epoki postmetazyczne lub antymetazyczne maj powane

trudnoci ze zrozumieniem tego, kim jest osoba, gdy jej prawdy nie dasi od-

dzieli od prawdy bytu. Kiedy myl poszukuje adekwatnego ujcia ontologicznej

tajemnicy osoby ludzkiej, zauwaa, e denicja człowieka odwołujcasi do jego

bycia wwiecie lub relacji ze wiatem czy te do współ-bycia zinnymi (ycie we

wspólnocie) nie dotyka jeszcze jego najbardziej pierwotnej istoty. Relacja osoby

zBytem iPrawd jest bardziej radykalna ibardziej uniwersalna od relacji osoby

ze wiatem. Wswoim wntrzu osoba wykracza poza histori ikosmos83.

WItalii znakomita wikszo zwolenników bioetyki katolickiej odrzuca

wszelkie próby uniewanienia pojcia osoby



. Przede wszystkim nie zga-

dzajsi oni na pozbawianie osoby fundamentu ontologicznego. Nie akceptuj

te mylenia antygatunkowego, które rozrzedza istot człowieczestwa do tego

Por. V.Possenti, Persona senza pensiero, „Avvenire” 17czerwca 2005, s.27; tene,

Uomo, chi sei?, „Studi Caolici” 68/737 (2024), n.3, s.6–10.

83 Tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.27.

Por. M.Negro, Persona, intersoggeività emorale, „Studium” 111 (2015), n. 3,

s. 360–371; M.Borghesi, Una emolteplice. La persona inRomano Guardini, „Studium” 114

(2018), n.3, s.839–852.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 133

stopnia, e rozpuszcza jewkoncepcji ywej iczujcej istoty zwierzcej. Tego

rodzaju pogldy antropologiczne prezentuje równie Possenti, który naley do

szerokiego grona włoskich zwolenników lozoi personalistycznej, przekona-

nych, e pojcie osoby odgrywa kluczow rol wuchwyceniu istoty bytu ludz-

kiego. Orónych formach działalnoci tego rodowiska lozocznego isile jego

oddziały wania wiadczy m.in.działalno Stowarzyszenia Osoba wCentrum,

oczym była ju mowa we wstpie do niniejszej monograi.

Szczególnie wpierwszej dekadzie obecnego stulecia pojawiłysi we Wło-

szech rónego rodzaju wypowiedzi dotyczce potrzeby ponownego odkrycia

lozoi osoby



. Analizujc rozwój myli lozocznej wtym kraju, naley

stwierdzi, e kluczowe znaczenie miały wtej sprawie dwa czynniki. Pierw-

szym jest rewolucja biotechnologiczna, która stawia wane pytania dotyczce

właciwego rozumienia bytu ludzkiego, atake koniecznoci jego ochrony

przed ryzykiem rónego rodzaju ingerencji wjego wewntrzn struktur. Na-

tomiast drugim czynnikiem s negatywne skutki indywidualizmu ikryzysu

wizi midzyludzk ich, które zwracaj uwag na konieczno zmian wobszarze

relacji społecznych. Wtym kontekcie pojcie osoby ilozoa persona listyczna

stajsi najbardziej odpowiednim narzdziem poznawczym do rozwizy wania

problemów moralnych, społecznych, prawnych ibiotechnologicznych.

Zagadnienie osoby stajesi obecnie niezwykle aktualne, szczególnie ze

wzgldu na dominujcy naturalizm imaterializm, które kształtuj fałszywy

obraz bytu ludzkiego. Possenti odrzuca immanentn imaterialistyczn inter-

pretacj człowieka. Jego zdaniem, wobecnej sytuacji naley na nowo podj

kwesti nieredukowalnej godnoci bytu ludzkiego, która jawisi jako co nie-

odłcznego wzgldem jednostki ludzkiej iprzysługujcego kademu na mocy

prawa naturalnego. Osoba ludzka ma „godno ontologiczn sama wsobie,

toznaczy znatury, an ie na skutek swojego dobrego lub złego działania. Godno

Por. M.Ivaldo, Persona come sostanza?, „Studium” 104 (2008), n.1, s.30–35; G.Gran-

dis, Il principio-persona, „Studium” 104 (2008), n.1, s.36–41; M.Pera, Ontologia oassiologia

della persona?, „Studium” 104 (2008), n.1, s.42–54; A.Madricardo, Persona osingolarità nel

destino dell’uomo?, „Studium” 104 (2008), n.1, s.67–75; G.Folloni, Le ragioni del personalismo

oggi, w:Personalismo oggi. La persona nell’era della biopolitica edel capitalismo tecno-nichilista,

acura di G.Mauri, G.Sbardella, Torino 2009, s.5–9; G.Acocella, La persona nell’era della

biopolitica edel capitalismo tecno-nichilista, w:Personalismo oggi, dz.cyt., s.11–25.

86 Por. V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt., s.27.

rozdział ii

134

jest wrodzona kademu człowiekowi, niezalenie od jego stanu ina kadym

etapie jego rozwoju”. Wzwizku ztym, e pojcie godnoci jest dzisiaj bardzo

wieloznaczne, nale y dy do tego, aby zapewni mu bardziej konkretne znacze-

nie. eby jednak osign ten cel, naley ponownie podj zagadnienie osoby.

Warto wtym miejscu zauway, e wItalii jest wielu przeciwników perso-

nalizmu, którzy zazwyczaj utosamiajsi ze rodowiskiem bioetyki laickiej, ale

mona równ ie wskaza nieliczne przypadki przedstaw icieli bioetyk i katolick iej,

którzy postuluj porzucenie pojcia osoby, zastpujc jeinnymi kategoriami

poznawczymi. Wr. przetoczyłasi przez Włochy bardzo ciekawa dyskusja

dotyczca aktualnoci lozoi personalistycznej. Bezporedni przyczyn tej

debaty było ukazaniesi artykułu pt. Poza pomieszaniem personalizmów. Na-

uczmysi mówi bracia. Tekst opublikował Francesco D’Agostino, októrym

była ju mowa wpierwszym rozdziale naszych docieka wkontekcie charak-

terystyki bioetyki katolickiej. Utrzymuje on, e od wielu dziesicioleci analizy

etyczno-społeczno-polityczne, prowadzone wwielu krajach wiata wramach

lozoi chrzecijaskiej, znajduj swój rodek cikoci wpojciu osoby iwho-

ryzoncie personalizmu.

Przez d ługi okres tekategorie poznawcze wydawał ysi idealne do podk rele-

nia antymaterializmu perspekty wy chrzecijaskiej ijej nieredukowalnoci do

logik i kolektywistycznej, zdolnej zdusi oryginalno iwolno, które tradycja

chrzecijaska zawsze głosiła dla jednostek, anie dla ludów czy jakiegokol-

wiek innego zbiorowego podmiotu. Twierdzenie, e wszyscy ludzie s osobami

iwkonsekwencji przypisanie wszystkim istotom ludzkim podstawowych praw

człowieka pozwoliło myli chrzecijaskiej uwypukli swój sprzeciw wobec

wszelkich form totalitaryzmu idyskryminacji, potwierdzajc własny uniwer-

salizm iłatwo wchodzc wharmoni zkad inn wizj wiata otwart na

podobne wartoci.

D’Agostino twierdzi, e zbiegiem czasu sytuacja zaczłasi jednak zmie-

nia na niekorzy pojcia osoby ipersonalizmu. Dlaczego? Poniewa oka-

załosi, e tradycyjnym kategoriom personalistycznym mona nada take

Tene, Il principio-persona nel contesto della cultura postmoderna, „Prospeiva Persona”

115/XXIX (2021), n.1, s.142–143.

Por. F.D’Agostino, Oltre la confusione dei personalismi. Impariamo adire atelli, „ Avve -

nire” 21maja 2017, s.8.

89 Por. tame.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 135

antychrzecijask ie znaczenie, negujce f undament ontologiczny osoby irady-

kalnie odmienne od tego, co wczeniej było powszechnie akceptowane. Kultura

laicka zaczła rozumie osob nie jako pierwotne ioryginalne miejsce war toci,

ale jako przestrze radykalnej autonomii, samostanowienia inieograniczonego

tworzenia człow ieka przez siebie samego. Wkonsekwencji pojcie osoby zaczło

traci wymiar ontologiczny, stajcsi kategori stricte historyczno-kulturow.

Std niepokojce– zauwaa Francesco D’Agostino– cho obecnie powszechne,

stwierdzenie, e nie wszyscy ludzie s osobami, ajedynie ci, którzy s obdarzeni

pełn wiadomoci iodpowiednim rozumowaniem. Bioetyka katolicka, zrodzo-

na jako bioetyka personalistyczna, została wkrótce zmuszona do przeformuło-

waniasi izdeniowania na nowo jako personalizm opodłou ontologicznym,

aby unikn pomylenia znowymi teoriami personalizmu subiektywistycznego.

Wrezultacie osoba ipersonalizm stałysi terminami uciliwymi, które zamiast

precyzyjnie okrela specyczny horyzont mylenia, komplikuj go, sprzyjajc

dwuznacznoci inieporozumieniom90.

Wkonsekwencji tych zmian doszło do tego, e obecne wojny kulturowe s

prowadzone przy uyciu nieadekwatnych kategorii jzykowych ipojciowych.

D’Agostino twierdzi, e persona lizm jest paradyg matem schyłkowym, stworzo-

nym wepoce nowoytnej ipodobnie jak wiele innych współczesnych paradyg-

matów, obecnie ju zuyt ym. Dlatego „nale y przesta mówi oosobach iwróci

do mówienia po prostu oistotach ludzkich, omczyznach ikobietach, obra-

ciach isiostrach, którzy s takimi nie dlatego, e przypisuj sobie cechy osób,

ale dlatego, e uznaj swoj wspóln tosamo jako synowie icórki Boga”.

Artykuł D’Agostina, awszczególnoci jego apel kocowy, wywołał k rytyk

ze strony niektórych intelektualistów zaangaowanych wróny sposób na polu

chrzecijaskiej myli personalistycznej. Bardzo trafn odpowied wobro-

nie osoby ipersonalizmu sformułował m.in.Giorgio Campanini wartykule

pt. Dlaczego naley odnowi personalizm. Zjednej strony lozof zgadzasi

90 Tam e.

Tame. Por. W.Kuko, Fraternity inthe Teaching ofPope Francis, „Collectanea

eologica” 90 (2021), nr5, s.701–740.

92 Por. G.Campanini, Perché va rilanciato il personalismo, „Avvenire” 26maja 2017, s.18.

Wobronie osoby ipersonalizmu stanła redakcja magazynu „Prospeiva Persona”, który

rozdział ii

136

zD’Agostino, e obecnie bardzo czsto mamy do czynienia zniezaprzeczal-

nie niewłaciwym uyciem omawianych poj (zwłaszcza windywidualizmie

bioetycznym), zdrugiej za broni osoby ipersonalizmu jako wanych kategorii

poznawczych, które maj swoje miejsce whistorii idei. Przyjcie kryterium

instrumentalnego uycia tej czy innej kategorii mylowej spowodowałoby po-

wstanie bardzo duej rodziny poj „wydziedziczonych”: w raz zpersonalizmem

naleałoby porzuci liberalizm czy idealizm, anawet chrzecijastwo ihuma-

nizm. Dlatego Campanini postuluje nie tyle zrezygnowanie ztych kategorii

poznawczych, ile ich odrodzenie zgodnie zduchem tradycji lozocznej, zktórej

wy rastaj. Współczesny indy widualizm bioetyczny waden sposób nie powin ien

legitymizowa porzucenia pojcia osoby, lecz wymaga nowego namysłu nad

uchwyceniem jego aktualnego znaczenia.

Powracajc do analizy pogldów Possentiego, który jest zdecydowanym

obroc lozoi personalistycznej, naley zauway, e monogra prezentu-

jc wsposób kompleksowy jego koncepcj osoby jest ksika z pt.Osoba

now zasad. Cztery lata póniej publikacja ukazałasi take wjzyku pol-

skim. Poprzez tmonogra iwiele innych opracowa włoski myliciel wpi-

sujesi wszeroki ruch personalizmu, aktyw ny przez ca ły XXw. ikontynuowany

wobecnym stuleciu, którego celem jest integralne rozumienie człowieka jako

osoby



. Possenti nazywa własn wersj lozoi osoby personalizmem onto-

logicznym. Istota jego koncepcji zawierasi wtytule monograi Osoba now

zasad. Dlaczego? Otó tytuł tej ksiki nawizuje do dwóch wanych publika-

cji lozocznych zubiegłego stulecia: trzytomowej monograi Ernsta Blocha

promuje lozo personalistyczn. Zdaniem redakcji, tepojcia s wci aktualne, dlatego

naley odrzu propozycj, aby jezastpi kategori braterstwa. Przesłanki personalistycz-

ne s konieczne do tworzenia wspólnot humanizmu chrzecijaskiego. Zkolei na łamach

dziennika „Avvenire” propozycj D’Agostina skrytykował bioetyk Francesco Bellino. Jego

zdaniem, pojcie braterstwa nie wyznacza jednolitego horyzontu mylowego inie jest wolne

od dwuznacznoci, oczym wiadcz rozmaite epizody nietolerancji ipr zemocy dokonywane

wczoraj idzi wimi rónych form braterstwa. Dlatego naley zachowa pojcia osoby iperso-

nalizmu, cigle oczyszczajc jezrónego rodzaju niewłaciwych interpretacji. Por.F.Bellino,

Persona: abbandono oripensamento?, „Avvenire” 11czerwca 2017, s.18.

93 Por. V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt.

94 Por. tene, Personalismo ontologico, natura umana ed etica del futuro, „Studium” 104

(2008), n.1, s.55–66.

95 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.28–34.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 137

zlat – pt. Zasada nadziei, atake studium Hansa Jonasa zr.

pt.Zasada odpowiedzialnoci. Etyka dla cywilizacji technologicznej.

Possenti twierdzi, e osoba jest zasad ycia ludzkiego, czyli tak rzeczy-

wistoci, która okrela człowieka wnajgłbszy sposób. Jego zdaniem, zasada

osoby jest nadrzdna wstosunku do propozycji Blocha iJonasa, poniewa

zawiera wsobie zarówno sfer nadziei, jak iodpowiedzialnoci. Pojcie osoby

skutecznie nadajesi do rozwizywania szeregu problemów, wprzypadku

których pojcia jednostki, podmiotu isumienia s nieadekwatne. Osoba jest

oryginalna ipierwotna oraz osiga głbi itrwało, których nie maj inne wspo-

mniane powyej kategorie. Idea osoby jest niezbdna, aby stawi czoła wielkim

wyzwaniom zwizanym zrewolucj biotechnologiczn irónymi projektami

lozocznymi, które proponuj dzisiaj modele etyk i proceduralnej pozbawionej

podstaw antropologicznych.

Poniewa osoba jest rzeczywistoci– twierdzi Viorio Possenti– której nigdy

nie dasi wpełni wyrazi, nie istnieje jeden jzyk, wktórym naley oniej mówi,

niezaleenie od tego, e jzyk metazyczny jest niezbdny ie potra dotrze do

korzeni. Tym bardziej nie wystarczy wyłcznie odnowa dyskursywnego podejcia

do osoby. Od operacji jzykowych nie mona oczekiwa wiele, dopóki centralne

elementy bycia osob nie stansi ponownie pr zedmiotem dowiadczenia. „Zasada

osoby” oznacza, e wbadaniach nad człowiekiem ijego działaniem nie wystarczy

ograniczysi do terminów „wiadomo”, „podmiot” lub „jednostka”, do których

odwoływałosi wiele nurtów lozocznych wnowoytnoci iponowoytnoci.

Termin „osoba” jest pierwotny ipodstawowy, posiada głbi itrwało, których

nie maj pozostałe zwymienionych kategorii98.

Wujciu Possentiego nowoytno wsensie lozoczny m rozpoczłasi nie

od osoby, ale od „ja” iod podmiotowoci. Obecny kryzys centralnego miejsca

96 Por. E.Bloch, Das Prinzip Honung, Bd.I–III, Frankfurt am Main 1954–1959.

Por. H. Jonas, Zasada odpowiedzialnoci. Etyka dla cywilizacji technologicznej,

tłum.M.Klimowicz, Kraków 1996; R.Mo, Wolno czy odpowiedzialno? Oetyce odpowie-

dzialnoci Hansa Jonasa, „Chrzecijanin wwiecie” 23 (1993), s.96–110; D.Dzwonkowska,

Wkład Hansa Jonasa wlozo odpowiedzialnoci, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 5 (2007),

s.143–156.

98 V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt., s.17.

rozdział ii

138

podmiotu wlozoi zachodniej jest wiadectwem prawdopodobnie nieodwra-

calnego upadku nowoytnej lozoi podmiotu, zwłaszcza wjej odmianie „ja”

transcendentalnego. Jeli „zasada podmiotu” wpewnym sensie stałasi funda-

mentem nowego etapu wdziejach nowoytnoci, toby moe „zasada osoby”

otworzy now epok histor yczn, wktórej „rewolucja osoby” obejmie wszystkie

kultury wkontekcie globalnych wyzwa bioetycznych ibiotechnologicznych.

Toczcesi obecnie debaty wiatopogldowe odsłaniaj now ywotno idei

osoby. Koncepcja, która wodległych czasach „została stworzona wkontekcie

innych problemów, ukazuje dzisiaj swój potencjał wkonfrontacji znowymi

wyzwaniami”.

Possenti twierdzi, e musz by spełnione trzy war unki, aby „zasada osoby”

doprowadziła do powszechnego odrodzenia rozumienia człowieka jako bytu

osobowego. Po pierwsze, zsekularyzowane społeczestwa zachodnie powinny

powróci do metazycznych ireligijnych ródeł humanizmu, aby zatrzyma

procesy modernizacyjne oparte na ateizmie isekularyzmie, które odrzucaj

potrzeby duchowe człowieka. Po drugie, lozoa osoby powinna przezw yciy

roszczenia stawiane przez współczesne formy materializmu ibiologizmu, które

zmierzaj do całkowitej naturalizacji człowieka zredukowanego do ciała pod-

danego instynktom itechnologii. Po trzecie, „zasada osoby” powinna stasi

narzdziem spotkania, integracji idialogu midzy cywilizacjami ikulturami.

Według Possentiego, rozprzestrzenianiesi „zasady osoby” bdzie stanowi

wany element huma nizacji człow ieka ihistorii. Zasada taobjawi swoj najwik-

sz moc, gdy „wyjdzie poza historyczny ikulturowy obszar, zktórego wyrosła

igdy zacznie oddzia ływa na konteksty geograczne ikulturowe, wktórych nie

była znana, iwktórych nadal jest nieobecna”.

Niewtpliwie rozumienie istoty człowieka, prezentowane przez autora

ksiki Osoba now zasad, w yrasta zbogatej tradycji lozoi personalist ycznej

XIX iXXw. Possenti nawizuje przede wszystkim do promotorów personali-

zmu wswoim kraju. Docenia wkład Antonia Rosminiego (–), który

swoimi rozwaaniami na temat osoby połoył fundament pod rozwijajcysi

wkolejnym pokoleniu personalizm



. Wksikach iartykułach Possentiego

99 Tame, s.309.

100 Tame, s.311.

101

Por. A.M.Wierzbicki, Osoba jest prawem. Komentarz do Antonio Rosminiego per-

sonalistycznej koncepcji prawa, „Ethos” 45–46 (1999), nr1–2, s.95–108; R.Skrzypczak,

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 139

mona spotk a odwołania ta ke do personalizmu społecznego iwychowawczego

Luigiego Stefaniniego (–) . Gdy chodzi owłoskich mylicieli, naj-

głbszy wpływ na ukształtowanie pogldów personalistycznych autora mono-

grai Osoba now zasad miały opracowania lozofa ipolityka Giorgia La Piry

( –), który wr. opublikował ksik pt. Problemy osoby ludzkiej



Possenti powicił temu mylicielowi odrbn monogra  pt. La Pira midzy

histori aproroctwem. ZTomaszem mistrzem. Zjednej strony La Pira w yrasta

ztradycji lozoi tomistycznej, zdrugiej za jego tomizm był sui generis, po-

niewa zawierał wsobie aparat pojciowy w.Tomasza zAkwinu, ale był take

otwarty na rónego rodzaju nurty lozo i współczesnej. La Pira nie koncentro-

wałsi na wyzwaniach zwizanych zlozo idealistyczn, co było t ypowe dla

neotomizmu, ale skupiał swoj uwag na zagadnieniach etyczno-politycznych

(osoba, wspólnota, społeczest wo, prawo, pastwo itp.). Dył do zbudowania

nowej syntezy kulturowej. Istot jego działa było przycignicie wzroku wiata

wieckiego ku rzeczywistoci wiata kontemplacyjnego, atake skierowanie

spojrzenia wiata kontemplacyjnego ku wiatu wieckiemu.

La Pira twierdził, e jednostka ludzka jest osob, poniewa jej natura ma

duchowy charakter. Osoba nie oznacza tylko relacji, ale ma wsobie co ab-

solutnego. Relacja nie wyczerpuje bytu osoby, poniewa posiada ona solidn

jedno. Osoba ludzka jako substancja istnieje sama wsobie icechujesi własn

autonomi iprawami; nie jest toepifenomen społeczestwa czy społecznoci.

Jest organicznie wpisana wrozległy krg rónego rodzaju wspólnot (rodzina,

miasto, naród), ale te adna znich jej całkowicie nie wchłania, gdy jej osta-

teczne przeznaczenie znajdujesi poza granicami tego, co widzialne istworzone.

Człowiek nie jest inie moe by narzdziem adnego innego bytu, lecz jest dla

siebie ima warto celu.

Osoba– substancja– relacja. Antonio Rosmini jako prekursor personalizmu europejskiego, „Ethos”

29/116 (2016), nr4, s.23–41. Wród włoskich zwolenników lozoi personalistycznej,

do których nawizuje Possenti, mona wskaza nastpujce postaci: Felice Balbo, Giorgio

Campanini, Armando Carlini, Michele Federico Sciacca, Armando Rigobello.

102 Por. Il personalismo sociale di Luigi Stefanini. Fondamenti, valori emotivi di aualità,

acura di F.Silli, T.Valentini, Roma 2022; C.Caltagirone, Democrazia dialogico-relazionale.

Il contributo dei losoi caolici italiani del Novecento, Roma 2024, s.116–149.

103 Por. G.La Pira, Iproblemi della persona umana, Torino 19431, 20092.

104 Por. V.Possenti, La Pira tra storia eprofezia. Con Tommaso maestro, Bologna 2004.

105 Por. tene, Proli del Novecento, Torino 2007, s.65–100.

rozdział ii

140

Według La Piry, osoba przekracza społeczestwo ipastwo. Wjego prze-

konaniu, cel społeczestwa ipastwa nie ograniczasi do gwarantowania praw

jednostkom. Prawdziwe przeznaczenie społeczestwa ipastwa toszczcie

społeczne (pokój, jedno, wystarczalno dóbr, dobre ycie). Korzystajc ze

słownika pojciowego współczesnej lozoi politycznej, mona powiedzie,

e La Pira promuje model pastwa, które nie jest ani pastwem prawa, ogra-

niczajcymsi do zagwarantowania okrelonej liczby praw jednostki, ani pa-

stwem etycznym, które etyczno przypisuje jedynie temu, co emanuje od

pastwa. La Pira jest zwolennikiem pastwa pluralistycznego, personalistycz-

nego iwspólnotowego.

Gdy chodzi owpły w autorów zagranicznych na pogldy Possentiego, zpew-

noci wan inspiracj był dla niego personalizm niemieckiego lozofa Maxa

Schelera (–), który od połowy XXw. jest autorem szeroko komen-

towanym we włoskim rodowisku lozocznym. Warto wtym miejscu za-

uway, e Possenti waden sposób nie odwołujesi wswoich opracowaniach

do tradycji personalizmu amerykaskiego, który ukształtowałsi wStanach

Zjednoczonych na przełomie XIX iXXw. Natomiast bardzo czsto nawizuje

do dwóch lozofów francuskich: Emmanuela Mouniera iJacques’a Maritaina,

których pogldy s cigle przedmiotem wielu bada ianaliz.

Personalizm Mouniera zwraca szczególn uwag na zakorzenienie jednostki

ludzkiej wsieci relacji wewntrz wspólnoty. Naley podkreli, e personal izm

106

Por. tene, Dentro il secolo breve. Paolo VI, Maritain, La Pira, Giovanni Paolo II, Mounier,

Soveria Mannelli 2009, s.113–136.

107 Por. D.Rizzo, Assiologia epersonalismo nel pensiero di M.Scheler. Prodromi della svolta

nell’etica materiale dei valori, Napoli 2012; V.F.aulero, Max Scheler. Fenomenologia della

persona, Roma 2018; G.Mancuso, Introduzione aMax Scheler, Bologna 2023; F.Toccafondi,

Max Scheler. L’ambiente, gli altri, ivalori, Milano 2023.

108

Por. B.Gacka, Personalizm amerykaski, Lublin 1996; P.M.Mazanka, Osoba. Co

toznaczy? Personalizm Johna F.Crosby’ego, Warszawa 2024, s.21–53.

109 Por. G.Falvo, Il „principio persona” per un neopersonalismo comunitario etrascendente.

Indialogo con l’etica ela bioetica utilitaristica, Soveria Mannelli 2012; A.Danese, Il problema

antropologico. Il personalismo di Emmanuel Mounier, Roma 2012; I.De Vita, Il cielo negli occhi

dei bambini. Il personalismo di Emmanuel Mounier, Pisa 2016; F.Corigliano, Personalismo. Sag-

gio su Emmanuel Mounier, Milano 2019; G.Palmini, Il personalismo comunitario di Emmanuel

Mounier, Milano 2021.

110

Por. G.Campanini, Il personalismo? Non èindividualismo, „Avvenire” 16kwietnia

2009, s.17.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 141

wspólnotowy, dopracowany intelektualnie wpierwszych dekadach X Xw. jako

reakcja na indywidualizm (ina etyk Kantowsk, skupion wyłcznie na pod-

miocie), zawsze charakteryzowałsi– poza skrajn rónorodnoci jego odmian

iodcieni– akcentowaniem relac yjnego wymiaru ludzkiego ja



. Jego zwolen nicy

twierdz, e wbadaniach lozocznych naley przej od podmiotu do osoby,

odchodzc wten sposób od jaabstrakcyjnego iradykalnie autonomicznego na

rzecz osoby ukierunkowanej na relacje społeczne iwspólnotowe.

Jeden znajwaniejszych inajbardziej wyrazistych przejawów takiego uj-

cia personalizmu stanowi koncepcja wypracowana przez Jacques’a Maritaina.

Tym, co zawsze odróniało personalizm od indywidualizmu jest relacja zdru-

gim: okazjonalna iczysto zewntrzna dla indywidualizmu, strukturalna ide-

cydujca dla personalizmu. Dla indywidualizmu jednostka jest istot samotn

iautoreferencyjn, dla personalizmu osoba toistota społeczna zakorzeniona

wsieci relacji. Wimi indywidualizmu kady moe swobodnie rozporzdza

sob iswoim ciałem– powołujcsi na zasad absolutnego iniekwestionowa-

nego samostanow ienia. Zkolei dla personalizmu człowiek jest istot społeczn

włczon wszereg relacji midzyludzkich. Dla indywidualizmu człowiek nie

musi za nic przed nikim odpowiada. Wpersonalizmie człowiek znajdujesi

wcentrum sieci obowizków. Według współczesnych zwolenników lozoi

osoby, ponowne odkrycie personalizmu nie moe oznacza akceptacji tylko

iwyłcznie autonomii jednostki, ale powinno prowadzi do odzyskania struk-

turalnej relacyjnoci osoby.

Filozoa personalistyczna stanowi ni Ariadny, która jest obecna wcałej

twórczoci Maritaina istanowi punkt kulminacyjny jego docieka lozocz-

nych. Jeli chodzi obadania tego myliciela nad osob, towswoich rozwaa-

niach zwrócił onuwag na stron praktyczn (historyczno-polityczn), tworzc

pojcie personalizmu wspólnotowego. Nie ulega wtpliwoci, e personalizm

111 Por. V.Possenti, Considerazioni su personalismo ecristianesimo inEmmanuel Mounier,

„Rivista di Filosoa Neo-Scolastica” 98 (2006), n.2, s.263–277.

112 Por. S.Pierosara, Persona evita morale, tra autonomia estoricità, „Studium” 118 (2022),

n.1, s.102–115; P.Donati, La persona come soggeo sociale, „Studi Caolici” 68/737 (2024),

n.3, s.11–16.

113 Por. V.Possenti, L’uomo elo Stato: un classico del Novecento politico, „Studium” 117

(2021), n.5, s.677–697.

114 Por. tene, La sua opera èuna potente rivendicazione della losoa, „L’Osservatore

Romano” 25kwietnia 2023, s.2.

rozdział ii

142

Maritaina jest personalizmem teistyczno-chrzecijask im, otwartym na trans-

cendencj. Poprzez owocne przemylenie na nowo pojcia osoby, wypracowa-

nego wpoprzednich epokach historycznych, Maritain stworzył własn wersj

personalizmu metazycznego itomistycznego, która wykracza poza wiele in-

nych lozoi personalistycznych X Xw. Possenti uwaa, e oryginalno stano-

wiska Maritaina polega głównie na zwróceniu uwagi na znaczenie metazyki

bytu iosoby, podmiotowoci, „dynamiki twórczoci intelektualnej, etycznej

ipoetyckiej, a do decydujcej kwestii wolnoci”.

Maritain rozwaa podstawowe stanowiska lozo i chrzecijaskiej na temat

osoby, deniujc jjako indywidualn iduchow substancjalno. Osoba sta-

nowi cało, charaktery zujcsi niezalenoci, która realizujesi analogicznie

na rónych poziomach ontologicznych wBogu, wczyst ym duchu, wczłowieku.

Dla Maritaina osoba jest orodkiem wolnoci, który moe prowadzi dialog

zinnymi ludmi. Osoba ludzka totajemnicze centrum istniejce wsobie, byt

substancjalny, który jest dla siebie niejasny ze wzgldu na własne bogactwo

ontologiczne. Filozoa osoby wujciu Marita ina zmierza wkierunku przeciw-

nym do pozbawiania ludzkiego podmiotu w ymiar u ontologicznego, co promuj

róne współczesne nurty lozoczne ipsychologiczne. Personalizm Maritaina

„nie zadowalasi opisem rozwoju ycia człowieka wjego rónych przejawach

(zaangaowanie, obecno, komunikacja itp.), ale wychodzc poza niezbdny

poziom działania, osiga poziom bytu. Wten sposób lekcja Maritaina pogłbia

iwzbogaca stanowisko Akwinaty ijego personalizm”.

Kontynuujc dzieło Maritaina, czyli pozostajc wkrgu lozoi neotomi-

stycznej oraz odwołujcsi przede wszystkim do włoskich ifrancuskich zwolen-

ników personalistycznej wizji człowieka, Possenti poda drog personalizmu

ontologicznego irealizmu lozocznego. Tego rodzaju podejcie metodolo-

giczne prowadzi go do ujcia natury ludzkiej ugruntowanej wrzeczywistoci,

anie zbudowanej apriori lub stworzonej wwy niku procesu historycznego. Przy

podejciu realistycznym rzeczywisto jest postrzegana tak, jak jest sama

115 Tene, La losoa della persona, w:1623–1973. La nozione di persona da Pascal aMa-

ritain, „Anthropologica. Annuario di studi losoci di Jacques Maritain” (2023), acura di

A.Peratoner, F.Zaccaron, Trieste 2024, s.127.

116 Por. tene, L’azione umana. Morale, politica eStato inJacques Maritain, Roma 2003,

s.95–116.

117 Tene, La losoa della persona, art.cyt., s.140.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 143

wsobie. Wypracowana na tym gruncie antropologia opierasi na idei osoby,

która zawiera uniwersalne pojcie natury ludzkiej. Wtym kontekcie Possenti

uznaje adekwatno denicji osoby stworzonej przez Boecjusza: „osoba jest

indywidualn substancj natury rozumnej” (łac. persona est rationalis naturae

individua substantia). Osoba jest indywidualn substancj ocharakterze inte-

lektua lno-duchowym. Ma ona charakter pierwotny, tzn. n ie mona jej zniczego

wydedukowa inie mona jej sprowadzi do przedmiotu. Do tego jest pier wotna,

poniewa została wyposaona wlogos, czyli wrozum ijzyk. Posiadanie logosu

stanowi najgłbsz istot człowieka.

Possenti twierdzi, e wobecnym klimacie kulturowym– zdominowanym

przez empir yzm imylenie postmetazyczne– obrona metazycznego rozumie-

nia natury człowieka nie jest łatwa, ale konieczna. Jego zdaniem, antyesencjal izm

dominujcy dzisiaj wkulturze jest widoczny dla wszystkich. Zantyesencja-

lizmu wynika czste pomieszanie wlozoi iprawie natury biologicznej jako

physis znatur metazyczn jako istot człowieka iwewntrzn struktur bytu

ludzkiego. Wraz zempirystycznym iscjentystycznym odrzuceniem pojcia

natur y człowiek zostaje pozbawiony trwałego fundamentu istajesi bezbronny

wobliczu rónego rodzaju zagroe ze strony rewolucji biotechnologicznej. Jeli

zostaje odrzucona wewntrzna struktura bytu ludzk iego, tooznacza, e mona

dowolnie kształtowa istot człowieczestwa poprzez w ykorzystanie inynierii

genetycznej czy nowych technologii sztucznej inteligencji.

Prowadzc dociekan ia dotyczce rozumienia człowieka jako osoby, Possenti

poszerza perspektyw  lozoczn owymiar teologiczny. Jego zdaniem, chrze-

cijastwo w ypracowało koncepcj człowieka jako osoby, zgodnie zktór tonie

człowiek istnieje dla wszechwiata, ale wszechwiat dla człowieka. Wyjtkowa

warto osoby ludzkiej nie polega na podobiestwie do kosmosu, ale na byciu

obrazem Stwórcy. Personalizm, jako zespół szkół inurtów lozocznych przy-

znajcych osobie szczególn warto igodno, nie jest wcisłym tego słowa

znaczeniu wynalazkiem XXw., ale wywodzisi zpatrystycznego, chrzeci-

jaskiego redniowiecza irenesansowego humanizmu: wtym okresie zostały

opracowane wpewien sposób podstawowe idee dotyczce osoby. Wjednym ze

118 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.150–158.

119

Por. tene, Specismo, antispecismo equestione della persona, w:Dio creatore ela creazione

della casa comune, acura di S.T.Bonino, G.Mazzoa, Roma 2018, s.309–342.

120 Tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.201–224.

rozdział ii

144

swoich opracowa Possenti przywołuje nastpujce stwierdzenie niemieck iego

lozofa Roberta Spaemanna:

Historia pojcia osoby tohistoria okrnej drogi, której uwiadomienie prowadzi

nas na chwil wsamo centrum teologii chrzecijaskiej. To, co dzisiaj nazywamy

osob, bez teologii chrzecijaskiej pozostałoby nie nazwane, aponiewa osoby

nie s po prostu zdarzeniami naturalnymi, byłoby wwiecie nieobecne. Nie

oznacza to, e uycie tego pojcia jest sensowne tylko przy pewnych załoeniach

teologicznych, chocia jest do pomylenia, e zanik wymiaru teologicznego na

dłusz met doprowadziłby równie do zaniku pojcia osoby121.

Possenti twierdzi, e fundamentu bytu ludzkiego naley szuka wontolo-

gii, aby wten sposób zagwarantowa człowiekowi substancjalno otwart na

relacje, ale niedajcsi zredukowa do samych relacji. Osoba jest radykalnym

jdrem ycia irzeczy wistoci, którego nie mona w ydedukowa zniczego innego

iktóre faktycznie okrela istnienie idziałanie człowieka. Jako konkretna cało

stanowi podstaw lozoi, która dzisiaj powinna zajsi rónego rodzaju wy-

zwaniami ocharakterze antropologicznym, szczególnie problemami bioetycz-

nymi (na przykład dotyczcymi statusu ludzkiego embrionu) oraz koncepcjami,

wktórych podmiot inatura ludzka nie s rozumiane jako niekwestionowany

warunek wstpny wszelkich rozstrzygni dotyczcych moralnoci, ale jako

owoc społecznego konsensusu iprzejaw dominujcych trendów ku lturow ych.

Wujciu Possentiego pojcie osoby osadzone na fundamencie ontologicz-

nym moe stanowi podstaw etyki personalist ycznej. Pierwsza reguła takiego

modelu etycznego mówi okoniecznoci zastosowania „zasady osoby” ijej j-

zyka jako nowego medium transkulturowego, umieszczanego wyej ni jzyk

techniki zachodniej. Druga reguła mówi opotrzebie zachowania asymetrycz-

noci „zasady osoby”. Asymetryczno oznacza wezwanie do szacunku wobec

drugiego człowieka niezalenie od faktu, e onnie zastosuje zasady symetrii

inie okae nam szacunku. Trzecia reguła stwierdza, e nigdy nie wolno na-

raa na ryzyko „zasady osoby” wdyskusjach obyciu idziałaniu. Nie naley

121

R.Spaemann, Osoby. Orónicy midzy czym akim, tłum. J.Merecki, Warszawa 2001,

s.25. Por. V.Possenti, Il principio-persona nel contesto della cultura postmoderna, art.cyt., s.152.

122 Por. V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt., s.225–295.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 145

absolutyzowa zdolnoci produkcyjnych współczesnego społeczestwa tech-

nologicznego. Czwarta reguła nakazuje wykorzysta „zasad osoby” jako ni

Ariadny wprocesie wychowania ludzi. Pita reguła stwierdza, e „zasada osoby”

powinna by ródłem reformy podstawowych struktur naszego ycia: rodziny,

pracy, kultury, polityki, religii, prawa.

2.3. Rola personalizmu wochronie godności życia ludzkiego

Zwolennicy lozoi personalistycznej, zwizani we Włoszech zparadygmatem

bioetyki katolickiej, s obrocami godnoci ycia ludzkiego od momentu po-

czcia do naturalnej mierci. Wykorzystuj oni rozumienie bytu ludzkiego

jako osoby, aby właciwie reagowa na wyzwania, jakie dzisiaj nios ze sob

biotechnologia, rewolucja biopolityczna, wszechobecny wpływ materializmu

ibiologizmu itd. Zjednej strony personalizm wyraasi wsferze społecznej

jako koncepcja egalitarna iwspólnotowa, t worzc f undament nowego porzdku

politycznego, ukierunkowanego na pokój iposzanowan ie praw człowieka, zdru-

giej– trafnie okrela istot godnoci ycia ludzkiego ipomaga właciwie roz-

strzyga rónego rodzaju dylematy bioetyczne.

Possenti słusznie zauwaa, e wczłowieku moemy mniej lub bardziej mo-

dykowa wiele rzeczy, ale nie jego natur. Jeli człowiek jest istot obdarzon

logosem (rozumem ijzykiem), tooznacza, e dopóki istnieje on, bdzie miał

teistotne cechy– ie technicznie nie jest moliwe wytworzenie rozumu ij-

zyka. Personalizm ontologiczny wskazuje, e godno człowieka nie jest ludzk

projekcj czy arbitralnym przypisaniem jednostce ludzkiej pewnej cechy, lecz

bierzesi zuznania wartoci istniejcej wczłowieku, która wynika „zjego spe-

cycznego ontologicznego poziomu bytu. Godno człowieka zakorzeniona

123 Por. tene, L’uomo postmoderno…, dz.cyt., s.129-130.

124

Por. C.Flamigni, La questione dell’embrione. Le discussioni, le polemiche, ilitigi sull’inizio

della vita personale, Milano 2010; E.Berti, G.Cappellari, La vita el’essere. L’embrione: grumo di

cellule opersona?, Venezia 2013; M.Oppes, La cura tra individualismo epersonalismo. Consenso

informato edisposizioni anticipate di traamento dopo la Legge 219/2017, Firenze 2019.

125 Por. G.Hołub, Godno osoby ludzkiej wstadium prenatalnym. Perspektywa lozocz-

na, w:Wnurcie personalizmu etycznego. Studia dedykowane Ksidzu Profesorowi Tadeuszowi

Biesadze SDB dla upamitnienia jego pracy naukowej na Uniwersytecie Papieskim Jana PawłaII

wKrakowie iwAkademii Ignatianum wKrakowie, red. G.Hołub, P.Duchliski, Kraków 2023,

s.221–232.

rozdział ii

146

jest wjego naturze, anie gdzie indziej: tylko jako istota obdarzona duchem

człowiek ma warto igodno”.

Wujciu personalistycznym osoba tonie tylko zbiór zdolnoci isposobów

funkcjonowan ia, ale co bardziej oryginalnego iuniwersalnego. Jest tozałoenie,

które zpewnoci nie zaprzecza historycznemu iewolucyjnemu pierwiastkowi

istoty ludzkiej, ale nie redukuje człowieka do tego wymiaru, jak proponuj nie-

które nurt y lozoczne sprzeciwiajcesi idei natury/istoty ludzk iej, uwaanej za

całkowicie kulturow izalen jedynie od preferencji aksjologicznych konkret-

nych jednostek. Jednym ztakich prdów intelektualnych jest konstruktywizm,

dla którego natura ludzka stanowi jedynie wzór podlegajcy cigłemu procesowi

zmia n. Wt ym ujciu toczłowiek ok rela natur istwarza jdla siebie, modykujc

jswoimi działaniami, aby stałasi tak, jakiej pragnie ludzki podmiot.

Possenti odrzuca konstruktywistyczne rozumienie natury ludzk iej itwier-

dzi, e pojcia natury iosoby s czy m pierwotnym, niezalenym od człowieka

igwarantujcym wszystkim ludziom tsam godno. Jego zdaniem, potrzeba

dzisiaj podejcia personalistycznego szczególnie wwiecie biotechnologii.

Wtym przypadku obrona godnoci ycia ludzkiego przybiera posta przede

wszystkim odrzucenia moliwoci zmiany natury człowieka. Autor ksiki

Osoba now zasad ujmuje natur ludzk wduchu Arystotelesa, który tw ierdził,

e jest ona tym, co osignło cel swego powstawania. Widei natury ludzkiej

„zawarte s cele, azatem równie to, czego naley chcie, pragn ico naley

realizowa. Natura ludzka jest normat ywna, tzn. zaw iera inklinacje icele, które

wskazuj drog jej działania”.

Wród nurtów lozocznych, które neguj normatyw no natury ludzkiej,

Possenti wyrónia spirytualizm inaturalizm. Zwolennicy pierwszego prdu

twierdz, e natura ludzka jest wyłcznie wolnoci, samostanowieniem, które

nie poddajsi adnym ograniczeniom. Zkolei przedstawiciele naturalizmu

głosz, e jedyn normatywnoci jest ta, która jest wpisana wkoniecznoci

naturalne ocharakterze biologicznym, bez moliwoci bycia podstaw zobo-

wiza moralnych. Odrzucajc spiry tualizm inatural izm, naley pod kreli „za-

kres irónorodno moliwoci kulturowych ihistorycznych zawartych widei

126 V.Possenti, Il principio-persona nel contesto della cultura postmoderna, art.cyt., s.148.

Por. E.Podrez, Godno jako podstawa (aksjologiczno-normatywna) relacji midzyosobowych

wujciu ksidza Tadeusza lipki, „Studia Philosophiae Christianae” 48 (2012), n.4, s.35–53.

127 V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt., s.212.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 147

powszechnej iniezmiennej natury ludzkiej. Mówic, e człowiek jest znatury

wyposaony wlogos, kultur, dziejowo iwolno, wskazujemy zarówno na

niezmienno, jak ina wielorako jej moliwych realizacji”.

Wksice Osoba now zasad Possenti twierdzi, e wczłowieku za pomoc

techniki mona zmieni wiel k liczb elementów przypadłociowych, t j.elemen-

tów, które nale do człowieka, ale nie stanowi jego istoty, takich jak wzrost,

moc pamici czy szybko ruchów. Człowiek uwolniony od wielu chorób ge-

netycznych, posiadajcy dobr pami ipikn sylwetk jest wlepszej sytuacji

od człowieka pozbawionego tych jakoci. Przyjcie niezmiennoci natury nie

znaczy wadnym wypadku odrzucenia zmiany, transformacji ijej wpływu na

nasze ycie, lecz pokazuje, e zmiany ilociowe nie stajsi wpewnym momencie

zmian jakociow, tj.przemian istoty.

Zastosowanie biotechnologii moe prowadzi do przemiany wraliwoci mo-

ralnej. Moe zmieni nasze postrzeganie dobra izła, nasz wraliwo etyczn

isposób, wjaki patrzymy na siebie ina innych. Jednym słowem, moe zmieni

podstawy naszych ocen imoralny kontekst społeczestwa. Idee równoci, solidar-

noci, zasługi, równoci społecznej, szacunku dla tosamoci drugiego idla jego

autonomii (naruszonej np.przez inynieri iprzez programowanie genetyczne),

pietas wstosunku do człowieka słabego mogłyby popa wpowany kryzys.

Konieczn stajesi troska omoral sense, tak aby rónice powodowane przez

biotechnologie nie zniekształciły tego, co Jürgen Habermas nazywa etycznym

samorozumieniem gatunku129.

Opotrzebie zmiany jakociowej natury ludzkiej mówi m.in.zwolennicy

posthumanizmu. Wyobraaj oni sobie podmiot postludzki, który– za spraw

technologii– nie bdzie ju ani w yłcznie człowiekiem naturalnym, ani wyłcz-

nie człow iekiem sztucznym, lecz nowym, niezdeniowanym jeszcze gatunkiem.

Tego rodzaju podmiot charakteryzowałyby cechy izdolnoci, jakich nie posiada

podmiot ludzki, anie udoskonalenie tych cech, które człow iek ju ma. Wposthu-

manizmie „wyraasi rezerwa wstosunku do tradycyjnej koncepcji humani-

zmu ijego krytyka. Koncepcja tauwaana jest za nieadekwatn wstosunku do

128 Tam e.

129 Tame, s.213.

rozdział ii

148

rzeczywistoci człow ieka lub uznawana za a rystokrat ycznie elitarn ioderwan

od wiata technologii”



. Possenti uwaa, e nowoczesne technologie nie mog

ani wyprodukowa osoby, ani zmieni jej natury. Niewtpliwie postczłowiek,

rozumiany jako przezwycienie tradycyjnej formy człowieczestwa istwo-

rzenie jego nowej istoty, jest złudzeniem. Rów nie uycie technologii idenie

do wszelkich moliwych udoskonale „nie doprowadz do powstania postczło-

wieka. Taniemoliwo ontologiczna nie wyklucza jednak podejmowania coraz

tonowych prób zmiany natury ludzkiej, które spowoduj powane szkody”.

Dziki rozwojowi nauki wida coraz wyraniej, e biegunami egzystencji

nie s narodziny iumieranie, ale poczcie imier. Wkonsekwencji naley

oczekiwa od lozoi pogłbionej reeksji m.in.nad osobowym charakterem

ludzkiego embrionu. Miejscem, wktórym współczesna biopolityka stajesi

najbardziej inwazyjna, jest sfera pocztku ycia, wktórej człowiek posiada tech-

niczne moliwoci, aby ingerowa wródła ycia poprzez ich doskonalenie

iwzmacnianie. Wtym kontekcie „centralna wydajesi kwestia embrionu

ludzkiego, jego statusu osobowego iprawa do ycia od poczcia”



. Według Pos-

sentiego, nici przewodni reeksji nad kwestiami bioetycznymi powinna by

dzisiaj nie tyle et yka, ile ontologia. Zbada ianaliz ocharakterze ontologicznym

pochodzi znaczenie zobowiza moralnych, zgodnie zzasad, e ukazujcesi

struktury ontologiczne przekazuj konotacje takich wartoci, które daj od

nas obowizków lub jenakładaj na nasz wolno.

Possenti twierdzi, e umieszczenie wcentrum uwagi kategorii osoby ipo-

głbiona reeksja lozoczna nad osobowym statutem bytu ludzk iego s dzisiaj

konieczne, aby chroni ycie człowieka przed głbok banalizacj iradykal-

nym uprzedmiotowieniem. Tylko wten sposób mona nie dopuci do tego,

aby embrion stałsi bytem ludzkim najbardziej wykorzystanym, uytecznym

130 Tame, s.215.

131 Tame, s.216.

132 Tene, Il principio-persona nel contesto della cultura postmoderna, art.cyt., s.151.

Por.tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.198–199; A.Cebula, (Ograniczone) prawo do y-

cia czy (ograniczone) prawo do aborcji? Rozstrzygnicia polskiego Trybunału Konstytucyjnego

iamerykaskiego Sdu Najwyszego aaksjologiczne podłoe sporu olegalno przerywania

ciy, w:Etyka obowizku iwartoci. Ksiga jubileuszowa zokazji 40-lecia pracy naukowej

idydaktycznej ks.prof. Ryszarda Monia, red. A.Kobyliski, A .Waleszczyski, Warszawa 2023,

s.421–444.

133 Por. K.Stachewicz, Okłopotach etyki zontologi, „Etyka” 35 (2002), s.9–20.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 149

niewolnikiem, przedmiotem konsumpcji lub własnoci rodziców czy biotech-

nologów



. Possenti przypomina, e czym niezw ykle istotnym d la bycia osob

jest tosamo genetyczna. Od momentu poczcia ludzki embrion posiada

własne iniepowtarzalne DNA, które zawiera wiele informacji ojego przyszłoci

ioznacza, e naley ondo rodzaju ludzkiego od momentu poczcia.

Tak wic utosamia onjednostk ludzk zosob ludzk, nazywa jednostk

ludzki embrion od momentu zapłodnienia iwkonsekwencji twierdzi, e ludzk i

embrion jest osob ju na poziomie zygoty idlatego powinny mu przysługiwa

wszystkie prawa człowieka, aprzede wszystk im prawo do ycia. Zgodnie zzasad

potencjalnoci, midzy zygot aosob dorosł istnieje cigło ontologiczna.

Tylko zdecydowana obrona osobowego statusu ludzkiego embrionu moe nie

dopuci do tego, aby człowiek stałsi wytworem techniki czy zwykłym towa-

rem na rynku, który ulega całkowitemu uprzedmiotowieniu.

Na przestrzeni ostatnich kilku dekad Possenti wypowiedziałsi wswoich

opracowaniach naukow ych ipublicyst ycznych na temat wielu rónych zagadnie

bioetycznych. Wydajesi, e najwicej artykułów ikomentarzy dotyczy statusu

ludzk iego embrionu iprocedury zapłodnienia invitro. Jego zda niem, stosowanie

tej metody wiesi zwieloma delikatnymi problemami moralnymi iprawnym i,

które dotycz istnienia bd te nieistnienia prawa do dziecka, handlu gametami

(komórkami rozrodczymi), (nie)odpowiedzialnoci rodziców biologicznych,

zainteresowania d ziecka poznaniem własnych korzeni, (nie)adek watnoci pojcia

„dawca”, gdy chodzi oodpłatne przekazywanie gamet.

134

Por. V.Possenti, Agli „schiavi utili” diamo il benecio del dubbio, „Avvenire” 19czerwca

2005, s.28; tene, Filoso sospesi a anima eDNA, „Avvenire” 5lipca 2005, s.25.

135 Por. R .Lucas Lucas, Persona, natura umana ebioetica auale. Distinzione econnessione

tra natura umana epersona umana, „Studia Bioethica” 11 (2018), n.2, s.58–65.

136 Zagadnienie sztucznego zapłodnienia zostanie poddane analizie wkolejnych cz-

ciach naszej monograi. Wtym miejscu warto tylko zauway, e wostatnich latach Viorio

Possenti był niezwykle aktywnym uczestnikiem włoskiej debaty dotyczcej stosowania pro-

cedury invitro. Wród jego opracowa powiconych temu zagadnieniu szczególn warto

poznawcz maj nastpujce artykuły: V.Possenti, Sugli argomenti razionali econfessionali

usati dal CNB esullo statuto dell’embrione umano. Una discussione con Carlo Flamigni, „Medi-

cina emorale” (2012), n.3, s.427–445; tene, Sugli argomenti usati inbioetica esullo statuto

dell’embrione umano. Una discussione con Carlo Flamigni eMaurizio Mori, „Medicina emorale”

(2014), n.2, s.303–313; tene, Considerazioni sulla sentenza della Corte Costituzionale sulla

fecondazione eterologa, „Iustitia” 68 (2015), n.2, s.143–152.

137 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.192–195.

rozdział ii

150

Wród najwaniejszych przyczyn sprzeciwu wobec rozrodu wspomaganego

powraca wargumentacji Possentiego niszczenie wwielu krajach tysicy ludzkich

embrionów, których skuteczne wszczepienie do organizmu matki jest czsto

bardzo trudne lub nawet niemoliwe. Wkonsekwencji dochodzi do zamraania

zarodków, aludzie doroli przypisuj sobie „arbitraln iprzeraajc władz, jak

jest moliwo zablokowania naturalnego wzrostu embrionu, co nie pozwala

mu na rozwiniciesi inarodziny”. Wkonsekwencji nie jest gwarantowana

adekwatna ochrona embrionowi jako istocie nalecej do gatunku ludzkiego.

Possenti zwraca uwag na naruszenie podstawowych zasad etyki odpo-

wiedzialnoci ze strony rodzica biologicznego. Tego rodzaju etyka zakłada, e

człowiek odpowiada za przewidywalne skutki swoich zachowa iprzyjmuje

odpowiedzialno, którasi znimi łczy. Moralna nieodpowiedzialno osoby

przekazujcej własne komórki rozrodcze wstosunku do dziecka, któresi znich

narodzi, jest obiekty wna ioczyw ista wtym sensie, e dawca gamet nie prz yjmuje

adnych obowizków wstosunku do dziecka. Rodzic biologiczny wiadomie

ucina od samego pocztku jakkolwiek relacj zdzieckiem inie przyjmuje

adnych obowizków wstosunku do niego, pozbawiajc jetym samym wiedzy

oswoim pocztku irelacji zrodzicami biologicznymi. Sztuczne zapłodnienie

heterologiczne przyjmuje implicite jako swoj podstaw „kryterium nieodpo-

wiedzialnoci”, zaprzeczajce fundamentom etyki odpowiedzialnoci, która

stanowi baz ycia społecznego izasad odpowiedni dla człowieka ijego god-

noci. Prokreacja wspomagana medycznie wwersji heterologicznej wzmacnia

szczególnie nieodpowiedzialno mczyzn.

Jeli dochodzi do handlu gametami, toprokreacja wkracza wprzestrze

instrumentaln wartoci ekonomicznych, wprowadzajc kryterium niepo-

rzdku moralnego upodstaw wydarzenia prokreacji. Sytuacjasi polepsza,

jeli gwarantujemy dziecku prawo do poznania własnych korzeni itosamo-

ci rodziców biologicznych, ale iwtej sytuacji nie zostaje uzdrowiony słaby

punkt zasady odpow iedzialnoci, który metoda invitro wwersji heterologicznej

tworzy wodniesieniu do relacji pierwotnej ifundujcej wszystkie inne, czyli

relacji midzy rodzicami adzieckiem. Relacja rodzice–dziecko ma charakter

138 Tame, s.195.

139 Por. tene, Considerazioni sulla sentenza della Corte Costituzionale sulla fecondazione

eterologa, art.cyt., s.149–152.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 151

podstawowy ifundujcy, poniewa wród wielu gur społecznych tawłanie

jest najpowszechniejsza: jeli nie wszyscy s ojcami imatkami, tozdecydowanie

wszyscy s dziemi, abycie dzieckiem oznacza jego relacj zrodzicami oraz ich

obowizki iodpowiedzialno wstosunku do niego. Sztuczne zapłodnienie

heterologiczne oddziela „rodzicielstwo biologiczne” od „rodzicielstwa spo-

łecznego”, sprzyjajc niedopuszczalnej nieodpowiedzialnoci rodziców bio-

logicznych wobszarze najbardziej podstawowej iuniwersalnej ze wszystkich

ludzkich relacji.

2.4. Znaczenie pojęcia osoby wkontekście sztucznej inteligencji

Niezw ykle aktualnym problemem, analizowanym przez Possentiego wostatnich

latach, s aspekty antropologiczno-etyczne sztucznej inteligencji (SI), która

jest postrzegana przez tego myliciela jako zjawisko ambiwalentne: zjednej

strony fascynuje moliwociami, jakie oferuje, zdrugiej za generuje lk przed

konsekwencjami, jakie zapowiada. Obecnie powszechnie wiadomo, e SI moe

ułatwi milionom ludzi dostp do wiedzy, moe równie przyspieszy postp

bada naukowych oraz proces powierzania niebezpiecznych iuciliw ych prac

maszy nom itp. Ale sztuczna inteligencja moe take doprowadzi do negat ywnej

zmiany ycia ludzkiego, w ywołujc w iksz niesprawiedliwo midzy krajami

bogatymi abiednymi, midzy dominujcymi auciskanymi warstwami spo-

łecznymi, zagraajc wten sposób moliwoci kultury spotkania, asprzyjajc

kulturze odrzucenia itd.

Possenti twierdzi, e niezwykle głbokie wyzwania, zwizane zszybkim

rozwojem SI, ukazuj dobitnie potrzeb właciwej koncepcji osoby wzde-

rzeniu zkonsekwencjami wykorzystania nowoczesnych technologii



. Bez

140 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.192–193.

141

Warto wtym miejscu doda, e Viorio Possenti nie zajmujesi wswoich badaniach

zjawiskiem sztucznej inteligencji tout court, ale jedynie zwraca uwag na wymiar antropolo-

giczno-etyczny tego zagadnienia. Gdy chodzi oetyk SI irol, jak moe odegra lozoa

wobecnej rewolucji naukowo-technicznej, we Włoszech szczególnie cenne s opracowania

Gianfranca Bastiego, którego badania dotycz logiki, lozoi nauki ilozoi przyrody.

Por.G.Basti, e Post-Modern Trascendental ofLanguage inScience and Philosophy, w:Epi-

stemology and Transformation ofKnowledge inaGlobal Age, ed. by Z.Deli, London 2017,

s.35–62; tene, La sda etica dell’intelligenza articiale eil ruolo della losoa, „Aquinas. Rivista

Internazionale di Fi losoa” LXV (2022), n.2, s.289–298; G.Basti, G.Vitiello, Deep Learning

rozdział ii

152

odpowiedniego ujcia specyki bytu ludzkiego iosadzenia go na trwałym

fundamencie ontologicznym człowiekowi grozi swego rodzaju rozpłyniciesi

wmorzu technologii iinformacji. Wtym kontekcie personalistyczna wizja

ycia ludzkiego stoi na stray obrony autentycznego humanizmu– ochrony

tego, co wyrónia człowieka nie tylko sporód innych istot yjcych, ale take

wskazuje na jego wyjtkowe miejsce wród nowoczesnych narzdzi, robotów

imaszyn



. Rozumienie człowieka jako osoby jest niez wykle aktualne m.in.przy

tworzeniu takich programów SI, które bd wcoraz wikszym stopniu wy-

posaone wzdolno do bezporedniej interakcji zludmi, prowadzc znimi

rozmowy inawizujc relacje bliskoci. Wtym kontekcie personalistyczna

wizja człowieka pomaga odróni to, co ludzk ie, od nie-ludzkich czatbotów, czyli

programów komputerowych, które odpowiadaj wformie spersonalizowanej

na zyczne ipsychologiczne potrzeby istot ludzkich.

Odwołujcsi do lozoi poznania iontologii, Possenti zwraca uwag na

rónice istniejce midzy ludzk inteligencj aSI.Czy mona porównywa

procesy mylowe ludzkiego umysłu zfunkcjami w ykonywanymi przez sztuczn

inteligencj? Wjakim stopniu ludzkie poznanie jest podobne do wiedzy zdoby-

wanej przez SI? Czy okrelenie „sztuczna inteligencja” nie jest oksymoronem?

Jak ocenia transhumanistyczn wizj przyszłoci? Possenti zwraca uwag, e

istnieje niepokonalna rónica pomidzy wiedz SI, w ytwarzan „przez maszyn

bez ycia iciała, aludzk inteligencj , która rozwijasi za porednictwem  ywego

ludzkiego organizmu”. Intelekt człowieka wraz zjego intuicj iintencjonal-

noci przyjmuje za horyzont poznawczy całok ształt bycia: wszystko, co istnieje,

cało tego, co skoczone inieskoczone. Natomiast sztuczna inteligencja nie

ogarnia całoci istnienia, poniewa jest jedynie maszyn liczc owielk ich mo

liwociach, ale nie potra posługiwasi intuicj ani operowa intencjonaln

tosamoci pomidzy myl ibytem.

Opacity, and the Ethical Accountability ofAI Systems. ANew Perspective, w:e Logic ofSocial

Practices II, ed. by R.Giovagnoli, R.Lowe, Cham 2023, s.21–73.

142 Por. V.Possenti, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, w:Intelligenza Ar-

ticiale etutela della persona umana. Implicazioni etico-giuridiche, acura di G.Piaia, R.Prete,

L.Stefanui, Padova 2024, s.17–34.

143 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.152–156.

144 Tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.18.

145 Por tene, La persona èdestinata atramontare? R iessioni su antropotecnica emetasica,

w:Persona. Centralità eprospeive, dz.cyt., s.227–243.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 153

Intencjonalnoci poznawczej towarzyszy intencjonalno działania, która

oznacza zdolno osoby ludzkiej do samostanowienia osobie, stawiania sobie

konkretnych celów dotyczcych rónych wy miarów egzystencji. Dlatego zdolno-

ci poznawczych intelektu człow ieka nie mona nigdy funkcjonalnie zredukowa

do zwykłych oblicze. Umysł nie jest dla mózg u tym, czy m oprogramowanie dla

sprztu komputerowego. Nieuprawnione porównanie oprogramowania zumy-

słem pomija fakt, e ludzki umysł jest take autentycznym procesem witalnym:

yciem intelektu, intencjonalnoci, wiedzy, podczas gdy oprogramowanie jest

programem, jzykiem, formalnym algorytmem, metod .

Samo okrelenie „sztuczna inteligencja”– twierdzi Viorio Possenti– jest zatem

wysoce dwuznaczne. Jest oksymoronem wprowadzajcym wbłd, gdy sugeruje,

e ludzka inteligencja moe by przybliona przez maszyn. Odnosisi totylko

do obliczeniowej aktywnoci umysłu, ale wsposób całkowicie redukujcy dotyczy

imponujcej rónorodnoci ibogactwa przejawów ludzkiego intelektu: poznaw-

czych, moralnych, samowiadomych, estetycznych, duchowych, mistycznych,

muzycznych itp. Wwyraeniu „sztuczna inteligencja” przymiotnik zaprzecza

rzeczownikowi: nigdy nie bdzie moliwe stworzenie inteligencji, która bdzie

wstanie sztucznie symulowa niezwykł złoono ludzkiego intelektu zele-

mentami wiadomoci, intencjonalnoci, pragnienia, zjego zdolnoci akceptacji

iinterpretacji rzeczywistoci147.

Omawiany autor podkrela zasadnicze rónice istniejce midzy sztuczn

inteligencj aczłowiekiem jako yw istot. SI nie myli, ale kalkuluje, nie

kocha, nie ma ciała idlatego nie jest istot yw, nie manifestuje uczu, nie po-

siada pojcia mierci, nie potra wtpi inie odrónia dobra od zła. Algorytm

posługujesi „ogromn liczb znaków imoe wten sposób symulowa uczucia,

których nie czuje inigdy nie dowiadczy. Zna znaki isłowa jewyraajce, po-

niewa programista tak zaplanował idlatego udaje je, ale ich nie dowiadcza”



Najbardziej zasadnicz kwesti jest ustalenie działania ludzkiego intelektu

isztucznej inteligencji, czyli tego, czy działaj one według porównywalnych

146 Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.150.

147 Tene, Incontrare l’esistenza. Jacques Maritain ela metasica, Roma 2023, s.69–70.

148 Tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.18–19.

rozdział ii

154

metod, czy te wyranie odmiennych iwedług nieporównywalnego zakresu

wiedzy. Inteligencja jest siedliskiem myli, amylenie topojmowanie, postrze-

ganie iosdzanie. Natomiast algorytmy SI koncentrujsi jedynie na liczeniu

izestawianiu informacji. Possenti twierdzi, e analogia midzy intelektem ali-

czcym komputerem w ydajesi wysoce problematyczna; aby rozróni tedwie

rzeczywistoci, nie wystarczy doda przymiotnik „sztuczny”. Wkonsekwencji

SI nie jest inteligencj, nawet jeli dodano do niej słowo „sztuczna”. Inteligencja

„wypływa zycia. Maszyna oblicza dopasowania statystyczne, ale nie wie, co

robi”. Nie posiada wiadomoci.

Według opinii Possentiego, analizujc zagadnienie w iadomoci, trzeba pa-

mita oty m, e topojcie ma przy najmniej dwa znaczenia. Po pierwsze istnieje

wiadomo psychologiczna, do której mona za liczy take samowiadomo,

po drugie– jest równie sumienie moralne. Zpewnoci todrugie pojcie

nie ma zwizku ztechnik, ale take topierwsze nie naley do wiata maszyn

itechnologii. Wrónym stopniu wiadomo psychologiczn, wzalenoci od

gatunku, posiadaj zwierzta, ale nie maszyny, które nie maj ycia, awiado-

mo pojawiasi wraz zyciem, anie poprzez sygnały elektr yczne. wiadomo

obejmuje samowiadomo, czyli zdolno wchodzenia we własne wntrze

imoliwo rozumienia siebie. Wtym kontekcie ogromn rol odgrywa cieles-

no. Nie mona w yobrazi sobie funkcjonowania ludzkiego intelektu bez ciała.

Materialistyczni naturalici ignoruj znaczenie samowiadomoci, natomiast

intelektualici-racjonalici nie doceniaj ciała. Topowane błdy antropolo-

giczne, które nios ze sob dodatkowe r yzyko dla człowieka wrelacji ze w iatem

maszy n itechnologii. Tego rodzaju uchybienia naley odrzuci, aby podkreli

znaczenie personalistycznej wizji bytu ludzkiego, która docenia wczłowieku

tak samowiadomo, jak icielesno.

Possenti podkrela, e SI oblicza izestawia dane zdu szybkoci, ale nie

myli. Inteligencja toycie, anie maszyna; ajeli jest tomaszyna, tonie jest

tointeligencja. Wszechobecno wiata c yfrowego zaciemnia tofundamentalne

rozrónienie. Codzienny kontakt ze wiatem cyfrow ym zaciera rónic midzy

tym, co wirtualne, atym, co realne, powodujc niejednoznaczn transformacj

ludzkiego dowiadczenia izdrowego rozsdku. Wkocu wierzymy, e wwielu

149 Tame, s.21. Por. tene, Osoba now zasad, dz.cyt., s.152–159.

150 Por. tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.26.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 155

przypadkach sztuczna inteligencja podejmuje lepsze decyzje ni ludzie. We-

dług Possentiego, jest moliwe w ykorzystanie sztucznej inteligencji m.in.wob-

szarze wymiaru sprawiedliwoci. Czy jednak moemy zrzecsi podstawowego

prawa, zgodnie zktórym kady człowiek musi by koniecznie sdzony przez

inn osob, anie przez maszyny? Konieczne jest wprowadzenie kryterium,

e „decyzja algorytmiczna nie ma charakteru wyłcznego, ale przewiduje iza-

pewnia kontrol człowieka, który bdzie wstanie potwierdzi lub zaprzeczy

decyzj maszyny”.

Personalistyczna wizja człowieka gwarantuje zatem uwzgldnienie wby-

cie ludzkim tych wszystkich wymiarów, które stanowi ojego wyjtkowoci

iniepowtarzalnoci. „Bez odpowiedniej idei osoby ludzkiej, bez właciwego

rozumienia jej praw iobowizków, bez adekwatnego ujcia jej godnoci ispe-

cyki woli mocy wysoko rozwinitych technologii– która wrzeczywistoci

jest wol mocy jednostek oraz duych korporacji midzynarodowych działa-

jcych zpotn sił wskali globalnej– moe doj do powanego zaburzenia

równowagi wwiecie, wktórym yjemy”. Nie ulega wtpliwoci, e sztuczna

inteligencja posiada ambiwalentny irónorodny wpływ na człowieka wyciu

indywidualnym ispołecznym. Jej szybki rozwój prowadzi do zmiany rodowi-

ska ludzkiej egzystencji, co sprawia, e wiele osób wrónych regionach wiata

bdzie mie coraz wikszy problem, aby poda za dokonujcymisi zmianami

iprzezwycia powstajce wwielu obszarach głbokie pknicia społeczne.

Bez rozum ienia człowieka ja ko osoby osadzonej na fundamencie ontologicz-

nym, istnieje powane ryzyko, e wraz zrozwojem sztucznej inteligencji rodzaj

ludzki bdzie stopniowo traci swoj w yjtkow pozycj wwiecie



. Scjentyzm

technologiczny nie patrzy jednak wstron ontologii. Czsto aprioryczne odrzu-

cenie dyskursu ontologicznego przenosi uwag wstron etyki, ufajc, e tylko

ona moe da nam adekwatn odpowied. Oczy wicie wane jest dostrzeenie

perspekt ywy et ycznej, ale owiele bardziej istotny okazujesi funda ment ontolo-

giczny bytu ludzkiego. eby unik n marginalizacji człowieka iosłabienia jego

151 Por. G.Goisis, La sda del „tecnoumano”, w:Intelligenza Articiale etutela della persona

umana…, dz.cyt., s.137–140.

152 V.Possenti, Incontrare l’esistenza…, dz.cyt., s.70.

153 Tame, s.72. Por. tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt.,

s.29.

154 Por. tene, L’IA ciobbliga a„pensare” la tecnica, „Avvenire” 30lipca 2023, s.18.

rozdział ii

156

pozycji wwiecie technologii, jak twierdzi Possenti, jest potrzebna odpowiednia

etyka SI, wktórej centraln kategori powinna by godno osoby ludzkiej.

Jedn zwanych inicjatyw podejmowanych wtym obszarze by ło opublikowanie

wr. przez odpowiednie władze Unii Europejskiej Wytycznych wzakresie

etyki dotyczcych godnej zaufania sztucznej inteligencji.

Possenti nie zgadzasi na odrzucenie pojcia osoby izagadnie etycz-

nych wwielu współczesnych nurtach lozocznych, wsytuacji, gdy programy

155 Temat etyki sztucznej inteligencji, nazywanej take algoretyk (ang. algorethics),

jest dzisiaj podejmowany wbardzo wielu ksikach iartykułach. Coraz czciej zwracasi

uwag na konieczno etycznego moderowania algorytmów iprogramów sztucznej inteli-

gencji. Okoniecznych zasadach etycznych, które powinny regulowa funkcjonowanie SI,

mówi take wiele dokumentów midzynarodowych ikrajowych. Jedna znajwaniejszych

inicjatyw podjtych wtym obszarze miała miejsce wRzymie w2020r. Wówczas zinic jat ywy

Watykanu został zorganizowany midzynarodowy kongres nt. Na rzecz sztucznej inteligencji

zorientowanej na człowieka, wktórym wzili udział przedstawiciele najwikszych korporacji

technologicznych (IBM, Microso, Facebook, Apple itd.). Na zakoczenie kongresu został

podpisany specjalny dokument pt. Rzymskie wezwanie do etyki SI (Rome Call for AI Ethics).

Opracowanie stanowi owoc interdyscyplinarnej współpracy rónych rodowisk, instytucji

irm technologicznych, które porozumiałysi co do prac nad technologiami, które bd

przyczyniałysi do autentycznego rozwoju człowieka iwspierały humanizm ery cyfrowej.

Dokument zachca do etycznego podejcia do sztucznej inteligencji ipromuje sojusz– po-

midzy instytucjami, organizacjami, rzdami– tak, aby innowacje cyfrowe ipostp tech-

nologiczny słuyły człowiekowi ichroniły jego nienaruszaln godno. Fundamentem tego

opracowania jest wiadomo, e nowych technologii nie mona traktowa po prostu jako

narzdzi, które mog szybciej iefektywniej urzeczywistnia okrelone cele. Sygnatariusze

dokumentu zaproponowali rozwój sztucznej inteligencji bazujcy na szeciu nastpujcych

zasadach: przejrzystoci, włczenia– uwzgldnienia potrzeb ludzi, odpowiedzialnoci, bez-

stronnoci– znaciskiem na ochron ludzkiej godnoci, niezawodnoci oraz bezpieczestwa

iprywatnoci. Przestrzeganie tych reguł powinno prowadzi do humanizacji technologii,

anie technologizacji człowieka. Por. R.Pegoraro, E.Curzel, Rome Call for AI Ethics: e

Birth ofaMovement, „Medicina y Ética” 34 (2023), n.2, s.333–349.

156

Głównym celem tego opracowania jest promowanie godnej zaufania sztucznej inteli-

gencji. Godna zaufania sztuczna inteligencja posiada trzy cechy, które musz charakteryzowa

wyposaony wni system przez cały jego cykl ycia: a) powinna by zgodna zprawem, tj.prze-

strzega wszystkich obowizujcych przepisów ustawowych iwykonawczych; b)powinna by

etyczna, zapewniajc zgodno zzasadami iwartociami etycznymi; c) powinna by solidna

zarówno ztechnicznego, jak ize społecznego punktu widzenia, poniewa systemy SI mog

wywoływa niezamierzone szkody nawet wówczas, gdy korzystasi znich wdobrej wierze.

Por. Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Sieci Komunikacyjnych, Treci iTechno-

logii, Wytyczne wzakresie etyki dotyczce godnej zaufania sztucznej inteligencji, Bruksela 2019.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 157

sztucznej inteligencji poddaj wwtpliwo specyk bytu ludzkiego ijego

działanie. Niewłaciwe postrzeganie wartoci igodnoci osoby ludzkiej jest

powanym zagroeniem wkontekcie wdraania irozwoju systemów SI.Aby

programy sztucznej inteligencji mogły stasi narzdzia mi budowania lepszego

jutra, musz by zawsze inspirowane etycznie iukierunkowane na dobro ka-

dego człowieka.

Analizowany autor twierdzi, e sztuczn inteligencj wraz zcał potg

nowoczesnych technologii naley dogłbnie przemyle, aby ustali, jakich

gran ic nie wolno nigdy przekracza, kontrolujc wten sposób władz technologii

nad tym, co ludzkie. Possenti utrzymuje, e niezaprzeczalna siła technologii

nie jest wstanie przemieni natury ani istoty człowieka, zmieniajc jwco

innego. Ujte wswoim najbardziej autentycznym znaczeniu, pojcia natury

ludzkiej czy istoty ludzkiej nale do sfery tego, co konieczne itrwałe, tego, co

jest wokrelony sposób uporzdkowane zgodnie zpewn struktur. Dopóki

człowiek istnieje, bdzie zawsze ywym podmiotem osobowym, utworzonym

ze zwizku duszy iciała, w yposaonym wintelekt, wol iwolno



. Załoenie,

e siła technologii nie jest wstanie zmieni istoty człowieka wco innego, od-

miennego nie stanowi jednak adnej formy kwietyzmu, czyli postawy biernej

ibeznamitnej wobec otaczajcej rzeczywistoci, pozostawiajc wsposób nie-

ogran iczony otwa rte pole dla technologii. Rzeczy wicie, najw iksze ry zyko wraz

znowymi moliwociami otwierasi włanie na tym „porednim” poziomie, na

którym na ogół staramysi regenerowa iwzmacnia istoty ludzkie, zarówno

poprzez leczenie chorób, jak izapewnianie im wikszych moliwoci. Na tym

polu mogsi pojawi dobre lub złe zdarzenia.

Possenti jest przekonany, e sztuczna inteligencja stanowi wan cz tych

teorii  lozocznych, które głosz prymat mentalno-algor ytmiczno-wirtual nego

dowiadczenia wiata nad tjego wersj, która wprocesie poznawczym anga-

uje take ciało. Na tym poziomie spotykamysi– jego zdaniem– ztematem

wolnoci, waniejszym ni kiedykolwiek wczeniej, poniewa scjentyzm nie-

ustpliwie dy do wykazania, e maszyna ialgorytm zgóry całkowicie deter-

minuj człowieka wjego wyborach, awiadomo jest epifenomenem innej

rzeczywistoci. Dlatego pilnym zadaniem jest rozbudzenie wwielu ludziach

157 Por. M.Krienke, Intelligenza Articiale elibertà. Come contrastare la sda transumana,

w:Intelligenza Articiale etutela della persona umana…, dz.cyt., s.63–84.

rozdział ii

158

„miłoci do wolnoci ipragnienia korzystania zniej wyciu oraz kształtowania

umiejtnoci osdzania”.

Omawiany autor twierdzi, e obecnie jednostki inarody musz zareagowa

na bierno moraln, która dominuje wpodejciu wikszoci rodowisk do tech

nologii itechnokracji. Nie lekcewac przyjtych krytycznych stanowisk oraz

wielkiej pracy wykonanej nad etyk sztucznej inteligencji, wikszo wydajesi

przyjmowa postaw biernego przygldaniasi. Sektor cyfrowy isztuczna in-

teligencja tosiły napdowe zachodzcych obecnie epokowych zmian, co ma

wpł yw na wiele aspektów ycia irodzi obawy przed dominacj algor ytmów. Jeli

sztuczna inteligencja ma sprosta wyzwaniu poszanowania godnoci kadego

człowieka, potrzebna jest etyka, która nie stanie si narzdziem powstrzymy-

wania rozwoju, ale polem wskazówek, rekomendacji iplanowania.

Im bardziej ulepszana bdzie sztuczna inteligencja– zauwaa Viorio Possen-

ti– tym waniejsze bdzie, aby ludzie mieli pewno, e wchodz winterakcj

zrzeczywistoci, która nie jest człowiekiem inie moe go zastpi. Osoba jest

yw istot, maszyna nie. Inawet jeli maszyna moe analizowa stany, które

wrzeczywistoci s nieznane wiadomoci, torónica pozostaje nienaruszona.

Jeli jednak maszyn umiecimy wyej ni osobow yw istot, tobdziemy

coraz rzadziej wzywani do wydawania polece maszynom, acoraz czciej do ich

otrzymywania. Nieusuwalnym rdzeniem jest to, e osoba zachowuje nienaruszon

zdolno osdu izdolno niepoddawaniasi utylitaryzmowi iinstrumentalnej

racjonalnoci, która zna jedynie zwizek rodek–cel, odkładajc na bok konkretne

ludzkie rozwaania160.

Dlatego wic wyjtkowoci osoby nie mona waden sposób sprowadzi

do zbioru danych, niezalenie od tego, jak bardzo byłby onrozległy. Possenti

podkrela, e niewiele ztego, co specycznie ludzk ie, mona obliczy izmierzy.

Fundamentalne poszanowanie godnoci ludzkiej wymaga sprzeciwu wobec

wszelkich prób utosamiania niepow tarzalnoci osoby ztym, co techniczne ipo-

liczalne. Nie mona pozwoli, aby algory tmy decydowały otym, jak rozumiemy

158 V.Possenti, Incontrare l’esistenza…, dz.cyt., s.73. Por. S.Calvani, La protopia ele

intelligenze articiali, „Studi Caolici” 68/737 (2024), n.3, s.21–24.

159 Por. tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.28.

160 Tene, Incontrare l’esistenza…, dz.cyt., s.70.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 159

prawa człowieka, spychajc na bok podstawowe wartoci, takie jak współczucie,

miłosierdzie iprzebaczenie.

Właciw zatem form istnienia człowieka jest ycie zgodne zrozumem,

czyli logosem. Maszyny nie yj ani nie umieraj; pracuj przez pewien czas,

anastpnie psujsi lub zostaj zastpione przez inne maszy ny nowej generacji.

Co wicej, sztuczna inteligencja nie ma sama wsobie intencji icelów, te wy znacza

jej człowiek. SI nie replikuje (nie tworzy kopii identycznej zoryginałem), nie

symuluje (nie tworzy modelu bardzo zblionego do oryginału) ludzkiego umysł u

ani te go nie naladuje (nie próbuje dopasowa zachowania). Dlatego zamiast

zwracasi do SI zprob o„cuda”, których nie jest wstanie dokona, rozsd-

niej jest zada sobie pytanie, wjaki sposób zamierzamy jwykorzysta. Wtym

kontekcie niektórzy twierdz, e sztuczna inteligencja „przejmie” władz nad

wiatem. Possenti zauwaa, e nawet zakładajc hipotetycznie taki scenariusz,

take wtakim przypadku odpowiedzialno bdzie po naszej stronie, poniewa

cał y czas toczłowiek jest twórc programów SI.Dlatego nie naley mart wisi

rónymi negatywnymi konsekwencjami zastosowania sztucznej inteligencji,

ale przede wszystkim warto zadba ospołeczn kontrol nad tymi, którzy s

autorami algorytmów.

Naley zgodzisi zomawianym autorem, gdy twierdzi, e powanym bł-

dem byłoby dzisiaj cał kowite uwolnienie postpu technologicznego od koniecz-

noci oceny etycznej. Sztuczna inteligencja iinne technologie nie zwalniaj

sumienia człow ieka zodpowiedzialnoci. Co wicej, obecna rewolucja naukowo-

-techniczna wymaga od ludzi dodatkowego poziomu odpowiedzialnoci iwła-

ciwych decyzji moralnych



. Dlatego Possenti twierdzi, e dzisiaj niezwykle

aktualna stajesi personalistyczna wizja człowieka, która zawiera cał pełni

bytu ludzkiego iosadza jego istnienie na trwał ym fundamencie ontologicznym.

Dlatego mona powiedzie, e wobliczu dokonujcejsi na naszych oczach

161 Por. tene, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.22.

162 Por. tame, s.23; N.Bostrom, Superinteligencja. Scenariusze, strategie, zagroenia,

tłum.D.Konowrocka-Sawa, Gliwice 2016.

163 Por. A.Zaccuri, Ora l’uomo tecnologico deve salvare la scienza, „Avvenire” 12czerwca

2016, s.22; G.O.Longo, Androidi opersone? Oltre il test di Turing, „Avvenire” 5listopada

2019, s.24; A.Fabris, La persona egli apparati tecnologici: una questione di ducia, w:Persona.

Centralità eprospeive, dz.cyt., s.215–226; G.Rivolta, L.Robino, La persona tra losoa ealtri

saperi nell’era della tecnoscienza, w:Persona. Centralità eprospeive, dz.cyt., s.245–268.

164 Por. V.Possenti, La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, art.cyt., s.33.

rozdział ii

160

rewolucji biotechnologicznej personalizm ontologiczny jest wpewnym sensie

bardziej aktualny ni kiedykolwiek. Towłanie dziki rozumieniu człowieka

jako osoby mona w ypracowa właciwe podejcie take do sztucznej inteligen-

cji, która nie powinna narusza wartoci bytu ludzkiego ijego wyjtkowoci,

ale potwierdza jena kadym kroku.

2.5. Centralne miejsce osoby wprojekcie ﬁlozoﬁi przyszłości

Wpewnym sensie k lamr spinajc bogat twórczo lozoczn Possentiego,

włcznie zjego namysłem nad specyk iznaczeniem osoby, jest monograa

zr. pt. Nowy pocztek. Teologia polityczna ilozoa historii



. Ksika

taukazuje wperspektywie lozoi chrzecijaskiej pogłbione rozumienie

historii idziałalnoci politycznej. Wanym elementem monogra i jest take pro-

mocja personalistycznej wizji człowieka oraz udzielenie adekwatnej odpowiedzi

na wyzwania zwizane m.in.zsekularyzacj , nihilizmem itranshumanizmem.

Opracowanie zawiera projekt personalistycznej lozoi historii, wktórym za-

sadnicz rol odgrywa pojcie osoby, osadzone na fundamencie ontologicznym.

Possenti odrzuca rozumienie lozoi historii wduchu historyzmu, który

jsprowadza do socjologii cywilizacji. Jego zdaniem, lozoa historii pow inna

mie za swój przedmiot nie znaczenie irozwój okrelonej cywilizacji, ale sens

historii powszechnej. Właciwie rozu miana lozoa historii ma zajmowasi hi-

stori człowieka, anie naturalnymi wydarzeniam i rozgrywajcy misi wwiecie.

Jeli toludzie jako osoby tworz iporuszaj histori, wówczas błdne rozpozna-

nie tego, kim jest osoba ludzka zagraa całemu projektowi lozoi historii. Bez

właciwego ujcia osoby, bez odpowiedniej koncepcji istoty człowieczestwa

„historia nie jest histori, jest tylko naturalnym stawaniemsi, arzekoma lo-

zoa historii ludzkiej jest jedynie badaniem historii naturalnej”.

165 Por. tame, s.24.

166 Por. tene, Una nuova partenza…, dz.cyt. Possenti twierdzi, e dziki analizom

prowadzonym wramach teologii politycznej ilozoi historii mona dokona adekwatne-

go opisu relacji istniejcej midzy władz polityczn aszeroko rozumian lozo. Take

omawiany wczeniej Roberto Esposito kilkakrotnie poruszał wswoich opracowaniach za-

gadnienie teologii politycznej ilozoi historii, dokonujc kategorycznej iuproszczonej

krytyki chrzecijaskiej teologii politycznej. Possenti wykazuje bezpodstawno stanowiska

prezentowanego wtej sprawie przez tego myliciela. Por. tame, s.80–85.

167 V.Possenti, Una nuova partenza…, dz.cyt., s.XIII.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 161

Według Possentiego, personalistyczna wizja jednostki ludzkiej musi dzisiaj

stawi czoła nie t ylko wyzwaniom wynikajcym zrewolucji biotechnologicznej

izastosowania sztucznej inteligencji, ale take mierzysi zkonsekwencjami

zwizanymi zrealizacj projektu owieceniowego, który glorykuje zasad

samostanowienia człowieka ijego autonomii moralnej. Wtym kontekcie warto

mie na uwadze zasad odpowiedzialnoci Hansa Jonasa iuwzgldnia jwe

wszelkich rozwaaniach et ycznych dotyczcych stosowania technologii, mylc

oich długofalowym wpływie na przyszłe pokolenia.

Omawiany autor podkrela znaczenie wymiaru transcendentnego iducho-

wego osoby ludzkiej, której nie naley nigdy redukowa do tego, co biologiczne

imaterialne. Possenti zauwaa, e szczególnie wlozoi postmodernistycznej

został nie tylko zakwestionowany charakter transcendentny iduchowy bytu

ludzkiego, ale doszło wrcz do dekonstr ukcji nowoytnej koncepcji podmiotu.

Tego rodzaju podmiot– wyrastajcy na gruncie racjonalizmu, materializmu

inaturalizmu– ma niewiele wspólnego zpojciem osoby. Ciało ludzkie nie

jest jedynie ciałem zwierzcym, do którego wnajlepszym wypadku dodana

jest dusza duchowa, ale jest ciałem ludzkim oywianym przez własny logos,

immanentny wobec osoby od pierwszej chwili jej istnienia. Osoba wadnym

wy padku nie jest maszyn, wktórej zwierzco iczłowieczestwo musz zosta

mechanicznie wyraone.

Osoba ijej godno– twierdzi Viorio Possenti– topojcia inkluzywne, które

opierajsi na relacyjnej substancjalnoci ipowszechnym wzajemnym uznaniu:

wprzeciwnym razie jakiekolwiek współistnienie stajesi niemoliwe. Wodniesie-

niu do lozoi historii pytamy: jakie opracowania mog wyłonisi zlozoi tego,

co bezosobowe, gdy główny podmiot historii– osoba– zostaje zdezintegrowany

przez mylenie krytyczno-negatywne? Bez odpowiednio ugruntowanej idei oso-

by nie ma adekwatnego ius ani lex, zczego wynika niemono odpowiedniego

kształtowania lozoi prawa ilozoi polityki170.

168 Por. M.Sandel, Przeciwko udoskonalaniu człowieka. Etyka wczasach inynierii gene-

tycznej, tłum. O.Siara, Warszawa 2014; M.Ziółkowski, Pokona mier czy zmieni człowieka?

Ideologia współczesnego transhumanizmu wobec heterodoksji Mikołaja Fiodorowa, Radzymin–

Warszawa 2021, s.103–194.

169 Por. V.Possenti, Osoba now zasad, dz.cyt., s.129–131.

170 Tene, Una nuova partenza…, dz.cyt., s.134.

rozdział ii

162

Zdaniem omawianego autora, nie naleysi poddawa wobliczu braku

sensu, dominacji technik i, dekonstrukcji osoby, posthumanizmu czy proroct w

okocu czasów. Potrzeba nowego pocztku, gdy chodzi owłaciw interpre-

tacj człowieka iwiata. Współczesny kryzys antropocentryzmu otwiera nie-

spotykane dotd moliwoci połczenia historii ztranscendencj, aby kroczy

wstron inkluzywnego humanizmu, który docenia implikacje historyczno-

-polityczne teologicznej koncepcji Wcielenia iukazuje potrzeb badania sensu

historii. K iedy mylenie ulega stagnacji, „nie moemysi godzi na brak sensu,

dominacj technologii, dekonstrukcj tego, co ludzkie, proroctwa okocu:

musimy odzyska głbok wiedz” .

Wdociekaniach lozocznych Possentiego umieszczenie pojcia osoby

wcentrum lozoi historii łczysi zjego bardzo wanymi badaniami doty-

czcymi nihilizmu imoliwoci jego przezwycienia. Czym jest nihilizm dla

tego myliciela? Czy naley traktowa nihilizm jako przeznaczenie? Omawiany

autor twierdzi, e pierwszym elementem okrelajcym specyk nihilizmu jest

przekonanie orozpadzie wszelkiego fundamentu, który został nazwany metafo-

rycznie przez Fryderyka Nietzschego „mierci Boga”. Metafora autora Wiedzy

radosnej oznacza zanik tradycy jnego fundamentu moralnoci ikultury. Nihilizm

pojawiasi tam, gdzie istnienie, moralno, poznanie czy kultura trac trwały

iniezmienny f undament. Drug i element okrelajcy spec yk nihi lizmu odnosisi

do zanegowania wszelkiej celowoci w iata iczłowieka. Wkonsekwencji cała rze-

czy wisto stajesi cigle zmieniajcsi całoci, złoon zrónych hory zontów

pozbawionych sensu. Jeli nie ma celowoci, tocigłe stawaniesi nie ma celu

ostatecznego ijest skaz ane na nico. Trzecim elementem charak terystycznym dla

nihilizmu jest zredukowanie podmiotu do czystej funkc jonalnoci. Tego rodzaju

uprzedmiotowienie podmiotu dokonałosi szczególnie za spraw nowoytnej

nauki itechniki. Czwarty element nihilizmu stanowi równa wano wszystk ich

sdów wartociujcych, co jest równoznaczne ze stwierdzeniem, e aden sd

wwymiarze aksjologicznym nie jest prawdziwy. Tooznacza, e ocena danego

zdarzenia czy danej rzeczy wistoci nie wypły wa zobiekty wnej oceny przedmiotu,

ale jest owocem wolnoc i podmiotu ijego arbitralnych sdów war tociujcych



171 Por. tame, s.48–61.

172 Tene, La losoa della storia riparte dalla persona, „Avvenire” 23lutego 2024, s.17.

173 Por. tene, Nihilizm teoretyczny i„mier metazyki”, dz.cyt., s.17–24.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 163

Possenti naley do grona tych mylicieli, którzy nie zgadzajsi zinterpreta-

cj nihilizmu jako przeznaczenia, któremu naleysi podda. Dlatego postuluje

onjego przezwycienie na gruncie lozoi bytu. Odrzucenie nihilizmu teo-

retycznego umoliwia przezwycienie nihilizmu praktycznego wwymiarze

moralnym. Possenti twierdzi, e nihilizm nie ma podstaw, eby by ostatnim

słowem lozoi, nie moe te by postrzegany znadmiern powierzchow-

noci jako nieuchronny proces upadku, który rozpoczłsi wstaroytnej

Grecji. Nihilizm jest błdem spekulatywnym, zdrad lub wykrzywieniem

pierwotnej idei bytu iprawdy. Jest onwydarzeniem, anie przeznaczeniem, dla-

tego mona wyj zkrgu nihilizmu poprzez przywrócenie kontaktu zbytem

iprawd.

Possenti utrzymuje, e uródeł nihilizmu ley zawsze zapomnienie bycia,

porzucenie poznania realnego. Nie poznajesi rzeczyw istoci przez jej kontem-

placj, ale poprzez postaw sprawowania nad ni władzy, woli mocy. Nihilizm,

anty realizm izapomnienie prawdy bycia tworz triad, której elementy przeni-

kajsi wzajemnie. Possenti wprowadza wic kategori „trzeciego eglowania”,

nawizujc do wielkiej metafory „drugiego eglowania”, opisanej przez Platona

wdialogu Fedon– tosymbol dotarcia do tego, co ponadzmysłowe. Rozwój

metazyki dokonałsi wtrzech formach „eglowania”, zmierzajc ku bardziej

adekwatnemu teoretycznemu rozumieniu prawdy bytu. „Trzecie eglowanie”

odnosisi do w.Tomasza zAkwinu oraz lozoi bytu, rozwijanej wubiegłym

stuleciu.

Wprzekonaniu Possentiego, lozoa nihilist yczna jest myleniem antyme-

tazycznym, anihilistyczne zakwestionowanie metazyki łczysi zprzyj-

ciem tezy, e wszystkie rzeczy ciglesi staj inie ma niczego stałego. Possenti

opowiadasi za personalistyczn lektur kondycji człowieka iwspółczesnego

społeczestwa. Kategoria osoby jest gwarancj obrony człowieczestwa wob-

liczu zagroe cywilizacji technicznej. „Kwestia techniki nie jest czym tech-

nicznym, ale duchowym ikulturowym. Rodzi pytanie opodstawowe formy

przyczynowoci historycznej, czyli osiły, które wnajwikszym stopniu wpływaj

174 Por. G.Mura, Intervista aViorio Possenti su „Nichilismo emetasica”, „Aquinas. Ri-

vista Internazionale di Filosoa” XLIX (2006), n.1, s.255; J.Rejewska, Wierno prawdzie

warunkiem bycia podmiotem moralnym. Porównanie koncepcji Tadeusza St ycznia iAlaina Badiou,

„Ruch Filozoczny” 78 (2022), nr1, s.147–169.

rozdział ii

164

na transformacj człowieka igeneruj now histori”. Narodziny idei osoby

stanowił y głboki zwrot whistorii ludzkoci. Wopinii Possentiego personalizm,

który wXXw. odegrał wielk rol wetyce, polit yce iprawie, wy maga odrodzenia

wobecnym stuleciu. Towłanie lozoa osoby jest najlepszym panaceum na

antypersonalizm zrodzony przez nihilizm.

Omawiany autor twierdzi, e do przezwycienia nihilizmu moralnego ko-

nieczna jest rehabilitacja rozumu spekulatywnego. Tylko wten sposób mona

pokona najpierw teoretyczn, apóniej prakt yczn wersj nihilizmu. Possenti

wy raa przekonanie, e lozoa, która bdzie tworzona wprzyszłoci, po epoce

dominacji nihilizmu, przyjmie posta lozoi personalistycznej, przyw racajc

właciwe znaczenie jednostce ludzkiej. Kontur y tego rodzaju lozoi człowieka

s widoczne m.in.wdziełach Sørena Kierkegaarda iFiodora Dostojewskiego

(–). Dlaczego? Poniewa cidwaj myliciele wskazuj na pozytywn

drog wyjcia zkrgu nihilizmu. Dla Kierkegaarda kluczowe znaczenie ma ro-

zumienie człowieka jako jednostki. Podobnie bohaterowie Dostojewskiego s

realnymi podmiotami zakorzenionymi wegzystencji. Tokonkretne jednostki,

które nie gin wtłumie, nie s zwykłymi elementami wikszej całoci, lecz s

zdolne do uznania niepowtarzalnej jednostkowoci własnej iinnych ludzi.

Poniewa antyhumanistyczny nihilizm widzi przepa tam, gdzie mogłaby, by

moe, odrodzisi autentyczna wizja osoby, dlatego wydaje misi– stwierdza

Viorio Possenti– e Kierkegaard iDostojewski nie wystarcz do tego, aby osłabi

antyhumanistyczn tendencj, która od jakiego czasu jest obecna wkulturze

iktóra osignła ju, by moe, swój szczyt. Ich przesłanie trzeba uzupełni wizj

ontologiczn, która ukae substancjalny charakter osoby ijej powołanie, stajcsi

wten sposób ontologicznym iaksjologicznym personalizmem176.

Tego rodzaju personalizm, przezwyciajc antyhumanistyczny nihilizm

wwersji teoretycznej ipraktycznej, stanowi centralny element lozoi przy-

szłoci, która zastpi obecn form lozoi, bdc pod wieloma wzgldami

175 V.Possenti, L’uomo postmoderno…, dz.c yt., s.11. Por. O.Gavendová, Nihilizmus ako

východisko pre náboženskú skúsenos, „eologos” 16 (2014), . 3, s.86–96; M.Szulakiewicz,

Oczłowieku wczasach trudnych. Urywki lozoczne, Toru 2012.

176 V.Possenti, Filozoa po nihilizmie, dz.cyt., s.79. Por. K.Stachewicz, Myle los czło-

wieka. Studium lozoczne, Kraków 2023.

Spór dotyczący rozumienia człoWieka jakooSoby 165

krytyk osoby, podmiotu, metazyki, religii, moralnoci czy kultury. Wten

sposób nowa lozoa osoby stworzy te moliwo odnowienia mylenia mo-

ralnego, które wzachodnim krgu kulturowym zostało zdominowane przez

ide autonomii moralnoci, obowizku iimperatywu kategorycznego wujciu

Immanuela Kanta. Possenti ywi nadziej, e „kategorie egzystencji, wolnoci,

zła, winy, do których odwołujsi Kierkegaard iDostojewski, mog stanowi

pocztek wyjcia zimpasu, wktórym do dzisiaj znajdujesi pokantowska lo-

zoa moralna”.

***

Ostry spór midzy podejciem personalistycznym iantypersonalistycznym

stanowi wany element współczesnych wojen kulturow ych. Jego egzemplikacj

jest debata prowadzona we W łoszech, która dotyczy rozumienia człowieka jako

osoby. WItalii spór opojcie osoby jest wanym elementem dyskusji midzy

zwolennikami bioetyki laickiej ireprezentantami bioetyki katolickiej. Koniecz-

no usunicia pojcia osoby zrozwaa lozocznych idebaty publicznej

stanowi jeden zgłównych tematów podejmowanych wopracowaniach Roberta

Esposita. Wprzekonaniu tego autora ycie osobowe charakteryzujesi tym,

e nazywajc kogo „osob” lub co „osobowym”, awic wartociowym, cen-

nym igodnym szacunku, zkoniecznoci pozbawiasi skutecznej ochrony tych

wszystkich, którym takategoria nie przysługuje. Do grona obroców pojcia

osoby, którzy odrzucaj załoenia lozoi impersonalnej, naley Viorio Pos-

senti. Wanym elementem lozoi Esposita, kry tykowanym przez Possentiego,

jest twierdzenie owykluczajcym charakterze pojcia osoby. Według Possen-

tiego, jest dokładnie odw rotnie: towłanie pojcie osoby włcza wmak symalny

sposób, poniewa zgodnie zjego znaczeniem, wszyscy ludzie s od momentu

poczcia równorzdnymi podmiotami, które posiadaj takie same prawa.

177 V.Possenti, Filozoa po nihilizmie, dz.cyt., s.82.

Rozdział III

Godność życia ludzkiego wkontekście

zapłodnienia invitro

Po przedstawieniu najwaniejszych nurtów iparadygmatów, obecnych wroz-

waaniach bioetycznych we W łoszech, atake po dokonaniu prezentacji pogl-

dów antropologicznych Roberta Esposita iVioria Possentiego, mona teraz

podda analizie wieloletni debat lozoczn ipolityczn, która wtym kraju

dotyczy wykorzystania metod sztucznego zapłodnienia, nazywanego take

zapłodnieniem invitro, rozrodem wspomaganym medycznie lub zapłodnieniem

pozaustrojowym. Nie ulega wtpliwoci, e stosowanie tego rodzaju procedur

medycznych budzi powane kontrowersje natury moralnej. Wkonsekwencji

wwielu pastwach toczsi od kilkudziesiciu lat trudne debaty wiatopogl-

dowe, dotyczce etycznych iprawnych aspektów tego zagadnienia.

Wtym kontekcie szczególnie interesujcym przypadkiem s Włochy.

Wtym kraju wr. weszła wycie ustawa regulujca stosowanie metod

rozrodu wspomaganego medycznie, arok póniej przeprowadzono ogólnona-

rodowe referendum dotyczce czciowego uchylenia tego prawa. Oywiony

namysł nad tym zagadnieniem trwa we włoskim społeczestwie od kilku dekad,

natomiast najbardziej intensy wna dyskusja miała miejsce wlatach –.

Wtym okresie na temat zapłodnienia invitro w ypowiedzielisi przede wszyst-

kim przedstawiciele bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej. Spór dotyczcy

rozrodu wspomaganego bardzo wyranie pokazał głbokie rónice istniejce

midzy tymi dwoma paradygmatami bioetycznymi.

rozdział iii

168

Swoje zdanie wtej sprawie wyraziło publicznie take bardzo wielu intelek-

tualistów, naukowców, polityków, dziennikarzy itp. Szczególnie szeroko były

komentowane stanowiska dwojga znanych intelektualistów: zjednej strony

Oriany Fallaci, która wyraziła swój sprzeciw wobec stosowania sztucznego

zapłodnienia, jednoczenie opowiadajcsi za ochron ycia ludzkiego od

momentu poczcia, zdrugiej– Emanuela Severina, który był zwolennikiem

stosowania tej procedury medycznej, kwestionujc człow ieczestwo ludzkiego

embrionu iakceptujc en bloc współczesn rewolucj biotechnologiczn.

1. Debata publiczna dotycząca prokreacji

wspomaganejmedycznie

Wlatach – wItalii toczyłasi niezwykle intensywna dyskusja wokół

wykorzystania technik zapłodnienia pozaustrojowego. Dwa kluczowe momenty

tej debaty toprzyjcie ustawy regulujcej stosowanie tego rodzaju procedur

medycznych oraz ogólnonarodowe referendum wsprawie czciowego uchy-

lenia tego prawa.

1.1. Charakterystyka ustawy osztucznym zapłodnieniu

Wdniu lutego r. prezydent Włoch Carlo Azeglio Ciampi podpisał

ustaw pt. Przepisy dotyczce prokreacji wspomaganej medycznie (Norme inma-

teria di procreazione medicalmente assistita)



. Dokument reguluje wykorzystanie

technik zapłodnienia pozaustrojowego ijest powszechnie nazywany ustaw

nr lub ustaw /. Pi dni póniej nastpiła promulgacja tego doku-

mentu we włosk im dzienniku urzdow ym „Gazzea Uciale della Repubblica

1 Na temat sztucznego zapłodnienia wkraju nad Tybrem opublikowałem wostatnich

latach trzy nastpujce artykuły naukowe: Czy embrion jest osob? Spór osztuczne zapłod-

nienie we Włoszech, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 5 (2007), s.157–172; Prymat prawa

nad etyk? Nowy etap włoskiego sporu ometod invitro, „Studia Ecologiae et Bioethicae”

13 (2015), nr2, s.45–67; Argumentacja lozoczna wsporze osztuczne zapłodnienie we

Włoszech wlatach 2004–2014, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 13 (2015), nr2, s.69–91.

Wtej czci monograi niektóre fragmenty tych opracowa s przywołane jako cytowania

lub wformie gruntownie zmienionej iznaczco poszerzonej, zuwzgldnieniem nowych

aspektów badawczych.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 169

Italiana”, który jest odpowiednikiem polskiego „Dziennika Ustaw”



. Nowe

prawo weszło wycie marca r. Wten sposób Włochy dołczył y do coraz

wikszej grupy pastw, wktórych stosowanie metod prokreacji wspomaganej

medycznie jest uregulowane odrbnymi ustawami. Ostateczne przyjcie tego

prawa poprzedziła k ilkuletnia dyskusja parlamentarna oraz niezwykle oywiona

debata publiczna. Za przyjciem ustawy opowiedzielisi przedstawiciele bio-

etyki katolickiej ikonserwaty wno-prawicowa cz włoskiej opinii publicznej,

natomiast jest przeciwnikami byli reprezentanci bioetyki laickiej imieszkacy

Włoch opogldach lewicowo-liberalnych. Wielu przedstawicieli pierwszego

obozu uznało przyjte prawo za najlepsze wEuropie, natomiast reprezentanci

drugiego rodowiska byli odmiennego zdania.

Najwaniejszym ijednoczenie najmocniej kwestionowanym przez du

cz opinii publicznej rozstrzygniciem ustaw y zr. jest uznanie ludzk iego

zarodka jako istoty ludzkiej od chwili poczcia. Tego rodzaju deklaracja ozna-

cza potwierdzenie prawa kadego ludzkiego embrionu do narodzin– take tej

ludzkiej istoty, która została poczta wprobówce. Artykuł  ustawy /

zawiera nastpujcy zapis: „Aby ułat wi rozwizy wanie problemów rozrodu wy-

nikajcych zbezpłodnoci (sterilità) lub niepłodnoci (wł. infertilità) człow ieka,

dozwolone jest stosowanie prokreacji wspomaganej medycznie, na warunkach

2 La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, Norme inmateria di procrea-

zione medicalmente assistita, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana” 145 (2004), n.45,

s.5–13.

Obecnie na wiecie wykorzystujesi ok.20 rónych technik zapłodnienia pozaustro-

jowego, które naley odróni od sztucznej inseminacji. Wprzypadku sztucznej inseminacji

chodzi ozapłodnienie wewntrzustrojowe, poniewa mskie komórki rozrodcze s wprowa-

dzane do organizmu kobiety. Natomiast przy zapłodnieniu pozaustrojow ym poczcie nowego

dziecka dokonujesi poza organizmem matki. Tak sztuczna inseminacja, jak isztuczne za-

płodnienie mog by homologiczne lub heterologiczne. Do technik homologicznych nale

te, które wykorzystuj gamety małonków. Wprzypadku technik heterologicznych jedna

gameta lub obydwie pochodz od dawców zewntrznych. Por. S.Leone, Riproduzione assistita,

w:Nuovo Dizionario di Bioetica, acura di S.Leone, S.Privitera, Roma 2004, s.1031–1042.

4 Por. Ch. Valentini, La fecondazione proibita, Roma 2004; D.Pazienza, Io ela feconda-

zione assistita, Roma 2004; T.A.Innocenti, La famiglia articiale, Firenze 2004; M.Cecoi,

Procreazione medicalmente assistita, Roma 2004; A.Celoo, N.Zanon, La procreazione me-

dicalmente assistita. Amargine di una legge controversa, Milano 2004.

Por. M.Mengarelli Flamigni, Cellule obambini? Perché la leg ge sulla procreazione assistita

fa discutere, Milano 2004.

rozdział iii

170

iwsposób przewidziany wniniejszej ustawie, która zapewnia prawa wszystkich

zaangaowanych osób, wtym dziecka pocztego”. Tego rodzaju stwierdzenie

pozostaje wsprzecznoci zustaw nr zr., która wprowadziła wkraju

nad Tybrem prawn dopuszczalno przerywania ciy. Uznanie ludzkiego

embrionu od pocztku jego istnienia za dziecko, które ma wsobie podmiotowo

prawn, stanowi fundament aksjologiczny ustawy /



. Wpewnym sensie

mona porówna znaczenie tego fundamentu zrol, jak odgrywa preambuła

wkonstytucji danego kraju.

Zdaniem Carla Casiniego (–), znanego polityka iprawnika, zało-

yciela włoskiego Ruchu na rzecz ycia (Movimento per la Vita), zumieszczenia

dziecka pocztego wród podmiotów, który m naley zag warantowa prawa, w y-

nik aj nastpujce konsekwencje: a) e embrion jest bytem ludzkim; b)e jest nim

na równi zmatk, ojcem, lek arzem ipersonelem medycznym; c)e tak rozumiana

podmiotowo ludzka iprawna rozpoczynasi wmomencie zapłodnienia, gdy

zpołczenia eskiej komórki rozrodczej imskiej komórki rozrodczej powstaje

nowy iodrbny organizm. Tego rodzaju rozwizanie prawne wypływa zprze-

konania, e od momentu poczcia ludzki embrion posiada okrelon tosamo

iwłasny kod genetyczny.

Casini twierdzi, e ztej fundamentalnej zasady człowieczestwa dziecka

pocztego w ypły waj trzy kry teria, które łczsi ze sob iznajduj swój wyraz

wustawie regulujcej stosowanie metod sztucznego zapłodnienia. Po pierw-

sze, pry mat dziecka wstosunku do dorosłych. Tego rodzaju zasada została uro-

czycie ogłoszona wr. wKonwencji Praw Dziecka. Mówi ona, e wkadej

decyzji dotyczcej dorosłych idzieci naley da pierwszestwo interesom dzieci.

Po drugie, zasada równoci. Wszyscy ludzie s równi pod wzgldem godnoci.

Odnosisi totake do ycia ludzkiego wfazie embrionalnej. Istnieje moralny

obowizek, aby traktowa ludzki embrion od momentu zapłodnienia zgod-

nie zzasadami szacunku iochrony, które stosujesi wstosunku do jednostek

6 La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, dz.cyt., art.I, s.5.

Por. Procreazione assistita. Commento alla Legge 19 febbraio 2004 n.40, acura di

P.Stanzione, G.Sciancalepore, Milano 2004; M.Doglioi, A.Figone, Procreazione assistita,

Assago 2004.

8 Por. C.Casini, Procreazione assistita. Introduzione alla nuova legge, Cinisello Balsamo

2004, s.16–17.

9 Por. tame, s.13–15.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 171

ludzkich jako osób. Po trzecie, zasada ostronoci. Wsytuacjach wtpliwych

naley zastosowa takie rozwizania praktyczne, które mog chroni ycie, anie

tak ie, które bd jeniszczy. Zasada ostronoci jest powszechnie akceptowana

m.in.wobszarze ekologii. Zgodnie ztakim rozumowaniem, nie wolno wpro-

wadza jakichkolwiek innowacji technologicznych czy genetycznych, jeli nie

ma pewnoci, e nie bd one przynosi adnych szkód.

Konsekwencj uznania osobowego charakteru dziecka pocztego jest w pro-

wadzenie zakazu jakichkolwiek form klonowania człowieka, manipulacji ge-

netycznych, wytwarzania ludzkich embrionów wcelach naukowych, selekcji

preimplantacyjnej, zamraania iniszczenia ludzk ich embrionów itd. Wustawie

/ tym zagadnieniom zostały wcałoci pow icone dwa artykuły ( i),

które wskazuj róne rodki ochrony ycia ludzkiego na etapie embrionalnym.

Włoskie prawo regulujce zapłodnienie invitro– wwersji przyjtej wr.,

przed wprowadzeniem zmian wkolejnych latach– zabraniało przeprowadzania

jakichkolwiek eksperymentów medycznych zwykorzystaniem ludzkich emb-

rionów, których waden sposób nie wolno traktowa jako zw ykłego materiału

laboratoryjnego. Zgodnie zustaw zr., badania kliniczne ieksperymen-

talne wykorzystujce ludzkie zarodki s dopuszczalne t ylko wówczas, gdy słu

celom terapeutycznym idiagnostycznym odnoszcymsi do ochrony zdrowia

irozwoju samego zarodka oraz jeeli nie s dostpne metody alternatywne.

Zabronione jest natomiast wy twarzanie ludzkich embrionów do celów badaw-

czych lub eksperymentalnych.

Załoyciel włoskiego Ruchu na rzecz ycia zauwaa wswoim komentarzu do ustawy

regulujcej stosowanie metod rozrodu wspomaganego, e wtym akcie prawnym uzasadnie-

nie godnoci ludzkiego embrionu nie zawiera argumentów teologicznych, odnoszcychsi

m.in.do antropologii biblijnej, która mówi oczłowieku jako owocu dzieła stworzenia. „Po-

jawieniesi człowieka zniczego– twierdzi Casini– nie jest byle jakim wydarzeniem. Jest

tonajwaniejsze wydarzenie stworzenia. Sposób, wjaki Stwórca zaplanował pocztek ycia

ludzkiego, nie moe by pozbawiony znaczenia. ycie ludzkie nie moe by uwaane za

produkt technologii. Ustawa 40/2004 nie wziła pod uwag czwartego kryterium, które

zpewnoci, aby by dostrzeone wcałej swojej intensywnoci, wymaga siły wiary lub

przynajmniej wyczucia harmonii, tajemnicy obecnej wstworzeniu. Zamiast tego parlament

próbował wytyczy drog zgodn zpozostałymi zasadami. Czciowo musi toudało” (tam-

e, s.14–15). Por. W.Kuko, Dylematy etyczne dotyczce bada prenatalnych prowadzonych

wPolsce, „Teologia iMoralno” 14 (2019), nr1, s.121–138.

11 Por. F.Santosuosso, La procreazione medicalmente assistita. Commento alla Legge

19febbraio 2004 n.40, Milano 2004.

rozdział iii

172

Ustawa przy jta wr. zakazywała take jak iejkolwiek formy selekcji do

celów eugenicznych zarodków igamet lub zabiegów, które– poprzez techniki

selekcji, manipulacj lub inne procedury– maj na celu zmian dziedzictwa

genetycznego zarodka igamet lub wstpne okrelenie ich cech genetycznych,

zwyjtkiem interwencji majcych cele diagnostyczne iterapeutyczne. Zabro-

nione s zabiegi k lonowania poprzez transfer jdra, wczesny podział zarodkowy

lub ektogenez, zarówno wcelach prokreac yjnych, jak ibadawczych. Nie wolno

take „zapładnia gamety ludzkiej gamet innego gatunku itworzenia hybryd

lub chimer”.

Włoski ustawodawca wskazuje róne formy ochrony ycia pocztego, które

powinny by zachowane przy stosowaniu metody invitro. Jedn znich jest zakaz

kriokonserwac ji iniszczenia zam roonych zarodków. Procedury medyczne doty-

czce w ytwa rzania za rodków nie mog powoły wa do istnienia liczby embrionów

wik szej ni bezwzgldnie konieczna do jednorazowej iakt ualnej implantac ji, ale

nigdy wicej ni t rzy dla kadej próby. Wsz ystkie powoła ne do istnienia embriony

musz by umieszczone bezporednio worganizmie matki. Jeeli przeniesienie

zarodków do wntrza ciała kobiety nie jest moliwe zpowodu powanej iudo-

kumentowanej przyczy ny siły w yszej, zw izanej znieprzewidywalny m stanem

zdrowia matk i wchwili zapłodnienia, dopuszczasi zamraanie samych zarod-

ków do dnia przeniesienia, które powinno nastpi tak szybko, jak tomoliwe.

Wtym przypadku zamroenie embrionu jest jedynym sposobem ochrony po-

cztego ycia, nawet jeli wiadomo, e zamraanie irozmraanie embrionów

prowadzi czsto do ich mierci. Rodzice korzystajcy zrozrodu wspomaga-

nego powinni by informowani oliczbie oraz, na ich wniosek, ostanie zdrowia

wy tworzonych zarodków, które maj zosta przeniesione do organizmu matki.

Dopuszczalna jest kriokonserwacja gamet mskich ieskich po uzyskaniu

wiadomej ipisemnej zgody.

12 La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, dz.cyt., art.14, s.10.

13 Jednym zproblemów zwizanych zrozrodem wspomaganym, dyskutowanym take

obecnie, jest sytuacja embrionów, które nie mog by umieszczone wmacicy zpowodu

choroby matki. Wustawie przewidujesi wyzdrowienie matki iwszczepienie embrionu.

Natomiast ustawodawca nie przewidział sytuacji, kiedy choroba lub mier matki uniemo-

liwi na zawsze implantacj zarodka. Por. C.Iacone, Il silenzio del legislatore, Padova 2019;

G.Russo, Bioetica indialogo. Fondamenti etesti, Messina 2023, s.139–140.

14 Por. La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, dz.cyt., art.14, s.10.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 173

Warto wtym miejscu zauway, e niska skuteczno metod rozrodu wspo-

maganego prowadzi do wysokiego poziomu miertelnoci embrionów przed

implantacj, atake po wszczepieniu do organizmu matki. Prawo przyjte

wr. maksymalnie ograniczyło miertelno embrionów na etapie preim-

plantacyjnym. Wprowadzono take zakaz stosowania tzw.redukcji płodowej,

która prowadzi do unicestwienia dziecka włonie matki. Zgodnie ztustaw,

dzieci urodzone wwyniku zastosowania technik prokreacji wspomaganej me-

dycznie maj status dzieci urodzonych wmałestwie lub dzieci uznanych

prawnie przez par, która wy raziła ch skorzystania ztej procedury medycznej.

Ustawa / okrela, e mog uzyska dostp do technik prokreacji

wspomaganej medycznie dorosłe pary rónej płci, bdce wzwizku małe-

skim lub konkubinacie, wwieku potencjalnie rozrodczym ioboje yjcy. Stoso-

wanie prokreacji wspomaganej medycznie jest dozwolone, jeli nie ma innych

skutecznych metod terapeutycznych, aby usun przyczyny bezpłodnoci lub

niepłodnoci.

Stosowanie technik rozrodu wspomaganego medycznie jest dopuszczalne wy-

łcznie wprzypadku stwierdzenia, e nie dasi winny sposób usun przyczyn

uniemoliwiajcych prokreacj iwkadym przypadku ograniczasi do przypad-

ków niewyjanionej bezpłodnoci lub niepłodnoci, potwierdzonej odpowiednim

dokumentem medycznym, atake przypadków bezpłodnoci lub niepłodnoci

spowodowanych przyczyn stwierdzon ipotwierdzon odpowiednim doku-

mentem medycznym15.

Włoski ustawodawca postanowił, e techniki prokreacji wspomaganej me-

dycznie powinny by stosowane woparciu odwie nastpujce zasady: a) stop-

niowalnoci, aby unikn wykorzystywania zabiegów obardziej uciliwym

dla pacjentów stopniu inwazyjnoci technicznej ipsychologicznej, kierujcsi

zasad mniejszej inwazyjnoci; b) wiadomej zgody. Ustawa łczy regulacje

dotyczce zapłodnienia invitro ze wsparciem prawnym inansow ym dla dzia-

ła podejmowanych przez władze rzdowe, gdy chodzi oprowadzenie bada

naukow ych nad patologicznymi, psychologicznymi, rodowiskowy mi ispołecz-

nymi przyczynami zjawisk bezpłodnoci iniepłodnoci oraz promocj działa

15 Tame, art.4, s.6.

rozdział iii

174

niezbdnych do ich usunicia lub ograniczenia. Zgodnie zwol prawodawcy,

władze rzdowe mog zachca do bada naukow ych nad technikami kriokon-

serwacji gamet, atake mog wspiera kampanie informacyjne iprewencyjne

dotyczce zjawisk bezpłodnoci iniepłodnoci.

Zustawy zr. wynika, e przed rozpoczciem procedury zapłodnie-

nia invitro ina kadym etapie jej stosowania lekarze powinni szczegółowo

informowa zainteresowane podmioty ometodach, problemach bioetycznych

oraz oewentualnych skutkach zdrowotnych ipsychicznych wynikajcych ze

stosowania samych technik, prawdopodobiestwa powodzenia iwynikajc ych

znich zagroe, atake zwizanych znimi konsekwencji prawnych dla kobiety,

mczyzny inienarodzonego dziecka. Ustawa / zezwala na stosowanie

technik rozrodu wspomaganego tylko jako extrema ratio, czyli jedynie wówczas,

gdy nie mona wjakikolwiek sposób usun przyczyn bezpłodnoci iniepłod no-

ci małonków. Włoski prawodawca ocenia adopcj jako rozwizanie bardziej

preferowane ni metody sztucznego zapłodnienia. Nakłada take na pracowni-

ków słuby zdrowia obowizek zapewnienia rodzicom moliwoci skorzystania

zprocedur adopcyjnych lub pieczy zastpczej jako alternatywy dla prokreacji

wspomaganej medycznie. Tego rodzaju informacje oraz te, które dotycz stop-

nia inwazyjnoci stosowanych procedur medycznych, „musz by podawane

dla kadej ze stosowanych technik oraz wsposób gwarantujcy kształtowanie

wiadomej iwiadomie wyraanej woli”.

Wanym elementem ustaw y /, ostro kr ytykowanym przez przedsta-

wicieli bioetyki laickiej, był zakaz sztucznego zapłodnienia heterologicznego,

który został uchylony wr. Tym zagadnieniem zajmiemysi wdalszej

czci tego rozdziału. Naley podkreli, e włoskie regulacje prawne sztucz-

nego zapłodnienia d do eliminacji sytuacji, wktórych zostałaby naruszona

relacja rodzice–dzieci. Wprzypadkach ekstremalnych dziecko zprobówki moe

mie trzy matki (biologiczn, noszc płód wswoim łonie, wsensie prawnym)

oraz dwóch ojców (biologicznego iwsensie prawnym). Prawo wprowadzone

we Włoszech zakazuje stosowania technik zapłodnienia pozaustrojowego ko-

bietom samotnym iparom homoseksualnym, atake zabrania macierzystwa

Por. R.Gubert, Introduzione al testo della legge 40/2004, w:Legge 40/2004 sulla

fecondazione articiale: la produzione dell’uomo, acura di G.Garrone, Milano 2007, s.17–28;

S.Serani, dz.cyt., s.65–70.

17 La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, dz.cyt., art.6, s.7.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 175

zastpczego istosowania technik zwykorzystaniem nasienia zmarłego ma

czy partnera yciowego.

Ustawa nr zr. uznaje zasad sprzeciwu sumienia, która daje leka-

rzom ipielgniarkom prawo do powstrzymaniasi od udziału wzabiegach,

których nie akceptuj zprzyczyn moralnych czy relig ijnych. Personel medyczny

oraz osoby wykonujce czynnoci pomocnicze wzakresie opieki zdrowotnej

nie maj obowizku uczestniczenia wprocedurach stosowania technik rozrodu

wspomaganego medycznie, jeeli zgłosz sprzeciw sumienia wodpowiedniej

deklaracji. Owiadczenia osób zgłaszajcych pragnienie korzystania zklauzuli

sumienia powinny by przekazane dyrektorom lokalnych jednostek opieki

zdrowotnej lub dyrektorom szpitali publicznych iautoryzowanych struktur

prywatnych. Sprzeciw mona zawsze wycofa lub zgłosi take po upływie

terminów ustawowych, przy czym, wtym przypadku, owiadczenie stajesi

skuteczne po upływie miesica od dnia jego złoenia odpowiednim organom.

„Sprzeciw sumienia zwalnia personel medyczny oraz osoby wykonujce czyn-

noci pomocniczej opieki zdrowotnej zwykonywania procedur iczynnoci

specjalnie ikoniecznie majcych na celu podjcie interwencji wzakresie pro-

kreacji wspomaganej medycznie, anie od pomocy poprzedzajcej inastpujcej

po zabiegu”.

Klauzula sumienia pracowników słuby zdrowia, zapisana wustawie

/, nazywana take medyczn klauzul sumienia, stanowi potwierdze-

nie rozwizania przyjtego wprawie aborcyjnym zr. We włoskim sy-

stemie prawnym istniej trzy formy sprzeciwu sumienia: wodniesieniu do

obowizkowej słuby wojskowej (która obecnie nie obowizuje wtym kraju),

wobec eksperymentów medycznych zwykorzystaniem zwierzt oraz klauzula

sumienia wobszarze ochrony zdrowia– wostatnim przypadku chodzi głównie

ozabiegi przerywania ciy istosowanie metod sztucznego zapłodnienia



Włoska ustawa oodmowie słuby wojskowej ze wzgldu na przekonania mo-

ralne ireligijne okrela alternatyw: pastwo szanuje iuznaje osobiste powody

odstpienia od obowizujcego prawa, dlatego usuwa ewentualne konsekwen-

cje karne icywilne oraz proponuje obywatelom opcj alternatywn wpostaci

18 Por. G.Rocchi, Le contradizioni della legge 40, w:Legge 40/2004 sulla fecondazione

articiale: la produzione dell’uomo, dz.cyt., s.29–67.

19 La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, dz.cyt., art.XVI, s.11.

20 Por. G.Gallo, L’Obiezione di coscienza all’aborto inEuropa, Roma 2009.

rozdział iii

176

słuby cywilnej. Podobn zasad kierujesi prawo dotyczce sprzeciwu wo-

bec prowadzenia eksperymentów zwykorzystaniem zwierzt: ustawa kładzie

nacisk na oferowanie metod alternaty wnych do eksperymentów na zwierztach

iprzewiduje relokacj osób pracujcych wtym sektorze.

Na przestrzeni ostatnich kilkudziesiciu lat zasada sprzeciwu sumienia

wobec słuby wojskowej oraz zasada sprzeciwu sumienia wodniesieniu do

eksperymentów zwykorzystaniem zwierzt nie budziły wspołeczestwie

włoskim prawie adnych napi czy kontrowersji. Niestety, nie mona tego

powiedzie oklauzuli sumienia pracowników słuby zdrowia. Ostry spór lo-

zoczny, prawny ipolityczny wtym obszarze trwa od kilku dekad. Zasadniczo

nie dotyczy onpersonelu medycznego uczestniczcego wstosowaniu procedur

zapłodnienia pozaustrojowego, poniewa osoby, które podejmuj decyzj, aby

pracowa zawodowo wtym obszarze s najczciej zwolennikami tego rodzaju

technik medycznych.

Zupełnie inaczej w yglda tasytuacja wobszarze ginekologii. Obecnie wIta-

lii dwie trzecie ginekologów korzysta zmedycznej klauzuli sumienia. Wkon-

sekwencji wniektórych regionach Włoch brakuje personelu medycznego do

przeprowadzania zabiegów aborcyjnych zgodnie zustaw /. Wostat-

nich latach media lewicowo-liberalne promuj jako swego rodzaju bohaterów

tych ginekologów, którzy nie korzystaj zklauzuli sumienia. Wprasie ukazujesi

wiele ar tykułów osk arajcych opopełnian ie przestpstwa t ych lekarzy, którzy–

korzystajc zzasady sprzeciwu sumienia– nie dokonuj aborcji wgranicach

prawnie dozwolonych, poniewa wten sposób sprzyjaj rzekomo podziemiu

aborcyjnemu. Wielu polityków, prawników idziennikarzy wzywa do karania

takich lekarzy– ekonomicznie bd przez blokowanie awansu zawodowego.

Wtrudniejszej sytuacji ni ginekolodzy znajdujsi we Włoszech farmaceuci,

którzy nie mog korzysta zzasady sprzeciwu sumienia, np.przy sprzeday

21 Por. Caritas Italiana, Obiezione alla violenza. Servizio all’uomo. 30 anni di obiezione di

coscienza inItalia, 25 anni di servizio civile inCaritas, Torino 2003.

22 Por. A .Guarino, Obiezione di coscienza evalori costituzionali, Napoli 1992, s.63–110;

P.Mirabella, Coscienza esocietà. Lo spazio dell’obiezione di coscienza, Assisi 2012, s.20–29.

Por. P.Polito, Elogio dell’obiezione di coscienza, Milano 2013; F.Cembrani, G.Cembra-

ni, L’Obiezione di coscienza nella relazione di cura, Torino 2016; R.Santoro, Obiezione di co-

scienza eappartenenza religiosa: prime riessioni sui proli di novità, Bari 2019; G.S.Lodovici,

La coscienza del bene. La voce etica interiore, le sue deroghe alle norme, l’imputabilità morale,

l’obiezione alle leggi, Pisa 2020.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 177

preparatów aborcji chemicznej. Wobronie respektowania medycznej klauzuli

sumienia staj zdecydowanie przedstawiciele bioetyki katolickiej, natomiast

reprezentanci bioetyki laickiej postuluj jej usunicie zwłoskiego systemu

prawnego.

Warto wtym miejscu doda, e od kilku lat wItalii nowym zagadnieniem

wsporze omedyczn klauzul sumienia jest problem stosowania tej zasady wod-

niesieniu do pracowników słuby zdrowia opiekujcychsi pacjentami, którzy

zrónych racji osobistych daj przerwania leczenia. Wr. włoski parla-

ment przyjł ustaw dotyczc testamentu ycia, nazywanego take wniektó-

rych krajach testamentem biologicznym lub biotestamentem. Testament ycia

polega na antycypujcym wy raeniu woli przez osob pełnoletni lub opiekuna

prawnego– dokonanym wwarunkach pełnej przytomnoci umysłowej– doty-

czcym ewentualnego podjcia lub zaniechania wprzyszłoci rónego rodzaju

terapii medycznych imetod leczenia, na które dana jednostka ludzka zamie

rza lub nie zamierzasi zgodzi. Decyzja jest uprzednia idotyczy przyszłoci,

wktórej– zpowodu staroci, w ypadku drogowego, nieprzewidzianych zdarze

losowych lub rónych chorób– pacjent moe utraci zdolno w yraenia włas-

nej woli odnonie do podejmowanych wobec niego form leczenia iratowania

ycia.

Nowe przepisy umoliwiaj ludziom terminalnie chorym odmow leczenia

pod koniec ycia, wtym take sztucznego podtrzymywania fun kcji yciowych,

wsytuacji, gdy sami nie bd wstanie je ani pi. adna pomoc medyczna nie

moe by rozpoczta ani kontynuowana bez wiadomej zgody pacjenta, ajeli

nie bdzie onwstanie komunikowasi, lekarze bd musieli odniesi do

decyzji okrelonych wjego testamencie ycia. Przewidujc ewentualn nie-

zdolno do samostanowienia wprzyszłoci oraz po uzyskaniu odpowiednich

informacji medycznych oskutkach dokonanych wyborów, obecnie obowizu-

jce we Włoszech prawo przewiduje moliwo wyraenia przez kad osob

owiadcze dotyczcych leczenia, atake zgody lub odmowy, gdy chodzi otesty

diagnostyczne, decyzje terapeutyczne czy indywidualne zabiegi lecznicze.

Ustawa nr zr., wodrónieniu od włoskich reg ulacji prawnych doty-

czcych przerywania ciy zr. imetod sztucznego zapłodnienia zr.,

24 Por. F.Marin, Il ne vita el’aribuzione di responsabilità morale, „Medicina emorale”

66 (2017), n.5, s.617–632.

rozdział iii

178

nie zawiera adnego sformułowania, które podejmowałoby problem medycz-

nej klauzuli sumienia. Ustawa zobowizuje pracowników słuby zdrowia do

respektowania woli pacjenta, który nie zgadzasi na to, aby nawadnia jego

organizm ipodawa mu pokarm. Nawadnianie ipodawanie pokarmu zostały

okrelone wustawie jako zabiegi medyczne, zktórych pacjent moe zrezygno-

wa. Pracownicy słuby zdrowia s prawnie zobowizani do tego, aby zgodnie

zwol pacjenta zaprzesta nawadniania ikarmienia. Wr. ustawodawca nie

przewidział moliwoci stosowania wtakich okolicznociach klauzuli sumienia

przez tych pracowników słuby zdrowia, którzy zpowodu swoich przekona

religijnych lub moralnych uwaaj takie działanie za form samobójstwa wspo-

maganego medycznie.

Po dwóch latach sytuacja uległa zmianie na korzy personelu medycznego

dziki wyrokowi Trybunału Konstytucyjnego, który procedował spraw do-

tyczc pomocy wsamobójstwie wspomaganym medycznie. Zjednej strony,

Trybunał uznał klauzul sumienia personelu medycznego, stwierdzajc, e

lekarz nie ma obowizku pomaga pacjentowi wprzer waniu ycia na yczenie,

azatem nie ma onadnej powinnoci prawnej zwizanej zsamobójstwem wspo-

maganym medycznie. Zdrugiej za, chocia pojedynczy lekarz moe wyrazi

sprzeciw, konstytucyjnie chronione roszczenie pacjenta opomoc wmierci

musi zosta zaspokojone, azatem istnieje prawo podmiotowe do wspomaga-

nego samobójstwa. Dlatego wobec sprzeciwu sumienia konkretnego lekarza

szpital musi wypełni ten obowizek. Jest totaka sama sytuacja prawna, jaka

wystpuje wprzypadku przerywania ciy– włoskie prawo szanuje klauzul

sumienia pracowników słuby zdrowia, ale take uwzgldnia prawo kobiety

do aborcji. Trybunał Konstytucyjny uznał zatem zasad sprzeciwu sumienia

personelu medycznego, anie placówek słuby zdrowia.

1.2. Debata bioetyczno-polityczna związana zreferendum

Spór ozapłodnienie invitro midzy zwolennika mi bioetyki katolickiej iprzedsta-

wicielami bioetyki laickiej oraz debata społeczna dotyczca tego zagadnienia nie

zakoczył ysi wraz zuchwaleniem ustawy /. Wprost przeciw nie, wejcie

25 Por. La relazione di cura dopo la legge 219/2017. Una proposta interdisciplinare, acura

di M.Foglia, Pisa 2019.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 179

wycie nowego prawa doprowadziło do powanego zw ikszenia intensywnoci

ogólnonarodowej dyskusji na temat rozrodu wspomaganego medycznie, prowa-

dzonej na bardzo wielu rónych poziomach argumentacyjnych. Przeciwnicy

nowych regulacji prawnych przystpili do organizacji referendum wsprawie

uchylenia obowizujcej ustawy iprzekonywania opinii publicznej do takiego

rozwizania, natomiast obrocy ustawy kontynuowali prezentacj rónego

rodzaju argumentów etycznych, medycznych iprawnych za jej zachowaniem.

Warto wtym miejscu podkreli, e we włoskim systemie polityczno-

-prawnym instytucja referendum została pomylana jako korekta głosowania

parlamentarnego wsytuacji, gdy nie odzwierciedla ono woli społeczestwa.

Zgodnie ztak im rozumowaniem, ustawa przyjta przez parlament moe zosta

uchylona wcałoci lub czciowo, jeli tak  wol wy razi wgłosowaniu wikszo

obywateli. Tooznacza, e organizatorzy rónego rodzaju referendów ogólno-

narodowych musz za kadym razem przekona połow plus jeden, majcych

wItalii czynne prawo wyborcze, aby udalisi do urn iwwikszoci zagłosowali

za zniesieniem całkowitym lub czciowym danej ustawy.

Inicjatorem przeprowadzenia referendum wsprawie invitro była niew ielka

partia polityczna Radyka łowie Włoscy (Radicali Italiani), której historycznym

liderem był Marco Pannella (–). Wdniu marca  r. przedstawi-

ciele tej partii, która promuje wartoci laicko-liberalne oraz skrajnie lewicowe,

złoyli do Sdu Kasacyjnego wniosek oprzeprowadzenie referendum uchy-

lajcego ustaw regulujc stosowanie rozrodu wspomaganego medycznie.

Wlipcu r. zostało zawarte porozumienie midzy Radykałami Włoskimi

26 Wlatach 2004–2005 opublikowano we Włoszech na temat zapłodnienia invitro kil-

kadziesit ksiek oraz tysice artykułów naukowych ipublic ystycznych. Do najwaniejszych

opracowa naley zaliczy nastpujce publikacje: Referendum sulla fecondazione assistita. Ai

del Convegno svoltosi aRoma 10 dicembre 2004, acura di M.Ainis, Milano 2005; F.Agnoli, La

fecondazione articiale. Quello che non vi vogliono dire, Bologna 2005; R.Balduzzi, C.Ciroo, Le

mani sull’uomo. Quali ontiere per la biotecnologia?, Roma 2005; La procreazione medicalmente

assistita: ombre eluci, acura di E.Camassa, Trento 2005; C.Casalone, M.Picozzi, G.Toni-

ni, La fecondazione assistita. Un dibaito aperto tra scienza, morale, dirio epolitica, Milano

2005; F.Cocco, Ch. Bernardi, Procreazione assistita edati genetici. Brevi note, Milano 2005;

L.Colombo, Il sogno di essere madre. Una storia di fecondazione assistita, Milano 2005; La

procreazione medicalmente assistita: aualità bioetica eaualità giuridica, acura di P.Amodio,

Napoli 2005; A.Per tosa, La fecondazione articiale, Roma 2005; G.Tomarchio, Procreazione

medicalmente assistita, Caltanissea 2005; A.Gribaldo, La natura scomposta. Riproduzione

assistita, genere, parentela, Bologna 2005.

rozdział iii

180

iprzedstawicielami czci centrolewicy, zwizków zawodowych isektora wo-

lontariatu, aby ponownie skierowa do Sdu Kasacyjnego, ty m razem wspólny,

wniosek kilku podmiotów dotyczcy przeprowadzenia dwóch referendów:

jednego uchylajcego całkowicie ustaw /, adrugiego uchylajcego

jtylko czciowo.

Nastpnie rozpoczła si akcja zbierania wymaganych konstytucyjnie

tys. podpisów za takim rozwizaniem. Wdniu wrzenia r. do

Sdu Kasacyjnego dostarczono ponad milion podpisów popierajcych refe-

rendum wsprawie całkowitego uchylenia ustawy iponad  tys. podpisów

za czciowym uchyleniem tego prawa. Wakcji zbierania podpisów du rol

odegrało Stowarzyszenie Luca Coscioni, które prowadzi szeroko zakrojon

działalno społeczn, edukacyjn ipolityczn. Załoył jewr. Luca Co-

scioni ( –), wykładowca akademicki ipolityk zpartii Radykałowie

Włoscy, chory na stwardnienie zanikowe boczne, który– take zpowodu swojej

nieuleczalnej choroby– domagałsi liberalizacji przepisów dotyczcych pro-

wadzenia bada naukowych zwykorzystaniem zarodkowych komórek macie-

rzystych oraz legalizacji samobójstwa wspomaganego medycznie. Głównym

celem działalnoci tego stowarzyszenia jest podejmowanie działa na rzecz

wolnoci bada naukowych, promocja swobód obywatelskich, ochrona prawa

do nauki iindywidualnego samostanowienia, wspieranie liberalnych rozwiza

legislacyjnych dotyczcych zagadnie bioetycznych.

Wdniu stycznia r. Trybunał Konstytucyjny stwierdził niezgod-

no zwłosk konstytucj pytania referendalnego dotyczcego całkowitego

uchylenia ustawy  /, poniewa– zdaniem sdziów– ewentualne przefor-

sowanie takiego rozwizania pozbawiłoby społeczestwo regulacji prawnych

dotyczcych wanego problemu społecznego. Trybunał uznał jednoczenie

dopuszczalno referendum wsprawie czciowego uchylenia tego prawa. Osta-

tecznie przeprowadzenie ogólnonarodowego referendum zostało zaplanowane

na –czerwca r. Jego promotorzy przekonywali, e celem tej inicja-

tywy jest przede wszystkim zagwarantowanie zapłodnienia invitro dla wik-

szej liczby par borykajcychsi zproblemem bezpłodnoci lub niepłodnoci,

Por. Proibisco ergo sum. Dall’embrione al digitale, divieti eproibizioni made inItaly, acura

di F.Gallo, M.Perduca, Roma 2017; J.Agterberg, Libertà di decidere. Fine vita volontario

inOlanda, Lomazzo 2017; G.R.Gristina, Cosa fare se la mia vita non èpiù degna di essere

vissuta?, „Recenti Progressi inMedicina” 110 (2019), n.10, s.457–461.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 181

zniesienie ogranicze dotyczcych liczby tworzonych zarodków izagwaranto-

wanie wszystkim pacjentom moliwoci wyboru najodpowiedniejszych opcji

terapeutycznych.

Po pozyt ywnej decyzji Trybunał u Konstytucy jnego oraz po wskazaniu daty

referendum wsprawie czciowego uchylenia ustawy osztucznym zapłodnie-

niu rozpoczłasi niezwykle intensywna kampania referendalna. Wyjtkowy

charakter tej debaty społecznej mona porówna we W łoszech jedynie zreferen-

dum dotyczcym aborcji, które odbyłosi wmaju r. Do pójcia do lokali

wyborczych igłosowania na „tak ” wsprawie invitro wzywali przede wszystkim

organizatorzy referendum oraz rodowiska lewicowo-liberalne, atake wik-

szo mediów publicznych ikomercyjnych. Argumenty tych rodowisk został y

precyzyjnie wyraone m.in.wksice pt. Powody czterech tak, której autorami

s dwaj przedstawiciele bioetyki laickiej: Carlo Flamigni iMaurizio Mori.

Zkolei głównymi podmiotami, wzywajcymi do powstrzymaniasi od

głosowania, była prawicowo-konserwatywna cz włoskiego społeczestwa

oraz Kociół katolicki. Bardzo ciekaw ym zjawisk iem wkampanii referendalnej

okazałasi współpraca rónych grup społecznych opowiadajcychsi za za-

chowaniem ustawy /. Wtym kontekcie niezw ykle wan rol odegrał

Komitet Nauka & ycie (Comitato Scienza & Vita), który powstał wlutym

r. Wdziałalno Komitetu zaangaowałosi bardzo wielu wybitnych

intelektualistów reprezentujcych róne rodowiska naukowe, kulturalne ipo-

lityczne. Celem, który sobie postawiono, było przekonanie wdebacie publicznej

mieszkaców Włoch, eby powstrzymalisi od udziału wreferendum. Człon-

kowie Komitetu tł umaczyli społeczestw u swoje racje wmediach tradycy jnych

ielektronicznych, na konferencjach naukowych, podczas spotka zmieszka-

cami bardzo wielu miejscowoci. Wmanifecie załoycielskim tej organizacji

znajdujsi nastpujce słowa:

Tylko ochrona ipromocja ycia gwarantuj pełne poszanowanie praw kadego

człowieka. Tylko nauka słuca kademu człowiekowi jest bezpieczna przed

pokus wszechmocy. Tylko sojusz nauki iycia zapewnia stabilny iobiektywny

fundament społeczestwa zdolnego do umieszczenia wcentrum– nawet wprzy-

szłoci– wewntrznej godnoci kadej istoty ludzkiej na wszystkich etapach jej

28 Por. C.Flamigni, M.Mori, Le ragioni dei quaro sì, Milano 2005.

rozdział iii

182

istnienia, zwłaszcza gdy jest ona najbardziej bezbronna: na pocztku ina kocu

cyklu ycia, atake wchorobie, osłabieniu iniepełnosprawnoci29.

Przeciwnicy pójcia do urn argumentowali, e wreferendum chodzi nie

tylko ouchylenie konkretnych zapisów ustawy /, ale e sprawa doty-

czy tak naprawd decyzji „za” lub „przeciw” odnonie do przekształcania ycia

isamego człowieka, które umoliwia współczesna technika. Eksperymenty na

embrionach itraktowanie ludzkich zarodków jako zwykłego materiału labo-

ratoryjnego budz przeraenie nie tylko utych, którzy domagajsi prawnej

ochrony ycia od momentu poczcia, ale take utych, którzy obawiajsi, e

tego rodzaju praktyk i doprowadz do głbokiej inieodwracalnej metamorfozy

oblicza istoty ludzkiej. Wtym kontekcie warto zwróci uwag na powane

ostrzeenia płynce wtym obszarze ze strony takich mylicieli, jak Francis

Fukuyama czy Jürgen Habermas.

Zkolei zwolennicy sztucznego zapłodnienia iczciowego uchylenia

obowizujcego prawa podkrelali wdyskusji przed referendum, e waden

sposób nie wolno ogranicza wolnoci bada naukowych oraz prawa kobiet

imczyzn do posiadania potomstwa. Ich zdaniem, moralnie dopuszczalne

powinno by towszystko, co jest technicznie moliwe, podw yszajc poziom

jakoci ycia człowieka. Argumentowano take, e włoskie prawo regulujce

stosowanie metod zapłodnienia pozaustrojowego jest sprzeczne zkonstytucj,

antyeuropejskie, nieprzyjazne kobietom itp. Jeden zczsto powtarzanych

zarzutów, nagłanianych medialnie szczególnie przez antyklerykaln cz

organizatorów referendum, dotyczył rzekomej konfesyjnoci ustawy /,

tzn. przekonania, e jest toprawo stworzone na fundamencie katolickiego

paradygmatu mylowego.

Associazione Scienza & Vita, Alleati per il futuro dell’uomo, hps://www.scienzaevita.

org/noi-siamo/manifesto-fondativo/ (dostp: 30wrzenia 2024).

Por. F.Fukuyama, Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej,

tłum.B.Pietrzyk, Kraków 2004; tene, Identity: e Demand for Dignity and the Politics

ofResentment, New York 2018; J.Habermas, Przyszło natury ludzkiej. Czy zmierzamy do

eugeniki liberalnej?, tłum. M.Łukasiewicz, Warszawa 2003; tene, Im Sog der Technokratie.

Kleine politische Schrien XII, Berlin 2013; J.Ratzinger, J.Habermas, Etica, religione eStato

liberale, Brescia 2005.

31 Por. C.Casini, Procreazione assistita…, dz.cyt., s.29–42.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 183

Fałszywo tego ostatniego argumentu wprzekonujcy sposób w ykazał Mi-

chele Aramini, przedstawiciel bioetyki katolickiej, który wr. opublikował

ksik pt. Sztuczne zapłodnienie. Co mówi prawo iczego naucza Kociół. Jego

zdaniem, włoskie prawo regulujce stosowanie technik rozrodu wspomaga-

nego– jeli nawet jest uznawane za jedno znajbardziej restrykcyjnych wEu-

ropie– nie pozostaje wcałkowitej harmonii zdoktryn Kocioła katolickiego.

Dlatego nie jest toustawa katolicka, poniewa wocjalnej doktr ynie bioetycznej

Kocioła katolickiego nie ma akceptacji dla sztucznego zapłodnienia homolo-

gicznego iheterologicznego. Aramini przypomina, e wkatolickim nauczaniu

moralnym podkrelasi dwie podstawowe wartoci zwizane ztechnikami

przekazywania ycia: ycie istoty ludzkiej powołanej do istnienia iwyłczno

jego przekazywania wmałestwie. Wzwizku ztym sd moralny ometodach

sztucznego przekazywania ycia powinien by wydany wodniesieniu do tych

wartoci.

Wreferendum dotyczcym czciowego uchylenia ustawy / wziło

udział ,% mieszkaców Italii, natomiast ,% obywateli nie udałosi do

lokali wyborczych. Był towyrany sukces Komitetu Nauka & ycie. Zdecydo-

wana wikszo obywateli W łoch poparła stanowisko prezentowane przez ten

podmiot: aktywne iwiadome wstrzymaniesi od głosu. Był totake sukces

Kocioła katolickiego itych rodowisk, które wzywały do powstrzymaniasi

od udziału wreferendum. Wkonsekwencji zby t niskiej frekwencji nie uchylono

adnej czci obowizujcego prawa, regulujcego stosowanie technik rozrodu

wspomaganego medycznie.

Osoby uczestn iczce wreferendum odpowiadał y na cztery pytania referen-

dalne. Pierwsze dotyczyło zniesienia ogranicze odnonie do bada klinicz-

nych ieksperymentów medycznych zwykorzystaniem ludzkich embrionów.

Przeciwnikom ustaw y / chodziło oposzerzenie moliwoci pobierania

embrionalnych komórek macierzystych iich wykorzystywania wcelach tera-

peutycznych. Jest tostanowisko tej czci naukowców, którzy opowiadajsi

za powoływaniem do ycia nowych embrionów wcelu pozyskania embrional-

nych komórek macierzystych, zamiast ukierunkowania bada na pobieranie

32 Por. M.Aramini, La fecondazione articiale…, dz.cyt.

33 Por. tame, s.59–76; E.Silvestrini, Procreazione medicalmente assistita: che fare prima

edopo il referendum. La sda provocatoria della fecondazione articiale, Milano 2005, s.35–60.

34 Por. E.Silvestrini, dz.cyt., s.31–34.

rozdział iii

184

komórek macierzystych od osobników dorosłych. Wreferendum % tych,

którzy udalisi do urn, opowiedziałosi za takim rozwizaniem, % było

udzieliło odpowiedzi przeczcej.

Drugie pytanie dotyczyło uchylenia niektórych norm ograniczajcych do-

stp do technik sztucznego zapłodnienia. Chodziło ozakaz powoływania do

ycia invitro wicej ni trzech embrionów inakaz wszczepienia ich do łona

matki. Zwolennicy referendum kwestionowali take zasad, e dostp do tech-

nik sztucznego zapłodnienia maj tylko bezpłodne pary małeskie lub pary

yjce winnych stałych zwizkach. Wtej kwesti i ,% głosujcych powiedziało

„tak”, natomiast ,% było przeciwnego zdania.

Trzecie pytanie odnosiłosi do praw przysługujcych wszystkim podmio-

tom uczestniczcym wprocesie sztucznej prokreacji. Chodziło ozniesienie

art ykułu pierwszego, któr y przyznaje dziecku pocztemu tesame prawa, co oso

bie ju narodzonej. Jednoczenie proponowano, aby umoliwi w ykorzystanie

technik sztucznego zapłodnienia take dla innych celów ni bezpłodno par

małeskich. Za uchyleniem norm mówicych otakich prawach, szczególnie

prawach dziecka pocztego, opowiedziałosi ,% obywateli, a,% było

odmiennego zdania.

Czwarte pytanie dotyczyło uchylenia zakazu sztucznego zapłodnienia he-

terologicznego. Wkonsekwencji tego rodzaju zmiany ustawy /, sta-

łybysi prawnie dopuszczalne nastpujce techniki rozrodu wspomaganego:

zapłodnienie kobiety nasieniem mskim pochodzcym od mczyzny innego

ni jej partner; wszczepienie komórki jajowej pochodzcej od innej kobiety

izapłodnionej nasieniem partnera; wszczepienie komórki jajowej pochodzcej

od innej kobiety izapłodnionej nasieniem obcego mczyzny. Za tak zmian

wobowizujcym prawie było ,% Włochów, natomiast ,% powiedziało

„nie”.

Włoska debata referendalna przypomniała obardzo wanej kwestii doty-

czcej moliwoci poddawania pod głosowanie rozstrzygni ocharakterze

etycznym czy wiatopogldowym. Niektórzy komentatorzy zwrócili uwag,

e take dzisiaj powinnimysi uczy od staroytnych Rzymian „wyczucia

granicy”. Ju Cyceron twierdził, e pewne czyny nie stajsi dozwolone, jeli

35 Por. Redazione, Dopo i„Referendum” sulla procreazione, „La Civiltà Caolica” 2lipca

2005, s.3.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 185

nawet zostały przegłosowane przez w ikszo. Jego zdaniem, nigdy nie powinny

by poddawane pod głosowanie ta kie sprawy, jak np.kradzie, cudzołóstwo czy

naruszenie przysigi



. Posłuszestwo zasadom prawa naturalnego powinno

mie wyszo nad głosem opinii publicznej iwynikami sonday.

Warto wtym miejscu podk reli, e wlatach – wItalii bardzo po-

zyty wnym rezultatem sporu ozapłodn ienie pozaustrojowe było za interesowanie

duej czci społeczestwa współczesn rewolucj biotechnologiczn izna-

czce podniesienie poziomu wiadomoci bioetycznej wwymiarze społecznym.

Wanym elementem debaty referendalnej były nie tylko spory publicystyczne

prowadzone wprzestrzeni medialnej, ale take wymiana argumentów mery-

torycznych midzy przedstawicielami bioetyki katolickiej ibioetyki laickiej.

Potwierdzeniem ówczesnej dyskusji intelektualnej s pochodzce ztego okresu

raporty, monograe naukowe, opracowania. Dodatkowo wlatach –

zorganizowano we W łoszech wiele konferencji naukowych izrealizowano liczne

projekty badawcze dotyczce zapłodnienia invitro. Powołano do ycia wiele

fundacji istowarzysze, zajmujcychsi aktualnymi problemami bioetycznymi.

Wramach kampanii przedreferendalnej zorganizowano tysice spotka idys

kusji. Bardzo wielu lozofów, lekarzy, nauczycieli iprawników zaangaowałosi

wkampani informacyjn. Towszystko wyranie pogłbiło wiedz społeczestwa

opodstawow ych zagadnieniach bioetycznych. Na dodatek po referendum wwielu

regionach Włoch udałosi wykorzysta zapał ludzi do stworzenia wielu wanych

ipotrzebnych struktur, promujcych ocen etyczn szeroko rozumianej sfery

biomedycyny iprzybliajcych społeczestwu współczesne dylematy moralne37.

Wgrudniu r. Komitet Nauka & ycie został przekształcony wStowa-

rzyszenie Nauka & ycie, które do dzisiaj prowadzi bardzo aktywn działal-

no. Osoby ze wiata nauki, kultury, stowarzysze ipolityki, które utworzyły

Komitet, po niecał ym roku zało yły Stowarzyszenie Nauka & ycie. Głównym

celem szeroko zakrojonych działa podejmowanych przez torganizacj jest

kszta łtowanie w iadomoci społecznej wzakresie bioetyki iregulacji prawnych

Por. M.Sordi, Iclassici? Maestri di moderazione– rozmow prowadzi M.Blondet,

„Avvenire” 29czerwca 2005, s.28.

37 A.Kobyliski, Czy embrion jest osob? Spór osztuczne zapłodnienie we Włoszech,

art.cyt., s.172.

rozdział iii

186

dotyczcych zagadnie bioetycznych. Zdaniem twórców tej organizacji, po-

trzeba dzisiaj pogłbionego badania problemów zwizanych zwpływem nauki

itechnologii na ycie człowieka. Czym koniecznym jest obecnie podnosze-

nie wiadomoci, informowanie iszkolenia dotyczce kwestii kluczowych dla

przyszłoci człowieka.

Debata referendalna przekonała członków Komitetu Nauka & ycie, e

wielkie tematy dotyczce natury iwewntrznej godnoci kadego człow ieka– co

dzi okrelasi czsto mianem „kwestii antropologicznej”– potra poruszy

opini publiczn, uwiadomi jizaangaowa, gdy zostan przedstawione

wsposób przejrzysty inieideologiczny. Tego rodzaju rozumienie nauki iycia

sprzyja dialogowi społecznemu ipomaga uwiadomi sobie, jak badania na-

ukowe ipraktyka k liniczna, atak e biologia ichemia, genetyka ibioinynieria s

wstanie wskaza tegranice etyczne, których nie mona przekroczy bez znisz-

czenia podstawowych kamieni wgielnych naszej wspólnej ludzkiej natury.

2. Spór opoczątek życia człowieka

Wczasie włoskiej kampanii referendalnej ina przestrzeni kilku miesicy po jej

zakoczeniu najbardziej inspirujca lozocznie dyskusja dotyczyła statusu

ludzkiego embrionu idenicji ycia ludzkiego. Czy embrion jest człowiekiem?

Od jakiego momentu ludzki zarodek stajesi osob? Jak rozumie podmioto-

wo prawn ycia pocztego? Czy wolno tworzy iwykorzystywa ludzkie

embriony jako materiał laboratoryjny? Niezwykle ciekawa debata wokół tego

rodzaju zagadnie toczyłasi wperiodykach naukowych, ale przede wszystkim

wradiu itelewizji oraz na łamach wielu gazet iczasopism. Powany spór an-

tropologiczny odsłonił niezwykle głbokie rónice istniejce wtym obszarze

midzy zwolennikami bioetyki katolickiej iprzedstawicielami bioetyki laickiej.

Wtym kontekcie szczególn warto poznawcz maj wywiady przeprowa-

dzone zkilkunastoma najwaniejszymi włoskimi lozofami przez katolicki

dziennik „Avvenire”, który jest wydawany przez Konferencj Episkopatu Włoch.

Redakcja tej gazety zapytała ostatus ludzkiego embrionu irozumienie

ycia ludzkiego najwaniejszych mylicieli zwizanych zbioetyk laick oraz

38 Por. Associazione Scienza & Vita, Alleati per il futuro dell’uomo, art.cyt.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 187

tych, którzy utosamiajsi zbioetyk katolick. Egzemplikacj pierwszego

stanowiska s pogldy m.in.tak ich lozofów, jak Salvatore Natoli (–), Ser-

gio Givone (–), Salvatore Veca (–) iMassimo Cacciari (–).

Wspólnym elementem ich wypow iedzi na łamach „ Av venire” jest przekonanie,

e ludzki embrion nie jest człowiekiem idlatego nie moe korzysta ztakich

samych uprawnie jak osoba dorosła. Zkolei egzemplikacj drugiego stano-

wiska s pogldy m.in.takich mylicieli, jak Remo Bodei (–), Enrico

Berti (–), Dario Antiseri (–) iCarmelo Vigna (–). Wspólnym

elementem ich wypowiedzi jest podkrelenie niezbywalnej godnoci kadej

formy ycia ludzkiego iosobowego charakteru dziecka pocztego.

2.1. Argumenty autorów negujących człowieczeństwo embrionu

Nale cy do pierwszej grupy włoskich intelektual istów Salvatore Natoli, profe-

sor lozoi politycznej zUniwersytetu wMediolanie-Bicocca, jest zwolenn ikiem

etyk i neopogaskiej, która zawiera wsobie elementy myli greckiej (wszczegól-

noci sens tragizmu) ipotra odnale– jego zdaniem wprzeciwiestw ie do tra-

dycji chrzecijaskiej– ziemskie szczcie, pomimo w iadomoci ograniczenia

iskoczonoci bytu ludzkiego. Natoli wkilku swoich pracach przeprowadził

dogłbn iszczegółow analiz tematu bólu, który jest istotn czci ycia,

adla staro ytnych lozofów greckich był dr ug stron szczcia



. „Grecy czuj,

e s czci najwikszej inajbardziej powszechnej natury, okrutnej ijedno-

czenie boskiej, czuj, e s momentem tego wiecznego iniepowstrzymanego

przepł ywu, wktórym nie ma rónicy midzy dobrem azłem wten sam sposób,

wjaki ból zamieniasi wrado, arado wból”.

Wrozmowie zdziennikarzem „Avvenire” Natoli w yjani ł, dlaczego jest zde-

cydowany m zwolennikiem zapłodnienia invitro. Jego zdaniem, ludzki embrion

stajesi osob nie wmomencie poczcia, ale dopiero wraz zpojawieniemsi

systemu nerwowego



. Dlatego nie ma sensu twierdzenie, e embrion jest osob

potencjaln. Albo jestsi osob, albo nie. Wkonsekwencji mona prowadzi

39 Por. S.Natoli, Inuovi pagani, Milano 1995.

40 Por. tene, L’esperienza del dolore. Le forme del patire nella cultura occidentale, Milano

1986; tene, Il posto dell’uomo nel mondo. Ordine naturale, disordine umano, Milano 2022.

41 Tene, La salvezza senza fede, Roma 2007, s.61.

42 Por. tene, Bioetica epersona, Parma 2009.

rozdział iii

188

badania naukowe zwykorzystaniem ludzkich embrionów we wczesnej fazie ich

rozwoju, anawet wytwarza ludzkie ycie jako materiał do bada laboratoryj-

nych. Natoli uwaa, e mamy tutaj do czynienia zzasad „ycie za ycie”. Jego

zdaniem, perspekt ywa wynalezienia now ych technik leczenia rónego rodzaju

chorób, np.wykorzystujc zarodkowe komórki macierzyste, usprawiedliwia

umiercanie ludzkiego ycia wfazie embrionalnej.

Podobne stanowisko prezentuje Sergio Givone, profesor estetyk i zUniwer-

sytetu Florenckiego, który powicił cz swoich publikacji take takim zagad-

nieniom, jak nihilizm itragiczno. Givone twierdzi, e wepoce nowoytnej

centralne miejsce człowieka wwiecie zostało zak westionowane zjednej strony

przez biologi, azdrugiej przez technologi. Nowa wiedza biologiczna pokazała,

e jestemy natur wtaki sam sposób, jak kady inny gatunek istot yjcych.

Zkolei technologia przekonała człowieka, e moe tworzy maszyny pot-

niejsze ni onsam. Co wicej, biologia itechnologia zmusiły nas do uznania,

e podlegamy prawom, które nas determinuj, iaparatom, które nami rzdz,

amy nie jestemy wstanie zrobi nic lub prawie nic.

Givone uwaa, e autentycznym przyjciem na wiat jednostki ludzkiej s

narodziny, anie moment poczcia. Jego zdaniem, embrion nie jest t ylko iwyłcz-

nie swego rodzaju „materiałem ludzk im”, ale stanowi co wy jtkowo ludzkiego,

czym trzebasi zaopiekowa. Tooczywicie nie oznacza, e dziecko poczte

ma tesame prawa, co osoba ju narodzona. Givone twierdzi, e wprzestrzeni

współczesnych biotechnologii nie jest moliwa etyka ogólnych zasad, ale jedynie

etyka jednostkowoci, która ocenia kady przypadek wcałej jego złoonoci.

Uwaa, e nowoczesne techniki sztucznego zapłodnienia ibadania naukowe

zwykorzystaniem ludzkich embrionów jako materiału laboratoryjnego nie

stanowi ju dzisiaj sfery hipotez czy planów dotyczcych odległej przyszłoci,

ale s ju konkretnie istniejc rzeczywistoci. Wsytuacjach koniktowych

trzeba stawia trudne pytania: Co jest bardziej godne dla embrionu? Zamroenie

inajczciej póniejsze zniszczenie czy wykorzystanie wcelach naukowych?

Por. tene, Neppure la scienza cancella il dolore– rozmow prowadzi A.Zaccuri,

„Avvenire” 19czerwca 2005, s.28.

44 Por. S.Givone, Disincanto del mondo epensiero tragico, Milano 1988; tene, Storia del

nulla, Roma–Bari 1995; tene, Sull’innito, Bologna 2018.

Por. tene, Cerchiamo un’etica per ogni caso– rozmow prowadzi A.Zaccuri, „Avvenire”

19czerwca 2005, s.28.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 189

Kolejnym lozofem sympatyzujcym zbioetyk laick, który wypowie-

działsi na temat pocztku ycia ludzkiego na łamach dziennika „Avvenire”,

był Salvatore Veca, profesor lozoi politycznej zUniwersytetu wPawii.

Uprawiał onlozo analityczn ijako pierwszy autor wprowadził do włoskiej

debaty intelektualnej pogldy Johna Rawlsa. Veca nie podejmował explicite

wswoich badaniach zagadnie antropologicznych ibioetycznych, natomiast

poddawał analizie rónego rodzaju problemy dotyczce relacji istniejcych

midzy etyk ipolityk. Zwracał szczególn uwag na potrzeb swego ro-

dzaju matrycy etycznej, która jest konieczna do właciwego funkcjonowania

ycia zbiorowego. Bez tego rodzaju spoiwa ideowego społeczestwom grozi

postpujca atomizacja oraz rozwój postaw zdominowanych przez relaty wizm

inihilizm.

Odnoszcsi do ustaw y / ireferendum wsprawie zapłodnienia invi-

tro, Veca stwierdził, e– zjednej strony– pojcie osoby naley do wspólnego

dziedzictwa wiata zachodniego, zdrugiej za nie powinnimy mówi oosobo-

wy m charakterze ludzk iego embrionu. Wprzekonaniu tego autora polaryzacja

stanowisk wtej sprawie bdziesi coraz bardziej pogłbia. Veca uwaa, e

jestemy dopiero na pocztku powanego sporu lozocznego ikulturowego,

który moe zdominowa najblisz przyszło. Wkonsekwencji powinnimy

i za intuicj Jacques’aMaritaina, który twierdził, e take tam, gdzie jest wy-

rany brak zgody na poziomie teoretycznym, mona znale porozumienie na

poziomie praktycznym. Wtym kontekcie praktyczn płaszczyzn porozumie-

nia powinny by fundamentalne zasady współycia społecznego, które mog

zagwarantowa pokojowe współistnienie rodowisk prezentujcych odmienne

pogldy antropologiczne ibioetyczne.

Do grona lozofów wspierajcych rodowisko bioetyków laickich naley

take Massimo Cacciari, profesor estetyki na Uniwersytecie Ca’ Foscari wWe-

necji, jeden znajbardziej wpły wowych włoskich intelektualistów, który wswo-

ich dociekaniach lozocznych przeszedł dług intelektualn drog od Karola

Por. S.Veca, Tolleranza. Le virtù civili, Milano 2012; tene, Responsabilità– Uguaglian-

za– Sostenibilità. Tre parole-chiave per interpretare il futuro, Bologna 2017; tene, Qualcosa

di sinistra. Idee per una politica progressista, Milano 2019; tene, Etica epolitica. Idilemmi del

pluralismo: democrazia reale edemocrazia possibile, Milano 2021.

47 Por. tene, Separati inlaboratorio– rozmow prowadzi A.Zaccuri, „Avvenire” 1lipca

2005, s.28.

rozdział iii

190

Marksa do Fryderyka Nietzschego, od materializmu historycznego idialek-

tycznego do nihilizmu rozumianego jako rozpad tradycyjnego fundamentu

moralnoci ikultur y. Wostatnich latach sformułował onwiele wanych pyta

dotyczcych pochodzenia iobowizywania norm moralnych wkontekcie

współczesnej kultury zachodniej zdominowanej przez nihilizm. Bardzo cie-

kawe s take jego badania dotyczce religii, prowadzone zpozycji ateistycz-

nej iagnostycznej. Wopracowaniach poruszajcych zagadnienia etyczne

Cacciari trafnie zwraca uwag na wiele istotnych elementów zwizanych

zfunkcjonowaniem współczesnych społeczestw wielokulturowych ifunda-

mentaln rol wizi midzyludzkich. Broni take godnoci człowieka ijego

prawa do wolnoci, podkrela znaczenie sprawiedliwoci społecznej. Nato-

miast wwielu wypowiedziach dotyczcych zagadnie bioetycznych przy-

znaje zdecydowanie racj radykalnym zwolennikom współczesnej rewolucji

biotechnologicznej.

Gdy chodzi ostatus ludzkiego embrionu irozumienie tajemnicy ycia ludz-

kiego, Cacciari uwaa za absurdalne przekonanie, e ludzki zarodek jest osob

od momentu poczcia. Tw ierdzi, e jakiekolwiek ograniczanie nauki zzewntrz

przez polityk, religi czy etyk jest nieskuteczne iskazane na niepowodzenie.

Jego zdaniem, projekt naukowo-techniczny nowoy tnoci jest czym absolutnie

autonomicznym inie podlega adnym ogran iczeniom. Wtej perspekt ywie nauka

itechnika maj absolutny prymat nad etyk. Jedyn akceptowaln ingerencj

etyczn wprocesie rozwoju naukowo-technicznego s autonomiczne normy,

które rodzsi wewntrz rónego rodzaju projektów badawczych czy kulturo-

wych. Opierajcsi na takich załoeniach, Cacciari wyraa pełn akceptacj

nie tylko dla sztucznego zapłodnienia, ale take dla wszystkich form inynierii

genetycznej, rónego rodzaju projektów dcych do technicznego wzmacnia-

nia ludzkich moliwoci czy eksperymentów medycznych wykorzystujcych

ludzkie embriony.

48 Por. M.Cacciari, Krisis. Saggio sulla crisi del pensiero negativo da Nietzsche aWigen-

stein, Roma 1976; tene, Della cosa ultima, Milano 2004; tene, La mente inquieta. Saggio

sull’Umanesimo, Torino 2019; tene, Il lavoro dello spirito, Milano 2020.

49 Por. tene, Quale etica, quale scienza?– rozmow prowadzi P.Giovanei, „Avvenire

9lipca 2005, s.28.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 191

2.2. Poglądy zwolenników niezbywalnej godności życia poczętego

Do drug iej grupy mylicieli, podk relajcych szczególn war to całej istniejcej

rzeczyw istoci iniezbywaln godno ycia ludzkiego, nalea ł– ale tylko cz-

ciowo– Remo Bodei, historyk lozoi na Uniwersytecie wPizie, który zajmo-

wałsi wswoich badaniach przede wszystk im klasyczn lozo niemieck oraz

klasyk weimarsk. Bodei podejmował take aktualne zagadnienia zwizane

znadziejami izagroeniami wkontekcie współczesnej rewolucji biotechno-

logicznej



. Ostatni swoj monogra powicił problemom wynikajcym

zrozwoju sztucznej inteligencji



. Zkolei wjednej ze swoich wczeniejszych

ksiek pisał oyciu rzeczy, októrym mówi nam nie tylko nasze codzienne do-

wiadczenie, ale tak e zrodzone ze literatura isztuka. Nie trzeba wic zatem

pyta, czy rzeczy yj, ale na ley zada sobie pytanie: jak yj? Rozstrzygnicie

tej kwestii jest istotne nie tylko dlatego, e pozwala nam lepiej rozumie jesame,

ale take– amoe przede wszystk im– dlatego, e dziki temu jestemy wstanie

pełniej uwiadomi sobie nasz własn kondycj. Rzeczy zatem yj własnym

yciem, ale zarazem yj tak, jak im na topozwalamy. Iodpowiednio– my

yjemy naszym yciem, niemniej na tyle, na ile pozwalaj nam włanie one.

Bodei był przekonany oswego rodzaju sakralnoci tego wszystkiego, co

istnieje. Pisał onaszym ludzkim zadziwieniu nad yciem rzeczy icałej istniejcej

rzeczywistoci, aszczególnie człowieka. Zjednej strony podk relał konieczno

szacunku wobec tajemniczoci ycia ludzkiego na kadym etapie jego rozwoju,

zdrugiej– nie uznawał osobowego charakteru embrionu. Wjego przekonaniu

wszyscy jestemy gomi ycia. Tooznacza, e nie jestemy jego twórcami ani

włacicielami. Jednak ztakiego zadziwienia nad yciem en bloc, aszczególnie

nad yciem ludzkim, nie wynika moliwo uznania embrionu jako formy ycia

osobowego. Bodei twierdzi, e wtym przypadku mamy do czynienia raczej

z„projektem ycia”. Wwiecie doskonałym embrion byłby chroniony jako co,

co potencjalnie moe stasi osob. Ale wwiecie niedoskonałym, wktórym

Por. R.Bodei, Cambiare la vita. Bioetica ebiotechnologie, „Il Mulino” (2001), n.2,

s.195–205; tene, Destini personali. L’età della colonizzazione delle coscienze, Milano 2002;

tene, Limite, Bologna 2016.

51 Por. tene, Dominio esoomissione. Schiavi, animali, macchine, Intelligenza Articiale,

Bologna 2019.

52 Por. tene, Oyciu rzeczy, tłum. A.Bielak, Łód 2017.

rozdział iii

192

yjemy, pozostaje wkonikcie zinnymi potrzebami, których nie mona nie do-

cenia. Zjednej strony nie wolno redukowa ycia do towaru, zdrugiej– trzeba

rozumie dramat tych par małeskich, które cierpi zpowodu bezpłodnoci

lub niepłodnoci.

Wodrónieniu od postawy kompromisowej, jak wocenie zagadnie bio-

etycznych prezentował Bodei, wsporze ostatus ludzkiego embrionu zdecydo-

wanego wsparcia rodowisku bioetyki katolickiej udzielił Enrico Berti, wybitny

historyk lozoi zUniwersytetu Padewskiego ijeden znajwikszych badaczy

lozoi Arystotelesa na poziomie midzynarodowym. Wwielu publikacjach

anal izował onlady obecnoci myli Stagiryt y wmetazyce, et yce iwspółczesnej

polityce. Podejmował take zagadnienia zwizane zrelacj istniejc midzy

lozo inauk, próbujc okreli specy k lozo i, która opierasi na racjonal-

noci niezwizanej zracjonalnoci naukow, ale raczej zdialektyk iretoryk.

Na poziomie bardziej teoretycznym interesowała go moliwo wypracowania

współczesnej formy lozoi metazycznej, akcentujcej wiadomo problema-

tycznego charakteru natury, aco za ty m idzie niew ystarcza lnoci wiata rzeczy



Wrozmowie zdziennikarzem „Avvenire” Berti stanowczo potwierdził

aktualno pojcia osoby ijego znaczenie dla współczesnych docieka lo-

zocznych. Take dzisiaj kategoria osoby pozostaje najbardziej skutecznym

narzdziem wniezw ykle wanym dziele obrony praw człowieka. Berti t wierdzi,

e niewtpliwie najlepsz kategori poznawcz, do której monasi odwo-

ła, aby uzasadni istnienie praw człowieka ikonieczno ich bezwzgldnego

przestrzegania, jest cigle pojcie osoby. Dlatego lozofowie zamiast spie-

rasi orozumienie pojcia osoby, powinni udzieli odpowiedzi na pytanie,

czy embrion posiada prawa czy te nie, ajeli tak, tojakie. Berti był głboko

przekonany, e ludzki zarodek jest podmiotem prawa od pierwszych chwil

53 Por. tene, Una rivoluzione per l’etica– rozmow prowadzi M.Cecchiei, „Avvenire”

26czerwca 2005, s.22.

54 Por. E.Berti, La losoa del primo Aristotele, Padova 1962; tene, Il pensiero politico

di Aristotele, Roma–Bari 1997; tene, Aristotelismo, dz.cyt.

Por. tene, Inprincipio era la meraviglia. Le grandi questioni della losoa antica, Roma–

Bari 2007; tene, Invito alla losoa, Brescia 2011; tene, La ricerca della verità inlosoa,

Roma 2014.

56 Por. tene, La nozione di forma come condizione dell’identità personale, w:Metasica,

persona, cristianesimo. Scrii inonore di Viorio Possenti, acura di G.Goisis, M.Ivaldo, G.Mura,

Roma 2010, s.185–197.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 193

swego istnienia. Podkrelał, e „dziecko poczte, jako jednostka yjca rodzaju

ludzkiego, zpewnoci posiada prawa”



. Wkonsekwencji ustawy regulujce

stosowanie technik sztucznego zapłodnienia powinny zajsi take ochron

tych praw. Jego zdaniem, problem nie polega na tym, eby zredukowa człowieka

do towaru, aby móc korzysta zosigni techniki. Problem polega na takim

wykorzystaniu techniki, eby nie narusza niczyich praw: ani ojca, ani matki,

ani dziecka pocztego.

Pogldy antropologiczne zblione tostanowiska Ber tiego prezentuje Dario

Antiseri, profesor historii  lozoi imetodologii nauk społecznych na Uniwersy-

tecie Luiss wRzymie, któr y promuje we włoskiej debacie  lozoczno-politycznej

myl Karla Poppera (-), pozostajc pod duym jej wpływem



. An

tiseri, zjednej strony, odwołujesi do wielu elementów intelektualnego dzie-

dzictwa chrzecijastwa, zdrugiej za próbuje jepogodzi zgłównymi ideami

nowoytnoci. Zpublikacji tego myliciela wyłaniasi projekt katolicyzmu

liberalnego, który łczy wsobie tradycj inowoczesno



. Wkonsekwencji

jego pogldy dotyczce zagadnie moralnych s czciowo zawieszone midzy

bioetyk katolick ibioetyk laick. Ztego wzgldu czasami przypisujesi mu

apologi relatywizmu wduchu Karla Poppera.

Antiseri twierdzi, e jeli uywamy wcelach terapeutycznych zarodko-

wych komórek macierzystych lub winny sposób niszczymy ludzkie embriony,

tonaruszamy Kantowsk zasad respektowania cudzego ycia, która stanowi

swego rodzaju kopi chrzecijaskiego przykazania miłoci bliniego. Wjego

przekonaniu wnaszych czasach odkrycia naukowe przestały mie charakter

neutralny moralnie. Wczeniej dobry bd zły był cel, do którego stosowano

dane odkrycie. Dzisiaj mamy diametralnie odmienn sytuacj; poszczególne

odkrycia moemy ocenia jako dobre bd złe same wsobie. Antiseri uwaa,

Tene, Un dirio da concepire– rozmow prowadzi F.Dal Mas, „Avvenire” 28czerwca

2005, s.27. Por. I.Carrasco de Paula, Il rispeo dovuto all’embrione umano; prospeiva storico

-dorinale, w:Identità estatuto dell’embrione umano, acura di Ponticia Academia pro Vita,

Roma 1998, s.9–32.

58 Por. D.Antiseri, Liberi perché fallibili, Soveria Mannelli 1995; tene, Liberali. Quelli

veri equelli falsi, Soveria Mannelli 1998; tene, Karl Popper. Protagonista del secolo XX, Soveria

Mannelli 2002.

59 Por. tene, La „via aurea” del caolicesimo liberale, Soveria Mannelli 2007.

60 Por. tene, Relativismo, nichilismo, individualismo. Fisiologia opatologia dell’Europa?,

Rubbeino 2005.

rozdział iii

194

e panaceum na współczesne wyzwania moralne powinna by myl liberalna,

zakorzeniona wdziedzictwie chrzecijaskim, która kwestionuje absolutyzm

władzy pastwowej ipodkrela znaczenie wolnoci oraz odpowiedzialnoci

osoby ludzkiej. „Szacunek dla osoby– twierdzi Dario Antiseri– witej inie-

naruszalnej, nie pochodzi zlozoi greckiej. Wcy wilizowanych Atenach małe

dziecko odrzucone przez rodzin oddawano na poarcie zwierztom. Chrzeci-

jastwo wprowadziło pojcie witoci ycia człow ieka, stworzonego na obraz

ipodobiestwo Boga”.

Wsporze osztuczne zapłodnienie istatus ludzkiego embrionu zdecydowa-

nego wsparcia rodowisku bioetyki katolickiej udzielił Carmelo Vigna, profesor

lozoi moralnej ihistorii lozoi na Uniwersytecie Ca’ Foscari wWenecji,

który zajmujesi wswoich badaniach przede wszystkim myl Arystotelesa,

neoidealizmem włoskim, lozo marksistowsk ietyk stosowan. Wjego

opracowaniach etycznych została bardzo mocno podkrelona rola fundamentu

metazycznego norm moralnych oraz aktualno pojcia osoby. Vigna twierdzi,

e etyka powinna by etyk pragnienia człowieka, które zkolei jest wistocie

pragnieniem innego pragnienia, czyli innego człowieka, który nas pragnie iroz-

poznaje



. Wtak rozumianej etyce wan rol odgrywa pojcie osoby, które

stanowi synergi poj substancji irelacji. Substancja oznacza to, co trwa ijest

samo wsobie. Relacja natomiast jest zawsze zamierzonym odniesieniem do ko-

go innego ni my sami. Człowiek stanowi synergi substancji irelacji, poniewa

jest zarówno relacj do siebie, jak irelacj do kogo innego ni onsam, gdy jest

wistocie transcendentaln intencjonalnoci, czyli spójnym horyzontem relacji

do jednostek izbiorowoci innych ni onsam.

Omawiany wtym miejscu autor poddaje ostrej kry tyce funkcjonalistyczne

rozumienie osoby ludzkiej, które jest obecne wwielu opracowaniach zwolen-

ników bioetyki laickiej. Zgodnie ztym paradygmatem, ycie ludzkie stajesi

osob, gdy pojawiasi jedna zfunkcji: pami, wolno, samowiadomo,

61 Tene, Sulla vita non si traa– rozmow prowadzi P.Lambruschi, „Avvenire” 2lipca

2005, s.26. Por. S.Maeone, Etica, scomessa sul futuro– rozmow prowadzi P.Springhei,

„Avvenire” 22lipca 2005, s.24.

Por. C.Vigna, L’etica eil suo altro, Milano 1994; tene, Etica del desiderio umano

(innuce), w:Introduzione all’etica, acura di C.Vigna, Milano 2001, s.119–154; tene, Etica

del desiderio come etica del riconoscimento, vol.I–II, Napoli–Salerno 2015.

63 Por. tene, Il dovere dell’ospitalità, Napoli–Salerno 2018.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 195

zmysł moralny, zdolno komunikacji itp. Kiedy zredukujesi osob do pewnej

liczby funkcji, bycie osobowe stajesi stopniowalne wzalenoci od szerokoci

wypełnianej funkcji. Oznacza totake, e tracc dan funkcj, przechodzimy

ze stanu ycia osobowego do bezosobowego.

Vigna t wierdzi, e obecnie nasze rozumienie w iata jest zdominowane przez

to, co widzialne, aycie osobowe ludzkiego embrionu nie jest czym, co rzucasi

nam bezporednio woczy. Wkonsekwencji naley powróci do Arystotelesa

ijego kategorii potencji. Funkcjonalizm nie wyjania, jak traktowa noworodk i

czy osoby chore. Nie mona powiedzie, e tym, co charakteryzuje osob jest

np.mowa. Kluczem nie jest mowa jako funkcja, ale zdolno mówienia, czyli

potencja. Jako by t ludzki, embrion jest aktem; jako dziecko, które mówi, jest po-

tencj. Vigna podk rela, e pojcie osoby ma charakter ontologiczny. Najpierw

jest pewna struktura ontologiczna, adopiero póniej pojawiajsi poszczególne

funkcje, które nie mogłyby istnie bez tej struktury. Osoba jednoczy dusz

iciało, charakter yzujesi jednostkowoci iautonomi. Jego zdaniem, potrzeba

dzisiaj etyki, która uznawałaby kadego człowieka jako cel, anie rodek naszych

działa.

Syntetyczna prezentacja pogldów czterech wybranych lozofów, zwiza-

nych zbioetyk laick, atake czterech wybranych innych mylicieli, wspie-

rajcych rodowisko bioetyki katolickiej, wyranie pokazuje radykalno

współczesnego sporu antropologicznego opocztek ycia ludzkiego istatus

ludzkiego embrionu. Wstanowisku pierwszej grupy lozofów s wyranie

obecne elementy współczesnego funkcjonalizmu iutylitaryzmu. Zwolenni-

kom takiego stanowiska towarzyszy przekonanie, e skoro co jest technicznie

moliwe, stajesi jednoczenie moralnie dopuszczalne. WItalii duy w pływ na

ukształtowanie tego rodzaju mylenia wród bioetyków laick ich miały publika-

cje Huga Tristrama Engelhardta. Wprzekonaniu tego autora– na pierwszym

etapie jego twórczoci, przed radykalnym zwrotem wlatach . X Xw. wstron

mylenia konserwat ywnego, uznajcego m.in.istnienie natury ludzkiej iprawa

naturalnego– wolna iwiadoma zgoda wszystkich zaangaowanych osób sta-

nowi jedyn moliw podstaw dla właciwego fun kcjonowania współczesnych

64 Por. tene, L’etica oltre gli steccati– rozmow prowadzi E.Castagna, „Avvenire” 20lipca

2005, s.24.

65 Oddziaływanie tego myliciela na rodowisko włoskiej bioetyki laickiej było przed-

miotem analiz przeprowadzonych wpierwszym rozdziale naszej monograi.

rozdział iii

196

zachodnich społeczestw pluralistycznych, wktórych istniej kontrastujce

ze sob modele lozoczne ibioetyczne. Dlatego wszelkie spory wiatopogl-

dowe powinny by rozwizywane na drodze racjonalnej argumentacji. Zasada

konsensusu powinna by dopełniona kategori autonomii moralnoci, etyk

szacunku ietyk nieingerowania wycie innych.

Zdaniem Tristrama Engelhardta, pocztek ycia ludzkiego wsensie bio-

logicznym nie utosamiasi zpocztkiem ycia osobowego. Wperspektywie

tego autora „mijaj miesice ycia biologicznego, zanim pojawisi ewiden-

tny dowód ycia umysłowego, imijaj lata, zanim pojawisi dowód na ycie

osoby”



. Na pierwszym etapie swojej twórczoci Tristram Engelhardt tw ierdził,

e wczłowieku nale y wyróni trzy poziomy ycia: biologicznego, umysłowego

iosobowego. Aby mona było mówi oistnieniu osoby ludzkiej, musi ukształto-

wasi nie jakakolwiek, ale wysza forma  ycia umysłowego. Dlatego nie mona

utrzymywa, e zarodki s osobami. Co wicej, nie ma take wystarczajcych

dowodów, aby twierdzi, e niemowlta s osobami wtakim sensie. Tristram

Engelhardt podkrelał, e forma ycia umysłowego istniejca wzarodkach

iuniemowlt jest minimalna. Atooznacza, e „status moralny dorosłych ssa-

ków, ceteris paribus, jest wyszy od statusu ludzkich płodów iniemowlt”.

Wten sposób Tristram Engelhardt kwestionował status moralny zygot,

embrionów, płodów, anawet niemowlt. Tego rodzaju twierdzenie prowadzi

do wniosku, e byty posiadajce jedynie ycie biologiczne nie maj adnej

własnej wartoci. Zgodnie ztakim rozumowaniem, warto płodu nie zaley

od niego samego, ale od tych, którzy s przy nim blisko. Dlatego toosoby do-

rosłe, do których onnaley, okrelaj jego warto. Płód nalecy do kobiety,

która pragnie narodzin swego dziecka, uzyskuje due znaczenie. Wtakiej sy-

tuacji embrion moe by widziany jako specjalna forma cennej własnoci. „ Ale

moe by te odwrotnie. Zpowodu okolicznoci poczcia, prawdopodobnych

okolicznoci narodzin albo faktu, e płód jest niepełnosprawny lub zdeformo-

wany, moe mu by przy pisana warto negaty wna. Płód moe by postrzegany

jako co zagraajcego iszkodliwego, moe by oceniony negatywnie, anawet

znienawidzony”.

66 H.Tristram Engelhardt, Manuale di bioetica, dz.cyt., s.248.

67 Tame, s.249.

68 Tame, s.251.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 197

Wten sposób Tristram Engelhardt kwestionował niezbywaln iobiekty wn

godno kadej formy ycia ludzk iego, przy pisujc mu jedynie war to wzgldn.

Wtej perspekty wie tak ie działania, ja k wyt warzan ie ludzk ich embrionów do celów

laboratoryjnych, eksperymenty zwykorzystaniem ludzkich zarodków czy nisz-

czenie embrionów nadliczbowych powinny by pozostawione wsferze wolnych

decyzji człow ieka, poniewa jakiekolw iek regu lacje prawne wtej dziedz inie st ano-

wiłyby naruszenie zasady autonomii moralnoci oraz pr ymatu nauk i itechnik i

nad etyk. Oznacza tocałkowit niezaleno rozwoju naukowego itechnolo-

gicznego od jakiejkolwiek reeksji moralnej– istnienie „poza dobrem izłem”.

Gdy chodzi ostanowisko bioetyki k atolickiej wsprawie pocztku ycia ludz-

kiego istatus ludzkiego embrionu, wlicznych opracowaniach publikowanych

na przestrzeni ostatnich kilku dekad łczysi argumenty lozoczno-teolo-

giczne zwiedz, jakiej dostarczaj nam dzisiaj takie dyscypliny, jak genetyka,

embriologia czy biologia molekularna. Dziki niezwykłemu postpowi nauki

itechniki wiemy coraz wicej opierwszych momentach ycia ludzk iego płodu.

Wkonsekwencji przekonanie, e po zapłodnieniu powstała nowa istota ludzka,

nie jest ju spraw osobistych upodoba czy twierdzeniem czysto metazycz-

nym, ale faktem dowiadczalnym, który znajduje potwierdzenie wdowodach

naukowych.

Współczesna nauka dostarcza wielu nowych dowodów potwierdzajcych

wyjtkowy charakter ycia ludzkiego od momentu poczcia. Zgodnie znaj-

nowsz wiedz naukow, ludzki embrion powinien mie zagwarantowane

prawo do ycia. Istota ludzka winna by szanowana od pierwszej chwili swego

istnienia. Bycie osob jest faktem pierwotnym połczonym zyciem ludzkim

od jego pocztku. Embrion jest istot ludzk od momentu poczcia. Od chwili

poczcia płód jest odrbn istot. Ma okrelon tosamo iwłasne DNA . Wten

sposób rozpoczynasi jego stopniowy rozwój. Dla okresu prenatalnego nie

mona wskaza, oczywicie poza chwil poczcia, adnego innego momentu,

który by łby „skokiem jakociowym” oznaczajcym pocztek człow ieczest wa.

Wkonsekwencji człowiek ju na pierwszym etapie swego istnienia ma prawo

do narodzeniasi irozwoju jako forma ycia osobowego.

69 Por. C.Navarini, Procreazione assistita? Le sde culturali: selezione umana odifesa della

vita, Casale Monferrato 2005, s.57–60.

Por. P. Ide, L’Embrione umano è persona? Staus questionis e determinazione,

w:L’Embrione umano nella fase del preimpianto, Roma 2006, s.240–285; Ł.Szymaski,

rozdział iii

198

2.3. Nowe elementy sporu ostatus ludzkich zarodków

Sze lat po referendum dotyczcym szt ucznego zapłodnienia w ydarzeniem sze-

roko komentowanym przez zwolenni ków bioetyki katolickiej we W łoszech był

wy rok Trybunału Sprawiedliwoci Unii Europejskiej wLuksemburgu wsprawie

C-/ (Oliver Brüstle kontra Greenpeace eV), wktórym dokonano w ykładni

pojcia „embrion ludzki ”



. Trybunał wypowiedziałsi na temat pocztku ycia

człowieka wsposób bardzo podobny do pogldów prezentowanych wtej sprawie

przez przedstawicieli bioetyki katolick iej. Orzeczenie wformie w yroku zostało

wydane padziernika r. Przedstawiona w ykładnia dotyczyła interpreta-

cji dyrekty wy //WE Parlamentu Europejskiego iRady Europejskiej zdnia

lipca r. wsprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych.

Wniosek owydanie orzeczenia wtrybie prejudycjalny m odnonie do rozu-

mienia tego dokumentu złoył niemiecki Federalny Trybunał Sprawiedliwoci

wsprawie zwizanej zuniewanieniem patentu, jaki pod koniec r. został

przyznany Olivierowi Brüstlemu, dyrektorowi Instytutu Neurobiologii Rekon-

strukcy jnej na Uniwersytecie Boskim. Patent dotyczył w ytwarzania progenito-

rowych komórek nerwowych zembrionalnych komórek macierzystych oraz ich

wykorzystania do celów terapeutycznych, m.in.leczenia choroby Parkinsona.

Komórki progenitorowe układu nerwowego tokomórki zdolne do podziału

ograniczon liczb razy imajce zdolno rónicowaniasi wograniczony

repertuar typów komórek nerwowych iglejowych. Federalny Sd Patentowy

wNiemczech uznał ten patent za niewany, poniewa dotyczył onmetod po-

zwalajcych na pozyskiwanie komórek progenitorowych zludzkich embrio

nalnych komórek macierzystych, uzyskiwanych poprzez niszczenie zarodków

wpierwszej fazie ich istnienia. Zkolei niemieck i Federalny Trybunał Sprawied-

liwoci, rozpatrujcy apelacj Brüstlego, postanowił zwrócisi do Trybunału

Sprawiedliwoci Unii Europejskiej wLuksemburgu zpytaniem owykładni

m.in.pojcia „embrion ludzki”, niezdeniowanego wdyrektywie //WE

wsprawie ochrony prawnej wynalazków biotechnologicznych.

Embrion ludzki– pytanie ostatus, „Semina Scientiarum” (2007), nr6, s.59–78; Procreazione

assistita etutela della persona. Ai del Convegno tenutosi aRoma 30 maggio 2010, acura di

A.Barenghi, Padova 2011.

71 Por. Trybunał Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, Komunikat prasowy nr112/11,

Luksemburg 2011.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 199

Trybunał wLuksemburg u orzekł, e embrionem ludzkim jest kada ludzka

komórka jajowa poczwszy od stadium jej zapłodnienia, awic niezalenie od

stadium jej rozwoju. Podobnie embrionem ludzkim jest kada niezapłodniona

ludzka komórka jajowa, wktór wszczepiono jdro komórkowe pochodzce

zdojrzałej komórki ludzkiej, awic powstała wdrodze klonowania, niezalenie

od celu zastosowania tej techniki, czyli od faktu, czy mamy do czynienia zklo-

nowaniem reprodukcyjnym (prowadzcym do narodzin nowego dziecka), czy

terapeutycznym (ukierunkowanym na stworzenie linii komórek macierzystych

genetycznie identycznych zgenotypem dawcy jdra komórki somatycznej).

Embrionem ludzkim jest take kada niezapłodniona ludzka komórka jajowa,

która została pobudzona do podziału idalszego rozwoju wdrodze partenoge-

nezy, czyli autonomicznego rozwoju zarodka zkomórki jajowej bez udziału

plemnika.

Wkonsekwencji Trybunał wLuksemburgu uznał, e naley wyłczy ze

zdolnoci patentowej metod, która– wzwizku zpobraniem komórek macie-

rzystych pozyskanych zembrionu ludzkiego wstadium blastocysty– wiesi

ze zniszczeniem embrionu. Oznacza to, e nie wolno niszczy ycia ludzkiego na

etapie embrionalnym po to, aby pozyskiwa zarodkowe komórki macierzyste.

Wykorzystywanie do celów terapeutycznych lub diagnostycznych, które jest

stosowane do embrionu ludzkiego ijest dla niego uyteczne, moe by przed-

miotem patentu, lecz jego wykorzystywanie do celów bada naukowych jest

wyłczone ze zdolnoci patentowej.

Wydajesi, e naley zwróci szczególn uwag na cztery nastpujce zna-

czenia tego wyroku. Po pierwsze, stanowisko zaprezentowane przez Trybunał

wLuksemburgu wsprawie rozumienia embrionu wsensie szerokim dotyczy nie

tylko konkretnego sporu patentowego wNiemczech, ale całego porzdku praw-

nego wkrajach Unii Europejskiej, poniewa takie s uprawnienia tej instytucji.

Po drugie, analizowane orzeczenie zawiera odrzucenie pojcia preembrionu,

które jest stosowane wniektór ych opracowaniach zembriologii od połowy lat .

XXw. na okrelenie ycia ludzkiego midzy zapłodnieniem azagniedeniem,

nazywajc embrionem istnienie jednostki ludzkiej od momentu poczcia.

72 Por. A .McLaren, Embryo research, „Nature” 320 (1986), s.370; C.Navarini, dz.cyt.,

s.53–57; J.Aznar, Scientic use ofthe term „pre-embryo”, „Medicina emorale” (2011), n.3,

s.485–489.

rozdział iii

200

Potrzecie, Trybunał wLuksemburgu stwierdził, e pocztk iem ycia ludzkiego

jest moment poczcia, niezalenie od tego, jak form ono przy jmuje: połczenia

komórek rozrodczych czy klonowania na drodze zamiany jdra komórkowego

lub oddzielenia komórki totipotencjalnej, która moe przekształcisi wzaro-

dek. Po czwa rte, wanalizowanym w yroku niszczenie ludzkich zarodków zostało

okrelone jako sprzeczne zporzdkiem publicznym.

Powracajc do cigle trwajcego sporu midzy przedstawicielami bioe-

tyki laickiej izwolennikami bioetyki katolickiej we Włoszech opocztek ycia

ludzkiego istatus ludzkiego embrionu, warto odnotowa aktualn odsłon tej

debaty, jak jest -stronicowy raport na temat pierwszych etapów rozwoju

istoty ludzkiej. Został onopublikowany wr. przez Stałe Obserwatorium

Aborcji (L’Osservatorio Permanente sull’Aborto), które zostało powołane do

ycia dwa lata wczeniej przez włoskie rodowiska pro life. Tworzy go zespół

lekarzy inaukowców zajmujcychsi przede wszystkim analiz corocznych

sprawozda Ministerstwa Zdrowia, które dotycz realizacji ustawy aborcyjnej

zr. Raport pt. Ukryty dialog przygotował prof. Giuseppe Noia (–),

ginekolog zrzymskiej Polikliniki Gemelli iprofesor medycyny prenatalnej na

Wydziale Lekarskim iChirurgii Katolickiego Uniwersytetu Najwitszego

Serca wRzy mie. Dokument ma charakter bardziej medyczny ni lozoczny.

Mona go potraktowa jako syntez aktualnej wiedzy medycznej ilozocznej

oraz najwaniejszych argumentów prezentowanych wostatnich kilku dekadach

przez przedstawicieli bioetyki katolickiej na temat pocztku ycia człowieka

istatusu ludzkiego embrionu.

Autor raportu zwraca szczególn uwag na aktualne próby przeniesienia

pocztku ycia ludzkiego zmomentu poczcia na czas implantacji zarodka.

Aby móc manipulowa denicj pocztku ycia, niektórzy na nowo zinterpre-

towali pojcie poczcia tak, aby nie odnosiłosi ju do zapłodnienia, ale raczej

do implantacji embrionu wendometrium. Zgodnie ztwizj, najwczeniej-

sze formy ycia ludzkiego midzy poczciem izapłodnieniem, czyli zygoty,

Por. C.Casini, M.Casini, A.G.Spagnolo, La sentenza della Corte di giustizia dell’Unione

europea del 18 oobre 2011 ela nozione di embrione insenso ampio, „Medicina emorale” (2011),

n.5, s.787–795.

Por. G.Noia, Il dialogo nascosto, L’Osservatorio Permanente sull’Aborto 2023, hps://

osservatorioaborto.it/la-vita-inizia-con-il-concepimento-non-con-limpianto/ (dostp:

30wrzenia 2024).

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 201

moruli iblastocysty, nie mog by uwaane za jednostki wpełni ludzkie zetycz-

nego iantropologicznego punktu widzenia. Noia krytykuje tperspektyw,

wskazujc na brak podstaw naukow ych takiego stanowiska. Twierdzi, e synga-

mia, czyli proces połczenia komórek rozrodczych, stanowi k luczowy moment

wprocesie powstania nowego ludzkiego istnienia.

Wtym kontekcie Noia postuluje poddanie pod rzeteln dyskusj naukow

terminu „preembrion”, który jest obecnie stosowany wniektórych opracowa-

niach naukowych na okrelenie ycia ludzkiego na pierwszym etapie jego roz-

woju. Jego zdaniem, „we wszystkich tekstach zzakresu embriologii zostatnich

trzydziestu lat ani razu nie uyto terminu «preembrion»”



. Tooznacza, e

ci, którzy wprowadzaj towyraenie do jzyka, dopuszczajsi manipulacji

semantycznej– manipuluj słowami, aby polaryzowa dyskusj etyczn. Jeli

preembrion nie ma w ytłumaczenia naukowego ijeli zygota, morula iblastocy-

sty stanowi formy ycia ludzkiego, tonaley uzna za etycznie niedopuszczalne

traktowanie ludzkich zarodków do czternastego dnia ich rozwoju jako zwykłego

materiału laboratoryjnego, który mona wykorzystywa do rónego rodzaju

bada ieksperymentów medycznych.

Raport opublikowany przez Stałe Obserwatorium Aborcji zwraca uwag

na dialog midzy matk idzieckiem, który rozpoczynasi od momentu po-

czcia. Kształtuje onistnienie osoby ludzkiej ima kluczowe znaczenie dla

ciy, tolerancji immunologicznej iwzrostu embrionalnego. Noia podkrela,

„Rozpoznawalno obecnoci człowieka lub jednostki ludzkiej na bardzo wczesnych

etapach ycia nieuchronnie wymaga dowodów, odkry iinterpretacji bezporednio zwi-

zanych zbiologi. Prawd jest, e biologia ma za zadanie jako pierwsza wypowiedziesi

wtej dziedzinie, jednak cisła interdyscyplinarno bioetyki sprawiła, e take lozoa czu-

jesi wpewnym stopniu zaangaowana. Wnajnowszej literaturze pojawiajsi tacy, którzy

kwestionuj wykorzystywanie argumentów lozocznych, gdy chodzi orozpoznawalno

embrionu jako istoty ludzkiej ijako jednostki ludzkiej. S tojednak epistemologicznie wt-

pliwe ingerencje reeksji lozocznej wobszary, które specycznie dotycz biologii. Dopiero

pytanie omoliwo lub niemono uznania lub przypisania pojcia osoby człowiekowi,

jednostce ludzkiej, yciu ludzkiemu przyzywa lozo. Pojcie osoby zostało rozwinite

włanie wzachodniej reeksji lozocznej izcał moc wpisałosi wobecn debat bioe-

tyczn ibioprawn, szczególnie wkontekcie dyskusji na temat statusu embrionu ludzkiego”

(L.Palazzani, Isignicati del conceo losoco di persona eimplicazioni nel dibaito bioetico

ebiogiuridico auale sullo statuto dell’embrione umano, w:Identità estatuto dell’embrione umano,

Ponticia Academia pro Vita, Roma 1998, s.53–54).

76 G.Noia, dz.cyt., s.12.

rozdział iii

202

e analizujc aktualn wiedz embriologiczn oraz dane naukowe pocho-

dzce ztakich dyscyplin, jak genetyka czy mikrobiologa, mona wskaza

pi kluczowych cech posiadanych przez now jednostk ludzk na poziomie

ycia embrionalnego: tosamo ludzk, indywidualno iniepowtarzalno,

autonomi biologiczn, plan genetyczny iukierunkowan komunikacj



Kształtowaniesi nowego człowieka nastpuje stopniowo. Biologiczna auto-

nomia zarodka wraz ze zmian energii metabolicznej ma kluczowe znaczenie

dla przeycia ipóniejszego rónicowania. Relacja matka–płód jest niezbdna

do tłumienia interakcji immunologicznych iwpływa na warunki ycia od

implantacji do narodzin.

3. Stanowisko „pobożnych ateistów”

wsprawachbioetycznych

Bardzo wanym iinspirujcym rodowiskiem intelektualnym we Włoszech s

tzw.poboni ateici (wł. atei devoti), którzy s take nazy wani „ateistami chrze-

cijaskimi ” (wł . atei cristiani), „niewierzcymi chrzecijanami” (wł. non credenti

cristiani), zwolennikami „ateizmu chrzecijask iego” (wł. ateismo cristiano) lub

wyznawcami „w ieckiego chrzecijastwa” (wł. cristianesimo secolare). Pr zedst a

wiciele tego nurtu prezentuj krytyczne podejcie do sztucznego zapłodnienia

iwielu innych przejawów współczesnej rewolucji biotechnologicznej.

3.1. Geneza icharakterystyka „ateizmu chrześcijańskiego”

WItalii „wieckie chrzecijastwo” oznacza pewien specyczny rodzaj wia-

topogldu, wsensie lozocznym zbliony najbardziej do agnostycyzmu,

który jest wyznawany przez do wpływow grup mylicieli, dziennikarzy,

polityków iartystów, dostrzegajcych piln potrzeb ochrony tradycji chrze-

cijaskiej jako fundamentu wolnoci idemokracji wwiecie zachodnim.

Ich zdaniem, nowoytna racjonalno ipodstawy współczesnej demokracji

liberalnej s cile powizane zchrzecijastwem, które stanowi fundament

77 Por. tame, s.29.

78 Por. C.Casini, Riparte la sda, „Avvenire” 4lipca 2014, s.10.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 203

tosamoci zachodniego krgu kulturowego



. Gdy chodzi oosobiste podejcie

do wiary ireligii, reprezentanci tego prdu wiatopogldowego s ateistami,

agnostykami lub osobami zachowujcymi pewn form wraliwoci religijnej,

deklarujc jednoczenie brak przynalenoci do jakiegokolwiek kocioła czy

zwizku wyznaniowego.

Pojcie „pobonych ateistów” zadomowiłosi we włosk iej domenie publicz-

nej na pocztku obecnego stulecia. Za jego twórc jest uznawany Beniamino

Andreaa (–), profesor ekonomii politycznej, jeden znajwaniejszych

twórców iprzedstawicieli Chrzecijaskiej Demokracji, zwizany zlewicowy m

skrzydłem tej partii politycznej isympatyzujcy zliberaln wersj katolicyzmu,

promowan przez tzw.Szkoł Bolosk



. Andreaa wykorzystał ironicznie

ipogardliwie towyraenie wodniesieniu do polityków chadeckich opogldach

centroprawicowych, którzy sprzymierzajsi zKociołem katolickim jako in-

stytucj, ale nie maj prawdziwie arliwej wiary lub s de facto ateistami.

Szerszy m kontekstem polit ycznym ihistoryczny m narodzin tego pojcia był

rozpad Chrzecijaskiej Demokracji, który nastpił wr. Wkonsekwencji

rozwizania partii chadeckiej, która odegrała kluczow rol wpowstaniu iroz-

woju Republik i Włoskiej wdrugiej połow ie XXw., powstał problem dotyczcy

obecnoci polityków katolickich wyciu publicznym. Przedstawiciele lewego

skrzydła Chrzecijaskiej Demokracji stalisi członkami włoskich partii cen-

trolewicow ych, natomiast reprezentanci jej prawego skrzydła zaangaowalisi

wdziałalno partii centroprawicowych.

Zwolennicy „ateizmu chrzecijaskiego” twierdz, e obecnie obrona

wartoci chrzecijaskich jako fundamentu cywilizacji zachodniej stajesi

konieczna szczególnie ze wzgldu na zagroenie zewntrzne spowodowane

ekspansj islamu oraz zpowodu wyzwa wewntrznych, które dotycz przede

79 Por. C.Galli, Abbiccì della cronaca politica, Napoli 2012.

80 Por. G.Bianchi, Nel paese degli atei devoti. Icaolici oltre il partito unico, Roma 2002;

A.De Benoist, G.Giaccio, C.Preve, Dialoghi sul presente. Alienazione, globalizzazione, destra/

sinistra, atei devoti. Per un pensiero ribelle, Napoli 2005; A.Lo, Più che morto Slavoj Žižek

el’ateismo cristiano, „Nuovo Giornale di Filosoa della Religione” (2018), n.8, s.1–18.

E.Nyske, Christians and demons onthe baleeld. Spiritual warfare inthe Italian Pentecostal

worship songs, „Przegld Religioznawczy” (e Religious Studies Review) 279 (2021), nr1,

s.127–145.

81 Por. A.Melloni, Chiesa madre, Chiesa matrigna. Un discorso storico sul cristianesimo

che cambia, Torino 2004.

rozdział iii

204

wszystkim kryzysu demogracznego ikonsumpcyjnego stylu ycia duej

czci mieszkaców Europy, Australii iAmeryki Północnej. Obrocy chrze-

cijastwa jako podstawy cywilizacji zachodniej uwaaj, e ewentualny roz-

pad wartoci, ukształtowanych przez treligi, prowadziłby nieuchronnie

do kryzysu istopniowego zaniku zachodniego modelu kulturowego, który

opierasi na godnoci jednostki ludzkiej, wolnoci idemokracji. Dlatego do

zagadnie etycznych ibioetycznych podchodz oni zachowawczo ikonser-

watywnie. Wtym duchu włoscy „poboni ateici” wypowiadalisi wtrakcie

dyskusji dotyczcej przy jcia ustawy /, krytykujc stosowanie metod

sztucznego zapłodnienia, aczynili to, odwołujcsi do argumentów niereligij-

nych, lozocznych ihumanistycznych. rodowisko intelektualne „ateistów

chrzecijaskich ” sprzeciwiłosi take referendum zr., wzywajc włosk

opini publiczn do powstrzymaniasi od udziału wtym głosowaniu.

Mona wskaza trzy najwaniejsze ródła intelektualne, które stanowi we

Włoszech inspiracj dla rodowiska „pobonych ateistów”. Pierwszym jest tra-

dycja lozoczna odwołujcasi do pogldów Benedea Crocego (–),

który wskazywał na moliwo pojednania ateizmu iagnostycyzmu ze zseku-

laryzowan tradycj chrzecijask. Manifestem takiego stanowiska wiato-

pogldowego jest szeroko komentowany esej tego myliciela zr. Dlaczego

nie moemy nie nazywasi „chrzecijanami”?. Autor tego opracowania był–

obok Giovanniego Gentilego– jednym zgłównych przedstawicieli włoskiego

neoidealizmu wpierwszej połowie XXw. Croce t wierdzi, e mona by chrze

cijaninem, nie wyznajc wiary wBoga osobowego oraz nie akceptujc lozo-

i przyjmujcej jako fundament obiektywno prawdy imetazyczn wizj

wiata. Dla tego myliciela bycie chrzecijaninem oznacza przede wszystkim

przynaleno do szeroko rozumianej tradycji chrzecijaskiej oraz akceptacj

własnej skoczonoci.

Zdaniem Crocego, chrzecijastwo było najwiksz rewolucj, jaka kie-

dykolwiek dokonałasi wdziejach ludzkoci. Była torewolucja tak wszech-

stronna, głboka ibrzemienna wskutki, e nadała ludzkoci nowe prawo

moralne iokreliła jej nowe kierunki rozwoju. Wszystkie inne rewolucje wy-

znaczajce poszczególne epoki whistorii ludzkoci nie miały tak głbokiego

Por. B.Croce, Perché non possiamo non dirci „cristiani”, „La Critica” 20listopada 1942,

s.289–297.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 205

iuniwersalnego charakteru, poniewa dotyczyły jedynie okrelonych frag-

mentów naszej rzeczywistoci. Wprzekonaniu Crocego najgłbsz przy-

czyn przełomowego charakteru religii załoonej przez Jezusa zNazaretu

jest to, e rewolucja chrzecijaska działa przede wszystkim wcentrum duszy

człowieka, wjego sumieniu moralnym, wysuwajc na pierwszy plan to, co

intymne iwłaciwe dla ycia wewntrznego jednostki ludzkiej. Dziki temu

osoba ludzka nabyła now jako moraln iduchow, otrzymała now god-

no, której wczeniej nie posiadała. Croce utrzymuje, e najwaniejszym ele-

mentem projektu nowej ludzkoci bazujcego na ordziu chrzecijaskim jest

zasada miłoci do wszystkich ludzi icałego wiata, który jest dziełem Boga.

Drug inspiracj dla rodowiska włoskich „ateistów chrzecijaskich”

s pogldy takich mylicieli, jak francuski intelektualista Charles Maurras

(–) czy niemiecko-amerykaski lozof Leo Strauss (–).

Maurras tojeden znajwybitniejszych francuskich mylicieli politycznych

pierwszej połowy XXw., który twierdził, e jest ateist, ale katolikiem.

Okrelałsi jako „ateista katolicki” (fr. athée catholique), postrzegajc religi

chrzecijask wkategoriach kulturowych icywilizacyjnych. Czerpał z-

lozoi pozytywistycznej Auguste’a Comte’a (–). Podziwiał lozo

greck irzymski porzdek. Doceniał pozytywn rol Kocioła katolickiego

jako instytucji, gdy chodzi oobron ipromocj najwaniejszych wartoci za-

chodniego krgu kulturowego. Warto take pamita otym, e Maurras był

jednym zzałoycieli idziałaczy kontrowersyjnej Akcji Francuskiej (Action

Française), oskaranej opromocj pogldów nacjonalistycznych. Natomiast

Leo Strauss– nie wyznajc w iatopogldu religijnego– podobnie jak Maurras

doceniał społeczn ikulturow rol religii. Tw ierdził, e cy wilizacja zachodnia

posiada dwa ródła: Pismo wite ilozo greck, które s ze sob wnieusta-

jcym konikcie. Wopracowaniach Straussa szczególnie cenne s analizy

dotyczce nowoytnoci oraz relacji istniejcej midzy chrzecijastwem

iliberalizmem.

83 Por. A.Budzanowska, Charles Maurras– twórca nacjonalizmu integralnego, Kraków

2014.

84 Por. R.Cubeddu, Tra le righe. Leo Strauss su Cristianesimo eLiberalismo, Lungro di

Cosenza 2010; R.Mordarski, Leo Strauss aproblem teologiczno-polityczny, w:L.Strauss,

Jerozolima iAteny, oraz inne eseje zlozoi politycznej, Kty 2012, s.3–24.

rozdział iii

206

Trzecim ródłem intelektualnym, które stanowi inspiracj dla „pobonych

ateistów” wItalii, s rodowiska neokonserwatywne wStanach Zjednoczo-

nych



. Neokonserwatyzm amerykaski łczy cechy tradycyjnego konser-

watyzmu zpolitycznym indywidualizmem iwarunkowym poparciem dla

gospodarki wolnorynkowej. Ten wany prd mylow y narodziłsi wStanach

Zjednoczonych wlatach . XXw. wród intelektualistów, którzy wyraali

niech do komunizmu iodnosilisi krytycznie do rewolucji obyczajowej

r. zpowodu jej wrogoci do autorytetu, zwyczaju itradycji. Ameryka-

scy myliciele neokonserwatywni: Allan Bloom (–), Irving Kristol

(–), Nathan Glazer (–) czy Norman Podhoretz (–) od-

wołujsi do pogldów takich autorów, jak Alexis de Tocqueville (–)

czy Edmund Burke (–). Podkrelaj, e demokracja potrzebuje fun-

damentu ocharakterze aksjologicznym. Dlatego zwracaj szczególn uwag na

rol religii wyciu społecznym. Neokonser watyci wStanach Zjednoczonych

twierdz, e obecny kryzys demokracji liberalnej jest czciowo spowodowany

malejcym wpływem religii na ycie społeczne. Ich zdaniem, ludzie bez po-

czucia czego wikszego ni oni sami, czego transcendentnego iwiecznego

zaczynaj działa egoistycznie inieodpowiedzialnie. Dlatego potrzeba religii

jako fundamentu demokracji ispołecznego spoiwa, które wzmacnia rodziny,

małe ojczyzny inarody.

3.2. Poglądy bioetyczne Giuliana Ferrary

We Włoszech do grona najwaniejszych „ateistów chrzecijaskich” nale ta kie

postaci, jak wybitny historyk Ernesto Gal li della Loggia (–) czy ceniony lo-

zof ipolityk Marcello Pera (–), wlatach – przewodniczcy Senatu

Republiki Włoskiej iautor ksiki pt. Bez korzeni, któr opublikował wr.

wraz zkard. Josephem Ratzingerem (–)



. Gdy chodzi ocharakte-

rystyk stanowiska poznawczego włoskich „pobonych ateistów”, szczególn

warto posiada monograa Pery zr. Dlatego powinnimy nazywa siebie

85 Por. M.Nese, Gli elei di Dio. Lo spirito religioso dell’America, Roma 2006; G.Qua-

gliariello, Caolici, pacisti, teocon. Chiesa epolitica inItalia dopo la caduta del Muro, Milano

2006; J.Koronacki, Amerykaski konserwatyzm na progu XXIwieku, Radzymin 2015.

86 Por. M.Pera, J.Ratzinger, Senza radici. Europa, relativismo, cristianesimo, Islam, Milano

2004.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 207

chrzecijanami, której tytuł nawizuje do cy towanego wczeniej eseju Benedea

Crocego. Wtej ksice Pera analizuje istot demokracji liberalnej, wskazujc

na to, e do istoty liberalizmu naley jego zakorzenienie wchrzecijaskiej

wizji Boga, którego obrazem jest człowiek obdarzony przez Transcendencj

darem wolnoci.

Najbardziej rozpoznawalnym obecnie we włoskiej domenie publicznej

przedstawicielem „ateizmu chrzecijaskiego” jest dziennikarz, pisarz ipolityk

Giuliano Ferrara (–), który wr. załoył konserwatywny dziennik

„Il Foglio”; pełnił wnim do r. funkcj redaktora naczelnego. Ferrara

przeszedł dług drog własnego rozwoju intelektualnego, wiatopogldo-

wego ipolitycznego. Wmłodoci był działaczem komunistycznym, póniej

stałsi umiarkowanym socjalist. Nastpnie, po upadku Muru Berliskiego

itransformacji Zwizku Radzieckiego, przeszedł na pozycje centroprawicowe

politycznie ikonserwatywne bioetycznie. Od pocztku lat . XXw. Ferrara

jest zdecydowanym przeciwnikiem aborcji, eutanazji, sztucznego zapłod-

nienia, macierzystwa zastpczego, wykorzystywania ludzkich embrionów

jako materiału laboratoryjnego do eksperymentów medycznych itp. Sprze-

ciwiasi take eliminacji religii zycia publicznego, doceniajc pozytywn

rol wspólnot religijnych ikociołów wyciu społecznym. Bardzo czsto przy-

pomina wswoich wypowiedziach iopracowaniach opotrzebie umacniania

wartoci judeo-chrzecijaskich wcywilizacji europejsk iej, ostrzegajc przed

negatywnymi skutkami obecnego kryzysu sensu iwspółczesnej rewolucji

biotechnologicznej.

Ferrara bardzo rzetelnie iniezwykle uczciwie tłumaczy opinii publicznej

zmiany wiatopogldowe, jakie miały miejsce wjego yciu osobistym, gdy

chodzi oocen zagadnie religijnych, etycznych, bioetycznych czy politycz-

nych. Twierdzi, e onsam nie ma oco prosi Kocioła katolickiego iniczego

nie moe mu da. „Jeli go broni– wyznaje Ferrara– todlatego, e głboko

wierz, e wzrozumieniu wiata, wktórym yj, Kociół wyprzedza kultur

wieck. Gdy chodzi osens ycia itzw.wartoci lub kr yteria właciwego ycia,

87 Por. M.Pera, Dlatego powinnimy nazywa siebie chrzecijanami. Europa, Liberalizm,

Etyka, tłum. G.Fiora, Lublin 2014.

88 Por. G.Ferrara, Ai comunisti. Leere da un traditore, Roma–Bari 1991; tene, Non du-

bitare. Contro la religione laicista, Chieti 2005; tene, Teoconservatorismo eateoconservatorismo

acononto, Milano 2014.

rozdział iii

208

spotkałem mylenie, która mnie fascy nuje, inspiruje, ma dla mnie znaczenie”



Załoyciel dziennika „Il Foglio” wnastpujcy sposób tł umaczy swoj postaw

wiatopogldow, której wan czci jest sprzeciw wobec negaty wnych skut-

ków współczesnej rewolucji biotechnologicznej:

Wrzeczywistoci nie jestem ateist, moje stanowisko jest teistyczne– stwierdza

Ferrara. Nie mam osobistej wiary, nie mam tego daru, tej nadprzyrodzonej łaski

inie mam wsobie wyznania religijnego, które praktykuj izachowuj. Nie jestem

wewntrz ortodoksji Kocioła katolickiego, poniewa pomimo tego, e zostałem

ochrzczony, nie mam wiary. Ipomimo tego, e jestem kulturowo katolikiem, nie

stanowi czci Kocioła, ludu Boego. Ale moje stanowisko jest teistyczne. Na

podstawie tego, co pr zeczy tałem ico zrozumiałem. Woparciu oto, czego dowiad-

czyłem– poprzez moje małestwo, moje mi łoci, miło, któr ywiłem do mojego

ojca imojej matki, poprzez lektur ianaliz, jakiej dokonałem na temat społecze-

stwa. Prezentuj stanowisko, które praktycznie jest tym, októrym wspomniał

Joseph Ratzinger, parafrazujc Hugo Grocjusza: jest to ycie tak, jakby Bóg istniał

Wydajesi, e przyjcie modelu ycia zgodnego zzasad „jakby Bóg istn iał”

(łac. etsi Deus daretur) stanowi dla załoyciela dziennika „I l Foglio” ródło, zktó

rego wynikaj jego pogldy bioetyczne. Ferrara odrzuca owieceniow zasad

radyklanej autodeterminacji by tu ludzkiego iakceptuje prawd ostworzonoci

wiata iczłowieka. Podkrela, e jako zw ykła istota ludzka nie uwaasi za pana

tego wiata. Odrzuca przekonanie, e jako człowiek mógł sam siebie stworzy.

Nie zgadzasi zpogldami wielu konser watystów zrónych krajów, e powinni-

my oddawa ycie, które do nas przychodzi, na nasze usługi, ingerujc głboko

wjego naturaln struktur. Jego zdaniem, sprawy majsi wprost przeciwnie:

jestemy nie panami, ale sługami ycia, które powinnimy zawsze przyjmowa

zwdzicznoci jako dar.

Myl wic– wyznaje Ferrara– e nasz epok charakteryzuje ogromny skandal

zwizany ztragicznym, błdnym iwypaczonym spotkaniem zproblemem aborcji.

89 Tene, Né ateo né devoto– rozmow prowadzi Paolo Sorbi, „Tempi” (2007), n.17,

hps://www.tempi.it/n-ateo-n-devoto/ (dostp: 30wrzenia 2024).

90 Tam e.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 209

Krótko mówic, myl owielu katolickich sprawach, nie bdc katolikiem. Ale nie

jestem „pobonym ateist”. Kady, kto mnie zna, wie, e jestem przeciwiestwem

osoby „pobonej”. Jestem osob zdyscyplinowan iracjonaln, ale nie „pobon”.

Co mam wspólnego zkatolickim nacjonalizmem? Co mam wspólnego zMaurra-

sem, zide politycznego wykorzystania religii? Absolutnie nic. Chciałbym doda,

e tooskarenie zawsze stawiaj mi ludzie, którzy sami na co dzie wykorzystuj

religi do celów politycznych91.

3.3. Rewolucja biotechnologiczna wocenie Oriany Fallaci

WItalii do grona „ateistów chrzecijask ich” jest tak e zaliczana znana intelek-

tualistka, pisa rka idziennikarka Oriana Fallaci. Wdebacie publicznej poprzedza-

jcej ogólnonarodowe referendum dotyczce metod sztucznego zapłod nienia jej

stanowisko było niewtpliwie najmocniejszym, bardzo osobistym iniezwykle

przejmujcym głosem, wypowiedzianym przede wszystkim wobszernym ar-

tykule, który ukazałsi czerwca r. (dziewi dni przed referendum) na

łamach najwik szego włoskiego dziennika „Corriere della Sera”. Tekst wstrzs-

nł opini publiczn ispotkałsi zbardzo wieloma komentarzami. Artykuł

nosił bardzo mocny iniezwykle wymowny tytuł My kanibale idzieci Medei.

Warto wtym miejscu podkreli, e Fallaci– podobnie jak Giuliano Fer-

rara– prezentowała podejcie konserwatywne do zagadnie bioetycznych,

wyznajc jednoczenie brak wiary religijnej. Była bardzo przywizana do

najwaniejszych osigni cywilizacji zachodniej oraz doceniała kluczow

rol chrzecijastwa wukształtowaniu zachodniego modelu kulturowego

91 Tam e.

92 Por. O.Fallaci, Noi cannibali eigli di Medea, „Corriere della Sera” 3czerwca 2005,

s.25–32. Medea jest obecna wdziełach pisarzy ipoetów tak greckich (Euripides, Apollonios

zRodos), jak irzy mskich (Ow idiusz, Waleriusz Flakkus). Jest ona jedn zpostaci wystpuj-

cych wmitologii greckiej, reprezentuje wliteraturze zachodniej archetyp kobiety uwiedzionej

iopuszczonej. Jej historia jest nastpujca. Oto Jazon, przybywszy do Kolchidy, by zdoby

złote runo, dokonuje tego jedynie dziki pomocy Medei, córki króla tej ziemi iczarodziejki

owielkiej mocy. Kobieta zakochujesi wJazonie, ucieka znim, zabijajc swego brata iojca.

Nastpnie zdradzona iporzucona przez Jazona, posuniesi tak daleko, e zamorduje kochank

ma. Znienawici do ojca swych dzieci, zabije nawet własnych synów– Mermerosa iFeresa.

rozdział iii

210

idemokratycznego pastwa prawa. Swoje stanowisko wtej sprawie wyraziła

wbardzo emocjonalny sposób na łamach dziennika „Corriere della Sera” war-

tykule pt. Wciekło iduma, który został opublikowany wrzenia r. ibył

jej odpowiedzi na zamachy terrorystyczne na World Trade Center wNowym

Jorku wdniu wrzenia r. Artykuł wwersji rozszerzonej został bardzo

szybko opublikowany jako ksika, która stałasi wiatowym bestsellerem.

Trzy lata póniej Fallaci napisała nastpujce słowa oznaczeniu religii

chrzecijaskiej: „Pozbawione piknych ban i ocudach izmart wychwstaniach

zycznych, obmyte zkatolickich nadbudówek, uwolnione zdoktrynalnych

kajdan, czyli przywrócone do błyskotliwej idei wspaniałego Nazarejczyka,

chrzecijastwo jest naprawd prowokacj nie do odparcia. Sensacyjny zakład,

który człowiek zawiera sam ze sob”



. Fallaci podkrelała bardzo zdecydo-

wanie wpływ chrzecijastwa nie tylko na ycie ludzkie wwymiarze jednost-

kowym, ale take na ukształtowanie całej cywilizacji zachodniej. Bardzo

czsto poddawała ostrej krytyce negatywne przejawy współczesnej rewolucji

biotechnologicznej, które wdługiej perspektywie zagraaj podstawom naszej

demokracji ikultury. Była m.in.zdecydowan przeciwniczk  aborcji. Wr.

opublikowała swoj głon powie pt. List do nienarodzonego dziecka, która

stanowiła jeden znajwaniejszych głosów wdebacie dotyczcej legalizacji we

Włoszech przerywania ciy.

Po uchwaleniu wItalii ustaw y / Fallaci stałasi jej zdecydowan zwo-

lenniczk iwkonsekwencji zadeklarowa ła, e nie wemie udziału wreferendum

dotyczcym czciowego uchylenia tego prawa. Wraz zinnymi obrocami tej

Por. R.Nencini, Oriana Fallaci. Morirò inpiedi, Firenze 2007; U.Cecchi, Oriana

Fallaci. Cercami dov’èil dolore, Firenze 2013; C.De Stefano, Oriana. Una donna, Milano

2013; A.Gnocchi, Inemici di Oriana. La Fallaci, l’islam eil politicamente correo, Siena 2016;

E.A.Perazzini, Imiei giorni con Oriana Fallaci, Siena 2018; R.Nencini, AFirenze con Oriana

Fallaci, Torino 2021; C.De Stefano, Oriana Fallaci: e Journalist, the Agitator, the Legend,

New York 2021; A.Gorini, Una straordinaria antipatica. Oriana Fallaci giornalista escririce,

Roma 2023.

94 Por. O.Fallaci, Wciekło iduma, tłum. K.Hejwowski, Warszawa 2003.

95 O.Fallaci, La forza della ragione, Milano 2004, s.57. Por. ta, Oriana Fallaci intervista

sé stessa– L’Apocalisse, Milano 2004.

96 Por. S.Allievi, Ragioni senza forza, forze senza ragione. Una risposta aOriana Fallaci,

Verona 2004; G.Bosei, Caiva maestra. La rabbia di Oriana Fallaci eil suo contagio, Venezia

2005.

97 Por. O.Fallaci, Leera aun bambino mai nato, Milano 1975.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 211

ustaw y jednoznacznie istanowczo wzywała wswoich w ypowiedziach mieszka-

ców Włoch do powstrzymaniasi od udziału wty m głosowaniu. Wobszernym

opracowaniu pt. My kanibale idzieci Medei Fallaci przedstawiła swoje stanowisko

nie tylko wsprawie sztucznego zapłodnienia, ale odniosłasi szerzej do współ-

czesnych form eugeniki inowych biotechnologii, które coraz czciej stanowi

powane zagroenie dla ludzkiej natury iistoty człow ieczestwa. Włoska inte-

lektualistka, pisarka idziennikarka rozpoczyna swój tekst od stwierdzenia, e

nie podobasi jej referendum, wktórym „patroni doktora Frankensteina” bd

głosowa zpowodu zwykłej stronniczoci politycznej lub krótkowzrocznoci

moralnej. Czyli bez mylenia własn głow, bez słuchania sumienia, by moe

„bez znajomoci znaczenia słów: komórki macierzyste, oocyt y, blastocyty, klo-

nowanie, heterologiczne, aju na pewno bez pytania izrozumienia, co kryjesi

za ofensyw na rzecz nieograniczonej wolnoci bada naukowych”.

Fallaci zdecydowanie odrzuca tego rodzaju rozumienie wolnoci iodwo-

łujesi do stwierdzenia Platona zVIII ksigi Pastwa, e demokracja prze-

kształcasi wdyktatur, gdy wolno traci jakiekolwiek ograniczenia. Według

Platona, wpastwie demokratycznym wolno jest najwikszym skarbem

i„dlatego tylko wtym pastwie godzisi y człowiekowi, który ma wolno

wnaturze”



. Jednak nieograniczona wolno, która stajesi anarchi, prowadzi

do tego, e demokracja przekształcasi wdyktatur. „Tasama choroba– pisze

Platon– która tkwiła woligarchii igubiła j, tasama trawi iten ustrój, tylko

tutajsiga szerzej igłbiej, dziki temu, e tuwszystkim wszystko wolno, ina-

kłada powoli na demokracj kajdany. Istotnie, wszelki nadmiar lubisi obraca

wswoje wielkie przeciwiestwo, jeeli chodzi opory roku ipogod, oroliny,

ociała, anie mniej, jeli idzie oustroje pastwowe”.

Zdaniem autorki Wciekłoci idumy, naley wyjani społeczestwu, e

wolno nieograniczona, tzn. pozbawiona jakichkolwiek hamulców isensu

moralnego, nie jest ju wolnoci, ale zwykł licencj (wł. licenza). Stajesi

niewiadomoci, dowolnoci, własnym upodobaniem. Dlatego dla zacho-

wania iochrony autentycznej wolnoci trzeba jej nałoy ograniczenia przez

rozum, etyk izdrowy rozsdek. Według Fallaci, naley koniecznie uzna

98 Ta, Noi cannibali eigli di Medea, art.cyt., s.25.

99 Platon, Pastwo, tłum. Wł. Witwicki, Warszawa 1990, s.444–445.

100 Tame, s.447.

rozdział iii

212

fundamentaln rónic midzy ty m, co dozwolone, at ym, co zakazane– szcze-

gólnie wkontekcie właciwego rozumienia zasady wolnoci bada naukow ych.

Nie wolno zapomina otym, e nowoytny postp naukowo-techniczny bynaj-

mniej nie zrodził lepszego człowieka, doskonalszego społeczestwa iobecnie

zaczyna by powanym zagroeniem dla rodzaju ludzkiego. Dlatego nie wolno

składa witoci igodnoci ycia ludzkiego na ołtarzu nauki, postpu idobra

cywilizacji.

Według autorki Wciekłoci idumy, nie powinno by zgody na to, e wimi

nauki zadawane s coraz powaniejsze rany niezby walnym iwieczny m prawom

ycia. Eksper ymenty na ludzk ich embrionach zaprzeczaj godnoci człowieka.

Jeli nie chcemy straci szacunku do człowieka, musimy odczarowa badania

naukowe, odczarowa nauk, czyli przesta uwaa jza współczesnego boka

czy bóstwo. Dlatego pilnie potrzebujemy prymatu etyki nad nauk. „Nauka

jest jak ogie. Moe nam sprawi wiele dobra lub wiele zła. Jak ogie moe nas

ogrza, oczyci, uratowa lub obróci wpopiół. Zniszczy. Jak ogie– czsto

czyni wicej zła ni dobra. Aprzyczyn jest dokładnie to, e– jak ogie– nie

stawia sobie problemów moralnych. Dla niej wszystko, co jest moliwe, jest

jednoczenie dozwolone”.

Fallaci twierdzi, e nauka nie moe sama zsiebie wy tworzy etosu. Dlatego

odnowiona wiadomo etyczna nie moe powsta na gruncie samej tylko

debaty naukowej– konieczny jest powrót do korzeni naszej moralnoci, jeli

chcemy pokona współczesn dehumanizacj iuprzedmiotowienie człowieka.

Wtym kontekcie włoska intelektualistka, pisarka idziennikarka krytykuje

dominujce obecnie wwielu krajach rozumienie bioetyki. Jej zdaniem, dzisiaj

zbyt czsto rónego rodzaju komitety, zespoły czy komisje bioetyczne słu

do usprawiedliwienia działa, które s wswej najgłbszej istocie po prostu

nieetyczne.

101 Tame, s.28.

102

Na ten powany problem zwraca take uwag amerykaski myliciel Francis Fukuya-

ma. Jego zdaniem, „wspólnota bioetyków, która wyrosła wraz zprzemysłem biotechnologicz-

nym, odgrywa wwielu aspektach dwuznaczn rol. Zjednej strony spełniła ona niezwykle

przydatn funkcj, podnoszc wtpliwoci oraz kwestie sporne dotyczce sensownoci

oraz strony moralnej niektórych owoców postpu technicznego. Zdrugiej strony jednak

wielu bioetyków zamieniłosi wsprawnych sostów, usprawiedliwiajcych wszystko, co ma

ochot uczyni wspólnota naukowa, iuywajcych swojej znajomoci teologii katolickiej

czy kantowskiej metazyki do odpierania krytyki ze strony oponentów stojcych na gruncie

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 213

Problem polega na tym– zauwaa autorka Wciekłoci idumy– e wczasach no-

woytnych etyka zrodziła zwyrodniał córk onazwie bioetyka. Odyscyplinie

tego rodzaju myl tak, jak mylał Erwin Chaga, wielki biochemik amerykaski,

który gdy tylko słyszał, jak kto mówił ozapłodnieniu wspomaganym medycznie

czy sztucznym zapłodnieniu lub oembrionach zamroonych czy rozmroonych,

wpadał wszał ikrzyczał: „Etyka tak pasuje do bioetyki, jak muzyka do marszów

wojskowych!”. Có… wiat zachodnipławi si wtych marszach wojskowych.

Instytuty Bioetyki, Komitety Bioetyczne, Akademie Bioetyczne103.

Nie mog stanowi właciwej odpowiedzi na współczesn rewolucj bio-

technologiczn rónego rodzaju opinie, stanowiska czy ekspertyzy bioetyczne.

Zdecydowanie potrzeba czego wicej. Zdaniem Fallaci, czym koniecznym

jest ponowne odk rycie fundamentalnego znaczenia istnienia obiektyw nego po-

rzdku moralnego. Społeczestwa zachodnie cierpi obecnie na raka moralnego

iintelektualnego, którego przyczyn jest przekonanie, e dobro izło stanowi

jedynie subiektywne opinie, anie obiektywne rzeczywistoci. „Etyka tonie

moda, która zmieniasi jak ubrania ipory roku. Jest tokodeks postpowania,

który obowizuje zawsze, wszdzie ina zawsze. Dyscyplina, która pomaga

nam rozpozna dobro izło, które nie s opiniami czy punktami widzenia. S

torzeczywistoci obiektywne”.

Według autorki Wciekłoci idumy, uznanie istnienia obiektywnego po-

rzdku moralnego stanowi jedyne lekarstwo, które moe pomóc zachodnim

społeczestwom wuzdrowieniu ze miertelnej choroby nowotworowej, jak jest

dyktatura relat ywizmu iakceptacja hedonistycznego st ylu ycia. Ludzkie zbioro-

woci zdominowane przez kult hedonizmu s skazane wdłuszej perspekt ywie

tradycji. Około 3 proc. budetu Projektu Poznania Ludzkiego Genomu było od pocztku

przeznaczone na studiowanie etycznych, społecznych oraz prawnych skutków bada gene-

tycznych. Mona touzna za godn szacunku trosk oetyczny wymiar bada naukowych,

mona jednak równie okreli tojako haracz, który naukowcy zapłacili, aby uprzedzi ataki

prawdziwych etyków. We wszystkich dyskusjach na temat klonowania, bada nad komór-

kami macierzystymi, modykacji komórek linii płciowej itym podobnych mona liczy na

to, e profesjonalny bioetyk przyjmie najbardziej permisywn postaw wród dyskutantów.

Któ jednak ma powiedzie, e danej rzeczy nie wolno robi, jeeli nie uczyni tego bioetyk?”

(F.Fukuyama, Koniec człowieka, dz.cyt., s.267–268).

103 O.Fallaci, Noi cannibali eigli di Medea, art.cyt., s.28.

104 Tame, s.31.

rozdział iii

214

na powolne wymieranie. Taksi dzieje ze społeczestwami, wktórych ludzie

szukaj tylko dobrego samopoczucia, korzyci materialnych, wygód. Fallaci

zauwaa, e wtego rodzaju społeczestwach dusza przestajesi liczy. Nie

ma te miejsca na autentyczn duchowo. Dlatego Zachód cierpi na chorob,

której nie wylecz nawet miliardy komórek macierzystych. Torak moralny

iintelektualny, który powoduje, e ludzie przestaj rozumie znaczenie słowa

moralno. eby przezwyciy tchorob, naley koniecznie odrzuci projekt

nowego człowieka wymylonego przez ludzi, toznaczy człowieka, który jest

wytworem jego samego– eugeniki doktora Josefa Mengele (–) czy

biotechnologii àla Frankenstein zpowieci Mary Shelley (–). Na-

ley uzna obowizki, jakie my, ludzie, mamy wobec natury, naszego gatunku

izasad, bez których człowiek nie jest ju człowiek iem: jest rzecz, przedmiotem

cielesnym bez duszy.

Zdaniem Fallaci, referendum zr. dotyczce metody invitro sta nowiło

element szerszego projektu ponownego stworzenia człowieka wlaboratorium.

Topropozycja zastpienia natury, manipulacji natur, zmiany, anawet zatarcia

korzeni ycia ijego dehumanizacji, masakrujc stworzenia najsłabsze ibezbronne,

tzn. nasze dzieci nigdy nie narodzone, ludzkie embriony pice wzamraarkach

banków lub instytutów badawczych. Masakrujc iprzekształcajc jewpreparaty

medyczne do wstrzykiwania lub połykania, albo sprawiajc, e urosn na tyle, aby

jezabi, tak jak zabijasi wołu lub baranka, anastpnie uzyska od nich tkanki

inarzdy, aby jesprzeda, tak jak sprzedajesi czci zamienne do samochodu

106

Włoska intelektualistka, pisarka idziennikarka uwaa, e tego rodzaju prak-

tyki przypominaj obrazy zprzeraajcej wizji „nowego wspaniałego wiata”

(ang . Brave New World), zaprezentowanej wr. przez angielskiego myliciela

ipowieciopisarza Aldousa Huxleya. Co wicej, jej zdaniem mona powie-

dzie, e jeszcze bardziej nawizuj one do barbarzyskiej eugeniki Adolfa

Hitlera, który marzył ostworzeniu społeczestwa składajcegosi tylko iwy-

łcznie zblondynów oniebieskich oczach.

105 Por. M.Shelley, Frankenstein, tłum. M.Płaza, Warszawa 2022.

106 O.Fallaci, Noi cannibali eigli di Medea, art.cyt., s.25.

107 Por. A.Huxley, Nowy wspaniały wiat, tłum. B.Baran, Kraków 1998.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 215

Przypomina mi to– twierdzi Oriana Fallaci– obozy koncentracyjne Auschwitz,

Mauthausen, Dachau iBirkenau, wktórych, aby przyspieszy produkcj rasy aryj-

skiej, czyli zintensykowa narodziny blondynów oniebieskich oczach, doktor

Mengele prowadził eksperymenty pseudomedyczne na blinitach. Korzystajc

zbezgranicznej wolnoci bada, której udzielił mu Hitler, zabijał tedzieci, acza-

sami robił ich wiwisekcj. Zostawmy na boku wszelk gadanin ihipokryzj:

jeli na miejscu Birkenau czy Dachau postawimy instytuty badawcze zarzdzane

demokratycznie, jeli na miejscu blinit poddawanych wiwisekcji przez Men-

gele postawimy ludzkie embriony, które pi wzamraarkach, tomidzy tymi

działaniami nie ma adnej rónicy108.

Omawiana autorka wiadomie uywała niezwykle mocnych porówna,

wskazujc na podobiestwa midzy eugenik realizowan wniemieck iej Trze-

ciej Rzeszy aniektórymi współczesnymi biotechnologiami. Czyniła towia-

domie po, eby wstrzsn opini publiczn. Nie zgadzałasi zpogldami

tych, którzy twierdz, e wiedzy naukowej nie dasi okiełzna, e postpu nie

mona zatrzyma, e fakt y s silniejsze od rozumowania. Zpokor przyjmowała

oskarenia obigoteri, obskurantyzm, wstecznictwo. Zdec ydowanie odrzucała

twierdzenia tych rodowisk, które uwaaj, e embrion nie jest istot ludzk , e

jest jedynie swego rodzaju propozycj człowieka, araczej istoty ywej– zwy-

kł brył niemylcych komórek. Fallaci nie zgadzałasi ze stwierdzeniem, e

embrion nie ma duszy. Nie jest tak, e dusza istnieje tylko wówczas, gdy istnieje

myl, e siedliskiem myli jest mózg, amózg zaczynasi rozwija dwa tygodnie

po zagniedeniusi zarodka wmacicy matki. Omawiana autorka twierdziła,

e embrion posiada dusz, ale cigle niewiele wiemy otym, wjaki sposób ona

rzeczywicie powstaje ifunkcjonuje.

Wierz– podkrela Oriana Fallaci– e od chwili, gdy plemnik zapłodni komórk

jajow, akomórka pierwotna staniesi dwiema komórkami, potem czterema,

potem omioma, anastpnie szesnastoma, zaczniesi namnaa, my jestemy

tym, czym bdziemy. Toznaczy istotami ludzkimi. Moe jeszcze nie osobami,

bo osoba jest wynikiem wrodzonej istoty idowiadcze nabytych po urodzeniu:

ale zpewnoci ludmi. Zarodek, który rozwijasi wgamecie wszy, jest wsz.

108 O.Fallaci, Noi cannibali eigli di Medea, art.cyt., s.25.

rozdział iii

216

Zarodek, który rozwijasi wkomórce jajowej psa, jest psem. Zarodek, który

rozwijasi wgamecie słonia, jest słoniem. Zarodek, który rozwijasi wkomórce

jajowej istoty ludzkiej, jest istot ludzk109.

Fallaci mówiła wielokrotnie owspółczesnym „holokaucie ludzkich emb-

rionów” (wł. l’olocausto degli embrioni umani). Wjej przekonaniu ycie ludzkie

rozpoczynasi wmomencie poczcia. Od samego pocztku ludzki embrion ma

dusz ijest bytem ludzkim, który czuje icierpi analogicznie jak ludzie doroli.

Dlatego nie wolno tra ktowa ludzkich embrionów jako materiału laboratory jnego,

zktórego pobierasi komórki macierzyste wykorzystywane do eksperymentów

medycznych słuc ych leczeniu rónego rodzaju chorób. Wtym kontek cie Fallaci

ostro skrytykowała stanowisko włoskiego Narodowego Komitetu ds.Bioetyki

zmaja r., wktórym pozyty wnie zaopiniowano wykorzystanie komórek ma-

cierzy stych izolowanych zabortowanych płodów. Narodowy Komitet ds.Bioetyk i

stw ierdził, e w ykorzystanie „tkank i płodowej uzyskanej wwynik u dobrowolnego

przerwania ciy” oraz jej wykorzystanie do celów naukowych lub terapeutycz-

nych nie jest nielegalne zbioetycznego punktu widzenia.

Szczególnie przejmujco zabrzmiały bardzo osobiste słowa Fallaci, gdy war-

tykule My kanibale idzieci Medei otwarcie powiedziała owłasnej dramatycznej

walce zkilkoma rónego rodzaju nowotworami– któr ostatecznie przegrała

wrzenia r.– ijej brakiem zgody na to, eby zagroone własne ycie

ratowa przy pomocy zarodkowych komórek macierzystych, uzyskiwanych

wkonsekwencji niszczenia ludzkich embrionów: tworzonych wtym celu specjal-

nie na drodze tzw.klonowania terapeutycznego lub bdcych tzw.embrionami

nadliczbowymi, powstałymi wprocesie sztucznego zapłodnienia.

Bóg wie– wyznała Oriana Fallaci ponad rok przed swoj mierc i– e kocham ycie, e

chciałabym y jak najdłuej. Jestem zakochana wyciu. Ale w ydaje misi, e byłabym

kanibalem, gdybym leczyła moje nowotwory, wstrzykujc sobie komórk dziecka,

które nigdysi nie urodzi ło. Byłabym jak Medea, która zabija swoje dzieci. („Kobieto

przeklta, do której czuj odraz bogowie, jaicały rodzaj ludzki. Oby umarła, istoto

bezwstydna, zabójczyni swoich dzieci”– mówi do niej Eurypides przez Jazona)110.

109 Tame, s.26.

110 Tame, s.26–27.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 217

4. Status ludzkiego embrionu wedługEmanuelaSeverina

Do grona najwaniejszych lozofów współczesnych we W łoszech naley Ema-

nuele Severino. Wpierwszej dekadzie obecnego stulecia wził onbardzo ak-

ty wny udział we włoskiej debacie dotyczcej sztucznego zapłodnienia. Severino

prezentował pogldy wyznawane przez rodowisko bioetyki laickiej. Był zdecy-

dowanym zwolennikiem prawnej dopuszczalnoci stosowania metody invitro.

Jego opracowania iwypow iedzi dotyczył y przede wszystkim rozumienia ycia

człowieka na etapie embrionalnym oraz nadziei izagroe zw izanych zpost-

pem naukowo-technicznym iwspółczesn rewolucj biotechnologiczn.

Wr. ukazałasi ksika Sever ina pt. Oembrionie, która jest zbiorem ar-

tykułów tego autora opublikowanych wlatach – na łamach dziennika

„Corriere del la Sera”



. Opracowanie, przygotowane wkontekcie referendum

dotyczcego czciowego uchylenia ustawy /, zawiera wiele ciekawych

analiz ocharakterze etycznym, antropologicznym, bioetycznym ipolitycznym.

Głównym przedmiotem docieka podjtych wtym studium jest status ludz-

kiego embrionu.

4.1. Wpływ ﬁlozoﬁi idealistycznej na zagadnienia antropologiczne

Severino twierdzi, e ludzki embrion nie jest podmiotem praw idlatego nie

przysługuje mu prawo do ycia. Jego zdaniem, na pocztkow ym etapie rozwoju

ludzki zarodek jest człowiekiem jedynie wsensie potencjalnym. Aby stasi

111 Por. E.Severino, Sull’embrione, Milano 2005.

112 Dziennik „Corriere della Sera” ma wy rany prol lewicowo-liberalny, dlatego autorami

wikszoci tekstów dotyczcych statusu embrionu isztucznego zapłodnienia– publikowa-

nych na tych łamach– byli przedstawiciele bioetyki laickiej. Wród nich był m.in.znany

lozof ipolitolog Giovanni Sartori, któr y zdecydowanie odrzuca człowieczestwo ludzkiego

embrionu od momentu poczcia. Jego zdaniem, embrion stajesi osob dopiero wtedy, gdy

opuszcza łono matki izaczyna istnie samodzielnie. Nie mona racjonalnie uzasadni tezy,

e embrion jest bytem ludzkim. Sartori twierdzi, e embrion nie tylko nie jest osob, ale nie

naley take do rodzaju ludzkiego. Por. G.Sartori, La vita umana secondo ragione, „Corriere

della Sera” 28lutego 2005, s.8; tene, Embrione, anima efede. Non si emargini la ragione,

„Corriere della Sera” 28lutego 2005, s.9; tene, L’embrione ela persona. Contraddizioni dei

sostenitori della legge 40, „Corriere della Sera” 11czerwca 2005, s.9.

rozdział iii

218

rzeczywicie człowiekiem ipodmiotem praw, musi przej odpowiedni pro-

ces rozwoju, aktualizujc iurzeczywistniajc swoje moliwoci. Tego rodzaju

rozumienie pocztku ycia ludzkiego jest głboko zakorzenione wsystemie

lozocznym, jaki Severino wypracował na przestrzeni kilkudziesiciu lat

pracy badawczej. Jego aktualistyczna koncepcja ycia człowieka stanowi istotny

element stworzonego przez tego autora projektu intelektualnego na gruncie

lozoi aktualizmu iidealizmu. Warto wtym miejscu doda, e system lozo-

czny Severina jest od wielu lat przedmiotem bardzo wielu bada iopracowa

naukowych.

Głównym zamiarem badawczym tego autora było sprawienie, aby mylenie

lozoczne odnalazło swój pierwotny iuniwersalny cel. Severino zrealizował

ów projekt intelektualny wbardzo licznych opracowaniach, odwołujcsi do

lozofów, którzy ukształtowali drog myli zachodniej: od Parmenidesa

doArystotelesa, od w.Augustyna do w.Tomasza zAkwinu, od Georga

Wilhelma Friedricha Hegla do Martina Heideggera. Najwaniejszym ele-

mentem tego systemu s nowe rozwizania wypracowane przede wszystkim

wobszarze ontologii.

Zdaniem Severina, dzieje Zachodu s histori nihilizmu, gdy wszystkie

formy kultury zachodniej utosamiaj bycie znicoci. Jego zdaniem, najwik-

szy błd myli zachodniej polega przede wszystkim na uznaniu stawaniasi za

miejsce przejcia od bytu do niebytu, czyli na oddaleniusi od zasad okrelonych

przez Parmenidesa, zgodnie zktórymi tylko byt jest imoe by pomylany.

Natomiast lozoa grecka– zamiast zajmowasi tylko tym, co rzeczywicie

113 Por. A.Antonelli, Verità, nichilismo, prassi. Saggio sul pensiero di Emanuele Severino,

Roma 2003; G.E.Crapanzano, L’immutabilità del diveniente. Saggio sul pensiero di Emanuele

Severino, Roma 2008; A.Dal Sasso, Dal divenire all’oltrepassare. La dierenza ontologica nel

pensiero di Emanuele Severino, Roma 2009; M.De Paoli, Furor Logicus. L’eternità nel pensiero

di Emanuele Severino, Milano 2009; L.Messinese, Il paradiso della verità. Incontro con il pen-

siero di Emanuele Severino, Pisa 2010; N.Cusano, Capire Severino. La risoluzione dell’aporetica

del nulla, Milano 2011; D.Sperduto, Il divenire dell’eterno. Su Emanuele Severino (eDante),

Roma 2012; G.Goggi, Al cuore del destino. Scrii sul pensiero di Emanuele Severino, Milano

2014; A.Dal Sasso, Creatio ex nihilo. Le origini del pensiero di Emanuele Severino tra aualismo

emetasica, Milano 2015; G.Gris, L’escatologia del destino. L’apocalisse del linguaggio nell’opera

di Emanuele Severino, Roma 2020; L.Messinese, Nel castello di Emanuele Severino, Roma

2021; P.Beineschi, Tecnica, capitalismo, giustizia. Dieci lezioni su Severino, Brescia 2022;

D.Sperduto, Oltre il tempo eoltre la cuccagna, Bari 2023; M.Rienzi, Emanuele Severino. Con

l’Occidente, oltre l’Occidente, Roma 2023.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 219

istnieje– wprowadziła kategori stawaniasi rozumianego jako w ymiar, wktó-

rym rzeczy wychodz zniebytu ido niego powracaj. Severino twierdzi, e

wten sposób, wprowadzajc niebyt jako rzeczywisto, cywilizacja zachodnia

stałasi oar uczucia udrki człowieka wobliczu nicoci izaczła odczuwa

nostalgi za pełni bycia. Dlatego na przestrzeni dziejów podejmowano próby

stworzenia rónego rodzaju niezmiennych punktów odniesienia (Bóg, prawa,

wartoci, prawo naturalne), aby bronisi przed udrk spowodowan przez

niebyt.

Niestety, zdaniem Severina, lekarstwo okazałosi gorsze od choroby. To,

co zostało okrelone jako niezmienne, zaczło „dusi” ycie wsposób bardziej

nieznony ni sama groba, e nie zostanie „przywołane” do istnienia wpro-

cesie stawaniasi. Wkonsekwencji człowiek zaczł zwracasi wstron nauki

itechnologii, aby skutecznie panowa nad rzeczywistoci iwykorzysty wa jdo

własnych celów, chronicsi wten sposób przed moliwoci, e popadnie ona

wniebyt. Autor ksiki Oembrionie twierdzi, e naley powróci do koncepcji

przedsokratejskich, akonkretnie do Parmenidesa, aby uciec od nihilizmu iocali

tosamo cywilizacji zachodniej. Wtym kontekcie Severino jest uwaany

przez wielu badaczy za twórc współczesnej formy neoparmenideizmu. Pod-

stawy tej teorii lozocznej zostały zaprezentowane wksice pt. Powrót do

Parmenidesa, która ukazałasi wr.

Wlatach –r. Severino był pracownikiem badawczo-dydaktycz-

nym na Katolickim Uniwersytecie Najwitszego Serca wMediolanie. Po

odejciu ztej uczelni kontynuował karier akademick na Uniwersytecie

Ca’ Foscari wWenecji. Jego rozstaniesi zuniwersytetem niepublicznym

iwyznaniowym wstolicy Lombardii miało powane przyczyny doktrynalne.

Zjednej strony sam Severino dojrzewał przez lata do podjcia decyzji, aby po-

rzuci prac na uczelni katolickiej, poniewa coraz bardziej miał wiadomo

tego, e jego pogldy lozoczno-teologiczne s nie do pogodzenia zkatolickim

rozumieniem prawd wiary imoralnoci. Zdrugiej strony problem dostrzegały

take władze uniwersyteckie ikocielne. Wkonsekwencji watykaska Kongre-

gacja Nauki Wiary rozpoczła wtej sprawie ocjalne postpowanie wyjania-

jce, które zakoczyłosi orzeczeniem, e pogldy tego myliciela– szczególnie

114 Por. N.Cusano, Emanule Severino. Oltre il nichilismo, Brescia 2011, s.74–82.

115 Por. E.Severino, Powrót do Parmenidesa, tłum. M.Sokołowski, Warszawa 2005.

rozdział iii

220

twierdzenie owiecznoci wszystk iego, co istnieje– kwestionuj chrzecijask

prawd oBogu transcendentnym iimmanentnym wstosunku do wiata.

Wmyli Severina de facto nie ma miejsca na chrzecijask koncepcj

Boga jako istoty doskonałej, wszechmocnej, niezmiennej, stwarzajcej zni-

czego wiat iczłowieka. Jego zdaniem, wcałej historii lozoi, azwłaszcza

wnauczaniu Kocioła katolickiego, armacja istnienia czego niezmiennego

zawsze w ychodziła zzałoenia, e stawaniesi niekoniecznie oznacza narodziny

zniczego iostateczny powrót rzeczy do nicoci. Autor ksiki Oembrionie

twierdzi, e niemoliwe jest, aby istniał Bóg chrzecijastwa, tradycyjnie poj-

mowany jako istota posiadajca zdolno tworzenia bytów zniczego iutrzy-

mywania ich wistnieniu dziki swojej wolnej woli. Poniewa kada istota jest

wieczna, nie moe by ani stworzenia, ani unicestwienia. Cało bycia ikady

byt, nawet najbardziej nieistotny, nabieraj niespotykanego dotd znaczenia.

Wkonsekwencji człowiek radykalnie wykracza poza nadczłowieka iwol mocy.

Tooznacza, e człow iek jest „superbogiem”, znacznie w ikszym od Boga tradycji

judeochrzecijaskiej.

Wcentrum systemu lozocznego Severina stoi idea, e wszystko jest

wieczne. Nie tylko kady człowiek iwszystko, co istnieje, ale take kada

chwila ycia, kade uczucie, kady aspekt rzeczywistoci– dlatego nic nie

znika, nic nie umiera. Wieczny charakter maj nie tylko bosko, natura, stała

ilo energii we wszechwiecie czy materia: kade wydarzenie jest wieczne, od

najwspanialszego do najskromniejszego, od najszczliwszego do najbardziej

nieszczliwego, kady niuans, kada chwila wiata iduszy. Severino mówi

wswoich dziełach opierwotnej przemocy, która chce, aby rzeczy same wsobie

były nicoci. Taprzemoc ley upodstaw wszelk iej niesprawiedliwoci, która

towarzyszy dziejom wiata zachodniego. Niestety, jego zdaniem tego rodzaju

przemoc dominuje dzi na całej planecie. Jeli skrajnym szalestwem jest

mylenie, e wszystko przechodzi wnico izniej wychodzi, przeznaczeniem

116

Por. S.Fontana, Severino, il nichilista che aaccava il nichilismo, „La Nuova Bussola

Quotidiana” 24stycznia 2020, hps://www.lanuovabq.it/it/severino-il-nichilista-che-

-aaccava-il-nichilismo (dostp: 30wrzenia 2024).

117

Por. C.Fabro, L’alienazione dell’Occidente. Osservazioni sul pensiero di Emanuele Severi-

no, Genova 1981; P.Poma, Necessità del divenire. Una critica aEmanuele Severino, Pisa 2011;

L.Messinese, Né laico, né caolico. Severino, la Chiesa, la losoa, Bari 2013; N.Pastorino,

Destino ed eternità. L’opera di Emanuele Severino, Roma 2020.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 221

prawdy jest nie-szalestwo, wktórym pojawiasi konieczno, aby wszystko

było wieczne.

Sprawa oceny pogldów lozoczno-teologicznych autora Powrotu do Par-

menidesa stanowi ciekaw egzemplikacj głbokiego napicia istniejcego we

Włoszech midzy kultur katolick ikultur laick, atake midzy bioetyk

katolick ibioetyk laick. Głównym ekspertem watykaskim zaangao-

wanym wjego procesie, prowadzonym przez Kongregacj Nauki Wiary, był

znany iceniony włoski lozof tomistyczny Cornelio Fabro (–), który

wr. załoył wRzymie pierwszy europejski instytut badajcy histori ate-

izmu (Istituto di Storia dell ’Ateismo). Wiele opracowa przygotowanych przez

tego myliciela dotyczy  lozoi Boga, egzystencjalizmu, nowo ytnoci, ateizmu,

nihilizmu. Po upływie dwóch dekad od zakoczenia procesu watykaskiego

Fabro opublikował odrbn monogra powicon pogldom autora Powrotu

do Parmenidesa.

Severino wielokrotnie stwierdzał wswoich opracowaniach, e Fabro wła-

ciwie zinterpretował jego projekt lozoczny



. Jednym zjego larów jest

118 Por. E.Severino, Essenza del nichilismo, Milano 19821, 19952, s.19–61.

119 Por. tene, Il mio scontro con la Chiesa, Milano 2001.

120

Por. C.Fabro, Tra Kierkegaard eMarx: per una denizione dell’esistenza, Firenze 1952;

tene, Introduzione all’ateismo moderno, Roma 1964; tene, La svolta antropologica di Karl

Rahner, Milano 1974; tene, Ludwig Feuerbach: l’essenza del cristianesimo, L’Aquila 1977;

tene, Le prove dell’esistenza di Dio, Brescia 1989; tene, L’Odissea del nichilismo, Napoli 1990.

121 Por. tene, L’alienazione dell’Occidente…, dz.cyt.

122 Wksice pt. Essenza del nichilismo Severino powica a 70 stron, eby niezwykle

szczegółowo opisa długi ibardzo rzetelny proces oceny jego pogldów przez Kongregacj

Nauki Wiary. Severino przy wołuje wtym opracowaniu dokumenty, stanowiska iargumenta-

cj wielu wybitnych ekspertów, którzy byli zaangaowani wtoniezwykłe wydarzenie. Warto

podkreli bardzo wysoki poziom intelektualny argumentów prezentowanych przez wszystkie

zainteresowane strony. Severino stwierdza na pocztku tego tekstu: „La Chiesa caolica ha

dichiarato l’essenziale incompatibilità tra il contenuto dei miei scrii ela rivelazione cristiana.

Al di là di ogni apparenza, questa dichiarazione èprofondamente coerente all’apertura della

Chiesa al «mondo moderno». Il fondamento di questa apertura èl’apertura della Chiesa

al «mondo antico», ossia al luogo ove la metasica greca, per la prima volta nella storia

dell’uomo, porta alla luce il «mondo». Da questo momento, l’intera civiltà occidentale,

equindi anche il cristianesimo ela Chiesa, sono cresciuti all’interno del «mondo»– cioè

all’interno dell’alienazione più abissale incui l’essenza dell’uomo possa trovarsi geata. Nel

mondo moderno, la scienza ela tecnica si stanno ormai avviando alla progeazione della

produzione edistruzione della totalità delle cose. La scienza èsempre più una invenzione

rozdział iii

222

odrzucenie transcendencji Bytu Najwyszego, która stanowi fundament or-

dzia chrzecijaskiego. Zjednej strony Fabro doceniał oryginalno lozoi

Severina, twierdzc, e jego monograa Powrót do Parmenidesa jest najbar-

dziej inspirujcym dziełem współczesnej lozoi włoskiej. Zdrugiej, odrzucał

jego przekonanie omoliwoci pogodzenia postkartezjaskiego immanenty-

zmu zchrzecijask transcendencj. Fabro twierdził, e Severino zgadzałsi

zopini wielu współczesnych mylicieli, e cogito nie zna formy isamo nie jest

form, burzc wten sposób metazyk. Wszelkie rozrónienia takie jak istota

ibycie, forma itre, sens irozum– według Severina– zawieraj niemoliwe

przeciwstawienie byt–niebyt. Musz zatem znikn, aprawda musi stasi

bezporednioci.

Fabro uwaał, e wprojekcie lozocznym Severina ucieczka Boga od czło-

wieka jest konsekwencj metazyki, która doprowadziła do tego, e człowiek

uciekł przed Bogiem. Dlaczego? Poniewa metazyka– zdaniem Severina– od-

dziela mylenie ibycie, podczas gdy naley powróci do „pierwotnej struktury”,

czyli do tosamoci mylenia ibycia. Wtym kontekcie Severino nawizuje do

pogldów włoskiego intelektualist y, polityka ipedagoga Giovanniego Gentilego

(–), który utosamiał mylenie z byciem jako czyst y akt



. Wypracował

onwłasn koncepcj lozoczn aktualizmu, k tóra stanow i form idealizmu abso-

lutnego lub idealizmu aktualnego. Gentile przycz yniłsi do odnowy idea lizmu

wItalii iwypracowania specy cznej włoskiej formy lozoi neoidealistycznej.

Podstawow zasad aktualizmu było nowe pojcie aktu lub aktu czystego. Wod-

rónieniu od aktu czystego wlozoi Ar ystotelesa, tzn. stanu Bytu Najwyszego

della realtà, ela potenza dell’invenzione consente la trasformazione più radicale della realtà

«scoperta»” (E.Severino, Essenza del nichilismo, dz.cyt., s.317). Por. S.Fontana, Severino,

il nichilista che aaccava il nichilismo, art.cyt.

123 Por. F.Adorno, T.Gregory, V.Verra, Storia della losoa, vol.III, Roma–Bari 1994,

s.17–30.

124 Por. G.Gentile, Riforma della dialeica hegeliana, Messina 1913; tene, Teoria generale

dello spirito come ao puro, Pisa 1916.

125 Por. S.Baisti, Sfondo losoco generale: l’Italia nel XX secolo, w:La losoa cristiana

nei secoli XIX eXX, vol.III, Correnti moderne del XX secolo, acura di E.Coreth, W.M.Neidl,

G.Pigersdorer, Roma 1995, s.621–626. Warto wtym miejscu doda, e we Włoszech

wpierwszej połowie XXw., zpowodu hegemonii rónych wersji idealizmu, inne kierunki

lozoczne rozwijałysi bardzo słabo albo wogóle nie istniały.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 223

jako czystej formy doskonałej iniezmiennej, dla Gentilego akt był samowia-

domoci oraz cigłym inigdy niekoczcymsi procesem stawaniasi ducha.

Rygorystyczna koncepcja tej całkowitej immanencji doprowadziła do denityw-

nej negacji lozoi jako metazyki oraz do jej utosamienia zhistori iyciem.

Totłumaczy, dlaczego aktualizm nie pozostał czystym systemem lozocznym,

ale przeniknł do wszystkich obszarów kultury ipolityki, doprowadzajc do

głbokiej zmiany wiadomoci narodowej ikulturowej całego włoskiego spo-

łeczestwa126.

Gentile było przekonany, e aktualizm jako oryginalny projekt lozoczny

mógł stasi fundamentem odnowy ycia intelektualnego, kulturalnego ireli-

gijnego nie tylko wItalii, ale take wcałej Europie. Przez pewien czas Gentile

był ministrem edukacji publicznej (–) wrzdzie Benita Mussoliniego,

dostrzegajc wpostaci Ducego skuteczne narzdzie odnowy  ycia narodowego,

kulturalnego, politycznego ispołecznego we Włoszech. Gentile uzasadniał

faszystowski ustrój społeczny– bdcy, obok komunizmu inarodowego so-

cjalizmu, jednym ztrzech systemów totalitarnych XXw.– jako jedno myli

idziała całoci narodu, widział wnim „ideał pastwa etycznego, nie dostrze-

gajc przygodnoci natury ludzkiej itworów człowieka”.

Powracajc do analizy pogldów Severina, naley stwierdzi, e wjego

projekcie lozocznym aktualizm Gentilego został wpewien sposób połczony

zmyl Parmenidesa. Severino proponuje powrót do tego greckiego lozofa,

tzn. postuluje uznanie, e byt jest inie moe nie by, aniebyt nie jest inie moe

by. Byt stanowi absolutn armacj samego siebie ijest całkowitym zaprze-

czeniem jakiejkolwiek własnej formy niebytu. Byt jest konieczny, niezmienny,

niepodzielny iwieczny. Jeli byt stajesi (rodzisi, umiera), toznaczy, e go

nie ma. Byt jest wieczny, czyli nie rodzisi ani nie zanika. Tprawd, która od

dnia jej narodzin ley upiona wmyli zachodniej, trzeba cigle zgłbia. Jeli

obycie (okady m ica łym byciu) nie mona myle, e go nie ma, zatem obycie

126 A.Kobyliski, Włoska droga do fenomenologii…, dz.cyt., s.315.

127

W.Chudy, Gentile Giovanni, w:Powszechna encyklopedia lozoi, red. A.Maryniarczyk,

t.III, Lublin 2002, s.750. Wlozoi Gentilego pastwo było rozumiane jako uosobienie

jednoci ducha, narodowej wspólnoty moralnej, kulturowej ijzykowej. Wtej koncepcji

duch stanowi podłoe ontyczne pastwa, zawiera wsobie element boski, ajednoczenie jest

ucielenieniem jednostkowych wiadomoci wformie zbiorowej.

rozdział iii

224

(okadym, ocałoci bycia) nie mona myle, esi staje, poniewa stajcsi, nie

byłoby go– tzn. nie istniałby przed swoimi narodzinami ipo swojej destrukcji.

Wten sposób „cało bycia jest niezmienna. Nie pochodzi znicoci inie powraca

do nicoci. Jest wieczna”.

Według Severina, wszystko jest wieczne: ludzie, rzeczy, wiat, gesty, myli,

uczucia itp. Zaprzeczeniem szalestwa Zachodu, który utosamia bycie inico,

jest objawianiesi wiecznoci wszystkich rzeczy. Stawaniesi wiata nie jest

stwarzaniem iunicest wianiem rzeczy, ale ukazy waniem iskrywaniem tego, co

wieczne. Zdaniem Severina, jestemy w ieczni imiertelni: to, co wieczne wkra-

cza na scen izniej schodzi. Wtej perspektywie mier jest jedynie nieobecno-

ci wiecznoci. Wielu komentatorów projektu lozocznego Severina zauwaa,

e zjednej strony nie mona uzna jego zgodnoci zmyl chrzecijask,

zdrugiej za stanowi onwyzwanie, obok którego nie mona przej obojtnie.

Kr ytycy pogldów tego myliciela st wierdzaj, e „arbitra lnie utosamił onbycie

zbytem, przypisujc temu drugiemu wyłczne właciwoci pierwszego, wtym

wieczno iniezmienno. Codzienne dowiadczenie przeczy tej tezie”.

Zdaniem niektórych mylicieli, lozo Severina naley uzna za punkt

zwrotny wdziele rewizji klasycznej ontologii wobszarze myli teologicznej.

Włoski teolog katolicki Piero Coda (–) uwaa, e szczególnie cenna jest

kr ytyka, jak ten myliciel skierowa ł pod adresem formy przyjtej przez teologi

katolick, zwłaszcza wjej wersji neoscholast ycznej, gdy chodzi oumiejscowienie

intellectus dei wobrbie współrzdnych wyznaczonych przez „szachownic”

ontologii greckiej



. Coda twierdzi, e synteza lozoi Severina wyraasi

przede wszystkim wzanegowaniu zasady sprzecznoci, anastpnie wformie

armacji tosamoci, wktórej sprzeczno zostaje rozwizana. Wten sposób

Severino wypracował własn koncepcj prawdy, przezwyciajc dziedzictwo

myli greckiej izachodniej. Toprzezwycienie ma form mistyczno-spekula-

tywnej armacji jednoci, tosamoci iwiecznoci bytu, która ontologicznie

rozwizuje wsobie wielo, rónic iczasowo pojawianiasi.

128 E.Severino, Essenza del nichilismo, dz.cyt., s.69.

129 B.Mondin, Ontologia emetasica, Bologna 2022, s.141.

130 Por. P.Coda, Una nuova scacchiera ontologica, „L’Osservatore Romano” 23stycznia

2020, s.6.

131 Por. B.De Giovanni, Disputa sul divenire. Gentile eSeverino, Napoli 2013.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 225

4.2. Rozumienie potencjalności życia ludzkiego

Wr., oprócz ksiki powiconej explicite statusowi ludzkiego embrionu,

Severino opublikował take inn monogra dotyczc problematyki bioe-

tycznej pt. Urodzisi. Iinne problemy wiadomoci religijnej. Toopracowanie

stanowi syntez bada dotyczcych wielu rónych zagadnie bioetycznych,

którymi zajmowałsi ten autor na przestrzeni kilkudziesiciu lat. Studium Se-

verina zawiera odpowiedzi m.in.na nastpujce pytania: Czy wnowym t ysic-

leciu religia nadal jest wstanie zrozumie iwyjani natur człowieka? Wjaki

sposób religia moe pogodzisi zsiłami iwytworami kultury naszej epoki,

nie osłabiajc inie wypierajcsi załoe własnej doktryny? Przychodzc na

wiat, jak da leko moe człowiek rozwin drzemice wnim moliwoci, wzmac-

niajc swoje naturalne uwarunkowania ipredyspozycje zdobyczami nauki

itechnologii? Jakie tak naprawd s granice jego naturalnych moliwoci? Czy

nakazy sumienia religijnego rzeczy wicie odpowiadaj naturalnym warun kom

ycia? Jak ocenia propozycje zgłaszane przez zwolenników posthumanizmu

itranshumanizmu? Wanym elementem tej monograi jest ostra k rytyka wielu

pogldów głoszonych we Włoszech przez przedstawicieli bioetyki katolickiej

oraz zakwestionowanie stanowiska Kocioła katolickiego na temat wolnoci

sumienia ireligii, prymatu etyki nad nauk, relacji istniejcej midzy prawem

naturalnym aprawem stanowionym itd.

Wmonograi Urodzisi. Iinne problemy wiadomoci religijnej, aszczegól-

nie wksice pt. Oembrionie, Severino szuka odpowiedzi na pytanie, dlaczego

dla jednych ludzki zarodek jest człowiekiem, adla innych nie. Wopraco-

waniach wielu autorów podkrelasi, e zarodek jest człowiekiem wsensie

potencjalnym. Dla niektórych oznacza toju realne bycie człowiekiem, dla

innych nie. Ale jeli embrion jest człowiekiem, poniewa jest potencjalnie

człowiekiem, tooznacza, e potencjalnie moe nim take nie by. Std sprzecz-

no bycia człowiekiem dla embrionu. Tego rodzaju rozumowanie proponuje

Severino wksice Oembrionie, wktórej koncentruje swoj uwag na wymia-

rze lozoczno-koncepcyjnym ycia ludzkiego na pocztkowym etapie jego

rozwoju. Niestety, studium nie uwzgldnia danych pochodzc ych zwielu nauk

szczegółowych (genetyka, biologia, mikrobiologia itp.), dlatego nie poddaje

132 Por. E.Severino, Nascere. Ealtri problemi della coscienza religiosa, Milano 2005.

rozdział iii

226

analizie m.in.rónicy midzy morul ablastul, które wyznaczaj dwie fazy

rozwoju embrionu.

Co wicej, Severino – prezentujc własn wizj statusu ludzkiego za-

rodka– pomija całkowitym milczeniem wielowiekow dyskusj lozoczno-

-teologiczn, która dotyczy okrelenia właciwych kryteriów pocztku ycia

człowieka. Jego argumentacja zawarta wmonograi Oembrionie ma charakter

wy łcznie semantyczno-logiczny ijest prowadzona wobrbie systemu lozocz-

nego, który sam wy pracował. Wkonsekwencji przyjt ych przez tego myliciela

załoe lozocznych, ludzkim zarodkom nie przysługuje jakakolwiek forma

podmiotowoci iochrony prawnej.

Gdy chodzi ostanowisko antropologiczne Severina, za punkt w yjcia podj-

tych docieka przyjmuje onaktualn doktryn Kocioła katolickiego na temat

embrionu, aby pokaza, do jakich– jego zdaniem– absurdów ona prowadzi.

Twierdzi on, e toKociół katolicki wy mylił koncepcj, według której „zarodek

jest rzeczywist osob ludzk, ale potem, przyjmujc takie załoenie, nie chce

patrze na absurdalne konsekwencje, jak ie ztego pł yn”



. Podstaw jego ostrej

kryt yki pod adresem ocjalnej doktryny katolick iej, dotyczcej pocztku ycia

człowieka od momentu poczcia, jest odrzucenie greckiej kategorii dynamis

(mono, potencjalno, potencja) iycia ludzkiego wsensie potencjalnym.

Tego rodzaju podejcie Severina do ycia wformie embrional nej jest konsekwen-

cj uprawianej przez niego lozoi idealistycznej iaktualistycznej. Wydajesi

jednak, e cały jego system, oparty na odrzuceniu dynamis, rozpadasi, jeli

udowodnisi, e potencjalno jest realna.

Omawiany myliciel twierdzi, e lozoczny problem embrionu jest

wistocie zrozumiały jedynie na gruncie Arystotelesowskiej teorii aktu imo-

noci, która tłumaczy dynamiczny charakter rzeczy wistoci. Według Stagirity,

kada zmiana polega na przechodzeniu od stanu, wktórym dany by t moe by

(od monoci), do stanu, wktórym onfaktycznie jest (do aktu); kady byt

jest– na mocy swej natury– wyposaony wpewne monoci, które reali-

zujsi (stajsi aktualne) dopiero dziki czynnikom zewntrznym. Od-

wołujcsi do teorii aktu imonoci, Severino stwierdza, e embrion jest

133 Tene, Sull’embrione, dz.cyt., s.9.

134 Por. V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, „Politica.eu” (2021),

n.1, s.1–9.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 227

człow iekiem potencjal nie, anie faktycznie: jest potencjalnym człowiekiem, jest

nie-człowiekiem, który ma zdolno stasi człowiekiem, aposiadanie zdolno-

ci staniasi człowiekiem oznacza, e zarodek moe nie stasi człowiekiem.

Moliwo stawaniasi toco innego ni staniesi. „Embrion– mówisi– jest

potencjalnie ju-istniejcym człowiekiem. Ale włanie dlatego, e jest poten-

cjalnie człowiek iem, embrion jest take potencjalnie nie-człowiekiem. Jest wic

potencjalnie take bytem-ju-nie-człowiekiem. Jest ju człowiekiem, ale take

jest ju nie-człowiekiem. Wzarodku tedwa przeciwiestwa zkoniecznoci

łczsi”.

Moliwo bycia nie-człowiek iem, podobnie jak człowiekiem, nie oznacza

dla Severina stawaniasi czym innym ni człowiekiem (na przykład psem).

Podmiot, do którego odnoszsi temoliwoci, pozostaje identyczny. Dla-

czego? Poniewa według autora ksiki Oembrionie, bycie „nie-człowiekiem”

nie oznacza naruszenia Arystotelesowskiej zasady, e to, oczymsi mówi,

e jest potencjalnie, nie moe nie zosta zrealizowane wtym, oczymsi

mówi, e jest potencjalnie, ale raczej, e faktycznie nie zostaje zrealizowane.

Severino zamierza wykaza, e ci, którzy utrzymuj, e embrion jest potencjalnie

istot ludzk , wrzeczywistoci tw ierdz wbrew sobie, e embrion nie jest istot

ludzk, czyli zaprzeczaj sobie. Jego zdaniem, skoro embrion jest potencjalnie

bytem ludzkim, który jest koniecznie zjednoczony zbyciem ju nie-człow iekiem,

tooznacza, e de facto embrion nie jest człowiekiem.

Tego rodzaju argumentacj, która ma charakter stricte semantyczno-

-logiczny, stanowczo odrzucaj kry tycy pogldów Sever ina, wród których jest

m.in.Viorio Possenti. Wprzekonaniu Possentiego interpretacja monoci (po-

tencji, potencjalnoci) wod niesieniu do ludzkiego embrionu, jak przeprowadza

Severino, jest całkowicie błdna. Dlaczego? Po pierwsze dlatego, e Severino

wprowadza postulat koniecznej jednoci przeciwiestw, bdc y niczym innym

jak reedycj Heglowskiej logiki dialektycznej. Kady moe łatwo dostrzec, e

przeciwiestwa, np.ciepło izimno, „odnoszsi do siebie, ale niekoniecznie

s zjednoczone. Tosamo tyczysi opozycji sprzecznoci byt–nico, która

zreszt nie jest opozycj rzeczywist”. Po drugie, nie ma racji Severino, gdy

odrzuca teori aktu imonoci, która stanowi wany element wdziejach lozoi

135 E.Severino, Sull’embrione, dz.cyt., s.46.

136 V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, art.cyt., s.4.

rozdział iii

228

zachodniej. Jego zdaniem, pojcie monoci (potencji, potencjalnoci) jest

sprzeczne iabsurdalne. Wkonsekwencji „istota potencjalna” toco „sprzecz-

nego, niemoliwego, absurdalnego”. Possenti zdecydowanie odrzuca takie

stanowisko, wykazujc zasadno teorii aktu imonoci.

Severino twierdzi, e pojcie monoci towspaniały teoretyczny konstrukt

szalestwa Zachodu ijego sposobu pojmowania stawaniasi. Possenti zauwaa,

e cały system lozoczny tego myliciela opierasi na fundamencie, którym

jest zanegowanie potencjalnoci. Jeli jednak mono (potencja, potencjal-

no) rzeczywicie istnieje, towówczas cał y projekt lozoczny autora Powrotu

do Parmenidesa rozpadasi na kawałki, co pociga za sob zakwestionowanie

wszystkich nalecych do niego tez ocharakterze apriorycznym: wiecznoci

kadego bytu, odrzucenia jakiejkolwiek transformacji (zwłaszcza substancjal-

nej), zanegowania przyczynowoci istawaniasi”.

Jednym znajwaniejszych elementów we właciwej ocenie pogldów Se-

verina jest adekwatna interpretacja sposobu, wjaki ten autor rozumie niektóre

fragmenty Metazyki Arystotelesa. Wksice Oembrionie jest przywołane

ztego dzieła nastpujce zdanie: „Wszelka potencja jest zarazem potencj

przeciwiestw”



. Possenti twierdzi, e Severino błdnie ana lizuje pogldy Sta-

gir yty na temat czterech rodzajów przeciwiestw, wybierajc tyl ko jedno znich,

które dotyczy sprzecznoci, czyli byt–nico. Według Possentiego, tego rodzaju

przeciw iestwo, stanowice element teorii Severina owiecznoci wszystk ich by-

tów, ma charakter czysto teoretyczny, poniewa nico jest bytem stworzonym

przez ludzki umył, natomiast inne rodzaje przeciwiestw maj charakter realny

(wzrok–lepota, biały–czarny, ojciec–syn). Umieszczenie upodstaw projektu

137 E.Severino, Sull’embrione, dz.cyt., s.55.

138 V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, art.cyt., s.4.

139 Arystoteles, Metazyka, IX, 8, 1050 b, (tłum. K.Leniak iin., Dzieła Wszystkie, t.II,

Warszawa 1990, s.765). „Rzeczy wieczne– pisze Stagiryta– s, według substancji, wczeniej-

sze od rzeczy zniszczalnych iadna rzecz wieczna nie istnieje potencjalnie. (…) Tobowiem,

co nie jest zdolne do tego, aeby by obecnym wjakim przedmiocie, nie moe mu nigdy

przysługiwa, ale to, co jest zdolne do tego, moesi nie zaktualizowa. Towic, co jest

zdolne do bytu, moe albo by, albo nie by; tosamo zatem zdolne jest zarówno do bycia,

jak ido nie-bycia. To, co jest zdolne do nie-bycia, moe nie by; ato, co moe nie by, jest

zniszczalne albo po prostu, albo wznaczeniu dokładnym, wjakimsi orzekło, e moe nie

by, na przykład co do miejsca, iloci albo jakoci; przy czym «po prostu» znaczy «co do

substancji»” (tame).

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 229

lozocznego nierzeczywistej opozycji kieruje cał dyskusj wstron logiki,

ruchu wumyle, który ma niewiele wspólnego zrzeczywistoci.

Dla Severina przeciwiestwa s zkoniecznoci zjednoczone, co wydajesi

jedynie logicznym postulatem apriorycznym, poniewa wkadym przeci-

wiestwie jedno przeciwiestwo przypomina drugie, ale niekoniecznie s one

zjednoczone. Arystoteles wyranie mówi wprzytoczonym powyej zdaniu

zMetazyki, e potencjalno odnosisi ogólnie do przeciwiestw, anie tylko

iwyłcznie do jednego rodzaju przeciwiestw opartych na sprzecznoci. Pos-

senti twierdzi, e przeciwiestwo oparte na sprzecznoci midzy człowiekiem

inie-człowiekiem– przy wołane przez Sever ina– jest przeciwstawieniem termi-

nów ijest całkowicie nieokrelone, gdy nie-człowiekiem moe by wszystko,

jak np.góra, ima niewiele wspólnego zteori monoci.

„Potencjalno– zauwaa Possenti– jest tak naprawd okrelona: wycho-

dzc zzałoenia, e embrion jest jedynie potencjaln istot ludzk, bdzie

mógł stasi prawdziwym człowiekiem lub umrze, ale wadnym wypadku

nie bdzie mógł stasi gór”. Ludzki zarodek jest wy posaony wmoliwo

„jednorodnego” wzrostu dzik i swojej wrodzonej lub ontogenetycznej zdolnoci,

anie stawaniasi czym innym ni sam wsobie, poniewa tosamo genetyczna

nie ulega zmianie. Dlatego nie ma racji Severino, gdy próbuje wykaza, e skoro

embrion moe stasi prawdziwym człowiekiem, towłanie ztego powodu

moe stasi take nie-człowiekiem. Possenti zdecydowanie odrzuca takie

rozumowanie. Jego zdaniem, nawet załoenie, zgodnie zktórym „embrion jest

uwaany tylko potencjalnie za człowieka, nie implikuje moliwoci, e moe

stasi nie-człowiekiem”.

Wargumentacji przedstawionej przez Severina naley take zw róci uwag

na jej powan niespójno, aby moe nawet na wewntrzn sprzeczno.

140 V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, art.cyt., s.5.

141 Tame, s.6. „L’omeere il problema dell’embrione come uomo inao appare tanto

più strano inuna losoa incui ogni cosa èao puro. Severino forse risponderebbe che il

divenire dell’apparire degli eterni comporta che il concepito Aal momento T sia eterno, elo

stesso per il concepito, che non più Ama B, al momento T1, etc. Il rimedio èperò peggiore del

male, perché intal caso l’identità ontologica fondamentale di un determinato essere umano,

che percorre il suo tragio ontologicamente unitario eidenticabile dal concepimento alla

morte, viene sosticamente disgregata inuna innita moltitudine di singole sostanze che

sono tenute insieme solo dall’evento per cui l’una (eterna) viene dopo l’altra (anche essa

eterna)” (tame).

rozdział iii

230

Dlaczego? Zjednej strony twierdzi on, e staje wobronie godnoci człowieka

iuznaje niszczenie wszelkich form ycia ludzkiego za morderstwo. Zdrugiej

jednak powiada, e czym dozwolonym jest umiercanie ludzkich embrionów,

poniewa nie s form ycia ludzkiego. Trudno zrozumie, wjaki sposób Se-

verino łczy własn akceptacj niszczenia ludzkich zarodków zprzekonaniem,

e stanowi one form ycia wiecznego. Przecie wjego lozoi wszystko, co

istnieje– nawet najmniejsze istoty oywione inieoywione– jest wieczne.

Warto wtym miejscu zauway, e bardziej wy waone stanowisko prezen-

tuje wtej materii niemiecki lozof Jürgen Habermas (–), który zjednej

strony nie kwestionuje człowieczest wa ludzkich embrionów, zdrugiej– twier-

dzi, e ludzkie ycie na etapie zarodkowym nie jest yciem osobowym. Zdaniem

Habermasa, nie mona zarodkowi „od pocztku” przyzna absolutnego prawa do

ochrony ycia, przysług ujcego osobom jako podmiotom praw podstawowych.

Habermas przyjmuje koncepcj „ustopniowanej ochrony przedosobowego ycia

ludzkiego”. Mów i take o„moralny m statusie przedosobowego ludzk iego ycia”

oraz stosuje kategori „osoby potencjalnej”. Wprzekonaniu tego myliciela

nasz stosunek do ycia ludzkiego przed urodzeniem (albo do ludzi po mierci)

wiesi znasz samowiedz jako istot gatunkowych. Ztsamowiedz za

zwizane s cile nasze wyobraenia onas samych jako oosobach moralnych.

Zdaniem Habermasa, „nasze pojcia oprzedosobowym yciu ludzkim inasz

stosunek do niego stanowi niejako stabilizujce etycznogatunkowe ramy dla

racjonalnej moralnoci podmiotów praw człow ieka– stanowi obudow, której

nie mona rozbi, nie naraajc zarazem na szwank samej moralnoci”.

Wlatach – na łamach dziennika „Corriere della Sera” kilka ar-

tykułów na temat pocztku ycia ludzkiego opublikował take Elio Sgreccia,

którego bioetyka personalistyczna została omówiona wpierwszym rozdziale tej

monograi. Wjednym znich odniósłsi ondo pogldów Severina na temat ludz-

kich zarodków, zaprezentowanych na łamach tej gazety. Sgreccia wykazuje

błd wrozumowaniu Severina, który kwestionuje kategori potencjonalnoci

itwierdzi, e połczenie mskiej komórki rozrodczej zesk komórk jajow

nie stanowi pocztku ycia ludzk iego. Sgreccia podkrela, e k iedy biolog łczy

142 Por. E.Severino, Sull’embrione, dz.cyt., s.51.

143 J.Habermas, Przyszło natury ludzkiej…, dz.cyt., s.74.

144 Por. E.Sgreccia, La bioetica nel quotidiano, dz.cyt., s.220–223.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 231

wlaboratorium gamet msk zgamet esk szczura, otrzymuje zarodek

szczura, poniewa tedwie gamety maj zdolno do wytworzenia osobnika

wstadium embrionalnym, który nastpnie rozwijasi istajesi dorosł ym wła-

nie dlatego, e istnieje zdolno, potencjał, który realizujesi wmomencie

zjednoczenia. Przejcie od monoci do działania worganizmie ywym, jak

przypomina Ar ystoteles, dokonujesi poprzez wewntrzn sił, zasad witaln,

dusz. „Zapłodnienie– twierdzi Sgreccia– jest warunkiem koniecznym, aby

potencjał tk wicy wgametach mógł zosta zrealizowany wyciu jednostki. To,

e duszy wzarodku nie wida od razu, jest faktem, ale tonie znaczy, e nie jest

ona duchowa; wrzeczy wistoci jej obecno mona w ydedu kowa na podstawie

skutków, jakie ywa istota wytwarza wtrakcie swojego rozwoju”.

4.3. Współczesna technika jako wcielenie woli mocy

Na kartach ksiki Severina pt. Oembrionie, oprócz analiz dotyczcych sta

tusu ycia ludzkiego na pocztkowym etapie jego rozwoju, znajdujsi take

uwagi zwizane zdiagnoz nihilizmu iwspółczesnej technik i. Nihilizm wujciu

tego myliciela jest nierozerwalnie zwizany zdziejami wiata zachodniego,

który został ukształtowany na niezachwianej wierze wdynamiczn struktur

rzeczywistoci podlegajcej cigłemu procesowi stawaniasi, toznaczy na

idei, e wszystko wychodzi znicoci iponownie do niej powraca– e moe

stasi czym innym ni to, czym jest. Zjednej strony nihil izm zawiera wsobie

przekonanie, e rzeczywisto jest histori, czasem, wyłanianiemsi znicoci

ipowracaniem do niej, zdrugiej– oznacza twierdzenie, e cało bycia oraz

byt jako byt s nicoci. Wtym kontekcie Severino zauwaa, e współczesna

cywilizacja techniczna znajduje wnihilizmie swoj pierwsz przyczyn, pro-

wadzc do traktowania rzeczy, podatnych na transformacj imanipulacj, jak

gdyby były nicoci.

Zdaniem Severina, charakter nihilistyczny, zdominowany przez nico,

maj wszystkie cywilizacje, narody, kultury, religie iinstytucje społeczne,

które s zwizane zwiar wwieczne stawaniesi rzeczy. Przede wszystkim

145 Tame, s.222.

146 Por. E.Severino, Essenza del nichilismo. Saggi, Milano 1982, dz.cyt.; tene, Lezioni

milanesi. Il nichilismo ela terra (2015–2016), acura di N.Cusano, Milano 2018.

rozdział iii

232

nihilistyczna jest cała zachodnia cywilizacja, która uznaje czasowo bycia.

Cywilizacja wyrastajca zbogatej tradycji Aten, Jerozolimy iRzymu została

zbudowana na judeoch rzecijaskiej koncepcji czasu, odmiennej od rozumienia

czasu wstaroytnej lozoi greckiej, dlatego uchwycenie właciwego znacze-

nia tej kategorii oznacza zrozumienie istoty nihilizmu, który jest „mieszka-

niem Zachodu. Jego struktur”



. Ztak diagnoz nihilizmu nie zgadzasi

m.in.Possenti, który twierdzi, e „sposób, wjaki Severino rozumie nihilizm

wcałej lozoi zachodniej (rzeczy, które wchodz wnico isame znicoci wy-

łaniajsi– nihil absolutum), oprócz tego, e jest nie do utrzymania teoretycznie

ihistoriogra cznie, jest wy mierzony przeciwko chrzecijastw u, uwaany m za

zwykły wyraz nihilizmu” .

Trudno zaakceptowa sposób, wjaki Severino rozumie Boga, status ludz-

kiego embrionu, nihilizm czy chrzecijastwo. Natomiast wydajesi, e trafnych

jest wiele jego diagnoz dotyczcych zagroe płyncych ze strony współczes-

nej techniki. Wjego przekonaniu obecnie technika, rozwijana idoskonalona

na gruncie nowoytnej nauki, przestaje by rodkiem słucym do realizacji

indywidualnych ispołecznych celów człowieka. Dlaczego? Poniewa potga

techniki stałasi ju wrzeczywistoci, albo zaczłasi stawa, celem samym

wsobie, anawet najwaniejszym deniem ludzkoci. Charakterystycznym

celem tradycji zachodniej jest kształtowanie wiata na obraz ipodobiestwo

człowieka, agłównym narzdziem osignicia tego rezultatu jest technika. Za-

wiera ona wsobie wewntrzn zdolno do powikszania własnej mocy iwładzy,

cigły jej wzrost stałsi najwyszym celem ocharakterze globalnym, któremu

jest podporzdkowany kady inny cel. Na takim włanie podporzdkowaniu

polega panowanie techniki wnaszych czasach.

Według Severina, technika stanowi dzisiaj najsilniejsz form zbawienia

człowieka. Tanowa funkcja „religijna” sprawia, e obecnie technika nie moe

pozosta zwykłym rodkiem podporzdkowanym innym celom: jest przezna-

czona do tego, aby stasi najwyszym celem iwkonsekwencji jest skazana

na to– poza wszelkimi przeszkodami– aby zaj miejsce wcentrum globalnej

pamici ikomunikacji, tzn. eby postawi wich centrum własny charakter

147 Tene, Gli abitatori del tempo. Cristianesimo, marxismo, tecnica, Roma 1978, s.21.

148 V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, art.cyt., s.7.

149 Por. E.Severino, Téchne. Le radici della violenza, Milano 2002; M.Curia, Il nichilismo

ela tecnica: tra Heidegger eSeverino, Firenze 2014.

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 233

zbawczy iwłasn transformacj ze rodka wcel. „Podstaw tego, co technika

komunikuje– czynic wszystko znanym izachowujc wszystko wglobalnej

pamici– jest przekazywanie podstawowej wiadomoci dotyczcej własnego

charakteru zbawczego, własnej nieuniknionej metamorfozy ze rodka wcel,

bycia pamici ikomunikacj totaln. Technika komunikuje własn sił”.

Severino twierdzi, e współczesna nauka itechnika pozwalaj człowiekow i

przekracza naturalne ograniczenia oraz usuwa róne formy bólu icierpienia.

Jednak istot ich działania jest nie tyle podwyszenie poziomu jakoci ycia

człowieka, ile tworzenie nowych bytów, transformacja przyrody idestrukcja

istniejcych rzeczy. Nauka nowoytna jedynie dała nowe ibardziej skuteczne

metody panowania człowieka nad wiatem. Zdaniem Severina, prekursorem

techniki prowadzcej do głbokiej zmiany struktury tego, co istnieje był Pla-

ton, który przeciwstawił bosk technik (gr. theia techne) technice ludzkiej

(gr.anthropine techne). Wdziejach cyw ilizacji zachodniej dokonywałosi stop-

niowe zmniejszanie zakresu technik i boskiej wtworzeniu rzeczy iprzekształca-

niu w iata oraz zwik szanie techniki ludzkiej. Współczesne w ysoko rozwinite

technologie oznaczaj zastpienie absolutnej władzy twórczo-produkcyjnej

Boga wol mocy człowieka. Severino twierdzi, e Bóg jest pierwszym autorem

dajcym pocztek procesowi konstrukcji–destrukcji, natomiast współczesny

człowiek tworzcy wysoko rozwinite technologie jest ostatnim podmiotem

wytwarzania iniszczenia rzeczy.

Według Severina, wola tworzenia przy wykorzystaniu techniki opierasi

na przekonaniu, e rzeczy same wsobie mog by produkowane iniszczone,

toznaczy na wierze, e rzeczy same wsobie stajsi inne. Woparciu otopo-

czucie stawaniasi technika, któr kierujesi współczesna nauka, ma na celu

przyjcie samego wszechwiata jako przedmiotu jego woli organizowania rod-

ków do osignicia celów. Ale naley te zauway, e wiara wstawaniesi

innym od pocztku zakłada, e sam człowiek jest technik. Dlaczego? Poniewa

toprzede wszystkim człowiek chce przygotowa swoj wol iciało, aby osign

to, czego pragnie. Wramach tego denia człowiek myli osobie jako oistocie

tymczasowej, efemerycznej, która jednak chce stasi tak potna, jak totylko

moliwe. Kiedy lozoa wydobyła na wiatło dzienne moliwo stawaniasi

150 E.Severino, Il destino della tecnica, Milano 1998, s.16.

151 Por. tene, Sul divenire. Dialogo con Biagio De Giovanni, Modena 2014.

rozdział iii

234

innym, nadejcie rewolucji technologicznej stałosi nieuniknione. Wcywi-

lizacji zachodniej tej rewolucji towarzyszy przekonanie, e rzeczy s nicoci

wtym sensie, e mog by znicoci wyprowadzone ido nicoci doprowadzone,

tzn.wyprodukowane izniszczone. Kiedy zadan ie t worzenia iniszczenia rzecz y

naleało do Boga, wwiecie współczesnym tbosk prerogaty w przypisujesi

technice.

Wtej perspektywie przeznaczeniem techniki, skoro stałasi najwyszym

celem, jest przejcie władzy nad wiatem. Tego rodzaju panowanie zakłada

pami ocharakterze planetarnym. Ztego powodu technika nie moe do-

puci, aby siły tradycji przejły tego rodzaju pami. Dlatego istot wymiaru

informacyjno-telematycznego stajesi przekonanie, e panowanie nad wia-

tem jest przeznaczeniem techniki, e jedn zform sprawowania władzy przez

technik jest przekaz informacji. Wten sposób wszystkie inne wiadomoci

stajsi jedynie rodkami podporzdkowanymi hegemonii nauki, techniki

itechnologii. Uznanie cigłego stawaniasi wszystkich rzeczy jest jednoczenie

negacj prawdy obiektywnej, której miejsce zajmuj dzisiaj nauka, technika

itechnologia. Stajsi czym absolutnym, nie słu ju jakiemu celowi, ale

samodzielnie ten cel okrelaj.

Wjednym ze swoich ostatnich przed mierci w ywiadów Severino ostrzegał

przed niewłaciwym wykorzystaniem wprzyszłoci potgi techniki przez za-

chodni kapitalizm ichiski komunizm. Wjego przekonaniu zdobycze nauki

152 Por. A.Kobyliski, Friedrich Hölderlin or Emanuele Severino? e Sacral Dimension

ofNature inthe Context ofModern Technology, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 22 (2024),

nr1, s.24–26.

153 Por. E.Severino, Viviamo tempi interessanti– rozmow prowadzi M.Mondo, „Avve-

nire” 25stycznia 2019, s.21. „La tecnica serve oggi alle forze come il capitalismo, che èil

maggior gestore della tecnica; ieri serviva al comunismo eoggi al comunismo cinese. Alle

varie forme speciche di potere. Quindi capitalismo, democrazia, comunismo, comunismo

cinese, ma anche cristianesimo, perché anche il cristianesimo usa iservizi della tecnica per

propagare la buona novella. L’islam, inazionalismi. Inquesto servizio che ore la tecnica,

queste forze sono inconio fra di loro. Ecome prevalgono? Prevalgono potenziando lo

strumento tecnoscientico: ma se le altre forze non vogliono essere eliminate devono aloro

volta potenziare lo strumento tecnoscientico sicché, aun certo momento, lo scopo unico

di queste forze èil potenziamento dello strumento. Ma già il vecchio Aristotele diceva che

«un’azione èquel che è, solo inrelazione allo scopo che ha». Quindi un capitalismo che

domani potenziasse il proprio strumento tecnico prevalendo su tue le altre forze concorrenti,

nell’ao incui vincesse non sarebbe più esso avincere, bensì lo strumento tecnoscientico:

godność życia ludzkiego Wkontekście zapłodnienia invitro 235

inowoczesne technologie bd coraz czciej narzdziem wrkach rónych

podmiotów władzy. Władz nad wiatem przejmie ten system polityczny, który

najbardziej wzmocni iudoskonali odpowiednie instrumenty techniczno-na-

ukowe. Toone zdecyduj otym, kto staniesi najwaniejszym wcieleniem woli

mocy jako dominujcy zwycizca



. Severino t wierdzi, e wswoim pierwotny m

znaczeniu technika była narzdziem organizowania rodków, aby wytworzy

okrelone cele, natomiast obecnie technika stajesi sił, która rozwijasi iro-

nie autonomicznie, zwłasn niepowstrzyman iodczłowieczajc dynamik.

Severino zasadniczo trafnie diagnozuje zagroenia zwizane zrozwojem

współczesnej nauki itechniki oraz słusznie zwraca uwag na „sakralno”, czyli

swego rodzaju bosko istniejcego w iata, prezentujc czciowo panteistyczne

spojrzenie na rzeczyw isto. Niestety, tego rodzaju trosk i iwraliwoci moralnej

nie odnosi ondo ycia ludzkiego na pierwszym etapie jego rozwoju, wpełni

akceptujc współczesn rewolucj biotechnologiczn. Nie dostrzega onna-

ruszenia zasad moralnych, gdy chodzi owytwarzanie ludzkich embrionów po

to, aby pobiera od nich zarodkowe komórki macierzyste. Zgadzasi take na

modykowanie ludzkiemu genomu iw ykorzystywanie umierconych ludzkich

embrionów jako materiału laboratoryjnego. Severino odrzuca twierdzenie, e

samo zamroenie ludzkich zarodków– jeli nie jest krótkotrwałe– pozbawia

jenaturalnego prawa do rozwoju istosuje wobec nich przemoc, która bardzo

czsto koczysi ich umierceniem. Nie dostrzega take naruszenia zasady

niedysk ryminacji wprzy padku selekcji zamroonych zarodków wramach diag-

nostyk i preimplantac yjnej, zktórych jedne s wszczepiane do organizmu matek,

ainne niszczone– mimo e maj identyczny status aksjologiczny.

***

Wr. we Włoszech weszła wycie ustawa regulujca stosowanie me-

tod rozrodu wspomaganego, arok póniej przeprowadzono wtym kraju

il suo potenziamento sarebbe stato sollevato dal rango di scopo supremo del capitalismo

aunico dominante vincitore” (tame).

154

Por. tene, L’etica del capitalismo elo spirito della tecnica. Con un saggio inedito sulla pena

di morte, Milano 2013; tene, Il tramonto della politica. Considerazioni sul futuro del mondo,

Milano 2017.

155 Por. V.Possenti, Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, art.cyt., s.8.

rozdział iii

236

ogólnonarodowe referendum dotyczce czciowego uchylenia tego prawa.

Oy wiony namysł nad tym zagadnieniem trwa we włoskim społeczestwie od

kilku dekad, natomiast najbardziej intensywna dyskusja miała miejsce wlatach

–. Wtym okresie na temat wielu problemów antropologicznych,

etycznych iprawnych zwizanych zzapłodnieniem invitro wypowiedzielisi

m.in.przedstawiciele bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej. Spór dotyczcy

rozrodu wspomaganego bardzo wyranie pokazał głbokie rónice istniejce

midzy tymi dwoma paradygmatami bioetycznymi, gdy chodzi przede wszyst-

kim opocztek ycia ludzkiego istatus embrionów. Jednym znajmocniejszych

głosów wtej debacie były wypowiedzi Oriany Fallaci, która stanła wobronie

wartoci igodnoci ycia ludzkiego od momentu poczcia. Jej zdaniem, współ-

czesna rewolucja biotechnologiczna nie moe prowadzi do tego, e wswoim

zachowaniu stajemysi podobni do greckiej Medei zdramatu Eurypidesa.

Rozdział IV

Wpływ Trybunału Konstytucyjnego

naustawę40/2004

Na ostatnim etapie naszych docieka zostan zaprezentowane w ybrane aspekty

prawne niektórych zagadnie bioetycznych. Przede wszystkim poddamy ana-

lizie siedem wyroków włoskiego Trybunału Konstytucyjnego dotyczcych

ustawy regulujcej stosowanie prokreacji wspomaganej medycznie. We Wło-

szech Trybunał Konstytucyjny doprowadził wostatnich latach m.in.do uchyle-

nia zakazu sztucznego zapłodnienia heterologicznego oraz do zmiany przepisów

okrelajcych dopuszczaln liczb tworzonych zarodków.

Wyroki włoskiego Trybunału Konstytucyjnego wsprawie zapłodnienia

invitro stanowi egzemplikacj wzrastajcej ostatnio roli norm prawnych

wsporach bioetycznych. Przyjcie ustawy / ireferendum wsprawie jej

czciowego uchylenia wizałysi zpowan debat bioetyczn ocharakterze

ogólnonarodowym, atake zbogat irónorodn argumentacj lozoczn

oraz zintensywn dyskusj parlamentarn , natomiast dominujce komentarze

ianalizy po ogłoszeniu orzecze Trybunału Konsty tucyjnego miały zasadniczo

charakter bardziej prawny ni etyczny.

Spory legislacyjne prowadzone wItalii wokół sztucznego zapłodnienia

wisi take zwieloma wanymi pytaniami, które dotycz tworzenia iobo-

wizywania norm prawnych wobszarze bioetyk i. Kto wkrajach Unii Europej-

skiej powinien tworzy tego rodzaju regulacje prawne: Parlament Europejski,

Komisja Europejska, parlamenty krajowe, władze rzdowe poszczególnych

rozdział iV

238

pastw czy władze samorzdowe na poziomie regionów? Czy wobszarze

bioetycznym konieczne s regulacje ogólnonarodowe? Jak rol wrozstrzy-

ganiu tego rodzaju sporów powinien odgrywa Europejski Trybunał Praw

Człowieka? Czy regiony mog implementowa dyrektyw y Unii Europejskiej

dotyczce słuby zdrowia izagadnie bioetycznych zpominiciem prawa

krajowego?

1. Zmiana przepisów prawnych wlatach 2008–2014

Na przestrzeni dwóch ostatnich dekad ustawa nr zr. podlegała wielu

istotnym modykacjom



. Obecnie obowizujca wersja tego aktu prawnego

została nowelizowana po raz ostatni grudnia r. Pierwszy w yrok Trybu-

nału Konstytucy jnego dotyczc y tej ustawy został w ydany wr., natomiast

pi lat póniej Trybunał wypowiedziałsi wtej sprawie po raz drugi.

1.1. Problem dopuszczalnej liczby tworzonych zarodków

iichimplantacji

Pierwsza liberalizacja ustawy / nastpiła wdniu kwietnia r., gdy

Livia Turco (–), wlatach – minister zdrowia wcentrolewicowym

rzdzie Romana Prodiego (–), podpisała dekret wprowadzajcy dw ie wane

zmiany: pierwsza uchyliła zakaz prowadzenia diagnostyki preimplantacyjnej

wstosunku do wytworzonych embrionów ioczekujcych na wszczepienie do

organizmu matki, natomiast druga umoliwi ła korzystanie zprocedury invitro

take tym parom, wktórych mczyzna jest nosicielem chorób przenoszonych

drog płciow, np.wirusa HIV.Wostatnim przypadku szefowa Ministerstwa

Zdrowia uznała, e tego rodzaju okolicznoci zdrowotne s podobne do przy-

padków bezpłodnoci lub niepłodnoci, wktórych jest dozwolone korzystanie

zzapłodnienia pozaustrojowego wwersji homologicznej.

1 Por. A.Frigerio, dz.cyt., s.198.

Por. C.Casini, M.Casini, M.L.Di Pietro, E.Traisci, La Corte Costituzionale ela

decostruzione della legge sulla procreazione medicalmente assistita, „Medicina emorale” (2009),

n.3, s.439–442.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 239

Natomiast pierwsze orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego dotyczce

zapłodnienia invitro zostało wydane maja r. Trybunał wwyroku nr

stwierdził niezgodno zwłosk ustaw zasadnicz tej czci prawa orozrodzie

wspomaganym, wktórej został wprowadzony zakaz tworzenia w icej ni trzech

embrionów. Jednoczenie ustawa wpierwotnej wersji zobowizywała do ich

równoczesnej implantacji, bez moliwoci korzystania zprocedury za mroenia

zarodków wciekłym azocie. Trybunał uznał za niekonstytucyjny zapis odno-

szcysi do zakazu zamraania ludzkich zarodków wytworzonych wprocesie

zapłodnienia invitro. Sdziowie stw ierdzili równie, e ewentualna implantacja

embrionów powinna uwzgldnia stan zdrowia matki. Takiej moliwoci nie

przewidywała ustawa zr.

Wten sposób Trybunał oddał wrce lekarzy irodziców decyzj dotyczc

liczby tworzonych zarodków isposobu ich implantacji do organizmu kobiety.

Zustawy usunito take zapis mówicy ozakazie diagnostyki preimplantacyj-

nej, uchylony de facto ju rok wczeniej przez ówczesne kierownictwo Minister-

stwa Zdrowia. Wkonsekwencji t ych zmian prowadzenie bada k linicznych nad

nowym yciem ludzkim na pierwszym etapie jego rozwoju stałosi moliwe pod

warunkiem, e ich cel ma charakter wyłcznie terapeutyczny idiagnostyczny,

ukierunkowany na ochron zdrowia irozwój embrionu.

Wyrok / był odpowiedzi Trybunału Konstytucyjnego m.in.na

silny sprzeciw wielu rodowisk lewicowo-liberalnych wobec tych elementów

ustawy /, które były kontestowane od samego pocztku jej obowizy-

wania. Pierwszy w yrok odnoszcysi do zakazu diagnostyki preimplantacyjnej

wyda ł wmaju r. Sd wKatanii (Tribunale di Catania), procedujcy spraw

wniesion przez par, która poddałasi procedurze prokreacji pozaustrojowej

homologicznej



. Po wytworzeniu embrionów para odmówiła jedna k implantacji

zarodków do organizmu matki. Główn przyczyn tej decyzji rodziców stanowił

fakt, e byli oni zdrowymi nosicielami beta-talasemii, czyli ilociowego zabu-

rzenia syntezy hemoglobiny, spowodowanego wrodzonym defektem biosyntezy

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.151/2009, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 150 (2009), n.19, s.118–134.

Por. Idirii delle coppie infertili. Il limite dei tre embrioni ela sentenza della Corte

costituzionale, acura di M.D’Amico, I.Pellizzone, Milano 2010.

5 Por. C.Casini, M.Casini, M.L.Di Pietro, La Legge 40/2004 ela diagnosi genetica

pre-impianto nelle decisioni di Cagliari edi Firenze, „Medicina emorale” (2008), n.1, s.36.

rozdział iV

240

łacuchów globiny. Ztego wzgldu rodzice d yli do tego, aby podda embriony

uprzedniej diagnostyce preimplantacy jnej, wykluczajc wten sposób zprocesu

zagniedenia zarodk i, które dziedzicz tchorob genetyczn. Zgodnie zart.

ustawy nr zr., lekarze odmówili podjcia takich działa. Wkonse-

kwencji tej odmowy rodzice weszli na drog sdow. Ostatecznie Sd wKatanii

odrzucił ich skarg, stwierdzajc, e podniesione przez powodów pytanie ole-

galno konstytucyjn zakazu diagnostyki preimplantacyjnej jest bezzasadne.

Wczerwcu r. podobne kroki prawne podjła inna para, która zło-

yła skarg do Sdu wCagliari (Tribunale di Cagliari). Wtym przypadku sd

wstolicy Sardynii podniósł kwesti legalnoci konstytucyjnej art. ustawy

/, poniewa uznał go za sprzeczny zniektórymi artykułami włoskiej

konstytucji. Po kilkunastu miesicach Trybunał Konstytucyjny wyrokiem

/ oddalił ten wniosek. Zkolei wgrudniu r. Sd we Florencji

(Tribunale di Firenze), procedujc przypadek identyczny ze sprawami wnie-

sionymi na wokand wKatanii iCagliari, nakazał prowadzenie diagnostyki

genetycznej preimplantacyjnej zarodków powstałych wwyniku zapłodnienia

invitro iwszczepienie do organizmu matki wyłcznie zdrowych embrionów,

jednoczenie nakazujc kriokonserwacj chorych zarodków a do momentu,

do którego bd zasługiwały na ochron.

Wokresie poprzedzajcym wydanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego

/ miały m iejsce nie tylko procesy sdowe dotyczce interpretacji ustaw y

/, ale take prowadzono postpowania wramach sdownictwa admi-

nistracyjnego. Trzy skargi zostały wniesione do Regionalnego Sdu Admi-

nistracyjnego regionu Lacjum. Przedmiotem tych wniosków były wytyczne

Ministerstwa Zdrowia do ustawy nr/, które zostały wydane wlipcu

r. Wdokumencie ministerialnym została okrelona m.in.właciwa inter-

pretacja art. tej ustawy, zakazujcego implicite genetycznej diagnostyki pre-

implantacyjnej. Ministerstwo Zdrowia okreliło, e zgodnie zustaw zr.,

jedyn dopuszczaln form diagnostyki preimplantacyjnej jest „diagnoza ob-

serwacyjna” (wł. diagnosi osservazionale).

Tego rodzaju obserwacja zarodka wprobówce nie stanowi dla niego adnego

zagroenia ijest konieczna do oceny, czy osignł onju taki rozwój, aby mógł

by skutecznie wszczepiony do organizmu matki. Ztakim stanowiskiem nie

zgadzałosi we Włoszech wiele rodowisk. K ilka tygodni po publikacji wy tycz-

nych ministerialnych grupa osób zycznych iniektóre stowarzyszenia wniosły

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 241

dwie odrbne skargi do Regionalnego Sdu Ad ministracyjnego regionu Lacjum,

podkrelajc bezzasadno przepisów zawartych wtym dokumencie, domaga-

jcsi jednoczenie jego uchylenia. Wr. Sd oddalił obydwa wnioski



Trzeci skarg wtej samej sprawie złoyła jedna zorganizacji zajmujcychsi

promocj medycyny reprodukcy jnej onazwie Warm A ssociation Reproductive

Medicine. Wmaju r. Regionalny Sd Administracyjny regionu Lacjum

oddalił ten wniosek. Jednake wmarcu r., po apelacji tej organizacji,

Rada Stanu Republiki W łoskiej, czyli organ konstytucy jny doradztwa prawno-

-administracy jnego iochrony sprawiedliwoci wadministracji, uchyliła zaskar-

ony wyrok ze wzgldu na naruszenie zasad postpowania kontradyktory jnego

iprzekazała spraw do rozpoznania wpierwszej instancji przed Regionalnym

Sdem Administracyjnym regionu Lacjum. Orzeczeniem nr zr. Sd,

zjednej strony, uchylił wytyczne Ministerstwa Zdrowia zr. wczci do-

tyczcej zgody jedynie na diagnoz obserwacyjn, zdrugiej za skierował do

Trybunału Konstytucyjnego wniosek dotyczcy zbadania wustawie /

zasadnoci maksymalnego limitu trzech zarodków, które mona wytworzy

invitro iprzenie do organizmu matki wtrakcie jednej implantacji. Póniejszy

wy rok / Trybuna łu Konsty tucyjnego był konsekwencj procedowania

wniosku złoonego przez Regionalny Sd Administracyjny regionu Lacjum.

Wuzasadnieniu wyroku nr Trybunał st wierdził, e ustawa nr zr.

nie powinna wyklucza moliwoci sprawdzenia wielu zmiennych, towarzy-

szcych procesowi prokreacji wspomaganej medycznie, m.in.takich jak stan

zdrowia iwiek danej kobiety. Jedn ztakich zmiennych jest take wykluczenie

moliwoci, e w ytworzone zarodki nie bd w ystarczajco mocne iodpowied-

niej jakoci, aby mogły by wszczepione do organizmu matki. Okrelona zgóry

liczba zarodków, które „mona wyprodukowa, anastpnie zaimplantowa,

narzucona przez prawo wsposób aprioryczny inieza lenie od konkretnej oceny

lekarza prowadzcego osob, która zamierza poddasi zabiegowi prokreacji

wspomaganej medycznie, jest niezgodna zrównowag interesów wszystkich

stron, któr ustawa / wydajesi kontynuowa”.

6 Por. tame, s.38.

7 Por. tame, s.38–39.

8 Corte Costituzionale, Sentenza n.151/2009, dz.cyt., s.121.

rozdział iV

242

Zdaniem Trybunału, ograniczenie do trzech liczby tworzonych zarodków

nie chroni wodpowiedni sposób interesu wielu kobiet, poniewa zapewnia

konkretne moliwoci zajcia wci osobom oprzecitnej kondycji zycznej,

natomiast nie gwarantuje takich samych moliwoci kobietom starszym lub

tym, które zracji zdrowotnych nie s wstanie przyczynisi skutecznie do

jednoczesnego powołania do istnienia trzech dobrej jakoci zarodków. Tego

rodzaju rozw izanie prawne, zak westionowane przez Trybunał, ujawnia rónic

wtraktowaniu ze wzgldu na fakt, e odmienne sytuacje zdrowotne iyciowe

s poddane temu samemu modelowi legislacyjnemu.

Ztego rodzaju stanowiskiem nie zgodzilisi przedstawiciele bioetyki ka-

tolickiej, bronicy regulacji prawnych zr. Wielu znich zwróciło uwag

na fakt, e tego rodzaju zmiana legislacyjna dotyka bardzo istotnego wymiaru

ustawy /. Wprzekonaniu autorów artykułu pt. Trybunał Konstytucyjny

idekonstrukcja ustawy oprokreacji wspomaganej medycznie, który ukazałsi

wr. na łamach włoskiego czasopisma naukowego „Medicina emorale”,

obojtno na problem gromadzenia ludzk ich embrionów zakłada zaprzeczenie

ludzkiej tosamoci ycia pocztego, podczas gdy maksymalny limit trzech

embrionów iobowizek ich natychmiastowej implantacji „zakładaj godno

człowieka iwynikajc zniej zasad równoci wszystkich ludzi”. Zgoda na

wy twarzanie wikszej liczby embrionów iich sukcesywne zamraanie oznaczaj

przyjcie implicite wysokiego poziomu ich miertelnoci. Niestety, wprocesie

rozmraania cz zarodków ginie, natomiast pozostałe s poddawane po roz-

mroeniu diagnostyce preimplantacyjnej, która oznacza wybór embrionów

9 C.Casini, M.Casini, M.L.Di Pietro, E.Traisci, art.cyt., s.442. „Zasada ustanowiona

wart.1 ustawy 40/2004 wydajesi całkowicie rozsdna iwzwizku ztym jej przepisy s

spójne wtym sensie, e maj na celu zapobieganie jakiemukolwiek intencjonalnemu niszcze-

niu ludzkich embrionów wwyniku stosowania technik sztucznego zapłodnienia, atak stało-

bysi wprzypadku nadliczbowej produkcji embrionów, ich zamraania, wykorzystywania

wniszczycielskich eksperymentach iselekcji. Limit trzech zarodków jako maksymalna liczba,

jak mona wytworzy wtrakcie realizacji jednej próby ikonieczno ich bezporedniego

wszczepienia do organizmu matki, bez wstrzymywania zamroenia, maj na celu uniknicie

zniszczenia zarodków. Oczywiste jest, e limit nie pozwala na wygenerowanie wicej ni

trzech zarodków, jak tomiało miejsce wczeniej, ale pozwala na wytworzenie mniejszej

liczby. Limit ten respektuje nie tylko prawa dziecka pocztego, ale chroni take zdrowie

kobiety naraonej na ryzyko hiperstymulacji jajników ici mnogich zwiksza liczb dzieci

ni trojaczki” (C.Casini, M.Casini, M.L.Di Pietro, art.cyt., s.49–50).

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 243

lepszej jakoci zprzeznaczeniem do implantacji oraz wykorzystanie pozostałych

jako materiału laboratoryjnego lub przekazanie ich do zniszczenia.

Wtpliwe jest, czy godne pochwały pragnienie posiadania dziecka moe wizasi

zrzeczywistym prawem otej samej wadze co prawo do ycia. Wkadym razie,

zachowujc równowag, jasne jest, e jeli– zjednej strony– wodniesieniu

do dzieci pocztych akceptowane jest powicenie ich ycia, naraanego przez

technik, na korzy osób dorosłych, tozdrugiej strony powinno istnie prawo

do nałoenia na dorosłych pewnych powice, aby ycie ich pocztych dzieci

było chronione przynajmniej wtedy, gdy jest tomoliwe, aniestosowaniesi do

tego byłoby powanym błdem10.

Wyrok / zachwiał równowag, gwarantowan wustawie /,

midzy dobrem nowego ludzkiego ycia ainteresem osób dorosłych. Co w icej,

orzeczenie Trybunału nie uchyliło art. tej ustawy, wktórym nowe poczte

ycie jest podmiotem praw. Takie okrelenie statusu ludzkiego embrionu jest

tosame ze stanowiskiem, jakie zajł wtej sprawie włoski Trybunał Konsty

tucyjny, gdy wwyroku nr zr. potwierdził– odwołujcsi do zapisów

konstytucji– „prawo dziecka pocztego do ycia”. Oczywicie wrodowisku

naukowym toczsi dyskusje na temat momentu rozpoczcia ycia człowieka.

Dlatego maj racj autorzy studium pt. Trybunał Konstytucyjny idekonstrukcja

ustawy oprokreacji wspomaganej medycznie, którzy twierdz, e zpewnoci nie

jest bezzasadne przyjcie przez ustawodawc kr yterium w ikszej ostronoci na

potrzeby szczegółowego ustawodawstwa dotyczcego sztucznego zapłodnienia.

Tak jak kryterium indubio pro reo, tzn. wtpliwoci niedajcesi usun

wdrodze czynnoci dowodowych sd powinien rozstrzyga na korzy oskar-

onego, jest powszechnie akceptowane wdziedzinie karnej, tak analogicznie

zasada indubio pro vita (wszelk ie wtpliwoci naley rozstrzyga na korzy  ycia

iprawa do ycia) nie moe wydawasi absurdalna wdziedzinie biologiczno-

-prawnej. Zasada ostronoci stosowana jest wwielu dziedzinach prawa. Ma-

jc na uwadze powysze rozwaania, autorzy cytowanego wczeniej artykułu

stawiaj zarzut Trybunałowi Konstytucyjnemu. Ich zdaniem, zjednej strony,

10 C.Casini, M.Casini, M.L.Di Pietro, E.Traisci, art.cyt., s.444.

11 Tame, s.452.

rozdział iV

244

wy rok / nie wyeliminował art. zustawy /, który uznaje ycie

poczte za podmiot równy t ym ju narodzonym, nie uchylił te ogólnego zakazu

zamraania iniszczenia ustanowionego wust. art.. Zdrugiej za wyrok

stworzył przesłanki do łatwego naruszenia tych zasad izakazu.

Warto wtym miejscu zauway, e problem zamraania zarodków, two-

rzenia embrionów nadliczbowych iich ewentualnego niszczenia jest obecnie

przedmiotem intensy wnych sporów etyczno-prawnych wwielu krajach wiata.

Do wanego rozstrzygnicia wtej sprawie doszło ostatnio wUSA wstanie

Alabama. Wdniu lutego r. Sd Najwyszy tego stanu wydał wyrok,

wktórym potwierdził, e zamroone zarodki todzieci posiadajce tesame

prawa, zktórych korzystaj dzieci ju narodzone. Wyrok jest konsekwencj

procedowania pozwów sdowych wniesionych przez trzy rodziny, których

zarodki zostały przypadkowo zniszczone wjednej zklinik sztucznego zapłod-

nienia wstanie Alabama. Do ich mierci doszło wwyniku nieuprawnionego

wtargnicia przez pacjentk szpitala do chłodni, wktórej przechowywano

zamroone zarodki.

Sd Najwyszy musiał ustali, czy obowizujca wtym stanie od r.

Ustawa obezprawnym spowodowaniu mierci nieletniego (Wrongful Death

ofaMinor Act) ma zastosowanie do wszystk ich nienarodzonych dzieci. Zdecy-

dowana wikszo składu orzekajcego (siedmiu sdziów „za”, dwóch „przeciw”)

głosowała za w ydaniem wyroku, wktórym stwierdzasi, e prawo stanowe ma

zastosowanie do wszystk ich dzieci, narodzonych inienarodzonych, bez ograni-

cze. Wuzasadnieniu wy roku Sd Najwyszy odwołałsi do jednej zpoprawek

do konstytucji stanu Alabama, któr wprowadzono wr. Zgodnie ztpo-

prawk Alabama uznaje, deklaruje ipotwierdza, e polityk prowadzon przez

władze tego stanu jest uznawanie iwspieranie witoci ycia nienarodzonego

oraz praw nienarodzonych dzieci, wty m prawa do ycia. Wkonsekwencji władze

stanu Alabama d do „zapewnienia ochrony praw nienarodzonego dziecka

wszelkimi odpowiednimi sposobami irodkami zgodnymi zprawem”.

12 Por. tame, s.458.

13 Por. E.Dovico, Alabama, la Corte Suprema: embrioni congelati = bambini, „La Nuova

Bussola Quotidiana” 23lutego 2024, hps://lanuovabq.it/it/alabama-la-corte-suprema-

-embrioni-congelati-bambini (dostp: 30wrzenia 2024).

14 Tam e.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 245

1.2. Uchylenie zakazu zapłodnienia heterologicznego

Drugie orzeczenie włosk iego Trybunał u Konstytucy jnego wspraw ie zapłodn ienia

invitro zosta ło wydane kwietnia r. Wwyroku n r Trybunał uchylił art.

ustaw y / , który za kazy wał stosowania techni k rozrodu wspomaganego me-

dyczn ie typu heterologicznego



. Na pocztk u r. skargi wtej sprawie zostały

skierowane do Trybunału przez trzy sdy powszechne: zMediolanu, Florencji

iKatanii, prowadzce odrbne postpowania wsprawie trzech par bezpłodnych,

które domagał ysi mo liwoci stosowan ia zapłodnienia pozaustrojowego wwer-

sji heterologicznej. Trybunał uznał zakaz zapłodnienia heterologicznego za

niekonstytucyjny iwkonsekwencji zniósł zakaz korzystania zobcych dawców

nasienia lub komórek jajowych wzabiegach rozrodu wspomaganego medycznie.

Sdziow ie stwierdzili sprzeczno zkonstytucj tego artykułu wczci, wktórej

ustanawia dla par zakaz stosowania heterologicznych technik rozrodu wspo-

maganego medycznie, jeeli zdiagnozowano unich nieodwracaln patologi,

powodujc całkowit bezpłodno lub niepłodno.

Trybunał orzekł, e sztuczne zapłodnienie heterologiczne nie neguje to-

samoci osobowej dziecka. Natomiast zakaz rozrodu wspomaganego wwer-

sji heterologicznej narusza podstawowe prawo człowieka do pełnej realizacji

prywatnego ycia rodzinnego iprawo do samostanowienia par dotknitych

bezpłodnoci lub nieodwracaln niepłodnoci. Tego rodzaju zakaz „powo-

duje naruszenie podstawowej wolnoci par do tworzenia rodziny zdziemi,

bez uzasadnienia jego bezwzgldnoci potrzebami ochrony noworodka”



Włoska konstytucja gwarantuje prawo do załoenia rodziny oraz ustanawia

właciw iobowizkow ochron dzieci, wprowadzajc przepis, który zakłada

ichroni prokreacyjny cel małestwa. Trybunał uznał za nieracjonalny idys-

kryminujcy zakaz zawarty wustawie zr. Jeli nawet istniej rónice

midzy zapłodnieniem homologicznym aheterologicznym, tojednak łczy

jebardzo wany wspólny element: niemoliwo naturalnego poczcia własnego

dziecka inadzieja na posiadanie dziecka zwykorzystaniem procedury invitro.

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.162/2014, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 155 (2014), n.26, s.1–15.

Por. A.Borini, C.Flamigni, Fecondazione e(s)terologa, Roma 2012; A.G.Cossiri,

G.DiCosimo, La fecondazione vietata. Sul divieto legislativo di fecondazione eterologa, Roma 2013.

17 Corte Costituzionale, Sentenza n.162/2014, dz.cyt., s.14.

rozdział iV

246

Według wykładni Trybunału, zakaz wykorzystania sztucznego zapłodnienia

heterologicznego dyskryminuje pary bezpłodne wwymiarze ekonomicznym:

zamoni mog wyjecha za granic, aby skorzysta zrónych form tzw.tury-

styki prokreacyjnej, która de facto uniewania wpewnym sensie zakaz zawarty

wustawie /.

Wuzasadnieniu wyroku Trybunał stwierdza, e naley właciwie inter-

pretowa pojcia rodziny irodzicielstwa, biorc pod uwag ewolucj systemu

prawnego izasady, zgodnie zktór konstytucja nie uznaje koncepcji rodziny

wrogiej osobom iich prawom. Narodziny dziecka poprzez zastosowanie proce-

dury invitro „nie naruszaj prawa osoby pocztej do formalnego imerytorycz-

nego uznania własnego status liationis, elementu konstyt uty wnego tosamoci

osobowej, odpowiednio chronionego nawet wprzypadku zapłodnienia hete-

rologicznego, zuwzgldnieniem przejcia stosownych obowizków ze strony

rodziców biologicznych iniegenetycznych”



. Według opinii Trybunału, prawo

do tosamoci isamostanowienia par y wcelu posiadania własnego potomstwa

byłoby naruszone przez odmow dostpu do takiego typu zapłodnienia, które

wpewnych przypadkach stajesi niezbdne. Zgodnie zzasad niedyskrymi-

nacji, załoenie rodziny oznacza take moliwo wyboru posiadania dzieci, co

odpowiada interesowi społecznemu, któr y jest przez ustaw zasadnicz uznany

ichroniony.

Warto wtym miejscu zauway, e orzeczenie włoskiego Trybunału Kon-

stytucyjnego zr. czciowo nawizuje do niektórych spraw procedowa-

nych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPC) wStrasburgu. Trzy

sdy powszechne: zMediolanu, Florencji iKatanii, które na pocztku r.

skierowały w nioski do Trybunału Konstytucyjnego wRzymie, odwoły wałysi

wswoich skargach m.in.do argumentacji zawartej wwyroku ETPC zkwietnia

r., który dotyczy ł oceny zakazu sztucznego zapłodnienia heterologicznego

wAustrii.

Trybunał wStrasburgu otrzymał szerokie kompetencje bioetyczne po wej-

ciu wycie grudnia r. Europejskiej Konwencji Bioetycznej, przygotowa-

nej przez Rad Europy, do której nale prawie wszystk ie kraje europejskie oraz

18 Tame, s.2.

19 Por. M.Casini, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita. Così la

Corte Costituzionale dimentica il primato degli interessi edei dirii dei minori. La sentenza n.162

del 2014 eil ritorno dell’eterologa inItalia, „Medicina emorale” (2014), n.3, s.370–371.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 247

kilka pastw spoza tego kontynentu



. Dokument, nazywany czsto Konwencj

zOviedo, został przyjty wmiecie Oviedo wHiszpanii przez Komitet Mini-

strów Rady Europy wdniu listopada r., anastpnie został otwarty do

podpisu kwietnia r. Konwencja jest podstawowym dokumentem regu-

lujcym skomplikowane zagadnienia zpogranicza medycyny, etyki iprawa. Do

dzisiaj nie wszystkie pastwa członkowskie Rady Europy podpisały iratyko-

wał y ten wany akt prawa m idzynarodowego. Towskazuje na istnienie rónego

rodzaju rozbienoci, gdy chodzi opodejcie do współczesnych zagadnie etycz-

nych



. Konwencja zOviedo zawiera artykuł, który mówi, e interpretacja treci

tego najwaniejszego dokumentu bioetycznego dla krajów członkowsk ich Rady

Europy naley do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Wten sposób

dla obywateli tych pastw Trybunał wStrasburgu stałsi najwysz instancj

sdow, orzekajc orónego rodzaju sprawach ocharakterze bioetycznym.

Gdy chodzi owczeniej wspomniany wyrok tego Trybunału, dotyczcy

Austrii, tosprawa rozpoczłasi wpołowie lat . XXw. Wr. parlament

wWiedniu przyjł ustaw regulujc stosowanie technik zapłodnienia poza-

ustrojowego. Wprowadzone wAustrii prawo zakazało prokreacji wspomaganej

medycznie wwersji heterologicznej. Ztego rodzaju rozstrzygniciem legislacy j-

nym nie zgodziłysi m.in.dwie pary małeskie, borykajcesi zrónego ro-

dzaju problemami zdiagnozowanej oraz potwierdzonej medycznie bezpłodnoci

20 Por. R ada Europy, Konwencja oochronie praw człowieka igodnoci istoty ludzkiej wod-

niesieniu do zastosowa biologii imedycyny: Konwencja oprawach człowieka ibiomedycynie,

Oviedo 1997.

Por. H. R oscam Abbing, e Convention onHuman Rights and Biomedicine. An Appra

isal ofthe Council ofEurope Convention, „European Journal ofHealth Law” (1998), no.5,

s. 377–387; C.Piciocchi, La Convenzione di Oviedo sui dirii dell’uomo ela biomedicina: verso

una bioetica europea?, „Dirio Pubblico Comparato ed Europeo” 3 (2001), n.3, s.1301–1311;

I.Kriari-Catranis, e Convention for the protection ofhuman rights and dignity ofthe human

being with regard tothe application ofbiology and medicine: Convention onhuman rights and

biomedicine, „Journal ofAsian and International Bioethics” 12 (2002), s.90–93; T.Biesaga,

Europejska Konwencja Bioetyczna, „Medycyna Praktyczna” (2006), nr11/12, s.24–28.

22 „Europejski Trybunał Praw Człowieka moe wydawa, bez bezporedniego odnie-

sienia do jakiegokolwiek postpowania toczcegosi wsdzie, opinie doradcze na zapytania

prawne dotyczce interpretacji tej Konwencji” (Rada Europy, dz.cyt., art.29).

23 Por. M.Casini, La Corte europea dei dirii dell’uomo: il divieto di eterologa non viola la

Convenzione europea sui dirii umani. Nota inmargine alla sentenza della Grande Camera del

3 novembre 2011, „Medicina emorale” (2012), n.1, s.16–20.

rozdział iV

248

iniepłodnoci, które uniemoliwiał y zapłodnienie pozaustrojowe typu homo-

logicznego. Gdy tym osobom, zgodnie zobowizujcym wówczas wAustrii

prawem, odmówiono dostpu do technik rozrodu wspomaganego medycznie

wwersji heterologicznej, skierowały one spraw na drog sdow.

Po kilku latach procedowania tej skargi przez sdy rónych instancji oraz po

wydaniu wyroku wtej sprawie wdniu padziernika r. przez austriacki

Trybunał Konstytucyjny, który orzekł zgodno ustawy zr. zkonstytu-

cj Austrii, maja r. wnioskodawcy ostatecznie skierowali wniosek do

Trybunału wStrasburgu. Wuzasadnieniu swojej skargi stwierdzili, e prawo

austriackie, zakazujce zapłodnienia invitro heterologicznego, narusza art.

(Prawo do poszanowania ycia prywatnego irodzinnego) oraz art. (Zakaz dys-

kryminacji) Konwencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci,

podpisanej wRzymie listopada r. przez dwanacie ówczesnych pastw

członkowskich Rady Europy.

Ostatecznie sdziowie ETPC wypowiedzielisi wtej sprawie po dziesiciu

latach. kwietnia r. Izba Trybunału wStrasburgu– czyli podstawowy

- lub -osobowy skład pierwszej instancji, wjakim Trybunał merytorycznie

rozpatruje skierowane do niego skargi– wydała wyrok, wktórym stwierdziła,

e obowizujcy wAustrii zakaz jednej zform zapłodnienia invitro jest rzeczy-

wicie niezgodny zprzywołanymi we wniosku dwoma artykułami Konwencji

oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci. Według ETPC, prawo

yjcej ze sob par y do poczcia dziecka iposłueniasi wtym celu technikami

prokreacji wspomaganej medycznie podlega ochronie art. iart. tej Konwen-

cji, poniewa tego rodzaju w ybór jest wyrazem ycia pry watnego irodzinnego



Jest wnim mowa otym, e kady ma prawo do poszanowania swojego ycia

pry watnego irodzinnego, swojego mieszkania iswojej korespondencji. Wkonse-

kwencji jest niedopuszczalna ingerencja władzy publicznej wkorzystanie ztego

prawa, zwyjtkiem przypadków przewidzianych przez odpowiednie ustawy.

Według opinii Trybunału wStrasburgu, nale y zawsze bra pod uwag wiele

czynników przy ustala niu granic swobody pastwa, gdy chodzi opodejmowanie

decyzji wsprawach odnoszcychsi do art. przy wołanej wczeniej Konwencji.

Por. ta, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita…, art.cyt., s.373.

25 Por. U.Salanitro, Il Dialogo tra Corte di Strasburgo eCorte costituzionale inmateria di

fecondazione eterologa, „La Nuova Giurisprudenza Civile Commentata” 28 (2012), n.10,

s.636–644.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 249

Margines swobody pastwa bdzie zwykle ograniczony, jeli wchodzi wgr

szczególnie wany aspekt egzystencji albo tosamoci jednostki. Margines ten

jest szerszy wprzypadku braku zgody wród pastw członkowskich Rady Eu-

ropy co do wzgldnego znaczenia interesu wchodzcego wgr albo najlepszych

rodków jego ochrony, zwłaszcza gdy sprawa dotyczy delikatnych zagadnie

etycznych. Atakim zagadnieniem jest niewtpliwie stosowanie procedur pro-

kreacji pozaustrojowej.

Wpierwszej instancji Trybunał w Strasburgu przyznał racj wniosko-

dawcom zAustrii, orzekajc, e parlament wWiedniu wustawie orozrodzie

wspomaganym medycznie naruszył Konwencj oochronie praw człowieka

ipodstawowych wolnoci. Sdziowie ETPC stwierdzili wuzasadnieniu do

wy roku, e margines swobody przyznany pastwom wobszarze regulacji doty-

czcych zapłodnienia invitro powinien by zawsze „podporzdkowany zasadzie

spójnoci prawodawstwa”



. Ich zdaniem, tego rodzaju spójnoci nie mona

rozpozna wustawie austriackiej zr., poniewa okrelenie zasad wykorzy-

stania mskich ieskich komórek rozrodczych wkontekcie zakazu sztucznego

zapłodnienia heterologicznego prowadzi do nierównoci wtraktowaniu par

dotknitych problemem bezpłodnoci czy niepłodnoci.

Wprowadzenie zasady równoci dla takich par wdostpie do gamet oznacza

wpraktyce konieczno legalizacji procedur invitro tak wwersji homologicz-

nej, jak iheterologicznej. Wuzasadnieniu do wyroku Trybunał odrzucił take

argumenty przeciwników sztucznego zapłodnienia heterologicznego, którzy

twierdz, e moe ono prowadzi do zagroenia eugenicznego, komercjalizacji

komórek rozrodczych czy ryzyka zwizanego zewentualnym deniem dzieci

pochodzcych zrozrodu pozaustrojowego, aby wwieku dorosł ym pozna swoje

korzenie biologiczne.

Wyrok Trybunału wStrasburgu, wydany wpierwszej instancji, został

uchylony listopada r. przez Wielk Izb tego Trybunału, czyli przez

sdziów– wtym składzie s rozpatry wane skargi przekazane przez Izb Try-

bunał u oraz odwołania od jej orzecze. Wielka Izba wydała wtej sprawie w yrok

przeciw ny, odrzucajc wczeniejsze orzeczenie Izby sprzed siedmiu miesicy



26 M.Casini, La Corte europea dei dirii dell’uomo…, art.cyt., s.19.

27 Por. M.A.Nowicki, S.H. iinni przeciwko Austrii– wyrok ETPC zdnia 3listopada

2011r., skarga nr57813/00, w:Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzecze 2011,

red. tene, Pozna 2012, s.347–355.

rozdział iV

250

Wdrugiej instancji Trybunał wStrasburgu nie zgodziłsi zargumentacj przed-

stawion wuzasadnieniu do wyroku zkwietnia r. Wopinii Wielk iej Izby

ustawa przyjta przez parlament wWiedniu wr. nie narusza art. iart.

Konwencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci. Arg umentacja,

za pomoc której Trybunał wStrasburgu uznał zaskarony zakaz za zgodny

zKonwencj zr., opierasi na powtarzajcejsi worzecznictwie tego

Trybunału doktrynie tzw.marginesu oceny, inaczej swobody uznania pastw

członkowskich. Doktryna dotyczy „przestrzeni przyznanej poszczególnym

pastwom do samodzielnej oceny metod irodków stosowania zobowiza

umownych we własnym systemie prawnym, metod irodków ochrony ireali-

zacji praw człow ieka, równowagi wrównowaeniu praw jednostki zpotrzebami

ocharakterze publicznym”.

Sdziowie Trybunału wStrasburgu wdrugiej instancji orzekli, e ze

wzgldu na bezporedni istały kontakt zyciem mieszkaców swoich krajów,

władze poszczególnych pastw s zasadniczo lepiej przygotowane ni trybu-

nały midzynarodowe do okrelenia szczegółowych zasad, odnoszcychsi

do skomplikowanych zagadnie bioetycznych iwiatopogldowych. Dlatego

naley respektowa margines swobody przyznawany poszczególnym krajom,

gdy chodzi oregulacje prawne dotyczce m.in.stosowania procedur zapłod-

nienia invitro. Zdaniem Wielkiej Izby konieczno równowagi– wodniesie-

niu do par małeskich zAustrii, które odwołałysi od wyroku Trybunału

wStrasburgu wpierwszej instancji– pomidzy prawem do ycia prywatnego

irodzinnego auzasadnionymi potrzebami porzdku publicznego, została

zagwarantowana wtym sensie, e zakaz sztucznego zapłodnienia heterolo-

gicznego, przewidziany wpraw ie austriack im, stanowi ingerencj uzasadnion ,

niezbdn izrealizowan wsposób proporcjonalny. Na tej podstawie mona

wyprowadzi wniosek, e wtym orzeczeniu Wielka Izba implicite odrzuciła

pogld, i„istnieje prawo do dziecka jako podstawowe prawo człowieka”.

Gdy chodzi owykorzystanie technik rozrodu wspomaganego, kilkanacie

lat temu Europejski Trybunał Praw Człowieka zajmowałsi nie tylko Austri,

ale take W łochami. Wdniu sierpnia r. został wydany wyrok wsprawie

Costa iPavan przeciwko Włochom, wktórym Italia została ukarana za zakaz

28 M.Casini, La Corte europea dei dirii dell’uomo…, art.cyt., s.22.

29 Tam e.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 251

uniemoliwiajcy parze zdrowych nosicieli choroby genetycznej zbadanie pod

wzgldem genetycznym embrionów przeznaczonych do implantacji worgani-

zmie matki



. Jako podstaw orzeczenia wskazano naruszenie prawa do po-

szanowania ycia rodzinnego iprywatnego. Pragnienie skarcych spłodzenia

dziecka niedotknitego chorob genetyczn, której s zdrowymi nosicielami,

oraz wykorzystanie przez nich wtym celu prokreacji wspomaganej medycznie

idiagnozy genetycznej zarodka, było objte ochron na podstawie art. Kon-

wencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci. Tego rodzaju wybór

stanowił bowiem przejaw ich ycia prywatnego irodzinnego.

Skarg do Trybunału wStrasburgu wniosła para małeska zRzymu: Ro-

sea Costa iWalter Pavan. Wr. przyszła na wiat ich córka. Niestety, po

narodzinach zdiagnozowano uniej zwłók nienie torbielowate, czyli mukowiscy-

doz. Odpowiednim badaniom poddalisi take rodzice chorej dziewczynki.

Okazałosi, e chocia sami s zdrowi, tos nosicielami tej choroby. Kiedy Ro-

sea Costa zaszła ponownie wci, wlutym r. przeprowadzono badania

prenatalne, które wykazały, e take todziecko jest chore na mukowiscydoz.

Zdiagnozowanie nieuleczalnej choroby udziecka pocztego skłoniło rodziców

do podjcia decyzji oprzerwaniu ciy. Pragnc posiada kolejne zdrowe dzieci,

małestwo Rosey Costy iWaltera Pavana podjło decyzj, aby skorzysta

zprokreacji wspomaganej medycznie igenetycznej diagnostyki preimplanta-

cyjnej. Jednak wpraktyce nie mogli tego uczyni, poniewa ustawa /

ogranicza dostp do technik rozrodu pozaustrojowego do par dotknitych

bezpłodnoci lub niepłodnoci. Wzwizku zbrakiem wprawie krajowym

skutecznego rodka prawnego, który pozwoliłby na zaskarenie tej ustawy, mał-

estwo zwróciłosi ze skarg bezporednio do Trybunału wStrasburgu. We

wniosku procesowym zarzuciło ono pastwu włoskiemu naruszenie ich praw

gwarantowanych Konwencj oochronie praw człowieka ipodstawowych wol-

noci. Zdaniem skarcych, podobnie jak wnioskodawców zAustrii wr.,

zostało naruszone ich prawo do poszanowania ycia prywatnego irodzinnego

(art. ) oraz zakaz dyskryminacji (art. ).

Por. M.A.Nowicki, Costa iPavan przeciwko Włochom– wyrok ETPC zdnia 28sierpnia

2012r., skarga nr54270/10, w:Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór orzecze 2012,

red.tene, Warszawa 2013, s.219–221; B.Wróblewski, Diagnostyka preimplantacyjna a„prawo

do zdrowego dziecka” wkontekcie Konwencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci,

„Przegld Sejmowy” 157 (2020), nr2, s.143–164.

rozdział iV

252

Sdziowie ze Strasburga nie uwzgldnili drugiego zarzutu, uznajc go za

nieuzasadniony. Wich przekonaniu nie mona mówi odyskryminacji, gdy

chodzi odostp we Włoszech do diagnostyki preimplantacyjnej dla par, wktó-

rych mczyzna jest dotknity chorobami wirusowymi przenoszonymi drog

płciow. Jednoczenie Trybunał uznał naruszenie prawa małestwa Costy

iPavana do poszanowania ich prywatnoci. Jedn zform wyrazu ycia pr ywat-

nego irodzinnego stanowi take pragnienie urodzenia dziecka, które nie jest

dotknite chorob genetyczn, której nosicielami s rodzice, wykorzystujc

wtym celu technik prokreacji wspomaganej medycznie igenetyczn diagno-

styk preimplantacyjn.

Wprzekonaniu sdziów ze Strasburga ingerencja wprawo skarcych do

respektowania ich ycia prywatnego irodzinnego była nieproporcjonalna, aty m

samym został naruszony art. Konwencji. Przyczyn st wierdzenia nieproporcjo-

nalnoci ingerencji by ła niespójno włosk iego systemu prawnego, dotyczcego

stosowania genetycznej diagnostyki preimplantacyjnej wprocesie prokreacji

wspomaganej medycznie. Zjednej strony bowiem zakazuje onimplantacji ogra-

niczonej tylko do embrionów niedotknitych przez chorob, której skarc y s

nosicielami, zdrugiej– dopuszcza usunicie płodu dotknitego przez tsam

chorob. Wtym wzgldzie Trybunał podkrelił, e prawo włoskie pozostawia

skarcym jedno rozwizanie: znie udrk icierpienie zwizane zzajciem

wnaturaln ci iprzystpi do medycznego przerwania ciy, gdy badanie

prenatalne wykae, e płód jest chory.

Wtym kontekcie sdziowie zwrócili tak e uwag na stan lku skarcych,

którzy nie mogc przeprowadzi diagnostyki preimplantacyjnej, mieli jako

jedyn perspektyw urodzenie dziecka powizane zmoliwoci, e bdzie

ono chorowało na chorob, która ich dotyka, azdrugiej– cierpienie zwi-

zane zbolesnym wyborem przeprowadzenia wtakim przypadku aborcji



Wprzekonaniu Trybunału pastwo nie ma obowizku gwarantowania legal-

nego dostpu do technik rozrodu wspomaganego. Jeli jednak ju zostanie

podjta decyzja dopuszczajca zapłodnienie invitro, to– mimo szerokiego

zakresu swobodnego uznania, przyznanego pastwom nalecym do Rady

Europy– stworzona do tego celu konstrukcja prawna musi by ukształtowana

wsposób spójny, pozwalajc y na odpowiednie uwzgldnienie rónych interesów

31 Por. B.Wróblewski, art.cyt., s.149.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 253

iwzgodzie zobowizkami wynikajcymi zKonwencji oochronie praw czło-

wieka ipodstawowych wolnoci. Przyjcie tego rodzaju rozumowania prowadzi

do wniosku, e jeli wprowadzasi sztuczne zapłodnienie do obowizujcego

porzdku prawnego, toanalogicznie naley uczyni take zgenetyczn diag-

nostyk preimplantacyjn.

Według rzdu włoskiego, zakaz diagnostyki preimplantacyjnej, przewi-

dziany wustawodawstw ie krajow ym, wynikał ztroski oochron zdrowia kobiet

idzieci oraz godnoci iwolnoci sumienia zawodów medycznych, atake zchci

unikania ryzyka tendencji eugenicznych. Trybunał wStrasburgu uznał argu-

menty podniesione przez rzd włoski za nieprzekonujce, stw ierdzajc, e ch

skarcych skorzystania zprokreacji wspomaganej medycznie izdiagnostyki

genetycznej przed implantacj, aby urodzi dziecko, które nie jest dotknite

chorob, której rodzice s zdrow ymi nosicielami, stanowi form wyraania ycia

prywatnego irodzinnego, gwarantowan przez art. Europejskiej Konwencji

Praw Człowieka. Tym samym wyrokiem zdnia sierpnia r. sdziowie

wStrasburgu skazali W łochy na zapłat . euro ztytu łu poniesionych strat

moralnych oraz . euro ztytułu kosztów procesowych.

„Worzeczeniu Costa iPavan przeciwko Włochom– zauwaa Bartłomiej

Wróblewski– po raz pierwszy stwierdzono, e pragnienie posiadania dziecka

dotyczy nie tylko dziecka, ale dziecka odpowiadajcego okrelonej charakte-

rystyce, amianowicie «dziecka niedotknitego chorob genetyczn», której

«nosicielami s rodzice». Zakres tego prawa wzwizku zokolicznociami

sprawy dotyczył tylko choroby genetycznej, której nosicielami byli rodzice”.

Ten fragment wyroku Trybunału był szeroko komentowany, poniewa moe

by rozumiany jako w yraone implicite „prawo do zdrowego dziecka”. Sdziowie

ze Strasburga nie rozstrzygaj jednoznacznie tej sprawy, mówic jedynie odo-

stpie do okrelonych technik medycznych wcelu urodzenia dziecka, które nie

bdzie dotknite szczególn chorob genetyczn. Przy szerokiej interpretacji

tych słów mona jednak wykaza moliwo uzasadnienia rónych praktyk,

ukierunkowanych na wzmacnianie czy doskonalenie nowych istot ludzkich.

Wdniu lutego r. Wielka Izba ETPC postanowiła nie uwzgld-

ni apelacji Italii, która zwróciłasi do Trybunału wStrasburgu oponowne

rozpatrzenie sprawy– ze wzgldów proceduralnych, anie merytorycznych,

32 Tame, s.151.

rozdział iV

254

wskazujc na to, e ujawnia ona powane zagadnienia dotyczce interpretacji

istosowania Konwencji. Wswoim orzeczeniu Wielka Izba stwierdziła, e Wło-

chy s jednym znielicznych krajów członkowskich Rady Europy, które nadal

zabraniaj diagnostyki preimplantacyjnej wcelu zapobiegania przenoszeniu

chorób genetycznych. Sdziowie ze Strasburga zauwayli, e jeli kwestie do-

stpu do preimplantacyjnej diagnostyki genetycznej rodz delikatne kwestie

ocharakterze etycznym, wybory dokonane wtej kwestii przez ustawodawc

nie mog umkn kontroli samego Trybunału.

Wr. Trybunał wStrasburgu wydał drugie orzeczenie dotyczce wło-

skiej debaty wokół technik rozrodu wspomaganego medycznie. Sdziowie tego

Trybunału orzekli, e zawarty wdokumencie zr. zakaz dostpu do pro-

cedury invitro dla par płodnych, które s nosicielami chorób przenoszonych

drog płciow, narusza art. Europejskiej Konwencji Praw Człowieka inie

moe współistnie zinnymi zapisami, które umoliwiaj diagnostyk preim-

plantacyjn, ukierunkowan na ycie izdrowie ludzkiego embrionu.

1.3. Zarzuty dotyczące wyroku 162/2014

Jedn zcech charakterystycznych włoskiej debaty poprzedzajcej uchwalenie

prawa regulujcego zapłodnienie invitro, atake dyskusji referendalnej doty-

czcej czciowego uchylenia tej ustawy, była niezwykle bogata ibardzo ró-

norodna argumentacja  lozoczna, prezentowana przez zwolenników bioetyki

katolickiej oraz przedstawicieli bioetyki laickiej. Przez kilka lat po referendum

aspekty etyczno-prawne rozrodu wspomaganego medycznie były cigle aktu-

alnym iwanym przedmiotem zainteresowania opinii publicznej, stanowiły

temat wielu konferencji, debat, ksiek iartykułów



. Natomiast wostatniej

dekadzie mona zaobserwowa wyrany spadek intensywnoci tej dyskusji.

33 Por. A.Bucelli, Produrre uomini. Procreazione assistita: un’indagine multidisciplinare,

Firenze 2006; A.Martini, Proli giuridici della procreazione medicalmente assistita, Napoli

2006; C.Flamigni, Diario di un laico. Viaggi, incontri escontri sulla legge per la procreazione

assistita, Bologna 2007; M.D’Amico, M.Clara, La Cicogna eil codice. Fecondazione assistita,

riessioni eprospeive, Milano 2010; Cinque anni di applicazione della legge sulla procreazione

medicalmente assistita. Problemi eresponsablità. Ai della Giornata di studio tenutosi aMilano

30 seembre 2009, acura di M.Dossei, Milano 2010; M.Marzano, Etica oggi. Fecondazione

eterologa, „guerra giusta”, nuova morale sessuale ealtre grandi questioni contemporanee, Trento

2011; V.Pugliese, Il dirio adiventare genitori. Procreazione medicalmente assistita ecaduta di

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 255

Podczas gdy przyjcie ustawy w2004r. wizałosi zwielk debat etyczn

ocharakterze ogólnonarodowym, tokomentarze po wyroku Trybunału Kon-

stytucyjnego Republiki Włoskiej zwiosny 2014r. miały najczciej charakter

prawny. Wydajesi, e wtym przypadku mona mówi wuprawniony sposób

ocoraz wikszym prymacie prawa nad etyk. To, co jeszcze niedawno było przede

wszystkim problemem etycznym, obecnie bardzo czsto stajesi kwesti typo-

wo prawn. Bardzo wyranie powiedziała towsierpniu 2014r. włoska ministra

zdrowia Beatrice Lorenzin, gdy podkreliła konieczno oczyszczenia sporu

wokół invitro zwszelkich elementów bioetycznych. Jej szokujca wypowied

nie spotkałasi wkraju nad Tybrem de facto zadn reakcj ipozostała właciwie

niezauwaona34.

Do problemu dominacji argumentacji prawnej nad ana lizami ocharakterze

antropologicznym ietycznym odniosłosi wielu przedstawicieli bioetyki ka-

tolickiej, którzy negatywnie ocenili kolejny etap liberalizacji ustawy zr.

Jednym zwanych głosów wtej dyskusji był artykuł Mariny Casini (–)

zInstytutu Bioetyki na Wydziale Medycyny iChirurgii Uniwersytetu Katoli-

ckiego Najwitszego Serca wRzy mie, przewodniczcej włoskiej Federacji Ru-

chów Obrony ycia. Koczc obszerne studiu dotyczce wyroku Trybunału

Konstytucyjnego /, stw ierdziła ona: „Ostatnie słowo podsumowujce

nie moe nie mie miejsca, po raz kolejny, na gruncie antropologicznym. Obok

ocen ocharakterze prawnym ipolitycznym, naley podtrzy mywa reeksj nad

znaczeniem rodzenia ibycia zrodzonym”.

divieti, Roma 2011; D.De Santis, Ifabbricanti di uomini. Storia delle prime fecondazioni articiali

sul genere umano, Bologna 2012; E.Bea, L’altra genesi. Storia della fecondazione articiale,

Roma 2012; F.Scia, Indagini genetiche preimpianto eprocreazione medicalmente assistita, Na-

poli 2012; M.Caporale, Le sde della scienza. Il dirio alla procreazione. Idirii del nascituro,

Roma 2012; F.Gallo, Ch. Lalli, Il legislatore cieco. Iparadossi della legge 40 sulla fecondazione

assistita, Roma 2012; La fecondazione eterologa tra costituzione italiana econvenzione europea

dei dirii dell’uomo. Ai del seminario tenutosi aRoma 2 aprile 2012, acura di F.Vari, Roma

2012; R.Aiello, E.Pistone, Infertilità di stato. Il desiderio di maternità tra legge 40 eviaggi della

speranza, Napoli 2013; R.Mansueto, Mamma atui icosti, Roma 2013; P.Iagulli, Dirii

riproduivi efecondazione articiale. Studio di sociologia dei dirii umani, Milano 2013.

34 A.Kobyliski, Argumentacja lozoczna wsporze osztuczne zapłodnienie we Włoszech

wlatach 2004–2014, art.cyt., s.87.

M.Casini, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita…, s.367–404.

36 Tame, s.401.

rozdział iV

256

Wobszernym opracowaniu Marina Casini podkreliła, e decyzja Trybu-

nału Konstytucyjnego stanowi kolejny gorzki etap procesu burzenia ustawy

/. Zjednej strony regulacja prawna zr. była mdr ym kompromisem

transwersalnej, czyli ponadpartyjnej wikszoci parlamentu izostała szeroko

potwierdzona wol powszechn wreferendum wr. Zdrugiej za ustawa

spotkałasi „ze zdecydowanym sprzeciwem podmiotów zajmujcychsi prak-

tykami prokreacji wspomaganej medycznie, które– po niepowodzeniu próby

referendalnej– wybrał y drog sdow, aby uchyl i obowizujce prawo na dro-

dze wyroków irozporzdze”



. Wprzekonaniu Mariny Casini– iwielu innych

reprezentantów bioetyki katolickiej– ze strony Trybunału Konstytucyjnego

podana byłaby szersza ibardziej pogłbiona analiza merytoryczna. Niestety,

wuzasadnieniu do wyroku / nie uwzgldn iono wielu fundamentalnych

wymiarów sporu ostosowanie technik zapłodnienia pozaustrojowego. Ma-

rina Casini, łczc wswoim studium argumentacj etyczn iantropologiczn

zuwagami ocharakterze prawnym, postawiła pod adresem wyroku dziesi

konkretnych zarzutów.

Pierwszy dotyczy braku uznania swobody politycznej zwykłego ustawo-

dawcy, czyli parlamentu krajowego. Wprzekonaniu Mariny Casini godny

uwagi– choby zmetodologicznego punktu widzenia– jest fakt, e włoski

Trybunał Konstytucyjny nie uwzgldnił decyzji ETPC zlistopada r.,

wktórej dowartociowano margines oceny ze strony pastw wobszarze bioe-

tycznym. Wten sposób Trybunał Konsty tucyjny pominł istotny fakt szerokiej

akceptacji ustaw y zarówno przez parlament, jak iprzez oby wateli, którzy bronili

jej poprzez wstrzymaniesi od głosu wtrakcie referendum. Zdaniem Mariny

Casini, przegrana przeciwników ustawy była bardzo wyrana ipokazała, e

wwiadomoci zdecydowanej wikszoci Włochów zapłodnienie heterolo-

giczne zostało ocenione negatywnie. Trybunał Konstytucyjny, wnastpstwie

orzeczenia Wielkiej Izby ETPC zlistopada r., powinien był pozostawi

ocen konkretnych aspektów zwykłemu ustawodawcy, poniewa wiesi

tozwywaeniem izrównowaeniem rónych interesów, zwłaszcza jeli– jak

wprzypadku Italii– obywatele mieli moliwo wyraenia swojej opinii wdro-

dze referendum, które wduej mierze potwierdziło zakaz sztucznego zapłod-

nienia heterologicznego. Niezbdna ocena zasadnoci „powinna była wzi

37 Tame, s.367.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 257

pod uwag złoono elementów, które Trybunał zamiast tego pominł iktóre

naleało pozostawi wszerokim marginesie oceny zwykłego ustawodawcy”.

Druga uwaga krytyczna dotyczy tego, e wanalizowanym wyroku dziecko

zpodmiotu praw własnych staje przedmiotem praw innych jednostek, co pro-

wadzi do za fałszowania praw człow ieka iratio legis. Kluczem interpretacyjnym,

przy pomocy którego Trybunał analizuje prawa zapisane wustawie zasadniczej,

nie jest uznanie równej godnoci kadej istoty nalecej do rodziny ludzkiej–

zktórej wywodzisi zasada solidarnoci wobec najsłabszych członków– ale

podejcie indy widualistyczne ukierunkowane na realizacj pragnie dorosł ych.

Wkonsekwencji wybór iwolno, niewtpliw ie zwizane zrodzicielstwem iro-

dzin, zyskuj charakter absolutny ioderwany od jakiegokolwiek odniesienia

do dobra wspólnego idobra dzieci. Wten sposób zasada autonomii moralnej

isamostanowienia narzucasi jako jedyna niekwestionowana warto, która

wyklucza wszystkie inne.

Wtrzecim zarzucie Marina Casini koncentruje swoj uwag na zasadzie

„najlepiej pojtego interesu małoletniego” (wł. superiore interesse del minore),

która jest obecna wprawodawstwie włoskim imidzynarodowym. Zarówno

na poziomie midzynarodowym, jak ikrajowym ewolucja prawa małoletnich

iprawa rodzinnego, idca wparze zarmacj praw dziecka, skupiłasi na za-

sadzie nadrzdnoci interesów ipraw dziecka nad interesami iprawami doro-

słych. We Włoszech nadrzdny moralny imaterialny interes dziecka nabrał

centralnego charakteru, zwłaszcza po reformie prawa rodzinnego wr. ipo

reformie przepisów dotyczcych adopcji wr., po których wprowadzono

szereg przepisów szczegółowych, okrelajcych formy coraz bardziej zdecydo-

wanej ochrony praw małoletnich.

38 Tame, s.382.

39 Por. tame, s.382–384.

40 „Il Legislatore aveva ragionevolmente applicato nel campo delle tecniche della procrea-

zione medicalmente assistita il civile eindiscusso principio, presente nellordinamento interna-

zionale enellordinamento interno, del «superiore interesse del minore». Tale criterio era stato

ritenuto particolarmente pregnante nel campo della procreazione medicalmente assistita dove

igli non «capitano», ma vengono pianicati nel contesto di una rigorosa programmazione

basata su protocoli eprocedure, nella collaborazione tra aspiranti genitori ed équipe medica

econ il necessario supporto di strumenti eambienti adeguati. Perciò, non poteva essere tra-

scurata lesigenza di garantire, nel massimo grado del prevedibile, il benessere psicologico del

nuovo essere umano concepito ricorrendo alla scienza ealla tecnica. Inquesta prospeiva ogni

rozdział iV

258

Czwarta uwaga krytyczna dotyczy całkowitego pominicia w wyroku

/ niezwykle wanej zasady jednoci postaci rodzicielskich. Rozdzie-

lenie osób rodziców, strukturalnie właciwe sztucznemu zapłodnieniu hete-

rologicznemu, nie tylko nie odpowiada najlepszym interesom małoletniego,

ale jest take sprzeczne zwłosk konstytucj, która łczy odpowiedzialno

rodzicielsk  zrodzicielstwem biologicznym, wykazujc preferencj dla jednoci

postaci rodzicielskich. We Włoszech władza rodzicielska rodziców biologicznych

ustaje dopiero wówczas, gdy okasi oni niezdolni do wykonywania swoich

obowizków. Natomiast prawo dziecka do posiadania rodziny wynika przede

wszystkim ze cisłego zwizku rodzicielstwa biologicznego zrodzicielstwem

emocjonalnym iprawnym.

Pite stwierdzen ie k rytykuje niewłaciwe porównanie przez Trybunał Kon-

stytucyjny procedury adopcji dzieci do wytwarzania nowego ycia ludzkiego

na drodze zapłodnienia invitro wwersji heterologicznej. Obie sytuacje opie-

rajsi na zupełnie rónych załoeniach isłu zupełnie inny m celom. Wadop-

cji oddzielasi status prawny dziecka od stanu naturalnego, aby jak najlepiej

jechroni, gwarantujc mu prawo do rodziny, gdy wszelkie próby zatrzymania

go przy rodzicach biologicznych okazałysi daremne. Towłanie ze wzgldu

na „najlepiej pojty interes małoletniego”, wsytuacji jego porzucenia, prawo

eliminuje preferowan zbieno rodzicielstwa biologicznego, emocjonalnego

iprawnego. Natomiast sztuczne zapłodn ienie heterologiczne słuy zaspokojeniu

pragnienia posiadania dziecka. Owszem, take wtej sytuacji mamy do czynienia

z„porzuceniem” nowego istnienia przez rodziców biologicznych, którzy s daw-

cami gamet. Jednak wtym przypadku „porzucenie” zostało w ywołane wsposób

sztuczny, zgodnie zprocedur medyczn, która takiej postawy oczekuje od

dawców komórek rozrodczych. Dlatego zasady lece upodstaw zapłodnienia

heterologicznego s zupełnie odmienne od fundamentu aksjologicznego, na

którym jest osadzona instytucja adopcji.

Wszóstym zarzucie Marina Casini podkrela, e odpowiednie zabezpie-

czenie statusu anagracznego dziecka narodzonego dziki procedurze invitro

divieto, ragionevolmente motivato inconsiderazione dei dirii/interessi del glio, èvisto come

un ostacolo da rimuovere eil dato normativo fondamentale che qualica il «concepito» come

«soggeo» titolare di dirii èignorato, trascurato, emarginato” (tame, s.368–367).

41 Por. tame, s.386–388.

42 Por. tame, s.388–389.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 259

nie eliminuje wielu moliw ych szkód, wy nikajcych zprokreacji wspomaganej

medycznie



. To, co jest postrzegane jako najlepsze zperspektywy dziecka

wmomencie jego narodzin, nie powinno by oceniane wyłcznie wkatego-

riach cile prawnych. Prawo nie eliminuje przecie ewentualnych zagroe dla

dziecka tylko dlatego, e uznaje jeza legalne potomstwo pary małeskiej lub

naturalne potomstwo osób yjcych wkonkubinacie, nawet jeli biologicznie

nim nie jest. Zapisana wprawie niemono w yparciasi własnego dziecka unie-

moliwia uniknicie prawnego iekonomicznego obowizku alimentacyjnego,

ale nie chroni dziecka przed ryzykiem powanych szkód (psychologicznych,

edukacyjnych, emocjonalnych), jeli faktycznie prawda biologiczna zostanie

odsłonita np.przy okazji kryzysu rodzinnego.

Siódma uwaga k rytyczna dotyczy zawartej wwyroku / dwuznacz-

noci, odnoszcejsi do prawa poznania własnych korzeni biologicznych przez

dziecko, które zostało poczte przy wykorzystaniu procedury rozrodu wspo-

maganego medycznie. Według Mariny Casini, Trybunał wtej sprawie przyjł

postaw wewntrznie sprzeczn. Dlaczego? Poniewa, zjednej strony, wydajesi

onwspiera prawo dostpu do informacji orodzicach biologicznych. Rzeczy-

wicie, prawo dziecka do poznania swojego pochodzenia, atake moliwo

dostpu do historii rodziców stanowi istotny element konstytucyjnego sy-

stemu ochrony osoby. Potrzeba tego rodzaju wiedzy stanowi jeden ztych aspek-

tów osobowoci, który moe wpływa na intymn postaw irelacje społeczne

człowieka jako takiego. Zdrugiej jednak strony Trybunał wydajesi popiera

anonimowo dawców, gdy wskazujc przepisy prawne– majce zastosowanie

przy procedurze zapłodnienia heterologicznego– nawizuje do zasady ano-

nimowoci dawcy, przewidzianej zarówno wprzepisach odawstwie tkanek

ikomórek ludzkich, jak ido ustawy /, która mówi otych przepisach

wkontekcie ewentualnego nar uszenia zakazu heterologicznej prokreacji wspo-

maganej medycznie.

43 We Włoszech funkcjonuj Urzdy Anagraczne (Ucio Anagrafe), które s odpo-

wiednikiem polskich Urzdów Stanu Cywilnego. Status anagraczny, októrym mówi Marina

Casini, dotyczy procedury wydawania karty urodzenia dziecka ijego rejestracji wUrzdzie

Anagracznym.

44 Por. M.Casini, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita…, art.cyt.,

s.389–390.

45 Por. tame, s.390–391.

rozdział iV

260

Wósmym zarzucie jest mowa oniewłaciw ym rozumieniu zasady równoci

wodniesieniu do par dotknitych problemem bezpłodnoci lub niepłodnoci.

Trybunał twierdzi, e zasada równego traktowania została naruszona ze wzgldu

na nieuzasadnione niczym odmienne traktowanie par dotknitych bezpłod-

noci lub niepłodnoci, podkrelajc jednoczenie, e tylko niektórzy– za-

moni– bd mogli skorzysta ze swojego podstawowego prawa, wyjedajc

za granic, podczas gdy inni– mniej majtni– nie bd mogli skorzysta ztakiej

moliwoci. A nalizujc zasad równoci przedstawion przez Trybunał, Marina

Casini dostrzega wysoce indy widualistyczn koncepcj wolnoci ipraw, indywi-

dualistyczn do tego stopnia, e „nie bierzesi pod uwag pewnych zasadniczych

rónic pomidzy prokreacj naturaln aprokreacj wspomagan medycznie

oraz pomidzy zapłodnieniem homologicznym iheterologicznym”.

W dziewitej uwadze krytycznej omawiana autorka podkrela brak

uwzgldnienia przez Trybunał Konstytucyjny rónych form dyskryminacji,

którym podlegaj dzieci narodzone dziki procedurze rozrodu wspomaganego

heterologicznego. Zpunktu widzenia ochrony zdrowia zycznego ipsychicz-

nego, powołane do istnienia wten sposób dzieci znajdujsi wniekorzystnej

sytuacji wporównaniu zdziemi pocztymi wsposób naturalny idziemi

urodzonymi wwyniku zapłodnienia homologicznego. A nonimowo dawców

rzuca w yrany cie na prok reacj wspomagan medyczn ie wwersji heterologicz-

nej imoe stanowi ródło dyskryminacji, gdy dzieci urodzone wten sposób

stanowi de facto jedy n kategori osób, którym prawnie uniemol iwiasi dostp

do informacji oswoich biologicznych rodzicach. Oznacza tobrak moliwoci

poznania wpełni swoich korzeni oraz ograniczenie moliwoci terapeutycznych

wprzypadku ograniczenia dostpu do niektórych danych zpowodu decyzji

dawców komórek rozrodczych czy ze wzgldu na obowizujce wdanym kraju

prawo. Wtym przy padku aspekt y medyczne odgr ywaj oczy wicie du rol, ale

by moe jeszcze w iksze znaczenie ma niemoliwo poznania pełnej biograi

rodziców biologicznych itrudno stworzenia w łasnej autentycznej tosamoci,

co moe prowadzi wniektórych przypadkach do rónego rodzaju negaty wnych

konsekwencji na poziomie psychologicznym iosobowociowym.

46 Tame, s.392.

47 Por. tame, s.393–394.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 261

Dziesity zarzut dotyczy zrównania dawstwa gamet zdawstwem tkanek

iorganów do przeszczepu. Marina Casini twierdzi, e pojcia daru idarowania

maj sens tylko wtedy, gdy towarzyszy im peł ny szacunek dla istoty ludzk iej ijej

godnoci osobistej. Wprzypadku sztucznego zapłodnienia heterologicznego

szacunek ten powinien obejmowa take dziecko nienarodzone. Nie mona

jednak mówi oszacunku wsytuacji, gdy powstajce nowe ycie jest dyskry-

minowane na rónych poziomach. Oddajc gamety, nie przekazujesi narzdu

ani tkan ki, ale raczej moliwo podarowania ycia innej istocie ludzk iej. Ztego

powodu przekazanie komórek rozrodczych nie moe by traktowane jako zw y-

kła czynno, która polega na oddaniu fragmentu swego ciała. Gamet nie dasi

porówna zadnym narzdem czy tkank, gdy stanowi one podsumowanie

konkretnej yciowej historii, wktórej nowo powstajca jednostka ludzka moe

odkry klucze do własnej tosamoci.

2. Konsekwencje prawne orzeczenia z2014r.

Wyrok Trybunału Konstytucyjnego / spowodował we Włoszech

głboki chaos prawny



. Dlaczego? Poniewa stosowanie metod sztucznego

zapłodnienia heterologicznego wymaga przyjcia wielu szczegółowych roz-

wiza legislacyjnych, precyzyjnie regulujcych wykorzystanie tej procedury

medycznej. Na temat rodziny imacierzystwa, wkontekcie analizowanego

wtym fragmencie naszych docieka wyroku, wypowiedziałsi lipca r.

Narodowy Komitet ds. Bioetyki. Nowe regulacje prawne zostały ostatecznie

przyjte latem r.

48 Por. tame, s.394–395.

49 Por. E.Vinai, Incoda per l’eterologa. Ma ora servono nuove regole, „Avvenire” 1maja

2014, s.16; G.Buccini, Inostri gemelli nasceranno ad agosto. Uno per coppia? Idea paradossa-

le, „Corriere della Sera” 3maja 2014, s.19; L.Schoepin, Figli dell’eterologa, quando la vita

presenta un conto, „Avvenire” 8maja 2014, s.17; P.G.Liverani, Ese igeni eterologhi niscono

inmano aun apprendista stregone, „Avvenire” 11maja 2014, s.3; G.G.Vecchi, Via l’ideologia

dai temi etici, „Corriere della Sera” 11maja 2014, s.30; G.Galeazzi, Anonimato del padre bio-

logico. L’Italia pensa auna deroga, „La Stampa” 24lipca 2014, s.1; V.Schiavazzi, C.Zunino,

Eterologa, limiti al donatore anonimo. Così igli potranno sapere chi è, „La Repubblica” 27lipca

2014, s.18.

rozdział iV

262

2.1. Stanowisko Narodowego Komitetu ds. Bioetyki

Wobszernym dokumencie eksperci zaangaowani wdziałalno tej wanej we

Włoszech instytucji rzdowej stwierdzili, e gdy chodzi osztuczne zapłodnienie

homologiczne iheterologiczne, nie ma prymatu etycznego jednej formy macie-

rzystwa nad drug. Zarówno zetycznego, jak iprawnego punktu widzenia

widentykacji macierzystwa, atake ojcostwa, po zastosowaniu sztucznego

zapłodnienia heterologicznego znaczenia nabiera pojcie dobrowolnoci za-

chowa niezbdnych do poczcia, aby przypisa macierzystwo iojcostwo

tym rodzicom, którzy niezalenie od swojego wkładu biologicznego, pragnli

dziecka, zgadzajcsi na poddaniesi zasadom etyczno-prawnym rzdzcym

rozrodem wspomaganym. Oznacza to, e osoby, które wyraził y wiadom zgod

na zastosowanie procedury zapłodnienia invitro, s rodzicami noworodków

iniedopuszczalne jest zaprzeczanie ich ojcostwu imacierzystwu.

Wuzasadnieniu swojego stanowiska Narodowy Komitet ds. Bioetyki wska-

zał na wiele wanych argumentów etycznych iprawnych, które powinny by

uwzgldnione wrozstrzyganiu trudnych dylematów moralnych dotyczcych

macierzystwa iojcostwa wkontekcie stosowania technik rozrodu wspoma-

ganego. Wprzekonaniu Komitetu nie wolno odbiera dziecka kobiecie, która

nosiła jewswoim łonie. Wprzypadku koniktu– zgodnie zzasad sprawied-

liwoci– powinny zej na drugi plan prawa rodziców biologicznych, którzy s

dawcami materiału genetycznego, czyli komórek rozrodczych is wkonsekwen-

cji rodzicami biologicznymi. Wprzypadkach spornych naley te uwzgldni

racje rodziców biologicznych, aprzede wszystkim najw yszy m dobrem pow inno

by zawsze dobro dziecka– niezalenie od etapu jego rozwoju.

Wprzeszłoci obowizywała zasada prawa rzymskiego, e matka zawsze

jest pewna (łac. mater semper certa est), tzn. matk dziecka jest takobieta, która

jefaktycznie urodziła. Natomiast obecnie matka moe wystpowa wtrzech

znaczeniach: jako dawczyni oocytów, jako kobieta rodzca dziecko oraz jako

osoba sprawujca opiek prawn nad dzieckiem. Która forma macierzystwa

ma pierwszestwo przed dwiema pozostałymi? Czy dziecko ma prawo pozna

swoj matk biologiczn, która była jedynie dawczyni komórki rozrodczej?

50 Por. Comitato Nazionale per la Bioetica, Considerazioni bioetiche sullo scambio invo-

lontario di embrioni, Roma 2014, s.6.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 263

Które macierzystwo jest rzeczy wicie najwaniejsze? Komu przyzna dziecko,

jeli powstaje konikt midzy kobietami zaangaowanymi wprocesie zapłod-

nienia wspomaganego medycznie imacierzystwa zastpczego? Dokument

Narodowego Komitetu ds. Bioetyki pomaga rozstrzyga tego rodzaju trudne

dylematy moralne.

Warto wtym miejscu przywoła take inn, znacznie wczeniejsz opini,

wyraon przez tinstytucj ju wpołowie lat . ubiegłego wieku, która

dotyczy statusu ludzkiego embrionu. Stanowisko Narodowego Komitetu

ds.Bioetyki wtej kluczowej sprawie antropologicznej jest wanym punktem

odniesienia wdebacie prowadzonej wItalii na temat rozrodu wspomaganego.

Wdniu czerwca r. Komitet opublikował dokument pt. Tosamo ista-

tus ludzkiego embrionu. Wtym obszernym opracowaniu został potwierdzony

osobowy charakter ycia ludzkiego od momentu poczcia. Ztak im paradygma-

tem antropologicznym pozostaje wharmonii art. ustawy /, wktórym

ludzki embrion został okrelony jako podmiot praw.

Komitet jednomylnie uznał moralny obowizek traktowania ludzkiego embrio-

nu, poczwszy od zapłodnienia, zgodnie zkryteriami szacunku iochrony, jakie

naley przyj wstosunku do jednostek ludzkich, którym powszechnie przypisu-

jesi cechy osobowe, niezalenie od tego, czy embrionowi od samego pocztku

przypisujesi zcał pewnoci cech osoby wjej technicznie lozocznym sensie,

czy te cech tuwaasi za moliw do przypisania jedynie zduym stopniem

wiarygodnoci, czy preferujesi niestosowanie tej cechy technicznego pojcia

osoby, odnoszcsi jedynie do tej przynalenoci do gatunku ludzkiego, której

nie mona odmówi embrionowi od pierwszych chwil istnienia iktóra nie ulega

zmianom wtrakcie jego póniejszego rozwoju53.

Wzdaniu odrbnym piciu członków Narodowego Komitetu ds. Bioe-

tyki przedstawiło swoje argumenty, dlaczego nie złoyli podpisów pod doku-

mentem Tosamo istatus ludzkiego embrionu. Ich zdaniem, nie naley mówi

Por. A.Briganti, E.Mazzoni, Ma qual èla mamma che conta di più?, „Panorama”

30kwietnia 2014, s.40.

52 Por. Comitato Nazionale per la Bioetica, Identità estatuto dell’embrione umano, Roma

1996.

53 Tame, s.25.

rozdział iV

264

opodmiotowoci prawnej ludzkiego embrionu, ale jedynie ojego godnoci,

która oznacza prawo do bycia traktowanym jako osoba, czyli wtaki sposób,

wjaki powinni by traktowani przedstawiciele gatunku ludzkiego. Takie st wier-

dzenie nie oznacza, e ochrona przysługujca ludzkiemu embrionowi, który

jest manifestacj ycia ludzkiego wobrbie innego ycia ludzkiego, musi by

identyczna ztprzysługujc człowiekowi ju narodzonemu. Według autorów

zdania odrbnego, tego rodzaju ochrony nie naley rozumie wten sposób, e

od momentu poczcia embrion powinien by uwaany za podmiot prawa. Przy-

znanie embrionowi godnoci osobowej oznacza jedynie, e zarodek od chwili

poczcia naley uwaa za jednostk ludzk, której system prawny ma obowi-

zek gwarantowa najkorzystniejsze warunki rozwoju iporodu. Ze wzgldu na

swoj indywidualn natur zarodek powinien by chroniony przed szkodami,

które „nie s uzasadnione przez potrzeb ochrony jego własnych interesów lub

interesów osoby dorosłej, która go wsobie nosi lub zamierza przyj”.

2.2. Poszukiwanie nowych rozwiązań legislacyjnych

Kompleksowe zmiany prawne dotyczce technik rozrodu wspomaganego me-

dycznie został y ostatecznie wprowadzone wItalii po długiej debacie społecznej.

Jednak w iele klini k pry watnych oferujcych procedury sztucznego zapłodnienia

postanowiło nie czeka na nowe przepisy, ogłaszajc zaraz po wyroku Trybunału

Konstytucyjnego zr. swoj gotowo do stosowania technik zapłodnienia

heterologicznego, prowadzc jednoczenie szerok kampani reklamow swojej

działalnoci wtym obszarze. Natomiast orodki invitro prowadzone wramach

publicznej słuby zdrowia czekały na odpowiednie decyzje ministerialne.

Oliwy do ognia dodał prof. Giuseppe Tesauro, przewodniczcy Trybunału Kon-

stytucyjnego, który wyraził wmediach swoje prywatne opinie, stwierdzajc, e

po uchyleniu zakazu nie trzeba ju tworzy nowych regulacji ide facto wszystko

jest prawnie dozwolone wtej materii. Adwersarze prof. Tesaura argumentowali,

e Trybunał Konstytucyjny usunł zakaz, ale nie stworzył nowego prawa, które

54 Tame, s.38.

55 Por. M.Casini, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita…, art.cyt.,

s.397–401.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 265

jest konieczne. Bardzo szybko nastpił podział włoskiej opinii publicznej: zjednej

strony stanli ludzie opogldach bardziej liberalnych, którzy podzielali opini

prof. Tesaura, zdrugiej– osoby oprzekonaniach bardziej konserwatywnych,

którzy sprzeciwiajsi stosowaniu invitro wwersji heterologicznej bez jasnych

reguł prawnych, które bd sta na stray fundamentalnych praw wszystkich osób

zaangaowanych wtprocedur medyczn56.

Wdyskusji publicznej wywołanej wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego,

zdominowanej bardziej przez zagadnienia prawne ni etyczne, zostało podj-

tych wiele wanych problemów praktycznych. Latem ijesieni r. na temat

sztucznego zapłodnienia heterologicznego opublikował kilkanacie ar tykułów

na łamach dziennika „Avvenire” dziennikarz Francesco Ognibene (–),

który specjalizujesi wproblematyce bioetycznej



. Podkrelił onwswoich

tekstach, e najwaniejsz spraw do rozstrzygnicia po orzeczeniu Trybu-

nału Konstytucyjnego zr. powinien by wybór odpowiedniego modelu

legislacyjnego, regulujcego wykorzystanie technik rozrodu wspomaganego

wwersji heterologicznej.

Ognibene postawił wswoich artykułach wiele wanych pyta. Kto powinien

tworzy normy prawne dotyczce zagadnie bioetycznych: parlament, rzd

centralny wRzymie czy te władze samorzdowe poszczególnych regionów?

Wjaki sposób pogodzi regionalizacj polityczn wItalii zrónorodnoci

pogldów bioetycznych obywateli? Czy wobszarze bioetycznym konieczne s

regulacje ogólnonarodowe? Czy reg iony mog implementowa dyrekty wy Unii

Europejskiej dotyczce słuby zdrowia zpominiciem prawa stanowionego na

poziomie pastwa włoskiego? Wjaki sposób władze rzdowe mog wypełnia

swoje funkcje kontrolne wstosunku do prywatnych placówek słuby zdro-

wia? Czy regulacje prawne powinny dotyczy jedynie publicznych orodków

medycznych?

56 A.Kobyliski, Prymat prawa nad etyk? Nowy etap włoskiego sporu ometod invitro,

art.cyt., s.52–53.

57 Por. F.Ognibene, Eterologa: una sentenza, mille dubbi, „Avvenire” 16czerwca 2014,

s.1; tene, Eterologa, le Regioni stoppano la fuga inavanti della Toscana, „Avvenire” 12sierpnia

2014, s.9; tene, Il ministero: una legge garantisce sicurezza. Le regioni si allineaono, „Avvenire”

13sierpnia 2014, s.10; tene, Eterologa, le Regioni verso un accordo, „Avvenire” 28sierpnia,

s.9; tene, Il „dono” di ovociti. Eterologa: slogan erealtà, „Avvenire” 14listopada 2014, s.8.

rozdział iV

266

Kolejny wany problem, który podjł Ognibene, dotyczy moliwoci wy-

boru charakterystyki genetycznej dawcy lub dawców przez pary wykorzy-

stujce technik sztucznego zapłodnienia heterologicznego. Worzeczeniu

zr. Trybunał Konst ytucyjny wskazał jako punkt odniesienia dla dawstwa

komórek rozrodczych dawców szpiku kostnego czy krwi. Wtych przypadkach

prawo nie przewiduje selekcji wrejestrze dawców zgodnoci genetycznej,

koloru skóry, oczu, włosów, gury, budowy ciała. Ognibene podkrelił, e

jeli prawnie zaakceptujemy moliwo w yboru charakterystyki genetycznej

dawcy lub dawców, totym samym otwieramy drog do selekcji eugenicznej

dzieci, atego rodzaju selekcji rasowej nie powinna autoryzowa adna władza

pastwowa.

Innym zagadnieniem w ymagajcym regulacji prawnych jest dawstwo komó-

rek rozrodczych. Według dziennikarza „Avvenire”, dowiadczenie wielu innych

pastw dopuszczajcych invitro heterologiczne pokazuje, e jedny m zpunktów

newralgicznych jest wynagrodzenie pienine przekazywane dawcom. Tam,

gdzie nie wolno płaci mczyznom ikobietom za przekazanie nasienia iko-

mórek jajowych parom bezpłodnym, szukasi osób, które s gotowe uczyni

tobezinteresownie. Wwielu regionach wiata rodzisi niekontrolowany rynek

dawców gamet. Dlatego potrzeba wtej materii jasnych procedur isolidnych

kontroli ze strony odpowiednich instytucji pastwowych.

Kolejn trudn spraw wkontekcie zapłodnienia invitro wwersji heterolo-

gicznej jest anonimowo dawców komórek rozrodczych. Najczciej teosoby,

które przekazuj gamety odpłatnie lub gratis, nie chc wprzyszłoci odpowiada

moralnie inansowo za własne dziecko genetyczne, które wsensie prawnym

jest dzieckiem innej osoby. Wwielu krajach, gdzie wczeniej obowizywała

zasada anonimowoci, wprowadzono wostatnich latach rozwizania prawne

gwarantujce moliwo zachowania informacji odawcach gamet. Najczciej

stosowanym rozwizaniem s banki irejestry dawców mskich ieskich ko-

mórek rozrodczych. Słusznie uznano, e gdy dorosn dzieci poczte dzik i wy-

korzystaniu metody sztucznego zapłodnienia, topowinny mie prawo do tego,

aby pozna swoje korzenie biologiczne. Innym argumentem s racje medyczne,

58 Por. E.Vinai, Un bambino con l’eterologa? 14 mila euro, „Avvenire” 26wrzenia 2014,

s.8; C.Bellieni, Fecondazione, tuo quello che si tace della vera scienza, „Avvenire” 25lipca

2014, s.3.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 267

tzn. dzieci zinvitro– wprzypadku w łasnych problemów zdrowotnych– powinny

mie moliwo dotarcia do swoich rodziców genetycznych.

Jednym ztematów dyskutowanych we Włoszech po wyroku Trybunału

Konstytucyjnego / był zwizek stosowania metod sztucznego zapłod-

nienia zkr yzysem adopcji dzieci. Wcig u dziesiciu lat obowizy wania ustaw y

/, przy coraz czstszym wykorzystaniu metody invitro, wItalii liczba

adoptowanych dzieci spadła opołow. Wiele organizacji, fundacji istowa-

rzysze zajmujcychsi adopcj zaczło domagasi od władz pastwowych

wsparcia nansowego, szczególnie dla adopcji zagranicznych, oraz zmiany wielu

regulacji prawnych, utrudniajcych procesy adopcyjne krajowe izagraniczne.

Ich zdaniem, adopcja powinna by wspierana przez pastwo jako praktyczna

forma sprawiedliwoci społecznej. Tego rodzaju stanowisko zajło m.in.Sto-

warzyszenie Nauka & ycie. Przedstawiciele tej organizacji stwierdzili, e jeli

sztuczne zapłodnienie heterologiczne zostaje włczone do pakietu podstawo-

wych  wiadcze gwarantowanych przez publiczn słub zdrowia, todlaczego

nie uczyni tego– na zasadzie równoci isprawiedliwoci– zadopcj, której

podejmujsi tysice par dotknitych bezpłodnoci lub niepłodnoci. Władze

rzdowe powinny wpierwszej kolejnoci zatroszczysi oto, eby tysicom

dzieci czekajcym na adopcj wwielu krajach wiata zagwarantowa prawo do

posiadania rodziców iwłasnej rodziny.

Po wyroku Trybunału Konstytucyjnego zr. władze niektórych re-

gionów (Emilia-Romania, Liguria, Lombardia, Umbria, Wenecja Euganejska)

opowiedziałysi za regulacj ogólnonarodow sztucznego zapłodnienia wwersji

heterologicznej. Wtych przy padkach władze regionalne wyraził y opini, e całe

społeczestwo pow inno decydowa onormach prawnych, które chroni dobro

wspólne iprawa podstawowe wszystkich obywateli: tych narodzonych itych

jeszcze nie narodzonych. Parlament krajowy jest tym miejscem, które wyraa

najbardziej ducha demokracji iwol powszechn. Za takim rozw izaniem opo-

wiedziałosi tak e wielu przedstawicieli bioetyki katolickiej, atake organizacje

59 Por. E.Vinai, Eterologa eolosa. Giudici interventisti, „Avvenire” 20sierpnia 2014,

s.15.

60 Por. Associazione Scienza & Vita, Se l’eterologa va nei LEA, perché non inserire anche

l’adozione?, Comunicato stampa 30lipca 2014, hps://www.scienzaevita.org/scienza-vita-

-se-leterologa-va-nei-leaperche-non-inserire-anche-ladozione/ (dostp: 30wrzenia 2014);

G.Santamaria, Dubbi su regole ecosti, „Avvenire” 31lipca 2014, s.10.

rozdział iV

268

istowarzyszenia, które wkampanii referendalnej wzywał y do powstrzymaniasi

od udziału wgłosowaniu.

Regionem, który wyszedł przed szereg, była Toskania– znana we Włoszech

zbardzo liberalnego podejcia do problemów bioetycznych. 28lipca 2014r.

Regionalny Komitet Wykonawczy Toskanii (Giunta Regionale– odpowiednik

polskiego zarzdu województwa) przyjł uchwał, wktórej dokonano ocjalnej

autoryzacji stosowania sztucznego zapłodnienia heterologicznego w22 klinikach

publicznych iprywatnych tego regionu. Toskania dokonała jednoczenie regulacji

niektórych kwestii technicznych, które stworzyły ryzyko selekcji rasowej ieuge-

niki. Wtym regionie ustalono, e potencjalni dawcy gamet mskich ieskich

musz nalee do okrelonych narodowoci. Wkonsekwencji charakterystyka

fenotypiczna dawców powinna zawiera m.in.wag iwzrost, kolor oczu (kaszta-

nowe, zielone, czarne, niebieskie), naturalny kolor włosów (czarne, kasztanowe,

blond, rude), cer (blada, róowa, ziemista, ciemna)61.

Przez ponad rok od wyroku Trybunału Konsty tucyjnego / wItalii

sztuczne zapłodnienie heterologiczne było legalne, tzn. prawnie dozwolone, ale

nieuregulowane prawnie. Wkonsekwencji mona było korzysta ztej procedury

medycznej bez jakichkolwiek sankcji ze strony organów władzy publicznej.

Decyzja władz samorzdowych Toskanii wyranie pokazała duej czci spo-

łeczestwa włoskiego, e regulacje prawne dotyczce zagadnie bioetycznych

powinny mie charakter krajowy, anie regionalny. Towładze rzdowe, anie

samorzdowe powinny by upowanione do implementacji rónego rodzaju

dyrektyw Unii Europejskiej, take tych medycznych. Latem r. dojrzało

wspołeczestwie włoskim przekonanie, e jest konieczna ogólnonarodowa

regulacja sztucznego zapłodnienia wwersji heterologicznej dla wszystkich pub-

licznych iprywatnych placówek słuby zdrowia.

61 A.Kobyliski, Prymat prawa nad etyk? Nowy etap włoskiego sporu ometod invitro,

art.cyt., s.54–55. Por. V.Daloiso, Caos eterologa, lo strappo della Toscana, „Avvenire” 29lipca

2014, s.1.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 269

2.3. Regulacje prawne wprowadzone przez Ministerstwo Zdrowia

Naprzeciw tym oczekiwaniom społecznym wyszło Ministerstwo Zdrowia,

które przygotowało projekt rozporzdzenia zmoc ustawy (wł. decreto legge),

regulujcego stosowanie sztucznego zapłodnienia wwersji heterologicznej na

terenie całego pastwa. Wdniu lipca r. Beatrice Lorenzin (–),

minister zdrowia wlatach – wrzdzie ponadpartyjnym Enrica Ley

(–) oraz wlatach – wdwóch kolejnych rzdach centrolewico-

wych Maea Renziego (–) iPaola Gentiloniego (–), przedstawiła ten

dokument na posiedzeniu Komisji Spraw Społecznych izby niszej włosk iego

parlamentu. Wprojekcie rozporzdzenia zmoc ustawy dokonano imple-

mentacji dyrektyw unijnych, szczególnie dyrektywy Komisji Europejskiej

//WE zdnia lutego r., wprowadzajcej wycie dyrektyw

//WE Parlamentu Europejskiego iRady Europejskiej wodniesieniu

do niektórych wymaga technicznych dotyczcych dawstwa, pobierania iba-

dania tkanek ikomórek ludzkich.

W dniu sierpnia r. dokument został przedstawiony do akceptacji

na posiedzeniu Rady Ministrów, ale ostatecznie odrzucono go, poniewa

zwyciyło przekonanie, e twan spraw społeczn trzeba uregulowa

poprzez odpowiedni ustaw parlamentarn, której przyjciu bdzie towa-

rzyszy debata publiczna, dotyczca najwaniejszych aspektów moralnych

iprawnych tego zagadnienia. Rozporzdzenie zmoc ustawy, odrzucone

przez Rad Ministrów, zostało nastpnie skierowane do izby niszej par-

lamentu jako rzdowy projekt ustawy. Jednak po kilku miesicach władze

rzdowe zmieniły zdanie wtej sprawie, powracajc do pierwotnej koncepcji,

aby konieczne regulacje prawne wprowadzi na drodze rzdowego dekretu

wformie rozporzdzenia zmoc ustawy.

Gdy wgabinetach rzdowych trwały prace nad ostateczn wersj tego

dokumentu, wiosn r. wsprawie sztucznego zapłodnienia wypowie-

działsi po raz trzeci Trybunał Konstytucyjny. Wyrokiem nr zczerwca

r. stwierdził onniezgodno zkonstytucj niektórych artykułów ustawy

/ wczci, wktórej zabraniaj one dostpu do technik zapłodnienia

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.96/2015, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 156 (2015), n.23, s.1–5.

rozdział iV

270

wspomaganego medycznie zdiagnostyk preimplantacyjn parom płodnym,

jeli s one dotknite powanymi dziedzicznymi chorobami genetycznymi,

mogcymi spowodowa przeniesienie znacznych anomalii lub wad rozwo-

jowych na nienarodzone dziecko. Według Trybunału, przedmiotowy zakaz

jest nieuzasadniony, gdy wspomniane pary– zgodnie zustaw /–

nie maj dostpu do procedury zapłodnienia pozaustrojowego idiagnostyki

preimplantacyjnej, amog skorzysta zmoliwoci przerwania ciy zgodnie

zustaw aborcyjn zr., jeeli upłodu wystpuje patologia, której rodzice

s zdrowymi nosicielami.

Wuzasadnieniu do wyroku sdziowie Trybunału stwierdzaj, e zaskar-

one przepisy naruszaj konstytucyjne prawo kobiety od ochrony zdrowia.

Dlaczego? Poniewa przedmiotowy zakaz nie pozwala (cho jest tomoliwe

znaukowego punktu widzenia) na to, aby kobieta uzyska ła „przed” informacje,

które pozwoliłyby jej unikn podejmowania cile okrelonej decyzji „po”,

zdecydowanie bardziej szkodliwej dla jej zdrowia. Co wicej, wprzekonaniu

Trybunału zaskar ony przepis ustawy / nie wskazuje adnej moliwoci

znalezienia pozy tywnej przeciwwagi, jeli chodzi orównowag interesów matki

ijej nienarodzonego dziecka, gdy idzie opotrzeb och rony nowej ludzkiej istoty,

która itak byłaby naraona na aborcj. Wzakoczeniu uzasadnienia do wyroku

stwierdzasi, e do ustawodawcy naley wprowadzenie szczegółowych zasad

identykujcych choroby uzasadniajce dostp dla par płodnych do metod

sztucznego zapłodnienia zdiagnostyk preimplantacyjn.

Kilka tygodni po tym orzeczeniu Trybunału Konstytucyjnego dobiegły

koca prace nad rzdowym rozporzdzeniem zmoc ustawy dotyczc ym tech-

nik rozrodu pozaustrojowego. Ostatecznie lipca r. Beatrice Lorenzin

podpisała dekret pt. Wytyczne zawierajce wskazania dotyczce procedur itechnik

prokreacji wspomaganej medycznie. Celem dokumentu jest zapew nienie przej-

rzystoci zasad inorm, jakimi powinni kierowasi pracownicy uprawnionych

jednostek wzakresie medycznego zastosowania technik prokreacyjnych, aby

zachowa peł n zgodno zprzepisami obowizujcego prawa. Dekret stanow i

63 Por. tame, s.4.

64 Por. Ministero della Salute, Linee guida contenenti le indicazioni delle procedure edelle

tecniche di procreazione medicalmente assistita, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

156 (2015), n.161, s.110–117.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 271

odpowied władz rzdowych na wyroki Trybunału Konstytucyjnego z

ir. oraz zawiera wiele innych szczegółowych rozstrzygni, które dotycz

stosowania metod sztucznego zapłodnienia.

Na pocztku dokumentu zostało doprecyzowane znaczenie dwóch termi-

nów, budzcych rónego rodzaju wtpliwoci inieporozumienia: bezpłodno

(wł. sterilità) iniepłodno (wł. infertilità). Według jednej zdenicji, bezpłod-

no, przynajmniej ukobiet, naley odróni od niepłodnoci, rozumianej jako

niemono donoszenia ciy. Wprzypadku mczyzny tedwa terminy s

stosowane jako synonimy. Według innej de nicji, par uwaasi za niepłodn,

gdy nie moe pocz iurodzi dziecka po roku lub wicej relacji płciowych

bez zabezpieczenia, natomiast bezpłodn jest tapara, wktórej jeden lub oboje

małonkow ie s dotknici trwałym stanem zycznym uniemoliwiajcy m pro-

kreacj. Wtym znaczeniu bezpłodno jest stanem zdrowotnym powaniejszym

ni niepłodno. Wanalizowanym dekrecie włoskiego Ministerstwa Zdrowia

tedwa terminy s uywane synonimicznie. „Bezpłodno (niepłodno) de-

niujesi jako brak poczcia, oprócz przypadków rozpoznanej patologii, po

/ miesicach regularnego współycia seksualnego bez zabezpieczenia

przez par heteroseksualn”.

Uwagi dotyczce rozumienia bezpłodnoci iniepłodnoci s niezwykle

wane wkontekcie sztucznego zapłodnienia heterologicznego. Stosowanie tej

procedury medycznej jest uzasadnione wyłcznie wodniesieniu do przypad-

ków, wktórych zostało potwierdzone odpowiednim dokumentem medycznym

istnienie patologii, bdcej nieodwracaln przyczyn absolutnej bezpłodnoci

lub niepłodnoci. Dekret przypomina zapis ustawy /, który stwierdza,

e stosowanie medycznych technik prokreacji wspomaganej medycznie jest

dozwolone tylko wtedy, gdy nie jest moliwe usunicie przyczyn utrudniajcych

naturalne poczcie dziecka. Tooznacza, e techniki rozrodu wspomaganego

wwersji heterologicznej s dozwolone tylko wówczas, gdy nie istniej inne sku-

teczne metody terapeutyczne majce na celu usunicie przyczyn bezpłodnoci

lub niepłodnoci.

65 Por. E.Vinai, Legge 40: le linee guida bandiscono l’eugenetica, „Avvenire” 2lipca 2015,

s.467.

66 Ministero della Salute, dz.cyt., s.111.

67 Por. A.Morresi, Inecessari argini achi manipola l’umano, „Avvenire” 19lipca 2014, s.2.

rozdział iV

272

Zgodnie zwyrokiem Trybunału Konstytucyjnego zr., wytyczne mi-

nisterialne potwierdzaj, e s dozwolone „heterologiczne techniki prokreacji

wspomaganej medycznie, wtym te, wktórych wykorzystujesi gamety m-

skie ieskie, przekazane przez podmioty inne ni członkowie pary pragncej

posiada własne dziecko”. Dawstwo mskiego nasienia ieskich komórek

rozrodczych powinno by dobrowolne ibezinteresowne. Naley wprowadzi

jedynie zwrot kosztów, jak toma miejsce wprzypadku dawców szpiku kostnego

czy krwi



. Aby unikn nielegalnych selekcji eugenicznych, pary nie mog

dokonywa w yboru szczególnych cechy fenotypowych dawców gamet. Władze

ministerialne nie zaakceptowały postulatu zgłaszanego przez niektóre rodo-

wiska, aby da rodzicom moliwo wyboru koloru włosów czy oczu dziecka.

Dekret Ministerstwa Zdrowia doprecyzowuje zasady zawarte wustawie

/, które dotycz rónych form ochrony ludzkich zarodków. Dokument

przypomina, e s zabronione jakiekolwiek eksperymenty wykorzystujce

ludzkie embriony jako materiał laboratoryjny. Nie wolno wytwarza ludzkich

zarodków do celów badawczych lub medycznych. Niedozwolona jest take

jakakolwiek forma selekcji zarodków wcelach eugenicznych, zwyjtkiem zabie-

gów majcych cele diagnostyczne iterapeutyczne. Zabroniona jest jakakolw iek

diagnostyka preimplantacyjna wcelach eugenicznych. Badania dotyczce stanu

zdrowia powstałych zarodków invitro naley zawsze przeprowadza wcelu

ochrony zdrowia irozwoju kadego embrionu.

Wanym fragmentem dekretu s ar tykuł y dotyczce dokumentacji medycz-

nej, gdy chodzi oarchiwizacj bardzo precyzyjnych informacji ozastosowanej

procedurze oraz rodzicach prawnych ibiologicznych tworzonych istnie ludz-

kich. Moe tookazasi niezwykle istotne wprzyszłoci, gdy dzieci narodzone

dziki zastosowaniu metod rozrodu wspomaganego bd chciały, zprzyczyn

osobistych lub zdrowotnych, pozna histori własnego ycia



. Prawo powinno

chroni bardziej słabych ni silnych, bardziej dzieci ni  dorosłych– dlatego dzieci

powinny mie zag warantowane prawo, aby zna swoich rodziców biologicznych.

68 Tam e.

Por. C.Massi, Fecondazione eterologa, idonatori non si trovano, „Il Messaggero” 7wrze-

nia 2015, s.10.

70 Por. Ministero della Salute, dz.cyt., s.117.

71 Por. tame, s.116–117.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 273

Prawo powinno chroni dzieci, które rodzsi zkodem genetyczny m nalecym

całkowicie lub czciowo do osób innych ni ich rodzice prawni.

Omawiany dokument ministerialny powica te w iele uwagi poradnict wu

iopiece psychologicznej. Kady orodek oferujcy procedury sztucznego za-

płodnienia musi zapew ni moliwo poradnictwa iwsparcia psychologicznego

dla kobiet ipar, które tego potrzebuj. Naley zatem udostpni działalno

doradcz ipomoc psychologiczn na wszystk ich etapach diagnostycznego itera

peutycznego podejcia do niepłodnoci ibezpłodnoci, aewentualnie nawet po

zakoczeniu procesu leczenia, niezalenie od wyniku zastosowanych technik.

Czasami poradnictwo jest wstanie pomóc niektórym pacjentom zaakceptowa

niepowodzenie leczenia ifakt niemoliwoci posiadania dzieci.

Dekret włoskiego Ministerstwa Zdrowia spotkałsi zkrytyk ze strony

tych przedstawicieli etyki laickiej iorodków badawczych, którzy postuluj

zniesienie jakichkolwiek regulacji dotyczcych stosowania procedury sztucz-

nego zapłodnienia idomagajsi moliwoci selekcji gamet na podstawie koloru

skóry, oczu czy włosów dawców. Wniektórych krajach istniej banki dawców

gamet, wktórych mona wybiera dla swojego dziecka kolor oczu czy grup

krwi. Zdaniem krytyków dekretu, wprowadzone ograniczenia nie maj wik-

szego sensu wdobie Internetu iglobalizacji. Twierdz oni, e lekarze stosujcy

procedury rozrodu wspomaganego powinni kierowasi przede wszystkim

zasad zgodnoci, która polega na tym, e charakterystyka somatyczna igrupa

krwi dziecka tworzonego wprocedurze invitro powinny by jak najbardziej

zgodne ztymi, jakie posiadaj jego rodzice prawni.

3. Spór ozapłodnienie pozaustrojowe

wlatach2015–2023

Na przestrzeni ostatnich dziesiciu lat włoski Trybunał Konstytucyjny wydał

kolejne cztery wyroki dotyczce ustawy nr zr. Dotyczyły one takich

aspektów zapłodnienia invitro, jak genetyczna diagnostyka preimplantacyjna,

wykorzystywanie do celów badawczych zarodków nadliczbowych, dostp do

72 Por. tame, s.112.

rozdział iV

274

prokreacji wspomaganej medycznie dla par homoseksualnych imoliwo w y-

cofania zgody na procedur invitro ju po wytworzeniu zarodków.

3.1. Ocena diagnostyki preimplantacyjnej ibadań na embrionach

Po upływie trzech miesicy od wejcia wycie dekretu Ministerstwa Zdrowia

po raz czwarty wsprawie rozrodu pozaustrojowego wypow iedziałsi Tr ybunał

Konstytucyjny: padziernika r. wydał wyrok nr dotyczcy gene-

tycznej diagnostyki preimplantacyjnej stosowanej wprocedurze prokreacji

wspomaganej medycznie



. Orzeczenie odnosisi do sprawy procedowanej

przez Sd wNeapolu (Tribunale di Napoli), wktórej oskarono kilku lekarzy

owytwarzanie embrionów wcelach innych ni przewidziane przez obowi-

zujce we Włoszech prawo. Trybunał stwierdził niezgodno zkonstytucj

czci ustaw y /, wktórej uznajesi za przestpstwo prowadzenie selekcji

zarodków wtych przypadkach, wktórych ma ona w yłcznie na celu uniknicie

implantacji embrionów dotknitych chorobami genetycznymi.

Zjednej strony Trybunał potwierdził konstytucyjn podstaw ochrony

zarodka ijego praw, zdrugiej za zwrócił uwag na jej podatno na „osłabienie”

wprzypadku kolizji zinnymi interesam i orównorzdnej wadze konstytucy jnej

(takimi jak prawo kobiety do zdrowia), które pod wzgldem znaczenia przewa-

aj wdanych sytuacjach. Take wodniesieniu do zarodków dotknitych choro

bami genetycznymi istnieje potrzeba ochrony ich godnoci. Według Trybunał u,

wchwili obecnej nie mona znale innej formy takiej ochrony ni procedura

kriokonserwacji. Wistocie embrion, niezalenie od jego mniej lub bardziej

szerokiego, rozpoznawalnego stopnia podmiotowoci zwizanej zgenez ycia,

zpewnoci „nie dajesi zredukowa do zwykłego materiału biologicznego”.

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.229/2015, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 156 (2015), n.46, s.9–12.

Tame, s.12. „L’embrione, infai, quale che ne sia il, più omeno ampio, riconoscibile

grado di soggeività correlato alla genesi della vita, non ècertamente riducibile amero mate

riale biologico. (…) Nella faispecie inesame, il vulnus alla tutela della dignità dell’embrione

(ancorché) malato, quale deriverebbe dalla sua soppressione tamquam res, non trova però

giusticazione, intermini di contrappeso, nella tutela di altro interesse antagonista. Eciò

conferma la non manifesta irragionevolezza della normativa incriminatrice denunciata. La

quale neppure contrasta con l’asserito «dirio di autodeterminazione» o, per interposizione,

con il richiamato parametro europeo, per l’assorbente ragione che il divieto di soppressione

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 275

Pite orzeczenie Trybunału Konstytucy jnego wsprawie zapłodnienia invi-

tro wydano marca r. Wwyroku nr potwierdzono zakaz zawarty

wustawie /, który dotyczy wykorzystywania do celów badawczych

zarodków nadliczbowych w ytworzonych wprocedurze invitro. Wten sposób

Trybunał odniósłsi do sprawy procedowanej przez Sd we Florencji, której

przedmiotem był los dziewiciu zamroonych zarodków, nienadajcychsi do

zapłodnienia iprzeznaczonych do zniszczenia. Ich rodzice podjli decyzj, aby

embriony były przeznaczone do celów diagnostyki medycznej ibada nauko-

wych zwizanych zich patologi genetyczn. Sd we Florencji przychyliłsi

do tej argumentacji, stwierdzajc, e bezwzgldny zakaz prowadzenia bada

zwykorzystaniem zarodków stoi wsprzecznoci zlicznymi przepisami konsty-

tucyjnymi, atoze wzgldu na nieuzasadnion równowag pomidzy ochron

zarodka ainteresem bada naukowych wprzypadku zarodków chorych.

Trybunał Konstytucyjny odrzucił stanowisko Sdu we Florencji. Według

Trybunału, godno embrionu, jako by tu majcego wsobie zasad ycia (nawet

jeli znajdujesi onwfazie rozwoju nieokrelonej przez obowizujce we W ło-

szech prawo iwci niejednoznacznie zidentykowanej przez nauk), stanowi

jednak warto oznaczeniu konstytucy jnym. Dlatego przede wszystkim naley

unika wszelkich form urzeczowienia ikomercjalizacji ludzkich zarodków.

Zjednej strony Trybunał stwierdził, e ochrona embrionu nie powinna by

podatna na osłabienie ztego powodu, e jest ondotknity wad genetyczn,

zdrugiej za uznał, e jak kada inna warto konstytucyjna, równie ochrona

embrionu podlega wywaeniu, zwłaszcza wcelu ochrony potrzeb prokreacyj-

nych izdrowia kobiety.

Potwierdzajc warto konstytucyjn ludzk iego embrionu, Trybunał podjł

take problem wytwarzania ludzkich zarodków wcelach badawczych. Tego

rodzaju zagadnienie „odnosisi do pełnego implikacji etycznych iprawnych

koniktu pomidzy prawem nauki (izwizanymi znim zaletami bada na-

ukowych) aprawem embrionu do prolu ochronnego (słabego lub silnego),

który jest mu słusznie przypisany wzakresie uznanego wnim (mniejszego lub

dell’embrione malformato non ne comporta, per quanto deo, l’impianto coaivo nell’utero

della gestante, come il rimeente presuppone e, inrelazione ai suddei parametri, appunto

censura” (tame).

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.84/2016, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 157 (2016), n.16, s.8–15.

rozdział iV

276

wikszego) stopnia podmiotowoci igodnoci antropologicznej”. Trybunał

zauwaył, e jest tokonikt bardzo powany– do jego rozwizania s głboko

podzieleni prawnicy, naukowcy isamo społeczestwo obywatelskie. Nawet

ustawodawstwo, komisje etyczne iinne specjalne komisje wwielu krajach, które

zajłysi tym problemem izbadały jego konsekwencje, s dalekie od osignicia

wyników zapewniajcych zbieny ogólny konsensus.

Trybunał stw ierdził, e wrzeczyw istoci tylko samemu ustawodawcy przy-

sługuje prawo do oceny moliwoci (równie woparciu odowody naukowe

iosignity przez nie poziom akceptacji na poziomie ponadnarodowym) wza-

kresie m.in.wykorzystania do celów badawczych w yłcznie chorych zarodków.

Tylko prawodawca moe okreli rodzaj szczegółowych bada naukowych,

wktórych mona uzasadnia „powicenie” zarodka dla celów laboratoryj-

nych. Tylko prawodawca moe decydowa odopuszczalnoci iczasie trwania

kriokonserwacji oraz omoliwoci konsultacji zpar lub kobiet, która wyraa

potwierdzon ch porzucenia embrionu ijego przeznaczenia do eksperymen-

tów medycznych. Prawodawca powinien take czuwa nad zastosowaniem

„najbardziej odpowiednich rodków ostronoci, aby unikn komercjalizacji

zarodków”.

3.2. Problem par jednopłciowych iodpowiedzialność rodzicielska

Szóste orzeczenie Trybunału Konsty tucyjnego wsprawie zapłodnienia invitro

zostało wydane czerwca r. Wwyroku nr został oddalony zarzut

braku konstytucyjnoci wodniesieniu do zapisu ustawy /, który zabra-

nia parom homoseksualnym dostpu do prokreacji wspomaganej medycznie

poprzez zapłodnienie heterologiczne



. Tego rodzaju zarzut został podniesiony

przez Sd wPordenone (Tribunale di Pordenone) iSd wBolzano (Tribunale

di Bolzano), które procedowały spraw wniesion przez par dwóch lesbijek.

Wr. zawarł y one zwizek cywilny wDanii, atrzy lata póniej akt zawarcia

tego zwizku został wpisany we Włoszech do rejestru zwizków cywilnych.

Kobiety zeznały wsdzie, e wraz zdojrzewaniem ich zwizku rozwinłosi

76 Tame, s.13.

77 Tame, s.115.

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.221/2019, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 160 (2019), n.44, s.1–19.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 277

take pragnienie rodzicielstwa– do tego stopnia, e jedna znich wyjechała

do Hiszpanii, aby poddasi procedurze rozrodu wspomaganego. Wten spo-

sób, ju po powrocie do Włoch, na wiat przyszły blinita. Nastpnie take

druga kobieta podjła decyzj, eby urodzi dziecko. Wtym celu zgłosiłasi

do orodka publicznej słuby zdrowia wBolzano, oferujcego procedur

zapłodnienia invitro. Wzwizku ztym, e zgodnie zustaw / nie

otrzymała tego wiadczenia medycznego, skierowała spraw na drog sdow.

Trybunał Konstytucyjny odrzucił stanowisko Sdu wPordenone iSdu

wBolzano, które stw ierdziły, e zakaz zawarty wustawie zr. jest niezgodny

zkonstytucj. Według Trybunału, moliwo– stworzona przez postp na-

ukowy itechnologiczny– rozłamu pomidzy aktem seksualnym aprokreacj

stawia wistocie nastpujce pytania: Czy istnieje prawo do prokreacji iprawo

do rodzicielst wa? Czy ch posiadania dziecka za pomoc technologii zasługuje

na zaspokojenie zawsze iwkadym przy padku? Czy zamiast tego uzasadnione

jest zapewnienie szczególnych warunków dostpu do tego rodzaju technologii

medycznych? Wtym kontekcie ustawa /, argumentujc zakaz zapłod-

nienia invitro dla par homoseksualnych, zawiera dwie wane idee.

Pierwsza znich dotyczy funkcji technik rozrodu wspomaganego. Ustawa

ujmuje tprocedur medyczn jako rodek na ludzk bezpłodno lub nie-

płodno, majcych przyczyn patologiczn inieusuwalnych winny sposób,

co wyranie wyklucza, e metoda invitro moe stanowi alternatywny sposób

realizacji pragnienia rodzicielstwa, równowany poczciu naturalnemu ipo-

zostawiony swobodnemu samostanowieniu zainteresowanych. Zkolei druga

idea dotyczy struktury jednostki rodzinnej wkontekcie stosowanych procedur

zapłodnienia pozaustrojowego



. Ustawa zr. przewiduje szereg subiek-

tywnych ogranicze dostpu do sztucznego zapłodnienia, uktórych podstaw

ley przejrzysta intencja zapewnienia, aby powołany do istnienia ludzki zarodek

rozwijałsi wmodelu rodziny charakteryzujcymsi obecnoci matki iojca.

79 Por. A.Waleszczyski, Władza rodzicielska– analiza lozoczna, w:Władza rodzi-

cielska: interdyscyplinarna analiza instytucji, red. J.Słyk, M.Wilczek-Karczewska, Warszawa

2023, s.149–178; tene, OnUnjust Forms ofMarriage. Comments onthe Discussion onDiscri-

mination Against Same-Sex Couples, „Diametros” 56 (2018), s.108–128; tene, Pregnancy

and parenthood, „Journal ofMedical Ethics” (2024), s.1–2. Published Online First: 11 July

2024.

rozdział iV

278

Tego rodzaju ograniczenie ma zapewni utrzymanie wizi biologicznej pomi-

dzy nienarodzonym dzieckiem aprzyszłymi rodzicami.

Trybunał stwierdza take, e istnieje zasadnicza rónica pomidzy adopcj

asztucznym zapłodnieniem. Adopcja zakłada istnienie dziecka, które czeka na

przysposobienie. Nie słuy ona oddaniu dziecka parze, jak dziejesi wtrakcie

rozrodu wspomaganego medycznie, ale przede wszystk im podarowaniu rodziny

małoletniemu, który jej nie ma. Wprzypadku adopcji małoletni jusi urodził

izasługuje na szczególn ochron, natomiast wprocedurze invitro dopiero jest

planowane jego poczcie iprzyjcie na wiat.

Siódme orzeczenie Trybunału Konstytucyjnego wsprawie zapłodnienia

invitro zostało wydane lipca r. Wwyroku st wierdzasi, e po powołaniu

do istnienia nowego zarodka ijego zamroeniu przed implantacj, wczeniej

wyraona przez mczyzn zgoda nie moe by cofnita, nawet wprzypadku

separacji czy rozwodu



. Wten sposób Trybuna ł oddalił skarg Sdu wRzymie

(Tribunale di Roma), wnioskujcego ouznanie sprzecznoci zkonstytucj

zapisu ustawy /, który wyklucza moliwo cofnicia wyraonej zgody

na prokreacj wspomagan medycznie. Wyrok Trybunału stanowi ostateczne

zamknicie spraw y procedowanej przez Sd wRzymie, dotyczcej pary małe

skiej, która wr. poddałasi procedurze zapłodnienia invitro. Wytworzone

embriony zostały zamroone, poniewa przed implantacj kobieta musiała pod-

dasi dodatkowym zabiegom medycznym. Po upływ ie dwóch lat zarodki pozo-

stawał y cigle zamroone, amałest wo podjło decy zj oseparacji. Wr.

ojciec zarodków wycofał swoj zgod na implantacj. Zkolei matka wniosła

spraw do sdu, aby zmusi szpital do przeprowadzenia implantacji zarodków

wbrew woli mczyzny.

80 Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.221/2019, dz.cyt., s.13.

81 „L’adozione presuppone l’esistenza invita dell’adoando: essa non serve per dare un

glio auna coppia, ma precipuamente per dare una famiglia al minore che ne èprivo. Nel

caso dell’adozione, dunque, il minore ègià nato ed emerge come specialmente meritevole di

tutela– così nella circoscria ipotesi di adozione non legiimante ritenuta applicabile alla

coppia omosessuale– l’interesse del minore stesso amantenere relazioni aeive già di fao

instaurate econsolidate: interesse che– inbase al ricordato indirizzo giurisprudenziale– va

vericato inconcreto” (tame, s.16).

Por. Corte Costituzionale, Sentenza n.161/2023, „Gazzea Uciale della Repubblica

Italiana” 164 (2023), n.30, s.56–71.

WpłyW trybunału konStytucyjnego nauStaWę40/2004 279

We wniosku skierowanym do Trybunału Konstytucyjnego sdzia Sdu

wRzymie argumentował, e przedmiotowy artykuł ustawy / jest

niezgodny zkonstytucj, poniewa nakłada ograniczenie, które szkodzi swo-

bodnemu samostanowieniu ima charakter dyskryminacyjny, gdy powoduje

nierówne traktowanie mczyzn. Zdaniem sdziego, zaskarony przepis naru-

sza swobod mczyzny wzakresie wyboru bycia ojcem, wszczególnoci gdy

wokresie pomidzy kriokonserwacj zarodka aimplantacj uległa zmianie

pierwotna sytuacja, wramach której wyraził onzgod.

Trybunał Konstytucyjny odrzucił wcałoci argumentacj Sdu wRzymie,

uznajc za rozsdne ograniczanie wolnoci człowieka do samostanowienia

wodniesieniu do perspekty wy ojcostwa. Wuzasadnieniu w yroku stw ierdzasi,

e wsytuacji tragicznych w yborów yciowych nie mona zaspokoi wszystkich

sprzecznych interesów wystpujcych wdanej sprawie. Wprzekonaniu sdziów

Trybunału nieodwołalno zgody wyraonej wprocesie zapłodnienia invitro

ma na celu przede wszystkim ochron nadrzdnych interesów matki. Naley

pamita otym, e dostp do sztucznego zapłodnienia wiesi dla kobiety

zpowanym ciarem udostpnienia własnej cielesnoci, zwanym zycz-

nym iemocjonalnym przedsiwziciem wramach rodzicielstwa połczonego

zryzykiem, oczekiwaniami icierpieniem, którego punkt zwrotny nastpuje

wmomencie, kiedy powstaje jeden lub wicej zarodków.

Ciało iumysł kobiety s zatem nierozerwalnie zaangaowane wten proces, któ-

rego kulminacj jest konkretna nadzieja na urodzenie dziecka po zagniedeniu

embrionu wjej macicy. Kobieta oddałasi temu zycznemu iemocjonalnemu

zaangaowaniu, które doprowadziło do pojawieniasi konkretnego oczekiwania

na macierzystwo, zdeterminowanego zgod mczyzny na wspólny plan ro-

dzicielski. Nieodwołalno tej zgody wydajesi zatem funkcjonalna wochronie

integralnoci psychozycznej kobiety– zaangaowanej wznacznie wikszym

stopniu ni mczyzna– przed negatywnymi konsekwencjami, jakie spowodo-

wałoby dla niej przerwanie podjtej cieki, kiedy doszło ju do zapłodnienia83.

Trybunał zwrócił take uwag na relacj istniejc midzy wolnoci iod-

powiedzialnoci. Wyraona pisemnie zgoda przez mczyzn wprocedurze

83 Tame, s.68.

rozdział iV

280

prokreacji wspomaganej medycznie jest wyrazem jego wolnoci, zktórej wy-

nikaj konkretne zobowizania. Dlatego wsytuacji, gdy wgr wchodzi prawo

kobiety do ochrony jej zdrowia zycznego ipsychicznego, atake warto

igodno embrionu, całkowicie zasadne jest ograniczenie wolnoci isamosta-

nowienia mczyzny wperspektywie ojcostwa.

***

Przeprowadzona analiza siedmiu w yroków włoskiego Trybunału Konstytucy j-

nego wsprawie zapłodnienia invitro prowadzi do wniosku, e na przestrzeni

ostatnich kilkunastu lat znaczco wzrosła rola norm prawnych wrozstrzyganiu

zagadnie bioetycznych. WItalii przyjcie ustaw y / ireferendum wspra-

wie jej czciowego uchylenia wizał ysi zwielk debat bioetyczn ocharakte-

rze ogólnonarodowym, atake zbogat irónorodn argumentacj  lozoczn

oraz zintensywn dyskusj parlamentarn , natomiast dominujce komentarze

ianalizy po wyrokach Trybuna łu Konsty tucyjnego miały zasadniczo charakter

bardziej prawny ni etyczny. Wtym kontekcie mona mówi oswego rodzaju

prymacie prawa nad etyk, co nie stanowi litylko specy ki debaty bioetycznej

we Włoszech, ale ma obecnie coraz czciej charakter midzynarodowy.

Zakończenie

Głównym celem monograi była charakterystyka dyskusji bioetycznej we

Włoszech ianaliza jej najwaniejszych elementów. Podjte badania potwier-

dziły przyjt hipotez badawcz, e specy k włoskiej debaty bioetycznej jest

konfrontacja bioetyki laickiej zbioetyk katolick, acentralny element sporu

stanowi pojcie człowieka jako osoby irozumienie ycia ludzkiego na pierw-

szym etapie jego rozwoju. Zprzeprowadzonych docieka wynika, e włoska

dyskusja bioetyczna charakteryzujesi solidn argumentacj lozoczn, która

potwierdza znan skdind tez okluczowym znaczeniu antropologii ietyki

dla oceny współczesnych zagadnie bioetycznych.

Badania rozpoczlimy od prezentacji najwaniejszych nurtów bioetycz-

nych, jakie ukształtował ysi wItalii na przestrzeni ostatnich k ilku dekad. Wtym

kraju rozwój bioetyki jako odrbnej dyscy pliny naukowej rozpocz łsi wpierw-

szej połowie lat . ubiegłego wieku, natomiast pierwsze artykuły wjzyku

włoskim dotyczce tego obszaru wiedzy, przede wszystkim przybliajce debat

bioetyczn prowadzon wStanach Zjednoczonych, zaczłysi ukazywa ju

dekad wczeniej. Wród włoskich badaczy zajmujcychsi zagadnieniami bio-

etycznymi bardzo szybko doszło do polaryzacji pogldów, która doprowadziła

do ukształtowaniasi dwóch przeciwstawnych paradygmatów, czyli zbiorów

poj iteorii naukowych: bioetyki laickiej ibioetyki katolickiej.

Do istoty pierwszego paradygmatu naley akceptacja zasady samowy-

starczalnoci człowieka iagnostycznej lub ateistycznej wizji rzeczywistoci.

Zwolennicy tego rodzaju bioetyki, odwołujcysi przede wszystkim do myli

ow ieceniowej, od rzucaj istnienie transcendentnego wym iaru ycia człow ieka

imetazycznej struktury bytu ludzkiego. Wkonsekwencji neguj m.in.prawo

zakończenie

282

naturalne iobiektywny porzdek moralny. Jednym z takich mylicieli jest

Uberto Scarpelli, który miał najwikszy wpływ na ukształtowaniesi we Wło-

szech rodowiska bioetyki laickiej. Reguły postpowania, których szukał ten

myliciel wramach własnego modelu bioetycznego, wyrastaj przede wszystkim

ze współczucia, traktowanego jako niezbdny warunek posiadania moralno-

ci. Zkolei Eugenio Lecaldano proponuje bioetyk laick, która opierasi na

dwóch larach. Pierwszy toprzekonanie, e przestrze etyczna jest obszarem

odpowiedzialnoci, drugi– e dociekania etyczne nie wymagaj adnego fun-

damentu metazycznego. Natomiast Gianni Vaimo zaproponował model

bioetyk i laick iej wwersji post metazycznej, bdcy wan czci jego szerszego

projektu, jakim jest nihilistyczna etyka mi łosierdzia, która stanowi dyskusyjn

form pojednania myli Fryderyka Nietzschego zordziem chrzecijaskim.

Gdy chodzi obioetyk katolick, do najwaniejszych elementów tego para-

dygmatu nale y warto igodno ycia ludzkiego oraz postrzeganie człowieka

jako bytu osobowego, interpretowanego wwietle rónych odmian personali-

zmu. Tego rodzaju wizja ycia ludzkiego zakłada istnienie prawa naturalnego,

natury ludzkiej iobiektywnego porzdku moralnego. Najbardziej wpływo-

wym przedstawicielem rodowiska bioetyki katolickiej we Włoszech był przez

wiele lat Elio Sgreccia, który podkrelał wswoich badaniach centraln pozycj

osoby ludzkiej. Przy jcie jako głównej zasady personalist ycznej wizji człowieka

sprawiło, e cała bioetyka tworzona przez tego myliciela stałasi bioetyk

personalistyczn.

Do istoty tego rodzaju bioetyki naley podejmowanie zagadnie dotycz-

cych ycia człowieka zperspektywy uznajcej byt igodno osoby za wartoci

nadrzdne. Bioetyka personalistyczna stawia jako primum principium bezwa-

runkowe poszanowanie osoby ludzkiej ikonieczno ochrony jej dóbr, przede

wszystkim wzakresie praw człowieka. Wperspekty wie personalistycznej dobro,

czyli ostateczna warto mierzca postpowanie moralne, jest rozumiane jako

promocja wartoci igodnoci osoby ludzk iej. WItali i ztego rodzaju wizj bioetyk i

utosamiasi take Viorio Possenti, który nazywa własn koncepcj bioetyk

personalizmu ontologicznego. Natomiast Paolo Valori, kolejny przedstawiciel

bioetyki katolickiej, zastosował do analizy zagadnie bioetycznych metod fe-

nomenologiczn. Wjego przekonaniu badania fenomenologiczne, po dokonaniu

odpowiedn iej interpretacji zagadnie bioetycznych, ods yłaj do ontologii moral

nej, która zajmujesi ostatecznym uzasadnieniem norm iobowizków etycznych.

zakończenie 283

Przeprowadzone badania wykazały, e bioetyka laicka ibioetyka katolicka

s zakorzenione wdwóch modelach kulturow ych itosamociowych, które we

Włoszech posiadaj bardzo głbokie uwarunkowania historyczne,  lozoczne

ireligijne. Zjednej strony istnieje model katolicki, zdrugiej laicki. Główne

znaczenie tych modeli nie ma charakteru konfesyjnego, tzn. nie dotyczy przy-

nalenoci wyznaniowej, ale wyraa tosamo wiatopogldow. Pierwszy

model jest synonimem przekona  konserwat ywnych, tradycy jnych ireligijnych,

drugi za odnosisi do pogldów liberalnych, owieceniowych ipostpow ych.

Uwzgldnienie istnienia wItalii dwóch przeciwstawnych modeli kulturowych

itosamociow ych jest konieczne dla właciwego rozumienia specyki bioetyki

laickiej ibioetyki katolickiej.

Nakrelenie genealogii bioetyki we Włoszech oraz prezentacja jej dwóch

głównych paradygmatów pozwoliły nam przej do kolejnego etapu bada,

jakim była analiza dwóch przeciwstawnych stanowisk antropologicznych, do-

tyczcych rozumienia człowieka jako osoby, które maj istotny wpływ na ocen

zagadnie bioetycznych. Zjednej strony zostały zaprezentowane pogldy Ro-

berta Esposita, autora projektu lozoi impersonalnej, czyli bezosobowej lub

nieosobowej, który postuluje usunicie pojcia osoby zrozwaa  lozocznych

idebaty publicznej. Zdrugiej za poddano analizie stanowisko Vioria Possen-

tiego, oceniajcego k rytycznie pogldy Esposita i zwracajcego uwag na cigł

aktualno osoby jako fundamentalnej kategorii poznawczej.

Wprzekonaniu Esposita ycie osobowe charaktery zujesi tym, e nazy wajc

kogo „osob” lub co „osobowym”, awic wartociowym, cennym igodnym

szacunku, zkoniecznoci pozbawiasi skutecznej ochrony tych wszystkich, któ-

rym takategoria nie przysł uguje. Jego zdaniem, osobowe rozumienie człowieka

przyczyniasi do wykluczenia społecznego, uprzedmiotowienia ycia ludzkiego,

deprecjacji cielesnoci. Personalizacja, czyli nadawanie okrelonym jednostkom

ludzkim statusu osobowego, zawsze pociga za sob depersonalizacj, czyli

pozbawianie innych tego rodzaju uznania. Wrozumieniu Esposita wszechobec-

no pojcia osoby nie spełnia dzisiaj swojego zadania, gdy chodzi oochron

wartoci igodnoci ycia ludzkiego. Dlatego, wprzekonaniu tego myliciela,

naley odrzuci kategori osoby, ana miejscu zajmowanym wczeniej przez

topojcie trzeba postaw i to, co jest bezosobowe, czyli impersonaln form ycia

rozumian jako moliwo ponownego zjednoczenia wymiaru biologicznego

ludzkiej egzystencji ztym, co jest wczłowieku duchowe iintelektualne.

zakończenie

284

Zpogldami Esposita nie zgadzasi Possenti. Wanym elementem lozoi

Esposita, zakwestionowanym przez tego autora, jest twierdzenie owyklucza-

jcym charakterze pojcia osoby. Wprzekonaniu Possentiego jest dokładnie

odwrotnie: towłanie pojcie osoby włcza wmaksymalny sposób, poniewa

zgodnie zjego znaczeniem, wszyscy ludzie s od pocztku swojego istnienia

równorzdnymi podmiotami, które posiadaj takie same prawa. Twierdzi on,

e pojcie osoby jest obecnie niezwykle aktualne wsporach bioetycznych do-

tyczcych m.in.pocztku ikoca ycia człowieka oraz wyzwa zwizanych

zrozwojem sztucznej inteligencji. Zdaniem tego myliciela, pełna realizacja

postulatów lozoi impersonalnej, aby wykluczy towszystko, co osobowe,

prowadziłaby do absurdu, gdy nie to, co bezosobowe, lecz włanie podmioty

osobowe s zdolne do komunikacji itworzenia relacji społecznych.

Possenti nazywa własn koncepcj lozoi osoby personalizmem onto-

logicznym. Wprzekonaniu tego myliciela osoba jest zasad ycia ludzkiego,

czyli tak rzeczywistoci, która okrela człowieka wnajgłbszy sposób.

Pojcie osoby pomaga wskutecznym rozwizywaniu szeregu problemów,

wprzypadku których pojcia jednostki, podmiotu czy sumienia s nieade-

kwatne. Possenti twierdzi, e kategoria osoby jest oryginalna ipierwotna oraz

osiga głbi itrwało, których nie maj inne wspomniane powyej pojcia.

Dlatego idea osoby jest niezbdna, aby stawi czoła wielkim wyzwaniom

zwizanym zrónymi projektami lozocznymi, które proponuj dzisiaj mo-

dele etyki proceduralnej, pozbawionej trwałych podstaw antropologicznych

imetazycznych.

Po dokonaniu prezentacji najwaniejszych nurtów bioetycznych, jakie

ukształtowałysi we Włoszech wostatnich dziesicioleciach, atake po na-

kreleniu dwóch przeciwstawnych stanowisk antropologicznych, Roberta

Esposita iVioria Possentiego, zwrócilimy uwag na wieloletni debat lo-

zoczn ipolityczn, która wtym k raju dotyczy stosowania metod sztucznego

zapłodnienia. W r. wItalii weszła wycie ustawa regulujca wykorzystanie

rozrodu wspomaganego, arok póniej przeprowadzono ogólnonarodowe refe-

rendum dotyczce czciowego uchylenia tego prawa. Oywiony namysł nad

tym problemem trwa we włoskim społeczestwie od kilku dekad, natomiast

najbardziej intensywna dyskusja miała miejsce wlatach –. Na temat

wielu zagadnie antropologicznych, etycznych iprawnych zwizanych zzapłod-

nieniem invitro w ypowiadajsi od kilkudziesiciu lat równie przedstawiciele

zakończenie 285

bioetyki laick iej izwolennicy bioetyki katolick iej. Spór dotyczc y rozrodu wspo-

maganego bardzo wyranie pokazał głbokie rónice istniejce midzy tymi

dwoma paradygmatami, gdy chodzi przede wszystkim opocztek ycia ludz-

kiego istatus embrionów.

Wostatnich latach we W łoszech własne zdanie na temat aspektów etyczno-

-prawnych sztucznego zapłodnienia wyraziło publicznie bardzo wielu inte-

lektualistów, naukowców, polityków, dziennikarzy itd. Wlatach –

najbardziej inspirujca lozocznie dyskusja dotyczyła statusu ludzkiego

embrionu idenicji ycia ludzkiego. Wziła wniej udział wikszo włoskich

lozofów, reprezentujcych bardzo róne nurty lozoczne. Czy embrion

jest człowiekiem? Od jakiego momentu ludzki zarodek stajesi osob? Jak

rozumie podmiotowo prawn ycia pocztego? Czy wolno tworzy iwyko-

rzystywa ludzkie embriony jako materiał laboratoryjny? Niezwykle ciekawa

debata wokół tego rodzaju zagadnie toczyłasi wperiodykach naukowych,

ale przede wszystkim wradiu itelewizji oraz na łamach wielu gazet iczaso-

pism. Szczególnie szeroko były komentowane stanowiska dwojga znanych

intelektualistów: zjednej strony Oriany Fallaci, która wyraziła swój sprzeciw

wobec sztucznego zapłodnienia, jednoczenie opowiadajcsi za ochron

ycia ludzkiego od momentu poczcia, zdrugiej za Emanuela Severina,

który był zwolennikiem stosowania tej procedury medycznej, kwestionujc

człowieczestwo ludzkiego embrionu iakceptujc en bloc współczesn rewo-

lucj naukowo-techniczn.

Wdebacie dotyczcej zapłodnienia invitro przedstawiciele bioetyki ka-

tolickiej przekonuj, e posiadanie dziecka powinno by pragnieniem, anie

prawem. Jeli posiadanie potomst wa jest traktowane jako uprawnienie, towów-

czas stajsi dozwolone wszystkie rodki, które prowadz do zaspokojenia

takiego oczekiwania. Włoski spór osztuczne zapłodnienie wyranie pokazał,

e potrzeba dzisiaj wspólnego moralnego wysiłku wszystk ich ludzi dobrej woli,

aby zahamowa postpujcy proces technicyzacji idehumanizacji ycia ludz-

kiego. Jednym zprzejawów tego niebezpiecznego zjawiska jest coraz wiksze

denie społeczne do posiadania za wszelk cen tzw.dziecka doskonałego,

którego cechy okrelasi dziki diagnostyce preimplantacyjnej, atake poprzez

wybór takich anie innych gamet wprocesie zapłodnienia pozaustrojowego.

Wtym kontekcie wanym elementem włoskiej debaty dotyczcej sztucznego

zapłodnienia były w ypowiedzi przedstawicieli bioetyk i katolickiej, podejmujce

zakończenie

286

problem granicy (wł. limite) wkontekcie zagadnie bioetycznych. Zagadnie-

nie przekraczania granic było obecne ju wlozoi greckiej. Natomiast dzisiaj

potrzeba wiadomoci istnienia nieprzekraczalnych granic przede wszystkich

wwiecie biotechnologii.

Na ostatnim etapie docieka szukalimy odpowiedzi na pytania zwizane

zwybrany mi aspektami prawnymi aktualnych zagadnie bioetycznych. Przede

wszystkim zostało poddanych analizie siedem wyroków włoskiego Trybunału

Konstytucyjnego, dotyczcych ustaw y regulujcej stosowanie prokreacji wspo-

maganej medycznie. WItalii Trybunał Konsty tucyjny doprowadził wostatnich

latach m.in.do uchylenia zakazu sztucznego zapłodnienia heterologicznego

oraz do zmiany przepisów okrelajcych liczb tworzonych zarodków. Wy-

roki włoskiego Trybunału Konstytucyjnego wsprawie zapłodnienia invitro

stanowi egzemplikacj wzrastajcej ostatnio roli norm prawnych wsporach

bioetycznych. Przyjcie ustawy wr. ipóniejsze referendum wsprawie jej

czciowego uchylenia w izałysi zintensyw n debat bioetyczn ocharakterze

ogólnonarodowym, atak e zpogłbion irónorodn arg umentacj lozoczn

oraz zmerytor yczn dyskusj parlamentar n, natomiast domi nujce komentarze

ianalizy po ogłoszeniu orzecze Trybunału Konsty tucyjnego miały zasadniczo

charakter bardziej prawny ni etyczny.

Spory ocharakterze legislacyjnym, prowadzone we Włoszech wokół

sztucznego zapłodnienia, wisi zwieloma wanymi pytaniami, które do-

tycz tworzenia iobowizywania norm prawnych wobszarze bioetyki. Kto

wkrajach Unii Europejskiej powinien okrela tego rodzaju regulacje prawne:

Parlament Europejsk i, Komisja Europejska, parlamenty krajowe, władze rz-

dowe poszczególnych pastw czy władze samorzdowe na poziomie regio-

nów? Czy wobszarze bioetycznym konieczne s regulacje ogólnonarodowe?

Jak rol wrozstrzyganiu tego rodzaju sporów powinien odgr ywa Europejski

Trybunał Praw Człowieka wStrasburgu? Czy regiony mog implementowa

dyrektywy Unii Europejskiej dotyczce słuby zdrowia izagadnie bioetycz-

nych, zpominiciem prawa krajowego?

Por. V.Bizzari, Riessioni sul conceo di „limite”, „La Società degli Individui” 77 (2023),

n.2, s.7–9; F. De Luise, Andare oltre il limite. Figure della hybris nella cultura dei Greci, „La

Società degli Individui” 77 (2023), n.2, s.10–26; M.Failla, Digressione sui fenomeni di conne

inHusserl, „La Società degli Individui” 77 (2023), n.2, s.79–97.

zakończenie 287

Warto wtym miejscu podkreli, e Trybunał wStrasburgu otrzymał sze-

rokie kompetencje wobszarze bioetyki po wejciu wycie grudnia r.

Europejskiej Konwencji Bioetycznej. Dokument, nazywany czsto Konwencj

zOviedo, został przyjty wmiecie Oviedo wHiszpanii przez Komitet Mini-

strów Rady Europy wdniu listopada r. Jest onpodstawowy m dokumen-

tem regulujcym wpastwach członkowskich R ady Europy sprawy zpogran icza

medycyny, etyki iprawa. Konwencja zOviedo zawiera artykuł, który mówi, e

interpretacja treci tego najwaniejszego dokumentu bioetycznego dla krajów

członkowskich Rady Europy naley do Europejskiego Trybunału Praw Czło-

wieka. Wten sposób dla mieszkaców tych pastw Trybunał wStrasburgu

stałsi najwysz instancj sdow, orzekajc orónego rodzaju sprawach

ocharakterze bioetycznym.

Włoska debata bioetyczna zwraca uwag na wiele wy miarów etyczno-praw-

nych współczesnej rewolucji biotechnologicznej. Potwierdzeniem niezwykłej

aktualnoci tego rodzaju zagadnie moe by decyzja, jak kw ietnia r.

podjł Parlament Europejski, zatwierdzajc rozporzdzenie pt. Normy jakoci

ibezpieczestwa substancji pochodzenia ludzkiego przeznaczonych do zastosowa-

nia uludzi. Nastpnie maja r. przyjła ten dokument Rada Europej-

ska. Rozporzdzenie pozwala na wykorzystywanie do bada laboratoryjnych

embrionalnych komórek macierzystych izrównuje ludzkie zarodki zkomór-

kami itkankami. Tego rodzaju rozstrzygnicie oznacza prawn dopuszczal-

no tworzenia nowych istnie ludzkich tylko po to, aby niszczc je, pobiera

embrionalne komórki macierzyste. Wten sposób ludzkie zarodki mog by

wykorzysty wane do celów terapeutycznych ibadawczych. Parlament Europejski

iRada Europejska nie podzieliły przekonania wielu mylicieli inaukowców, któ-

rzy twierdz, e ludzki embrion jest wpełni odrbnym organizmem zwłasnym

DNA, poniewa nie stanowi czci wikszej całoci, czyli organizmu matki,

zarówno wsensie genetycznym, morfologicznym, jak ifunkcjonalnym. Jest

onbytem samym wsobie, odrbnym od innych bytów biologicznych. Ztego

wzgldu ludzki embrion ma prawo do własnej indywidualnoci-tosamoci

właciwej organizmowi ludzkiemu, odmiennej od tej, któr mona przypisa

jakiejkolwiek innej komórce organizmu matki.

Wkontekcie europejskiej debaty bioetycznej naley doceni róne formy

argumentacji lozocznej, prowadzonej we Włoszech przez wielu przedstawi-

cieli bioetyki katolickiej, którzy staj wobronie wyjtkowoci igodnoci bytu

zakończenie

288

ludzkiego, take na pierwszym etapie jego istnienia. Maj racj ciautorzy, którzy

zwracaj uwag na aktualno pojcia osoby przede wszystkim wkontekcie

współczesnej rewolucji naukowo-technicznej. Wszystko wskazuje na to, e

wnadchodzcych latach kluczowe znaczenie bd mie zagadnienia zwizane

ztechnologiami informacyjno-komunikacyjnymi, neurotechnologiami, bio-

technologiami, nanotechnologiami, robotyk itp. Wchodz one winterakcj

ze sob, wzajemniesi wzmacniaj, tworzc moliwoci interwencji wludzk

cielesno, które rodz problemy owielkiej złoonoci.

Obecna rewolucja biotechnologiczna sprawia, e bardzo realna stajesi

moliwo głbokiej zmiany istoty człowieczestwa poprzez zmian cech na-

szego gatunku, przy wykorzystaniu wtym celu zdobyczy inynierii genetycznej

imoliwoci tworzenia organizmów transgenicznych lub stosowania rónych

form wzmocnienia, doskonalenia bytu ludzkiego. Dzisiaj wiele wskazuje na

to, e wprzyszłoci bdzie mona kierowa ewolucj człowieka idoskonali

cały rodzaj ludzki. Wtym kontekcie najwiksze niebezpieczestwo dotyczy

moliwoci przekształcenia naszej natury. Wkonsekwencji tych zmian istnieje

bardzo powane ryzyko, e wprzyszłoci moe powsta nowy poczłowieczy

wiat, wktórym obowizywałyby całkowicie nowe zasady ycia. Wten spo-

sób rewolucja biotechnologiczna doprowadziłaby do ukształtowania nowego

społeczestwa oraz nowych reguł ycia moralnego, prawnego, społecznego

ipolitycznego.

Do podjcia rzetelnych analiz wkontekcie dokonujcychsi zmian zachca

obecnie m.in.amerykaski lozof David J.Gunkel (–)



. Jego zdaniem

roboty stajsi wcoraz wikszym stopniu now form istnienia. Zjednej strony

s artefaktami technologicznymi, czyli rzeczami. Zdrugiej za wydajsi mie

obecno społeczn, poniewa rozmaw iaj zludmi iwchodz znimi winterak-

cje, atake symuluj zdolnoci powszechnie kojarzone zosobowoci. Zamiast

próbowa dopasowa roboty do istn iejcych kategorii, poprzez argumentowanie

za ich rei kacj lub personikacj, Gun kel opowiadasi za rewolucyjn zmian

całego systemu, rozwijajc now ontologi moraln iprawn. Wprzekonaniu

tego autora zawodz próby wykorzystania istn iejcych kategorii poznawczych do

klasykowania robotów, które stanowi nieredukowaln anomali wistniejcej

Por. D.J.Gunkel, Person, ing, Robot. AMoral and Legal Ontology for the 21st Century

and Beyond, Cambridge 2023.

zakończenie 289

ontologii. Std postulat głbokiej restrukturyzacji porzdku ontologicznego

zarówno wlozoi moralnej, jak iwprawie.

Zprzedstawionych wniniejszej monograi argumentów wynika, e obec-

nie istnieje pilna potrzeba promocji rozumienia człowieka jako osoby: zjednej

strony wkontekcie rozwoju biotechnologii isztucznej inteligencji, zdrugiej

za wobliczu nowego podejcia wielu badaczy do wiata zwierzt. Osobowe

rozumienie ycia ludzkiego dobrze chroni jego wyjtkowo iniepowtarza lno.

Coraz czciej jest przecie zgłaszany postulat, aby ludzie otworzylisi na bycie

osobowe zwierzt niebdcych ludmi (ang. nonhuman animal personhood).

Wprzekonaniu zwolenników tak iego stanowiska na ley odrzuci le rozumiany

antropocentryzm, który prowadzi do niewłaciwego uprzedmiotowienia ro-

dowiska naturalnego



. Wkonsekwencji postulujesi przyznanie niektórym

zwierztom statusu bycia osobowego ipodmiotowoci prawnej. Jak ocenia tego

rodzaju projekty? Odpowiedzi powinna by lozoa osoby ipersonalistyczna

wizja bytu ludzkiego, które stoj na stray wartoci igodnoci ycia człowieka.

Opierajcsi na adekwatny m pojciu osoby, naley na nowo przemyle n iektóre

załoenia współczesnego antropocentryzmu, który czasami prowadzi do nie-

odpowiednich postaw wobec rodowiska naturalnego. Dlatego we właciwym

ujciu człowieka jako osoby trzeba harmonijnie połczy samostanowienie ze

zdolnoci tworzenia relacji.

Wkontekcie rodowiska włoskiej bioetyki katolickiej warto zauway, e

właciwie nie ma wnim znaczcych przedstawicieli, którzy głosiliby pogldy

deistyczne istricte religijne. Dominuje podejcie lozoczne, aciautorzy,

którzy prezentuj ujcia teologiczne, odwołujsi take do argumentacji racjo-

nalnej ilozocznej. Ztego wzgldu mona powiedzie, e bioetyce katolickiej

wItalii jest zasadniczo obce stanowisko, jakie na drugim etapie swojej twór-

czoci prezentował amerykaski lozof Hugo Tristram Engelhardt. Wr.

ukazałosi jego dzieło pt. Fundamenty bioetyki chrzecijaskiej. Jest ono wia-

dectwem w ielu zmian wmyleniu tego autora, które nastpił y po jego porzuceniu

Por. M.Reichlin, Persona e animali, w:Persona. Centralità eprospeive, dz.cyt.,

s.183–195; E.Caterina, Personalismo vivente. Origini ed evoluzione dell’idea personalista dei

dirii fondamentali, Napoli 2023.

4 Por. D.Dzwonkowska, Environmental vices as ethical and anthropological roots ofthe

environmental crisis, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 18 (2020), nr5, s.171–180.

5 Por. H.Tristram Engelhardt, Foundations ofChristians Bioethics, Lisse 2000.

zakończenie

290

katolicyzmu iprzejciu na prawosławie wpołowie lat . ubiegłego wieku. Od

tego momentu Tristram Engelhardt przestał by zwolennikiem bioetyki laick iej.

Swoje stanowisko zradykalizował wkolejnych publikacjach, promujc bioetyk

stricte religijn iteologiczn.

Wobecnej epoce historycznej, wprzekonaniu tego autora, zmniejszasi zna-

czenie moralnoci ibioetyki. Wybory dotyczce zaangaowania wseksua lno,

reprodukcj isamobójstwo stałysi wdominujcej kulturze wieckiej jedynie

wyborami dotyczcymi stylu  ycia lub stylu mierci. Tristram Engelhardt twier-

dzi, e w ybory wtych obszarach nie s ju dowiadczane ani uwaane za wybory

moralne, zpowodu których „mona otrzyma pochwał lub nagan. Toprze-

sunicie wrozumieniu moralnoci ibioetyki stanowi przełomow zmian”



Wprzekonaniu tego myliciela bioetyka laicka ibioetyka chrzecijaska wwer-

sji zsekularyzowanej nie s wstanie chroni wodpowiedni sposób wartoci

igodnoci ycia człowieka. Dlatego Tristram Engelhardt twierdził na drugim

etapie swojej twórczoci, e jedynym rozwizaniem jest zastpienie ludzkiego

rozumu przez wiar chrzecijask wwydaniu prawosławnym oraz przez Tra-

dycj. Wten sposób rozwaaniom bioetycznym towarzyszy „perspektywa oka

Boga” (ang. God’s-eye perspective), która gwarantuje skuteczn ochron wartoci

igodnoci ycia ludzkiego.

Wkonfrontacji bioetyki laickiej zbioetyk katolick niezwykle ciekawym

zjawiskiem we Włoszech jest rodowisko tzw.pobonych ateistów, którzy s

6 Por. tene, Bioethics and Secular Humanism: e Search for aCommon Morality, Eugene

2011; tene, Aer God. Morality and Bioethics inaSecular Age, New York 2017.

7 Tene, Aer God…, dz.cyt., s.87. „Within the dominant secular culture, and inthe

eld ofbioethics inparticular, it is still unrecognized that the demoralization that renders tra-

ditional moral choices into choices among life-styles also transforms the status ofthe central

moral tenets ofthe dominant secular culture itself. at is, the demoralization and deation

ofmorality bear as well onthe force ofsuch liberal moral norms as human equality, human

dignity, human rights, and even tolerance. ese moral claims, and for the same reasons, are

best appreciated as elements ofaparticular life-style choice, albeit amacro life-style choice.

(…) Because neither secular morality nor secular political authority are embedded inthe will

ofGod, acosmic order, metaphysics, or canonical moral rationality, one is le with particular

moral and political visions as aplurality ofaccounts, each supported by simply one among

aplurality ofintuitions sustained by one among aplurality offreestanding moral and/or

political accounts or narratives, oating within the horizon ofthe nite and the immanent.

Because by sound rational argument none among these positions can be established as

canonical, they lack aconclusive rational necessity” (tame, s.89).

zakończenie 291

take nazywani „ateistami chrzecijaskimi”, zwolennikami „ateizmu chrze-

cijaskiego” lub wyznawcami „wieckiego chrzecijastwa”. Tego rodzaju

przekonania oznaczaj pewien specyczny rodzaj wiatopogldu, wsensie

lozocznym zbliony do agnostycyzmu, który jest wyznawany przez do

wpływow grup mylicieli, dziennikarzy, polityków iartystów, dostrzega-

jcych piln potrzeb ochrony tradycji chrzecijaskiej jako fundamentu

wolnoci idemokracji wwiecie zachodnim. Gdy chodzi oosobiste podejcie

do wiary ireligii, reprezentanci tego prdu wiatopogldowego s ateistami,

agnostykami lub osobami zachowujcymi pewn form wraliwoci religijnej,

deklarujc jednoczenie brak przynalenoci do jakiegokolwiek kocioła czy

zwizku wyznaniowego.

Zwolennicy „ateizmu chrzecijaskiego” prezentuj krytyczne podejcie

do wielu przejawów współczesnej rewolucji biotechnologicznej. Wraz zprzed-

stawicielami w ielu innych rodowisk intelektualnych dostrzegaj oni potrzeb

nowego humanizmu, który powinien stanowi dzisiaj form obrony wartoci

igodnoci ycia ludzkiego wkontekcie zagroe zwizanych zrozwojem

nauki itechniki. Podobne pogldy głosi we Francji znana pisarka ilozoa

Julia Kristeva (–). Zperspektywy ateistycznej mówi ona opotrzebie no-

wego humanizmu. Jej zdaniem, naley dzisiaj odbudowa ipogłbi duchowy

wy miar ycia człowieka, czyli tzw.wewntrzno (fr. intériorité), która stanowi

prawdziw nowo chrzecijaskiej koncepcji człowieka iwiata wstosunku

do propozycji wypracowanych wstaroytnych kulturach ireligiach. Kristeva

twierdzi, e potrzeba dzisiaj wspólnego w ysiłku  lozofów, wychowawców, psy-

chologów iludzi kultury– niezalenie od wyznawanego wiatopogldu– aby

odbudowa siln podmiotowo ipogłbione ycie wewntrzne.

Bioetyka laicka ibioetyka katolicka reprezentuj we Włoszech dwa emble-

matyczne paradygmat y, wktór ych zawierajsi najgłbsze inajbardziej cha rak-

terystyczne konikty wiatopogldowe naszej epoki. Promocja lozoi osoby

oraz ochrona wartoci igodnoci ycia ludzkiego stajsi obecnie niezwykle

wany m zadaniem wkontekcie wyzwa zwizanych zrewolucj biotechnolo-

giczn. Niniejsza monograa przyblia inspirujc włosk debat lozoczn

iposzerza krg wanych zagadnie intelektualnych, które powinny by przed-

miotem rzetelnego namysłu take wnaszym kraju.

8 Por. V.V.Alberti, Nuovo umanesimo, nuova laicità, Roma 2012.

Bibliograﬁa

Prezentowana bibliograa obejmuje ksiki iartykuły wykorzystane wniniej-

szej monogra i. Do literatury ródłowej został y zaliczone publikacje dotyczce

rozwoju bioetyki we Włoszech oraz opracowania Roberta Esposita iVioria

Possentiego, które podejmuj problem rozumienia człow ieka jako osoby. Ksik i

iartykuły wszystkich innych autorów zostały zaklasykowane jako literatura

pomocnicza, nawet jeli wniektórych przypadkach wybrane fragmenty tych

opracowa miały znaczenie bardziej ródłowe ni pomocnicze.

Literatura źródłowa

A) Publikacje dotyczące rozwoju bioetyki we Włoszech

Alberoni F., Veca S., L’altruismo ela morale, Milano 1988.

Aramini M., Persona elibertà nel dibaito tra bioetica laica ebioetica caolica, Fi-

denza 2011.

Bassi R., La bioetica italiana tra polarizzazione eapertura: aproposito di alcuni

contributi recenti, „Rivista di Storia della Filosoa” 63 (2008), n.4, s.799–813.

Bioetica elaicità. Nuove dimensioni della persona, acura di S.Rodotà, F.Rimoli,

Roma 2009.

Bompiani A., Bioetica inItalia. Lineamenti etendenze, Bologna 1992.

————, Comitato Nazionale per la Bioetica, w:Nuovo Dizionario di Bioetica,

acura di S.Leone, S.Privitera, Roma 2004, s.206–209.

bibliografia 293

Borsellino P., Esiste davvero la bioetica laica, ed esiste ancora la bioetica caolica?,

w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibat-

tito sulla laicità, Milano 2008, s.59–72.

Centri di bioetica inItalia. Orientamenti acononto, acura di C.Viafora, Padova–

Roma 1993.

Chiodi M., Reichlin M., Laicità ebioetica. Prospeive losoche eteologiche sulla

vita, Brescia 2017.

Chiti V., Vicini elontani. L’incontro tra laici ecaolici nella parabola del riformismo

italiano, Roma 2016.

Cucchei S., Interpretare la natura. Prospeive di fondazione della bioetica aparti-

re dalla riessione losoca eteologica su tecnica enatura, Milano 2009.

D’Agostino F., Il dirio come problema teologico ed altri saggi di losoa eteologia

del dirio, Torino 1997.

————, Bioetica. Nella prospeiva della losoa del dirio, Torino 1998.

————, Parole di bioetica, Torino 2004.

————, Bioetica ebiopolitica. Ventuno voci fondamentali, Torino 2011.

————, Il pluralismo inbioetica, „Studium” 118 (2022), n.3, s.349–355.

————, Bioetica. Questioni di conne, Roma 2019.

————, Troppi silenzi „laici”. Ma sull’aborto èl’ora di un dibaito nuovo, „Stu-

dium” 118 (2022), n.3, s.332–333.

————, Una stringente questione antropologica. Come onteggiare l’aborto „dila-

tato”, „Studium” 118 (2022), n.3, s.334–335.

————, Bioetica ebiogiuridica, „Studium” 118 (2022), n.3, s.343–348.

Flamigni C., Massarenti A., Mori M., Petroni A., Manifesto di bioetica laica, w:Qua-

le base comune per la riessione bioetica inItalia?, acura di E.D’Orazio, M.Mori,

„Notizie di Politeia” 12 (1996), n.41–42, s.87–90.

Fornero G., Bioetica caolica ebioetica laica, Milano 20051, 20092.

————, Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibaito sulla

laicità, Milano 2008.

————, Il „maggior bioeticista caolico”. Considerazioni sul paradigma bioetico

di Sgreccia esulle sue peculiarità edierenze rispeo ad altri modelli bioetici di

matrice caolica, w:Vita, ragione, dialogo. Scrii inonore di Elio Sgreccia, acura

di Associazione Scienza & Vita, Siena 2012, s.205–215.

bibliografia

294

————, Scarpelli eil tema della laicità, w:L’eredità di Uberto Scarpelli, acura di

P.Borsellino, S.Salardi, M.Saporiti, Torino 2015, s.133–141.

————, Bioetica caolica ebioetica laica: tra passato epresente, w:L.Lo Sapio,

Bioetica caolica ebioetica laica nell’era di papa Francesco. Che cosa ècambiato?,

Torino 2017, s.7–47.

————, Indisponibilità edisponibilità della vita. Una difesa losoco giuridica del

suicidio assistito edell’eutanasia volontaria, Milano 2020.

Fornero G., Mori M., Laici ecaolici inbioetica: storia eteoria di un cononto,

Firenze 2012.

Frigerio A., Bioetica eciviltà tecnologica, Milano 2023.

Guarini R., Breve corso di morale laica, Milano 1987.

Hack M., Panciera N., Inpiena libertà econsapevolezza. Vivere emorire da laici,

Milano 2013.

Lo Sapio L., Bioetica caolica ebioetica laica nell’era di papa Francesco. Che cosa

ècambiato?, Torino 2017.

Lucas Lucas R., Bioetyka dla kadego, tłum. A.Wojnowski, Czstochowa 2005.

Mori M., Recenti sviluppi della losoa pratica inlingua inglese, „Rivista di Filoso-

a” 71 (1980), s.139–156.

Palazzani L., Dall’etica „laica” alla bioetica „laica”; linee per un approfondimento

losoco-critico del dibaito italiano auale, „Humanitas” (1991), n.4, s.413–

446.

Palmaro M., Bioetica laica ebioetica caolica: una distinzione possibile?, w:G.For-

nero, Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibaito sulla

laicità, Milano 2008, s.19–26.

Poppi A., La presenza dell’etica nei quotidiani italiani, w:Etica oggi: comportamen-

ti colleivi emodelli culturali, acura di E.Berti, G.De Rita, A.Da Re, Padova

1989, s.237–252.

Reichlin M., Caolico elaico: ilimiti di una dicotomia abusata, w:G.Fornero,

Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibaito sulla laicità,

Milano 2008, s.7–18.

Rusconi G.E., Laicità ebioetica, „Il Mulino” (2017), n.4, s.684–696.

Russo G., Storia della bioetica dalle origini ad oggi, w:Storia della bioetica. Le ori-

gini, il signicato, le istituzioni, acura di G.Russo, Roma 1995, s.56–80.

bibliografia 295

Serani S., La bioetica inItalia. Da una storia di baaglie etico-politiche aspiragli di

dialogo tra pensiero caolico epensiero laico, Roma 2019.

Szczodry M., Bioetyka katolicka ibioetyka laicka– dialog czy konontacja?, „Studia

Paradyskie” 28 (2018), s.103–115.

Tristram Engelhardt H., Bioethics and Secular Humanism: the Search for aCommon

Morality, London–Philadelphia 1991.

————, Manuale di bioetica, Milano 1991.

Vavassori P., Bioetica laica ebioetica caolica. Teologia morale equestioni bioetiche,

„Cuadernos Doctorales de la Facultad de Teología” 61 (2014), n.7, s.469–571.

B) Opracowania Roberta Esposita

–Categorie dell’impolitico, Bologna 19881, 19992.

–Nove pensieri sulla politica, Bologna 19931, 20102.

–L’origine della politica, Roma 19961, 20132.

–Communitas. Origine edestino della comunità, Torino 19981, 20062.

–Immunitas. Protezione enegazione della vita, Torino 2002.

–Bíos. Biopolitica elosoa, Torino 2004.

–Terza persona. Politica della vita elosoa dell’impersonale, Torino 2007.

–L’origine della politica. Hannah Arendt oSimone Weil?, Roma 2009.

–Pensiero vivente. Origini eaualità della losoa italiana, Roma 2010.

–Due. La macchina della teologia politica eil posto del pensiero, Roma 2013.

–

Immunizacja jako paradygmat nowoczesnoci– rozmow prowadzi T.Campbell,

„Politeja” 23 (2013), s.29–39.

–Le persone ele cose, Torino 2014.

–Dyspozytyw osoby, „Znak” 734–735 (2016), s.66–75.

–

Pojcia polityczne. Wspólnota, immunizacja, biopolityka, tłum. K.Burzyk, M.Bu-

rzyk iin., Kraków 2016.

–Pensiero istituente. Tre paradigmi di ontologia politica, Torino 2020.

–Istituzione, Bologna 2021.

–Immunità comune. Biopolitica all’epoca della pandemia, Torino 2022.

–Vitam instituere. Genealogia dell’istituzione, Torino 2023.

bibliografia

296

–Ivolti dell’Avversario. L’enigma della loa con l’Angelo, Roma 2024.

Esposito R., Nancy J.-L., Dialogo sulla losoa avenire, w:J.-L.Nancy, Essere

singolare plurale, Torino 2001, s. VII–XXIX.

C) Opracowania Vittoria Possentiego

–Nihilizm teoretyczny i„mier metazyki”, tłum. J.Merecki, Lublin 1998.

–L’azione umana. Morale, politica eStato inJacques Maritain, Roma 2003.

–Filozoa po nihilizmie, tłum. J.Merecki, Lublin 2003.

–La Pira tra storia eprofezia. Con Tommaso maestro, Bologna 2004.

–Agli „schiavi utili” diamo il benecio del dubbio, „Avvenire” 19czerwca 2005,

s.28.

–Filoso sospesi a anima eDNA, „Avvenire” 5lipca 2005, s.25.

–Persona senza pensiero, „Avvenire” 17czerwca 2005, s.27.

–Considerazioni su personalismo ecristianesimo inEmmanuel Mounier, „Rivista

di Filosoa Neo-Scolastica” 98 (2006), n.2, s.263–277.

–

Etica laica, in: Lessico della laicità, acura di G.Della Torre, Roma 2006, s.55–64.

–Proli del Novecento, Torino 2007, s.65–100.

–

Personalismo ontologico, natura umana ed etica del futuro, „Studium” 104 (2008),

n.1, s.55–66.

–Dentro il secolo breve. Paolo VI, Maritain, La Pira, Giovanni Paolo II, Mounier,

Soveria Mannelli 2009.

–L’uomo postmoderno. Tecnica, religione, politica, Milano 2009.

–

Religione elaicità nelle società postsecolari, „Humanitas” (2010), n.2, s.209–227.

–

La sda del nichilismo giuridico, „Studi Caolici” 617 (2012), n.7, s.508–510.

–Nichilismo giuridico. L’ultima parola?, Soveria Mannelli 2012.

–

Sugli argomenti razionali econfessionali usati dal CNB esullo statuto dell’embrione

umano. Una discussione con Carlo Flamigni, „Medicina emorale” (2012), n.3,

s.427–445.

–

La rivoluzione biopolitica. La fatale alleanza tra materialismo etecnica, Torino 2013.

–Personale ed impersonale. La persona ridoa al Neutro?, „Philosophical News”

8 (2014), s.129–139.

bibliografia 297

–Sugli argomenti usati inbioetica esullo statuto dell’embrione umano. Una discus-

sione con Carlo Flamigni eMaurizio Mori, „Medicina emorale” (2014), n.2,

s.303–313.

–Considerazioni sulla sentenza della Corte Costituzionale sulla fecondazione ete-

rologa, „Iustitia” 68 (2015), n.2, s.143–152.

–

Biopolitica, Biodirio eNichilismo tecnologico, „Nuovo Meridionalismo” (2016),

n.2, s.24–34.

–

Ontosoa esistenziale erisposta al nichilismo, w:Verità ebellezza inJacques

Maritain, acura di G.Boa, E.Mauri, Roma 2016, s.48–68.

–Umanesimo eantiumanesimo nelle società democratiche, „Politica.eu” (2016),

n.2, s.51–69.

–Ambiguità della tecnica, „La Società” (2017), n.4, s.197–213.

–

Rivoluzione biotecnologica edepersonalizzazione dell’uomo, „Studi Caolici”

(2018), n.6, s.404–409.

–Specismo, antispecismo equestione della persona, w:Dio creatore ela creazione

della casa comune, acura di S.T.Bonino, G.Mazzoa, Roma 2018, s.309–342.

–

La rivoluzione biopolitica ela rivoluzione antropologica, w:La bioetica tra passato

efuturo. Da van Poer alla società 5.0, acura di E.Larghero, M.Lombardi Ricci,

Cantalupa 2019, s.37–58.

–

Giuspersonalismo enichilismo giuridico, w:Ripensare il dirio naturale ela dignità

umana, acura di M.Krienke, Torino 2020, s.47–69.

–

Il principio-persona nel contesto della cultura postmoderna, „Prospeiva Persona”

115/XXIX (2021), n.1, s.142–153.

–

L’uomo elo Stato: un classico del Novecento politico, „Studium” 117 (2021),

n.5, s.677–697.

–

Sull’embrione umano el’equivoco di E.Severino, „Politica.eu” (2021), n.1, s.1–9.

–Idee chiare sulla persona per orientarsi nel labirinto– rozmow prowadzi E.Ca-

stagna, „Avvenire”, 2lutego 2022, s.17.

–

Una nuova partenza. Teologia politica elosoa della storia, Roma 2022

, 2023

–La persona èdestinata atramontare? Riessioni su antropotecnica emetasica,

w:Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti,

F.Totaro, Milano–Udine 2022, s.227–243.

bibliografia

298

–Persona eImpersonale. Considerazioni sull’Italian eory, „Annali del Centro

studi losoci di Gallarate” II (2022), n.1/2, s.319–330.

–Incontrare l’esistenza. Jacques Maritain ela metasica, Roma 2023.

–L’IA ciobbliga a„pensare” la tecnica, „Avvenire” 30lipca 2023, s.18.

–

La sua opera èuna potente rivendicazione della losoa, „L’Osservatore Romano”

25kwietnia 2023, s.2.

–

La losoa della persona, w:1623–1973. La nozione di persona da Pascal aMari-

tain, „Anthropologica. Annuario di studi losoci di Jacques Maritain” (2023),

acura di A.Peratoner, F.Zaccaron, Trieste 2024, s.127–141.

–Uomo, chi sei?, „Studi Caolici” 68/737 (2024), n.3, s.6–10.

–La losoa della storia riparte dalla persona, „Avvenire” 23lutego 2024, s.17.

–

La persona dinanzi all’ambigua polivalenza dell’AI, w:Intelligenza Articiale

etutela della persona umana. Implicazioni etico-giuridiche, acura di G.Piaia,

R.Prete, L.Stefanui, Padova 2024, s.17–34.

Literatura pomocnicza

Acocella G., La persona nell’era della biopolitica edel capitalismo tecno-nichilista,

w:Personalismo oggi. La persona nell’era della biopolitica edel capitalismo tecno-

-nichilista, acura di G.Mauri, G.Sbardella, Torino 2009, s.11–25.

Adorno F., Gregory T., Verra V., Storia della losoa, vol.III, Roma–Bari 1994.

Agamben G., Homo sacer. Suwerenna władza inagie ycie, tłum. M.Salwa, War-

szawa 2008.

————, Nago, tłum. K.aboklicki, Warszawa 2010.

————, Wspólnota, która nadchodzi, tłum. S.Królak, Warszawa 2008.

Agnoli F., La fecondazione articiale. Quello che non vi vogliono dire, Bologna 2005.

Agterberg J., Libertà di decidere. Fine vita volontario inOlanda, Lomazzo 2017.

Aiello R., Pistone E., Infertilità di stato. Il desiderio di maternità tra legge 40 eviag-

gi della speranza, Napoli 2013.

Alberti V.V., Nuovo umanesimo, nuova laicità, Roma 2012.

Alici L., Il mistero della persona ele ontiere dell’impersonale, „Studium” 105 (2009),

n.1, s.97–115.

bibliografia 299

Allievi S., Ragioni senza forza, forze senza ragione. Una risposta aOriana Fallaci,

Verona 2004.

Antiseri D., Liberi perché fallibili, Soveria Mannelli 1995.

————, Liberali. Quelli veri equelli falsi, Soveria Mannelli 1998.

————, Karl Popper. Protagonista del secolo XX, Soveria Mannelli 2002.

————, Relativismo, nichilismo, individualismo. Fisiologia opatologia dell’Europa?,

Rubbeino 2005.

————, Sulla vita non si traa– rozmow prowadzi P.Lambruschi, „Avvenire”

2lipca 2005, s.26.

————, La „via aurea” del caolicesimo liberale, Soveria Mannelli 2007.

————, Laicità. Le sue radici, le sue ragioni, Soveria Mannelli 2010.

————, L’invenzione cristiana della laicità, Soveria Mannelli 2017.

Antonelli A., Verità, nichilismo, prassi. Saggio sul pensiero di Emanuele Severino,

Roma 2003.

Aramini M., La fecondazione articiale. Che cosa dice la legge eche cosa insegna la

Chiesa, Casale Monteferrato 2004.

Arystoteles, Metazyka, tłum. K.Leniak iin., (Dzieła Wszystkie, t.II), Warszawa

1990.

Associazione Scienza & Vita, Se l’eterologa va nei LEA, perché non inserire anche

l’adozione?, Comunicato stampa 30lipca 2014, hps://www.scienzaevita.

org/scienza-vita-se-leterologa-va-nei-leaperche-non-inserire-anche-ladozio-

ne/ (dostp: 30wrzenia 2014).

————, Alleati per il futuro dell’uomo, hps://www.scienzaevita.org/noi-sia-

mo/manifesto-fondativo/ (dostp: 30wrzenia 2024).

Aznar J., Scientic use ofthe term „pre-embryo”, „Medicina emorale” (2011), n.3,

s.485–489.

Baccarini E., Eugenio Lecaldano onBioethics, „Croatian Journal ofPhilosophy” 24

(2001), no.1, s.73–81.

Bacchini F., Una sola laicità, w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte. Il contri-

buto della bioetica al dibaito sulla laicità, Milano 2008, s.45–58.

Balduzzi R., Ciroo C., Le mani sull’uomo. Quali ontiere per la biotecnologia?,

Roma 2005.

bibliografia

300

Barbera A., Laicità. Alle radici dell’Occidente, Bologna 2023.

Basti G., e Post-Modern Trascendental ofLanguage inScience and Philosophy,

w:Epistemology and Transformation ofKnowledge inaGlobal Age, ed. Z.Deli,

London 2017, s.35–62.

————, La sda etica dell’intelligenza articiale eil ruolo della losoa, „Aquinas.

Rivista Internazionale di Filosoa” LXV (2022), n.2, s.289–298.

Basti G., Vitiello G., Deep Learning Opacity, and the Ethical Accountability ofAI

Systems. ANew Perspective, w:e Logic ofSocial Practices II, ed. R.Giovagno-

li, R.Lowe, Cham 2023, s.21–73.

Baisti S., Sfondo losoco generale: l’Italia nel XX secolo, w:La losoa cristiana

nei secoli XIX eXX, vol.III, Correnti moderne del XX secolo, acura di E.Coreth,

W.M.Neidl, G.Pigersdorer, Roma 1995, s.621–626.

Bellieni C., Fecondazione, tuo quello che si tace della vera scienza, „Avvenire”

25lipca 2014, s.3.

Bellino F., Persona: abbandono oripensamento?, „Avvenire” 11czerwca 2017, s.18.

Berti E., La losoa del primo Aristotele, Padova 1962.

————, ll conceo di sostanza prima nel libro Zdella Metasica, „Rivista di Fi-

losoa” 80 (1989), n.1, s.3–23.

————, Il pensiero politico di Aristotele, Roma–Bari 1997.

————, Un dirio da concepire– rozmow prowadzi F.Dal Mas, „Avvenire”

28czerwca 2005, s.27.

————, Inprincipio era la meraviglia. Le grandi questioni della losoa antica,

Roma–Bari 2007.

————, La nozione di forma come condizione dell’identità personale, w:Meta-

sica, persona, cristianesimo. Scrii inonore di Viorio Possenti, acura di G.Go-

isis, M.Ivaldo, G.Mura, Roma 2010, s.185–197.

————, Invito alla losoa, Brescia 2011.

————, L’ilemorsmo da Aristotele aoggi, „Rivista di Filosoa Neo-Scolastica”

103 z(2011), n.2, s.173–180.

————, La ricerca della verità inlosoa, Roma 2014.

————, Arystoteles wXXwieku, tłum. A.Dudziska-Facca, D.Facca, Warszawa 2015.

————, Aristotelismo, Bologna 2017.

bibliografia 301

Berti E., Cappellari G., La vita el’essere. L’embrione: grumo di cellule opersona?,

Venezia 2013.

Bea E., L’altra genesi. Storia della fecondazione articiale, Roma 2012.

Beineschi P., Tecnica, capitalismo, giustizia. Dieci lezioni su Severino, Brescia 2022.

Bianchi G., Nel paese degli atei devoti. Icaolici oltre il partito unico, Roma 2002.

Biasoli R.F., Oaborto na concepção da Bioética Personalista de Elio Sgreccia, „Re-

vista Brasileira Bioética” 16 (2020), s.1–13.

Biesaga T., Europejska Konwencja Bioetyczna, „Medycyna Praktyczna“ (2006),

nr11/12, s.24–28.

Bioética personalista: ciencia y controversias, ed. G.M.Tomás y Garrido, E.Postigo

Solana, Madrid 2007.

Bizzari V., Riessioni sul conceo di „limite”, „La Società degli Individui” 77 (2023),

n.2, s.7–9.

Bloch E., Das Prinzip Honung, Bd.I–III, Frankfurt am Main 1954–1959.

Bodei R., Cambiare la vita. Bioetica ebiotechnologie, „Il Mulino” (2001), n.2,

s.195–205.

————, Destini personali. L’età della colonizzazione delle coscienze, Milano 2002.

————, Una rivoluzione per l’etica– rozmow prowadzi M.Cecchiei, „Avve-

nire” 26czerwca 2005, s.22.

————, Limite, Bologna 2016.

————, Oyciu rzeczy, tłum. A.Bielak, Łód 2017.

————, Dominio esoomissione. Schiavi, animali, macchine, Intelligenza Arti-

ciale, Bologna 2019.

Borghesi M., Una emolteplice. La persona inRomano Guardini, „Studium” 114

(2018), n.3, s.839–852.

Borini A., Flamigni C., Fecondazione e(s)terologa, Roma 2012.

Bosei G., Caiva maestra. La rabbia di Oriana Fallaci eil suo contagio, Venezia 2005.

Bostrom N., Superinteligencja. Scenariusze, strategie, zagroenia, tłum. D.Kono-

wrocka-Sawa, Gliwice 2016.

Botrugno C., La Clinica Legale inBioetica eipareri del Comitato Nazionale per la

Bioetica, w:Per una ragione articiale: indialogo con Lorenzo d’Avack su Costi-

tuzione, ordine giuridico ebiodirio, acura di E.Rigo, Roma 2023, s.243–257.

bibliografia

302

Boi C., Scarpelli: la bioetica liberale eisuoi limiti, „Bioetica” 11 (2003), n.4,

s.687–703.

Bouri F., Personale eimpersonale. Da R.Esposito aG.Deleuze, w:Persona. Centralità

eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Milano–

Udine 2022, s.17–34.

Briganti A., Mazzoni E., Ma qual èla mamma che conta di più?, „Panorama”

30kwietnia 2014, s.40.

Buccini G., Inostri gemelli nasceranno ad agosto. Uno per coppia? Idea paradossale,

„Corriere della Sera” 3maja 2014, s.19.

Bucelli A., Produrre uomini. Procreazione assistita: un’indagine multidisciplinare,

Firenze 2006.

Budzanowska A., Charles Maurras– twórca nacjonalizmu integralnego, Kraków

2014.

Burzyk M., Wprowadzenie, w:R.Esposito, Pojcia polityczne. Wspólnota, immu-

nizacja, biopolityka, tłum. K.Burzyk, M.Burzyk iin., Kraków 2015, s.5–16.

Burzyk M., Ratajczak M., Sylwetka lozofa: Roberto Esposito, „Przegld Politycz-

ny” 121/122 (2013), s.40–46.

Burzyk M., Sawczyski P., Wspólnota, immunizacja, ycie– olozoi politycznej

Roberta Esposita, „Politeja” 23 (2013), s.5–27.

Cacciari M., Krisis. Saggio sulla crisi del pensiero negativo da Nietzsche aWigen-

stein, Roma 1976.

————, Della cosa ultima, Milano 2004.

————, Quale etica, quale scienza?– rozmow prowadzi P.Giovanei, „Avve-

nire” 9lipca 2005, s.28.

————, La mente inquieta. Saggio sull’Umanesimo, Torino 2019.

————, Il lavoro dello spirito, Milano 2020.

Caltagirone C., Democrazia dialogico-relazionale. Il contributo dei losoi caolici

italiani del Novecento, Roma 2024.

Calvani S., La protopia ele intelligenze articiali, „Studi Caolici” 68/737 (2024),

n.3, s.21–24.

Campanini G., La „via italiana” alla laicità, „Studium” 107 (2011), n.1, s.15–22.

————, Il personalismo? Non èindividualismo, „Avvenire” 16kwietnia 2009,

s.17.

bibliografia 303

————, Perché va rilanciato il personalismo, „Avvenire” 26maja 2017, s.18.

Canestrari S., Presentazione del parere del Comitato Nazionale per la Bioetica (24

oobre 2008): Riuto erinuncia consapevole al traamento sanitario nella rela-

zione paziente–medico, „Sanità Pubblica ePrivata” (2009), n.3, s.16–18.

Cantarano G., Crocevia italiano. Nel labirinto losoco di Massimo Cacciari einal-

tri labirinti dell’Italian eory, Bologna 2018.

Caporale M., Le sde della scienza. Il dirio alla procreazione. Idirii del nascituro,

Roma 2012.

Caritas Italiana, Obiezione alla violenza. Servizio all’uomo. 30 anni di obiezione di

coscienza inItalia, 25 anni di servizio civile inCaritas, Torino 2003.

Carrasco de Paula I., Il rispeo dovuto all’embrione umano; prospeiva storico-dot-

trinale, w:Identità estatuto dell’embrione umano, acura di Ponticia Academia

pro Vita, Roma 1998, s.9–32.

————, Personalismo ebioetica, w:Enciclopedia di Bioetica eSessuologia, acura

di G.Russo, Torino 2004, s.1358–1361.

Casalone C., Picozzi M., Tonini G., La fecondazione assistita. Un dibaito aperto

tra scienza, morale, dirio epolitica, Milano 2005.

Casini C., Procreazione assistita. Introduzione alla nuova legge, Cinisello Balsamo 2004.

————, Riparte la sda, „Avvenire” 4lipca 2014, s.10.

Casini C., Casini M., Di Pietro M.L., La Legge 40/2004 ela diagnosi genetica pre-

-impianto nelle decisioni di Cagliari edi Firenze, „Medicina emorale” (2008),

n.1, s.35–67.

Casini C., Casini M., Di Pietro M.L., Traisci E., La Corte Costituzionale ela deco-

struzione della legge sulla procreazione medicalmente assistita, „Medicina emo-

rale” (2009), n.3, s.439–459.

Casini C., Casini M., Spagnolo A.G., La sentenza della Corte di giustizia dell’Unione

europea del 18 oobre 2011 ela nozione di embrione insenso ampio, „Medicina

emorale” (2011), n.5, s.777–802.

Casini M., L’indisponibilità della vita umana nella prospeiva del Biodirio, „Me-

dicina emorale” 59 (2010), n.2, s.209–226.

————, La Corte europea dei dirii dell’uomo: il divieto di eterologa non viola la

Convenzione europea sui dirii umani. Nota inmargine alla sentenza della Gran-

de Camera del 3 novembre 2011, „Medicina emorale” (2012), n.1, s.13–29.

bibliografia

304

————, Il „glio atui icosti” ela procreazione medicalmente assistita. Così la

Corte Costituzionale dimentica il primato degli interessi edei dirii dei minori. La

sentenza n.162 del 2014 eil ritorno dell’eterologa inItalia, „Medicina emorale”

(2014) n.3, s.367–404.

Casonato C., Salute ecarcere: la posizione del Comitato Nazionale per la Bioetica,

w:Salute ecarcere, acura di G.Fornasari, A.Menghini, Trento 2023, s.43–56.

Caterina E., Personalismo vivente. Origini ed evoluzione dell’idea personalista dei

dirii fondamentali, Napoli 2023.

Cavana P., Irapporti tra lo Stato ela Chiesa, „Studium” 118 (2022), n.2, s.195–209.

Cebula A., (Ograniczone) prawo do ycia czy (ograniczone) prawo do aborcji?

Rozstrzygnicia polskiego Trybunału Konstytucyjnego iamerykaskiego Sdu

Najwyszego aaksjologiczne podłoe sporu olegalno przerywania ciy, w:Ety-

ka obowizku iwartoci. Ksiga jubileuszowa zokazji 40-lecia pracy naukowej

idydaktycznej ks.prof. Ryszarda Monia, red. A.Kobyliski, A.Waleszczyski,

Warszawa 2023, s.421–444.

Cecchi U., Oriana Fallaci. Cercami dov’èil dolore, Firenze 2013.

Cecoi M., Procreazione medicalmente assistita, Roma 2004.

Celoo A., Zanon N., La procreazione medicalmente assistita. Amargine di una

legge controversa, Milano 2004.

Cembrani F., Cembrani G., L’Obiezione di coscienza nella relazione di cura, Torino

2016.

Chignola S., Da dentro. Biopolitica, bioeconomia, Italian eory, Bologna 2018.

Chudy W., Gentile Giovanni, w:Powszechna encyklopedia lozoi, red. A.Mary-

niarczyk, t.III, Lublin 2002, s.750–753.

Ciancio C., Goisis G., Possenti V., Totaro F., Presentazione, w:Persona. Centralità

eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Milano–

Udine 2022, s.9–14.

Cinque anni di applicazione della legge sulla procreazione medicalmente assistita.

Problemi eresponsablità. Ai della Giornata di studio tenutosi aMilano 30 set-

tembre 2009, acura di M.Dossei, Milano 2010.

Cocco F., Bernardi Ch., Procreazione assistita edati genetici. Brevi note, Milano 2005.

Coda P., Una nuova scacchiera ontologica, „L‘Osservatore Romano” 23stycznia

2020, s.6.

bibliografia 305

Colombo L., Il sogno di essere madre. Una storia di fecondazione assistita, Milano

2005.

Comitato Nazionale per la Bioetica, Identità estatuto dell’embrione umano, Roma

1996.

————, Considerazioni bioetiche sullo scambio involontario di embrioni, Roma

2014.

Compagnoni F., Bioetica, w:Etica della vita. Bioetica, vita, morte, malaia, tossico-

dipendenze, sessualità, psichiatria, risorse, professione, ricerca, acura di F.Com-

pagnoni, Cinisello Balsamo 1999, s.9–32.

Conza G., Vulnerabilità ecura. Argomentare inbioetica, „Etica & Politica” 21 (2019),

n.3, s.309–321.

Coralluzzo F., Oltre il relativismo. Comprendere esuperare le ragioni di Nietzsche,

Heidegger eVaimo, Roma 2013.

Corigliano F., Personalismo. Saggio su Emmanuel Mounier, Milano 2019.

Corte Costituzionale, Sentenza n.203/1989, „Gazzea Uciale della Repubbli-

ca Italiana” 1989, vol.130, n.16, s.53–59.

————, Sentenza n.151/2009, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

150 (2009), n.19, s.118–134.

————, Sentenza n.162/2014, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

155 (2014), n.26, s.1–15.

————, Sentenza n.96/2015, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

156 (2015), n.23, s.1–5.

————, Sentenza n.229/2015, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

156 (2015), n.46, s.9–12.

————, Sentenza n.84/2016, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

157 (2016), n.16, s.8–15.

————, Sentenza n.221/2019, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

160 (2019), n.44, s.1–19.

————, Sentenza n.161/2023, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

164 (2023), n.30, s.56–71.

Cossiri A.G., Di Cosimo G., La fecondazione vietata. Sul divieto legislativo di fe-

condazione eterologa, Roma 2013.

bibliografia

306

Crapanzano G.E., L’immutabilità del diveniente. Saggio sul pensiero di Emanuele

Severino, Roma 2008.

Croce B., Perché non possiamo non dirci „cristiani”, „La Critica” 20listopada 1942,

s.289–297.

Cubeddu R., Tra le righe. Leo Strauss su Cristianesimo eLiberalismo, Lungro di

Cosenza 2010.

Curia M., Il nichilismo ela tecnica: tra Heidegger eSeverino, Firenze 2014.

Cusano N., Capire Severino. La risoluzione dell’aporetica del nulla, Milano 2011.

————, Emanule Severino. Oltre il nichilismo, Brescia 2011.

D’Alessandro D., L’impolitico el’impersonale. Leura di Roberto Esposito, Perugia

2010.

D’Agostino F., Bioetica laica ebioetica caolica. L’insegnamento di Elio Sgreccia,

w:Vita, ragione, dialogo. Scrii inonore di Elio Sgreccia, acura di Associazione

Scienza & Vita, Siena 2012, s.115–122.

————, Oltre la confusione dei personalismi. Impariamo adire atelli, „Avvenire”

21maja 2017, s.8.

Da Re A., Persona ebioetica, w:Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Cian-

cio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Milano–Udine 2022, s.139–155.

Dal Lago A., Non-persone. L’esclusione dei migranti inuna società globale, Milano 2012.

Dal Sasso A., Creatio ex nihilo. Le origini del pensiero di Emanuele Severino tra at-

tualismo emetasica, Milano 2015.

————, Dal divenire all’oltrepassare. La dierenza ontologica nel pensiero di

Emanuele Severino, Roma 2009.

Dalla Torre G., Il primato della coscienza. Laicità elibertà nell’esperienza giuridica

contemporanea, Roma 1992.

————, Le ontiere della vita. Etica, bioetica edirio, Roma 1997.

————, Europa. Quale laicità?, Cinisello Balsamo 2003.

————, (acura di), Lessico della laicità, Roma 2007.

————, Dio eCesare. Paradigmi cristiani nella modernità, Roma 2008.

Daloiso V., Caos eterologa, lo strappo della Toscana, „Avvenire” 29lipca 2014, s.1.

D‘Amico M., Clara M., La Cicogna eil codice. Fecondazione assistita, riessioni

eprospeive, Milano 2010.

bibliografia 307

Danese A., Il problema antropologico. Il personalismo di Emmanuel Mounier, Roma

2012.

De Benoist A., Giaccio G., Preve C., Dialoghi sul presente. Alienazione, globalizza-

zione, destra/sinistra, atei devoti. Per un pensiero ribelle, Napoli 2005.

De Giovanni B., Disputa sul divenire. Gentile eSeverino, Napoli 2013.

De Luise F., Andare oltre il limite. Figure della hybris nella cultura dei Greci, „La

Società degli Individui” 77 (2023), n.2, s.10–26.

De Paoli M., Furor Logicus. L’eternità nel pensiero di Emanuele Severino, Milano 2009.

de Queiroz Souto F., Lançar fora oDeus criador: acrítica de Gianni Vaimo àbio-

ética católica, „Revista de Estudos ePesquisa da Religião” 26 (2023), n.2,

s.43–70.

De Santis D., Ifabbricanti di uomini. Storia delle prime fecondazioni articiali sul

genere umano, Bologna 2012.

De Stefano C., Oriana. Una donna, Milano 2013.

————, Oriana Fallaci: e Journalist, the Agitator, the Legend, New York 2021.

De Vita I., Il cielo negli occhi dei bambini. Il personalismo di Emmanuel Mounier,

Pisa 2016.

Dialogo tra Edgar Morin eGianni Vaimo. Imiti del pensiero edelle idee, w:Pensa-

re la complessità per un umanesimo planetario. Saggi critici edialoghi di Edgar

Morin con Gustavo Zagrebelsky eGianni Vaimo, acura di Ch. Simonigh, Mi-

lano 2012, s.53–74.

Doglioi M., Figone A., Procreazione assistita, Assago 2004.

Donati P., La persona come soggeo sociale, „Studi Caolici” 68/737 (2024), n.3,

s.11–16.

Dovico E., Alabama, la Corte Suprema: embrioni congelati = bambini, „La Nuova

Bussola Quotidiana” 23lutego 2024, hps://lanuovabq.it/it/alabama-la-

-corte-suprema-embrioni-congelati-bambini (dostp: 30wrzenia 2024).

Duchliski P., Personalizm jako etyka klasyczna. Próba reeksji epistemologiczno-

-metodologicznej, w:Wkrgu inspiracji personalizmu etycznego: lipko–Tischner–

Stycze. Inspiracje ikontynuacje, red. tene, Kraków 2012, s.71–117.

Duchliski P. iin., Inspiracje chrzecijaskie wetyce, Kraków 2016.

————, Etyka afenomen ycia, Kraków 2017.

bibliografia

308

————, Etyka aproblem nihilizmu, Kraków 2019.

————, Etyka aproblem podmiotu, Kraków 2022.

Dzwonkowska D., Wkład Hansa Jonasa wlozo odpowiedzialnoci, „Studia

Ecologiae et Bioethicae” 5 (2007), s.143–156.

————, Environmental vices as ethical and anthropological roots ofthe environ-

mental crisis, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 18 (2020), nr5, s.171–180.

Encyclopedia ofBioethics, ed. W. T.Reich, New York 1978.

Fabris A., La persona egli apparati tecnologici: una questione di ducia, w:Persona.

Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro,

Milano–Udine 2022, s.215–226.

Fabro C., Tra Kierkegaard eMarx: per una denizione dell’esistenza, Firenze 1952.

————, Introduzione all’ateismo moderno, Roma 1964.

————, La svolta antropologica di Karl Rahner, Milano 1974.

————, Ludwig Feuerbach: l’essenza del cristianesimo, L’Aquila 1977.

————, L’alienazione dell’Occidente. Osservazioni sul pensiero di Emanuele Se-

verino, Genova 1981.

————, L’alienazione dell’Occidente. Osservazioni sul pensiero di Emanuele Se-

verino, Genova 1981.

————, Le prove dell’esistenza di Dio, Brescia 1989.

————, L’Odissea del nichilismo, Napoli 1990.

Failla M., Digressione sui fenomeni di conne inHusserl, „La Società degli Individui”

77 (2023), n.2, s.79–97.

Fallaci O., Leera aun bambino mai nato, Milano 1975.

————, Wciekło iduma, tłum. K.Hejwowski, Warszawa 2003.

————, La forza della ragione, Milano 2004.

————, Oriana Fallaci intervista sé stessa– L’Apocalisse, Milano 2004.

————, Noi cannibali eigli di Medea, „Corriere della Sera” 3czerwca 2005,

s.25–32.

Falvo G., Il „principio persona” per un neopersonalismo comunitario etrascendente.

Indialogo con l’etica ela bioetica utilitaristica, Soveria Mannelli 2012.

Fayos Febrer R., Bioética personalista en el pensamiento de Romano Guardini, „Cu-

adernos de Bioética” 25 (2014), n.1, s.159–168.

bibliografia 309

Ferrara G., Ai comunisti. Leere da un traditore, Roma–Bari 1991.

————, Non dubitare. Contro la religione laicista, Chieti 2005.

————, Né ateo né devoto– rozmow prowadzi Paolo Sorbi, „Tempi” (2007),

n.17, hps://www.tempi.it/n-ateo-n-devoto/ (dostp: 30wrzenia 2024).

————, Teoconservatorismo eateoconservatorismo acononto, Milano 2014.

Flamigni C., Diario di un laico. Viaggi, incontri escontri sulla legge per la procrea-

zione assistita, Bologna 2007.

————, La questione dell’embrione. Le discussioni, le polemiche, ilitigi sull’inizio

della vita personale, Milano 2010.

Flamigni C., Mori M., Le ragioni dei quaro sì, Milano 2005.

Folloni G., Le ragioni del personalismo oggi, w:Personalismo oggi. La persona nell’era

della biopolitica edel capitalismo tecno-nichilista, acura di G.Mauri, G.Sbar-

della, Torino 2009, s.5–9.

Fontana S., Severino, il nichilista che aaccava il nichilismo, „La Nuova Bussola

Quotidiana” 24stycznia 2020, hps://www.lanuovabq.it/it/severino-il-ni-

chilista-che-aaccava-il-nichilismo (dostp: 30wrzenia 2024).

Foucault M., Le parole ele cose, Milano 1967.

————, Trzeba broni społeczestwa. Wykłady wCollège de France, 1976, tłum.

M.Kowalska, Warszawa 1990.

Fukuyama F., Koniec człowieka. Konsekwencje rewolucji biotechnologicznej, tłum.

B.Pietrzyk, Kraków 2004.

————, Identity: e Demand for Dignity and the Politics ofResentment, New

York 2018.

Gacka B., Personalizm amerykaski, Lublin 1996.

Galeazzi G., Anonimato del padre biologico. L’Italia pensa auna deroga, „La Stam-

pa” 24lipca 2014, s.1.

Galli C., Abbiccì della cronaca politica, Napoli 2012.

Gallo F., Lalli Ch., Il legislatore cieco. Iparadossi della legge 40 sulla fecondazione

assistita, Roma 2012.

Gallo G., L’Obiezione di coscienza all’aborto inEuropa, Roma 2009.

Gavendová O., Nihilizmus ako východisko pre náboženskú skúsenos, „eologos”

16 (2014), .1, s.86–96.

bibliografia

310

Gentile G., Riforma della dialeica hegeliana, Messina 1913.

————, Teoria generale dello spirito come ao puro, Pisa 1916.

Gentili D., Italian eory. Dall’operaismo alla biopolitica, Bologna 2012.

Giglio F., Human enhancement. Status quaestionis, implicazioni etiche edignità

della persona, Portogruaro 2014.

Givone S., Disincanto del mondo epensiero tragico, Milano 1988.

————, Storia del nulla, Roma–Bari 1995.

————, Cerchiamo un’etica per ogni caso– rozmow prowadzi A.Zaccuri, „Avve-

nire” 19czerwca 2005, s.28.

————, Sull’innito, Bologna 2018.

Gnocchi A., Inemici di Oriana. La Fallaci, l’islam eil politicamente correo, Siena 2016.

Goggi G., Al cuore del destino. Scrii sul pensiero di Emanuele Severino, Milano 2014.

Goisis G., La sda del „tecnoumano”, w:Intelligenza Articiale etutela della perso-

na umana. Implicazioni etico-giuridiche, acura di G.Piaia, R.Prete, L.Stefa-

nui, Padova 2024, s.137–140.

Goracci A., Laicità dello Stato eprimato della coscienza, Roma 2008.

Gorini A., Una straordinaria antipatica. Oriana Fallaci giornalista escririce, Roma 2023.

Grandis G., Il principio-persona, „Studium” 104 (2008), n.1, s.36–41.

Gribaldo A., La natura scomposta. Riproduzione assistita, genere, parentela, Bologna

2005.

Grion L., Persi nel labirinto. Etica eantropologia alla prova del naturalismo, Milano

2012.

————, La losoa del running spiegata apasso di corsa, Milano 2019.

————, Chi ha paura del post-umano? Vademecum dell’uomo 2.0, Milano 2021.

Gris G., L’escatologia del destino. L’apocalisse del linguaggio nell’opera di Emanuele

Severino, Roma 2020.

Gristina G.R., Cosa fare se la mia vita non èpiù degna di essere vissuta?, „Recenti

Progressi inMedicina” 110 (2019), n.10, s.457–461.

Guarino A., Obiezione di coscienza evalori costituzionali, Napoli 1992.

Gubert R., Introduzione al testo della legge 40/2004, w:Legge 40/2004 sulla fecon-

dazione articiale: la produzione dell’uomo, acura di G.Garrone, Milano 2007,

s.17–28.

bibliografia 311

Gunkel D.J., Person, ing , Robot. AMoral and Legal Ontology for the 21st Centu-

ry and Beyond, Cambridge 2023.

Habermas J., Przyszło natury ludzkiej. Czy zmierzamy do eugeniki liberalnej?,

tłum.M.Łukasiewicz, Warszawa 2003.

————, Im Sog der Technokratie. Kleine politische Schrien XII, Berlin 2013.

Hartman A., AWar for the Soul ofAmerica. AHistory ofthe Culture Wars, Chicago

20151, 20192.

Hołub G., Debata na temat koncepcji osoby wbioetyce, „Studia Ecologiae et Bioe-

thicae” 3 (2005), nr1, s.187–201.

————, Godno człowieka abiotechnologia, w:Ku rozumieniu godnoci człowie-

ka, red.G.Hołub, P.Duchliski, Kraków 2008, s.299–321.

————, Understanding the Person: Essays onthe Personalism ofKarol Wojtyła,

Frankfurt am Main 2021.

————, Godno osoby ludzkiej wstadium prenatalnym. Perspektywa lozoczna,

w:Wnurcie personalizmu etycznego. Studia dedykowane Ksidzu Profesorowi

Tadeuszowi Biesadze SDB dla upamitnienia jego pracy naukowej na Uniwersy-

tecie Papieskim Jana PawłaII wKrakowie iwAkademii Ignatianum wKrakowie,

red. G.Hołub, P.Duchliski, Kraków 2023, s.221–232.

Hunter J.D., Culture Wars. e Struggle toDene America, New York 1991.

Hunter J.D., Wolfe A., Is ere aCulture War? ADialogue onValues and American

Public Life, Washington, D.C. 2006.

Huxley A., Nowy wspaniały wiat, tłum. B.Baran, Kraków 1998.

Iacone C., Il silenzio del legislatore, Padova 2019.

Iagulli P., Dirii riproduivi efecondazione articiale. Studio di sociologia dei dirit-

ti umani, Milano 2013.

Ide P., L’Embrione umano èpersona? Staus questionis edeterminazione, w:L’Embrione

umano nella fase del preimpianto, Roma 2006, s.240–285.

Idirii delle coppie infertili. Il limite dei tre embrioni ela sentenza della Corte costi-

tuzionale, acura di M.D’Amico, I.Pellizzone, Milano 2010.

Il personalismo: scelta antologica, a cura di M.Ivaldo, G.Mura, A.Rigobello, Roma 1975.

Il personalismo sociale di Luigi Stefanini. Fondamenti, valori emotivi di aualità,

acura di F.Silli, T.Valentini, Roma 2022.

bibliografia

312

Innocenti T.A., La famiglia articiale, Firenze 2004.

Ivaldo M., Persona come sostanza?, „Studium” 104 (2008), n.1, s.30–35.

Jonas H., Zasada odpowiedzialnoci. Etyka dla cywilizacji technologicznej, tłum.

M.Klimowicz, Kraków 1996.

————, Sull’orlo dell’abisso, Torino 2000.

Kluza M., Wpływ lozoi Tomasza Morusa na kształt Unii Europejskiej, w:Etyka

obowizku iwartoci. Ksiga jubileuszowa zokazji 40-lecia pracy naukowej idy-

daktycznej ks.prof.Ryszarda Monia, red. A.Kobyliski, A.Waleszczyski,

Warszawa 2023, s.467–480.

Kobyliska Z., Ethos politico nello stato democratio secondo Luigi Sturzo, „Forum

Philosophicum” 10 (2005), s.217–236.

————, Politica come servizio. Considerazioni sul pensiero politico-sociale di Luigi

Sturzo, Olsztyn 2011.

————, Umoralni ycie publiczne. Luigiego Sturza doktryna społeczno-politycz-

na, Olsztyn 2012.

Kobyliski A., Czy embrion jest osob? Spór osztuczne zapłodnienie we Włoszech,

„Studia Ecologiae et Bioethicae” 5 (2007), s.157–172.

————, Omoliwoci zbudowania etyki nihilistycznej. Propozycja Gianniego

Vaima, Warszawa 2014.

————, Prymat prawa nad etyk? Nowy etap włoskiego sporu ometod invitro,

„Studia Ecologiae et Bioethicae” 13 (2015), nr2, s.45–67.

————, Argumentacja lozoczna wsporze osztuczne zapłodnienie we Włoszech

wlatach 2004–2014, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 13 (2015), nr2, s.69–91.

————, Włoska droga do fenomenologii. Paolo Valori– interpretacja dowiadcze-

nia moralnego, w:Dziedzictwo etyki współczesnej. Aksjologia ietyka Romana

Ingardena ijego uczniów, red. P.Duchliski, Kraków 2015, s.313–330.

————, Etyka nihilistyczna Gianniego Vaima, w:Etyka, cz.I: Koncepcje etyki,

red.St.Janeczek, A.Starocic (seria: Dydaktyka Filozoi), Lublin 2016,

s.215–232.

————, Problem nowej moralnoci wkomunizmie, faszyzmie inarodowym socja

lizmie, „Logos iEthos” 42 (2016), nr2, s.137–156.

————, (rec.), Viorio Possenti, La rivoluzione biopolitica. La fatale alleanza

tra materialismo etecnica („Rewolucja biopolityczna. Fatalny sojusz midzy

bibliografia 313

materializmem itechnik”), Edizioni Lindau, Torino 2013, ss. 219, „Studia

Ecologiae et Bioethicae” 15 (2017), n.2, s.99–103.

————, Friedrich Hölderlin or Emanuele Severino? e Sacral Dimension ofNa-

ture inthe Context ofModern Technology, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 22

(2024), nr1, s.21–31.

Komisja Europejska, Dyrekcja Generalna ds. Sieci Komunikacyjnych, Treci

iTechnologii, Wytyczne wzakresie etyki dotyczce godnej zaufania sztucznej

inteligencji, Bruksela 2019.

Koronacki J., Amerykaski konserwatyzm na progu XXIwieku, Radzymin 2015.

Kriari-Catranis I., e Convention for the protection ofhuman rights and dignity

ofthe human being with regard tothe application ofbiology and medicine: Con-

vention onhuman rights and biomedicine, „Journal ofAsian and International

Bioethics” 12 (2002), s.90–93.

Krienke M., Intelligenza Articiale elibertà. Come contrastare la sda transumana,

w:Intelligenza Articiale etutela della persona umana. Implicazioni etico-giuri-

diche, acura di G.Piaia, R.Prete, L.Stefanui, Padova 2024, s.63–84.

Kuko W., Dylematy etyczne dotyczce bada prenatalnych prowadzonych wPolsce,

„Teologia iMoralno” 14 (2019), nr1, s.121–138.

————, Approcci contemporanei all’etica dei farmacisti ela loro valutazione alla

luce dei princìpi della bioetica personalista, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 18

(2020), nr3, s.59–71.

————, Fraternity inthe Teaching ofPope Francis, „Collectanea eologica” 90

(2021), nr5, s.701–740.

Kuhn T., e Structure ofScientic Revolutions, Chicago 1962.

La Camera dei deputati ed il Senato della Repubblica, Norme inmateria di proc-

reazione medicalmente assistita, „Gazzea Uciale della Repubblica Italiana”

145 (2004), n.45, s.5–13.

La fecondazione eterologa tra costituzione italiana econvenzione europea dei dirii

dell’uomo. Ai del seminario tenutosi aRoma 2 aprile 2012, acura di F.Vari,

Roma 2012.

La Pira G., Iproblemi della persona umana, Torino 19431, 20092.

La procreazione medicalmente assistita: aualità bioetica eaualità giuridica, acura

di P.Amodio, Napoli 2005.

bibliografia

314

La procreazione medicalmente assistita: ombre eluci, acura di E.Camassa, Trento 2005.

La relazione di cura dopo la legge 219/2017. Una proposta interdisciplinare, acura

di M.Foglia, Pisa 2019.

Larghero E., Zeppegno G., Bioetica epersona, Roma 2009.

La sda postumanista. Colloqui sul signicato della tecnica, acura di L.Grion, Bo-

logna 2012.

Lecaldano E., Hume ela nascita dell’etica contemporanea, Roma–Bari 1991.

————, Etica, Torino 1995.

————, Bioetica. Le scelte morali, Roma–Bari 1999.

————, Saggi di storia eteoria dell’etica, Gaeta 2000.

————, Dizionario di bioetica, Roma–Bari 2002.

————, Un’etica senza Dio, Roma–Bari 2006.

————, Il contesto della secolarizzazione ela bioetica della disponibilità della vita,

w:G.Fornero, Laicità debole elaicità forte. Il contributo della bioetica al dibat-

tito sulla laicità, Milano 2008, s.27–44.

————, Prima lezione di Filosoa Morale, Roma–Bari 2010.

————, Metaetica egiusticazione: le innovazioni teoriche di Uberto Scarpelli,

w:L’eredità di Uberto Scarpelli, acura di P.Borsellino, S.Salardi, M.Saporiti,

Torino 2015, s.23–35.

————, Sul senso della vita, Bologna 2016.

————, Il neoilluminismo ele sue fasi dal secondo Dopoguerra ad oggi: ipotesi per

un bilancio, „Syzetesis” VII (2020), s.187–210.

————, Identità personale. Storia ecritica di un’idea, Roma 2021.

————, Bioetica secondo autonomia eresponsabilità morale dell’individuo, „Sin-

tesi dialeica per l’identità democratica”, 1kwietnia 2010, hps://www.sin-

tesidialeica.it/bioetica-secondo-autonomia-e-responsabilita-morale-dell

-individuo-colloquio-con-eugenio-lecaldano/ (dostp: 30wrzenia 2024).

Leone S., Riproduzione assistita, w:Nuovo Dizionario di Bioetica, acura di S.Le-

one, S.Privitera, Roma 2004, s.1031–1042.

————, Bioetica epersona. Manuale di bioetica eMedical Humanities, Assisi 2020.

Liverani P.G., Ese igeni eterologhi niscono inmano aun apprendista stregone,

„Avvenire” 11maja 2014, s.3.

bibliografia 315

Lodovici G.S., La coscienza del bene. La voce etica interiore, le sue deroghe alle nor-

me, l’imputabilità morale, l’obiezione alle leggi, Pisa 2020.

Lo A., Più che morto Slavoj Žižek el’ateismo cristiano, „Nuovo Giornale di Filo-

soa della Religione” (2018), n.8, s.1–18.

Longo G.O., Androidi opersone? Oltre il test di Turing, „Avvenire” 5listopada

2019, s.24.

Lucas Lucas R., Persona, natura umana ebioetica auale. Distinzione econnessione

tra natura umana epersona umana, „Studia Bioethica” 11 (2018), n.2, s.58–65.

Lungagnani V., Biotecnologie. Norme eregolamenti, Torino 2002.

Maciejczak M., wiat według ciała w„fenomenologii percepcji” M.Merleau-Ponty’ego,

Warszawa 2001.

Madricardo A., Persona osingolarità nel destino dell’uomo?, „Studium” 104 (2008),

n.1, s.67–75.

Maeone S., Etica, scomessa sul futuro– rozmow prowadzi P.Springhei, „Avve-

nire” 22lipca 2005, s.24.

Mancuso G., Introduzione aMax Scheler, Bologna 2023.

Mansueto R., Mamma atui icosti, Roma 2013.

Marin F., Il ne vita el’aribuzione di responsabilità morale, „Medicina emorale”

66 (2017), n.5, s.617–632.

Martini A., Proli giuridici della procreazione medicalmente assistita, Napoli 2006.

Marzano M., Etica oggi. Fecondazione eterologa, „guerra giusta”, nuova morale ses-

suale ealtre grandi questioni contemporanee, Trento 2011.

Massi C., Fecondazione eterologa, idonatori non si trovano, „Il Messaggero” 7wrze-

nia 2015, s.10.

Mazanka P.M., Osoba. Co toznaczy? Personalizm Johna F.Crosby’ego, Warszawa 2024.

McLaren A., Embryo research, „Nature” 320 (1986), s.370.

Meller J., State’s Authority Concerning Health Protection inOrdinary Times and

During Epidemics, „Studia Ecologiae et Bioethicae” 19 (2021), no.4, s.17–26.

Melloni A., Chiesa madre, Chiesa matrigna. Un discorso storico sul cristianesimo che

cambia, Torino 2004.

Mengarelli Flamigni M., Cellule obambini? Perché la legge sulla procreazione assi-

stita fa discutere, Milano 2004.

bibliografia

316

Messinese L., Il paradiso della verità. Incontro con il pensiero di Emanuele Severino,

Pisa 2010.

————, Né laico, né caolico. Severino, la Chiesa, la losoa, Bari 2013.

————, (rec.), Gianni Vaimo, Essere edintorni, Casa Editrice La nave di Teseo,

Milano 2018, „La Civiltà caolica” 4065 (2019), n.4, s.307–308.

————, Nel castello di Emanuele Severino, Roma 2021.

Metasica, persona, cristianesimo. Scrii inonore di Viorio Possenti, acura di G.Goi-

sis, M.Ivaldo, G.Mura, Roma 2011.

Mietelski T., Filozoczna droga Paola Valoriego, „Logos iEthos” 55 (2021), nr2,

s.129–148.

————, Paolo Valori– Osoba, twórczo, bibliograa, „Rocznik Filozoczny

Ignatianum” 25 (2021), nr2, s.169–184.

————, Paolo Valori onSearching for Truth Everywhere as aFeature ofChristian

Philosophy, „Forum Philosophicum” 28 (2023), nr1, s.181–195.

————, e Application ofthe Phenomenological Method as an Element ofthe

Analysis ofMoral Experience according toPaolo Valori, „Logos iEthos” 62

(2023), nr2, s.67–84.

————, Koncepcja etyki fenomenologicznej Paola Valoriego. Studium analityczno-

-krytyczne, Kraków 2024.

Ministero della Salute, Linee guida contenenti le indicazioni delle procedure edelle

tecniche di procreazione medicalmente assistita, „Gazzea Uciale della Repub-

blica Italiana” 156 (2015), n.161, s.110–117.

Mirabella P., Coscienza esocietà. Lo spazio dell’obiezione di coscienza, Assisi 2012.

Mondin B., Ontologia emetasica, Bologna 2022.

Mo R., Wolno czy odpowiedzialno? Oetyce odpowiedzialnoci Hansa Jonasa,

„Chrzecijanin wwiecie” 23 (1993), s.96–110.

————, Die Grundzüge des Utilitarismus, w:Utilitarismus inder Bioethik. Seine

Voraussetzungen und Folgen am Beispiel der Anschauungen von Peter Singer, Hrsg.

W.Bołoz, G.Höver, Münster–Hamburg–London 2002, s.25–41.

————, Główne załoenia etyki utylitarystycznej, w:Utylitaryzm wbioetyce. Jego

załoenia iskutki na przykładzie etyki Petera Singera, red. W.Bołoz, G.Höver,

Warszawa 2002, s.29–48.

bibliografia 317

————, Moralne ródła deontologii lekarskiej, „Warszawskie Studia Teologiczne”

XXII (2009), nr1, s.175–184.

Mordarski R., Leo Strauss aproblem teologiczno-polityczny, w:L.Strauss, Jerozo-

lima iAteny, oraz inne eseje zlozoi politycznej, Kty 2012, s.3–24.

Mori M., Recenti sviluppi della losoa pratica inlingua inglese, „Rivista di Filoso-

a” 71 (1980), s.139–156.

Mori M., Boniolo G. iin., Il Nuovo Manifesto di bioetica laica, hps://www.do-

cumentazione.info/il-nuovo-manifesto-di-bioetica-laica (dostp: 30wrzenia

2024).

Morresi A., Inecessari argini achi manipola l’umano, „Avvenire” 19lipca 2014,

s.2.

Mounier E., Il personalismo, Roma 1978.

Mura G., Intervista aViorio Possenti su „Nichilismo emetasica”, „Aquinas. Rivi-

sta Internazionale di Filosoa” XLIX (2006), n.1, s.247–254.

Natoli S., L’esperienza del dolore. Le forme del patire nella cultura occidentale, Mila-

no 1986.

————, Inuovi pagani, Milano 1995.

————, Neppure la scienza cancella il dolore– rozmow prowadzi A.Zaccuri,

„Avvenire” 19czerwca 2005, s.28.

————, La salvezza senza fede, Roma 2007.

————, Bioetica epersona, Parma 2009.

————, Il posto dell’uomo nel mondo. Ordine naturale, disordine umano, Milano

2022.

Navarini C., Procreazione assistita? Le sde culturali: selezione umana odifesa della

vita, Casale Monferrato 2005.

Negro M., Persona, intersoggeività emorale, „Studium” 111 (2015), n.3, s.360–371.

Nencini R., Oriana Fallaci. Morirò inpiedi, Firenze 2007.

————, AFirenze con Oriana Fallaci, Torino 2021.

Neri D., Come se Dio non fosse. Il signicato della bioetica secondo Uberto Scarpelli,

w:L’eredità di Uberto Scarpelli, acura di P.Borsellino, S.Salardi, M.Saporiti,

Torino 2015, s.121–132.

Nese M., Gli elei di Dio. Lo spirito religioso dell’America, Roma 2006.

bibliografia

318

Noia G., Il dialogo nascosto, L’Osservatorio Permanente sull’Aborto 2023, hps://

osservatorioaborto.it/la-vita-inizia-con-il-concepimento-non-con-limpianto/

(dostp: 30wrzenia 2024).

Nowicki M.A., S.H. iinni przeciwko Austrii– wyrok ETPC zdnia 3listopada

2011r., skarga nr57813/00, w:Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór

orzecze 2011, red. tene, Pozna 2012, s.347–355.

————, Costa iPavan przeciwko Włochom– wyrok ETPC zdnia 28sierpnia

2012r., skarga nr54270/10, w:Europejski Trybunał Praw Człowieka. Wybór

orzecze 2012, red. tene, Warszawa 2013, s.219–221.

Nyske E., Christians and demons onthe baleeld. Spiritual warfare inthe Italian

Pentecostal worship songs, „Przegld Religioznawczy” (e Religious Studies

Review) 279 (2021), nr1, s.127–145.

Ognibene F., Eterologa: una sentenza, mille dubbi, „Avvenire” 16czerwca 2014,

s.1.

————, Eterologa, le Regioni stoppano la fuga inavanti della Toscana, „Avvenire”

12sierpnia 2014, s.9.

————, Il ministero: una legge garantisce sicurezza. Le regioni si allineaono, „ Avve -

nire” 13sierpnia 2014, s.10.

————, Eterologa, le Regioni verso un accordo, „Avvenire” 28sierpnia 2014, s.9.

————, Il „dono” di ovociti. Eterologa: slogan erealtà, „Avvenire” 14listopada

2014, s.8.

Oppes M., La cura tra individualismo epersonalismo. Consenso informato edispo-

sizioni anticipate di traamento dopo la Legge 219/2017, Firenze 2019.

O’Reilly B., Culture Warrior, New York 2006.

Palazzani L., Isignicati del conceo losoco di persona eimplicazioni nel dibaito

bioetico ebiogiuridico auale sullo statuto dell’embrione umano, w:Identità esta-

tuto dell’embrione umano, Ponticia Academia pro Vita, Roma 1998, s.53–74.

————, Introduzione. Il contributo di Giuseppe Dalla Torre al dibaito bioetico

ebiogiuridico, w:G.Dalla Torre, Etica, bioetica edirio, acura di L.Palazzani,

Roma 2021, s.11–40.

————, Francesco D’Agostino: maestro della bioetica edella biogiuridica, „Stu-

dium” (2022), n.3, s.327–329.

Palmini G., Il personalismo comunitario di Emmanuel Mounier, Milano 2021.

bibliografia 319

Papie Franciszek, Vi racconto il mio primo anno da papa– rozmow prowadzi

F.De Bortoli, „Corriere della Sera”, 5marca 2014, s.3.

Pastorino N., Destino ed eternità. L’opera di Emanuele Severino, Roma 2020.

Pazienza D., Io ela fecondazione assistita, Roma 2004.

Pegoraro R., Curzel E., Rome Call for AI Ethics: e Birth ofaMovement, „Medi-

cina yÉtica” 34 (2023), n.2, s.333–349.

Pera M., Ontologia oassiologia della persona?, „Studium” 104 (2008), n.1, s.42–54.

————, Dlatego powinnimy nazywa siebie chrzecijanami. Europa, Liberalizm,

Etyka, tłum. G.Fiora, Lublin 2014.

Pera M., Ratzinger J., Senza radici. Europa, relativismo, cristianesimo, Islam, Milano

2004.

Perazzini E.A., Imiei giorni con Oriana Fallaci, Siena 2018.

Pérez Bermejo M., Il personalismo ontologico nel pensiero di Elio Sgreccia, „Medi-

cina emorale” (2016), n.3, s.335–348.

Peroli E., Essere persona, Brescia 2006.

Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.To-

taro, Milano–Udine 2022.

Persone, parole, incontri. Itinerari per una losoa della persona, acura di C.Calta-

girone, Milano–Udine 2021.

Pertosa A., La fecondazione articiale, Roma 2005.

Piciocchi C., La Convenzione di Oviedo sui dirii dell’uomo ela biomedicina: verso

una bioetica europea?, „Dirio Pubblico Comparato ed Europeo” 3 (2001),

n.3, s.1301–1311.

Pierosara S., Persona evita morale, tra autonomia estoricità, „Studium” 118 (2022),

n.1, s.102–115.

Platon, Pastwo, tłum. Wł. Witwicki, Warszawa 1990.

Płotka M., Permissive Natural Law and its Scope inPaul Vladimiri’s Philosophy,

„Studia Philosophiae Christianae”, 56 (2020), Special Issue 1, s.9–26.

Podrez E., Godno jako podstawa (aksjologiczno-normatywna) relacji midzyoso-

bowych wujciu ksidza Tadeusza lipki, „Studia Philosophiae Christianae” 48

(2012), n.4, s.35–53.

Polito P., Elogio dell’obiezione di coscienza, Milano 2013.

bibliografia

320

Poma P., Necessità del divenire. Una critica aEmanuele Severino, Pisa 2011.

Ponticia Academia pro Vita, Identità estatuto dell’embrione umano, Roma 1998.

Portinaro P.P., Le mani su Machiavelli. Una critica all’Italian eory, Roma 2018.

Poer V.R., Biocybernetics and Survival, „Zygon. Journal ofReligion and Sciences”

5 (1970), s.229–246.

————, Bioethics. e Science ofSurvival, „Perspectives inBiology and Medi-

cine” 14 (1970), s.127–153.

————, Bioethics. ABridge tothe Future, Englewood Clis 1971.

————, Humility and Responsability. ABioethics for Oncologist: Presidential

Address, „Cancer Research” 35 (1975), s.2297–2306.

Presidenza del Consiglio dei Ministri, Pareri del Comitato Nazionale per la Bioeti-

ca, Roma 1998.

————, Parere del Comitato Nazionale per la Bioetica sull’impiego terapeutico

delle cellule staminali, Roma 2000.

Procreazione assistita. Commento alla Legge 19 febbraio 2004 n.40, acura di P.Stan-

zione, G.Sciancalepore, Milano 2004.

Procreazione assistita etutela della persona. Ai del Convegno tenutosi aRoma 30

maggio 2010, acura di A.Barenghi, Padova 2011.

Proibisco ergo sum. Dall’embrione al digitale, divieti eproibizioni made inItaly, acura

di F.Gallo, M.Perduca, Roma 2017.

Pugliese V., Il dirio adiventare genitori. Procreazione medicalmente assistita eca-

duta di divieti, Roma 2011.

Quagliariello G., Caolici, pacisti, teocon. Chiesa epolitica inItalia dopo la caduta

del Muro, Milano 2006.

Rada Europy, Konwencja oochronie praw człowieka igodnoci istoty ludzkiej wod-

niesieniu do zastosowa biologii imedycyny: Konwencja oprawach człowieka

ibiomedycynie, Oviedo 1997.

Ratzinger J., Habermas J., Etica, religione eStato liberale, Brescia 2005.

Redazione, Dopo i„Referendum” sulla procreazione, „La Civiltà Caolica” 2lipca

2005, s.3.

Referendum sulla fecondazione assistita. Ai del Convegno svoltosi aRoma 10 di-

cembre 2004, acura di M.Ainis, Milano 2005.

bibliografia 321

Reichlin M., Persona eanimali, w:Persona. Centralità eprospeive, a cura di C.Cian-

cio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Milano–Udine 2022, s.183–195.

Rejewska J., Wierno prawdzie warunkiem bycia podmiotem moralnym. Porówna-

nie koncepcji Tadeusza Stycznia iAlaina Badiou, „Ruch Filozoczny” 78 (2022),

nr1, s.147–169.

Ricoeur P., Meurt le personnalisme, revient la personne, „Esprit” 73 (1983), n.1,

s.113–119.

Rienzi M., Emanuele Severino. Con l’Occidente, oltre l’Occidente, Roma 2023.

Riin J., e Biotech Century: Harnessing the Gene and Remaking the World, Lon-

don 1999.

Rivolta G., Robino L., La persona tra losoa ealtri saperi nell’era della tecnoscien-

za, w:Persona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Pos-

senti, F.Totaro, Milano–Udine 2022, s.245–268.

Rizzo D., Assiologia epersonalismo nel pensiero di M.Scheler. Prodromi della svolta

nell’etica materiale dei valori, Napoli 2012.

Rocchi G., Le contradizioni della legge 40, w:Legge 40/2004 sulla fecondazione

articiale: la produzione dell’uomo, acura di G.Garrone, Milano 2007, s.29–67.

Rodotà S., La vita ele regole. Tra dirio enon dirio, Milano 2012.

Roscam Abbing H., e Convention onHuman Rights and Biomedicine. An Appra-

isal ofthe Council ofEurope Convention, „European Journal ofHealth Law”

(1998), no.5, s.377–387.

Rozmarynowska K., Performatywno jzyka apowinno moralna, „Studia Phi-

losophiae Christianae” 54 (2018), nr2, s.129–146.

Russo G., Bioetica indialogo. Fondamenti etesti, Messina 2023.

Sadowski R., Inynieria genetyczna wwietle dialektyki owiecenia, „Studia Ecolo-

giae et Bioethicae” 13 (2015), nr2, s.9–28.

Salanitro U., Il Dialogo tra Corte di Strasburgo eCorte costituzionale inmateria di

fecondazione eterologa, „La Nuova Giurisprudenza Civile Commentata” 28

(2012), n.10, s.636–644.

Sandel M., Przeciwko udoskonalaniu człowieka. Etyka wczasach inynierii gene-

tycznej, tłum. O.Siara, Warszawa 2014.

Santamaria G., Dubbi su regole ecosti, „Avvenire” 31lipca 2014, s.10.

bibliografia

322

Santoro R., Obiezione di coscienza eappartenenza religiosa: prime riessioni sui

proli di novità, Bari 2019.

Santosuosso F., La procreazione medicalmente assistita. Commento alla Legge 19

febbraio 2004 n.40, Milano 2004.

Sartori G., La vita umana secondo ragione, „Corriere della Sera” 27stycznia 2005,

s.8.

————, Embrione, anima efede. Non si emargini la ragione, „Corriere della Sera”

28lutego 2005, s.9.

————, L’embrione ela persona. Contraddizioni dei sostenitori della legge 40,

„Corriere della Sera” 11czerwca 2005, s.9.

Scarpelli U., L’etica senza verità, Bologna 1982.

————, Bioetica laica, acura di M.Mori, Milano 1998.

Schiavazzi V., Zunino C., Eterologa, limiti al donatore anonimo. Così igli potranno

sapere chi è, „La Repubblica” 27lipca 2014, s.18.

Schoepin L., Figli dell’eterologa, quando la vita presenta un conto, „Avvenire” 8maja

2014, s.17.

Scia F., Indagini genetiche preimpianto eprocreazione medicalmente assistita, Napo-

li 2012.

Serani S., La bioetica inItalia. Da una storia di baaglie etico-politiche aspiragli di

dialogo tra pensiero caolico epensiero laico, Roma 2019.

Severino E., Gli abitatori del tempo. Cristianesimo, marxismo, tecnica, Roma 1978.

————, Essenza del nichilismo, Milano 19821, 19952.

————, Il destino della tecnica, Milano 1998.

————, Il mio scontro con la Chiesa, Milano 2001.

————, Téchne. Le radici della violenza, Milano 2002.

————, Nascere. Ealtri problemi della coscienza religiosa, Milano 2005.

————, Sull’embrione, Milano 2005.

————, Powrót do Parmenidesa, tłum. M.Sokołowski, Warszawa 2005.

————, L’etica del capitalismo elo spirito della tecnica. Con un saggio inedito

sulla pena di morte, Milano 2013.

————, Sul divenire. Dialogo con Biagio De Giovanni, Modena 2014.

————, Il tramonto della politica. Considerazioni sul futuro del mondo, Milano 2017.

bibliografia 323

————, Lezioni milanesi. Il nichilismo ela terra (2015–2016), acura di N.Cu-

sano, Milano 2018.

————, Viviamo tempi interessanti– rozmow prowadzi M.Mondo, „Avveni-

re” 25stycznia 2019, s.21.

Sgreccia E., Bioetica. Manuale per medici ebiologi, Milano 1986.

————, Manuale di bioetica, vol.I, Fondamenti ed etica biomedica, Milano 19881;

19962.

————, Manuale di bioetica, vol.II, Aspei medico-sociali, Milano 1991.

————, Introduzione, w:Biotecnologie efuturo dell’uomo, acura di M.L.Di

Pietro, E.Sgreccia, Milano 2003, s.IX–X.

————, La bioetica nel quotidiano, Milano 2006.

————, e human embryo before implantation. Scientic aspects and bioethical

considerations, Roma 2009.

————, Bioetica caolica ebioetica laica: aproposito dei „paradigmi”, „Bioetica.

Rivista interdisciplinare” 19 (2011), n.1, s.27–33.

Sgreccia E., Di Pietro M.L., Procreazione assistita efecondazione articiale tra

scienza, bioetica edirio, Brescia 1999.

Sgreccia E., Di Pietro M.L., Serra A., Nuova genetica ed embriopoiesi umana. Pro-

speive della scienza eriessioni etiche, Milano 1991.

Shelley M., Frankenstein, tłum. M.Płaza, Warszawa 2022.

Silli F., Valentini T., Le molteplici vie del personalismo italiano nel Novecento, w:Per-

sona. Centralità eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.To-

taro, Milano–Udine 2022, s.81–103.

Silvestrini E., Procreazione medicalmente assistita: che fare prima edopo il referen-

dum. La sda provocatoria della fecondazione articiale, Milano 2005.

Skrzypczak R., Osoba– substancja– relacja. Antonio Rosmini jako prekursor per-

sonalizmu europejskiego, „Ethos” 29/116 (2016), nr4, s.23–41.

Sordi M., Iclassici? Maestri di moderazione– rozmow prowadzi M.Blondet,

„Avvenire” 29czerwca 2005, s.28.

Spaemann R., Osoby. Orónicy midzy czym akim, tłum. J.Merecki, Warszawa

2001.

Sperduto D., Il divenire dell’eterno. Su Emanuele Severino (eDante), Roma 2012.

bibliografia

324

————, Oltre il tempo eoltre la cuccagna, Bari 2023.

Stachewicz K., Wposzukiwaniu podstaw moralnoci. Tomistyczna etyka prawa

naturalnego aetyka wartoci Dietricha von Hildebranda, Kraków 2001.

————, Okłopotach etyki zontologi, „Etyka” 35 (2002), s.9–20.

————, Myle los człowieka. Studium lozoczne, Kraków 2023.

Szulakiewicz M., Filozoa jako hermeneutyka, Toru 20041, 20122.

————, Oczłowieku wczasach trudnych. Urywki lozoczne, Toru 2012.

Szymaski Ł., Embrion ludzki– pytanie ostatus, „Semina Scientiarum” (2007),

nr6, s.59–78.

wieyski A., e Philosophy ofNature, Chance, and Miracle, „American Journal

ofeology & Philosophy” 32 (2011), no.3, s.221–241.

Taylor Ch., ASecular Age, Cambridge 2007.

Tedesco F., Biopolitica, istituzioni esovranità inRoberto Esposito, „Etica & Politica”

25 (2023), n.1, s.464–476.

aulero V.F., Max Scheler. Fenomenologia della persona, Roma 2018.

Toccafondi F., Max Scheler. L’ambiente, gli altri, ivalori, Milano 2023.

Tognon G., Giuseppe Dalla Torre, caolico romano. Una biograa esemplare, „Stu-

dium” 118 (2022), n.2, s.167–171.

Tomarchio G., Procreazione medicalmente assistita, Caltanissea 2005.

Torchio M., Rapporti uomo–natura secondo le principali metasiche orientali, loro

implicazioni bioetiche ed ecologiche, „Natura” 64 (1973), s.101–132.

Tristram Engelhardt H., Foundations ofChristians Bioethics, Lisse 2000.

————, Bioethics and Secular Humanism: e Search for aCommon Morality,

Eugene 2011.

————, Aer God. Morality and Bioethics inaSecular Age, New York 2017.

Trybunał Sprawiedliwoci Unii Europejskiej, Komunikat prasowy nr112/11,

Luksemburg 2011.

Vadíková K.M., Dialogická osoba asituácia. Guardiniovská edukaná etika asitu-

acionizmus, Trnava 2019.

Valentini Ch., La fecondazione proibita, Roma 2004.

Valori P., M.Blondel eil problema d’una losoa cristiana, Roma 1950.

bibliografia 325

————, Il metodo fenomenologico ela fondazione della losoa, Cià di Castel-

lo 1959.

————, Lezioni di losoa morale, Roma 1971.

————, Dalla fenomenologia alla ontologia morale. Igrandi sistemi etici: il kan-

tismo, il colleivismo, l’esistenzialismo, Roma 19821, 19882, 19933.

————, Può esistere una etica laica?, „Civiltà Caolica” 135/3217 (1984), n.3,

s.19–29.

————, Il libero arbitrio. Dio, l’uomo ela libertà, Milano 1987.

————, L’esperienza morale. Saggio di una fondazione fenomenologica dell’etica,

Brescia 19711, 19762, 19853.

————, Utilitarismo classico eproporzionalismo odierno: somiglianze edierenze,

w:Que stione dell’utilitarismo, acura di S.Biolo, Genova 1991, s.97–105.

————, Metodologia della ricerca bioetica. Applicazione al problema dell’aborto,

w:Nascita emorte dell’uomo. Problemi losoci escientici della bioetica, acura

di S.Biolo, Genova 1993, s.109–113.

————, Pensiero debole efede cristiana. Aproposito del volume „Credere di crede-

re” di G.Vaimo, „Rassegna di Teologia” 39 (1998), s.276–282.

Vaimo G., Il soggeo ela maschera. Nietzsche eil problema della liberazione, Mi-

lano 1974.

————, Etica dell’interpretazione, Torino 1989.

————, L’etica della continuità, w:Scienza ed etica. Quali limiti?, acura di J.Ja-

cobelli, Roma–Bari 1990, s.194–198.

————, Credere di credere, Milano 1996.

————, La vita dell’altro. Bioetica senza metasica, Cosenza 2006.

————, Metaphysics and Violence, w:Weakening Philosophy. Essays inHonour

ofGianni Vaimo, ed. S.Zabala, London–Ithaca 2007, s.400–421.

————, Oetyce miłosierdzia– rozmow prowadzi P.Marczewski, „Europa–

Tygodnik Idei” 194 (2007), nr51, s.8.

————, Grazie aDio sono ateo, w:Atei ocredenti? Filosoa, politica, etica, scien-

za, acura di P.Flores d’Arcais, M.Onfray, G.Vaimo, Roma 2007, s.152–162.

————, Una bioetica post-metasica, w:D.Antiseri, G.Vaimo, Ragione loso-

ca efede religiosa nell’era postmoderna, Soveria Mannelli 2008, s.5–16.

bibliografia

326

————, Introduzione, w:R.Rorty, Un’etica per ilaici, Torino 2008, s.7–13.

————, Essere edintorni, Milano 2018.

————, La losoa? A85 anni, forse, ho più bisogno di Dio– rozmow prowadzi

S.Ricoa Voza, TuoLibri– inserto seimanale de „La Stampa”, 22maja

2021, s.XII–XIV.

————, Scrii losoci epolitici, Milano 2021.

Veca S., Separati inlaboratorio– rozmow prowadzi A.Zaccuri, „Avvenire” 1lip-

ca 2005, s.28.

————, Tolleranza. Le virtù civili, Milano 2012.

————, Responsabilità– Uguaglianza– Sostenibilità. Tre parole-chiave per in-

terpretare il futuro, Bologna 2017.

————, Qualcosa di sinistra. Idee per una politica progressista, Milano 2019.

————, Etica epolitica. Idilemmi del pluralismo: democrazia reale edemocrazia

possibile, Milano 2021.

Vecchi G.G., Via l’ideologia dai temi etici, „Corriere della Sera” 11maja 2014, s.30.

Verzichelli L., La scienza politica italiana, Bologna 2024.

Vigna C., L’etica eil suo altro, Milano 1994.

————, Etica del desiderio umano (innuce), w:Introduzione all’etica, acura di

C.Vigna, Milano 2001, s.119–154.

————, L’etica oltre gli steccati– rozmow prowadzi E.Castagna, „Avvenire”

20lipca 2005, s.24.

————, Etica del desiderio come etica del riconoscimento, vol.I–II, Napoli–Sa-

lerno 2015.

————, Il dovere dell’ospitalità, Napoli–Salerno 2018.

————, La persona umana come sostanza ecome relazione, w:Persona. Centralità

eprospeive, acura di C.Ciancio, G.Goisis, V.Possenti, F.Totaro, Milano–

Udine 2022, s.105–118.

Vinai E., Incoda per l’eterologa. Ma ora servono nuove regole, „Avvenire” 1maja

2014, s.16.

————, Eterologa eolosa. Giudici interventisti, „Avvenire” 20sierpnia 2014,

s.15.

bibliografia 327

————, Un bambino con l’eterologa? 14 mila euro, „ Avvenire” 26wrzenia 2014,

s.8.

————, Legge 40: le linee guida bandiscono l’eugenetica, „Avvenire” 2lipca 2015,

s.467.

Waleszczyski A., OnUnjust Forms ofMarriage. Comments onthe Discussion

onDiscrimination Against Same-Sex Couples, „Diametros” 56 (2018), s.108–

128.

————, Władza rodzicielska– analiza lozoczna, w:Władza rodzicielska:

interdyscyplinarna analiza instytucji, red. J.Słyk, M.Wilczek-Karczewska, War-

szawa 2023, s.149–178.

————, Pregnancy and parenthood, „Journal ofMedical Ethics” (2024), s.1–2.

Published Online First: 11 July 2024.

Weil S., Pisma londyskie iostatnie listy, t.8, Dzieje gnozy, tłum. M. iJ.Pleciscy,

Pozna 1994.

Wierzbicki A.M., Osoba jest prawem. Komentarz do Antonio Rosminiego persona-

listycznej koncepcji prawa, „Ethos” 45–46 (1999), nr1–2, s.95–108.

————, Spór opersonalizm wetyce: Kant–Rosmini, w:Racjonalno wetyce.

Normatywna moc prawdy, red. K.Krajewski, Lublin 2007, s.189–197.

Wincław D., Czy bezosobowa tosamo jest moliwa? O„zdemaskowanej” idei

osoby Giorgio Agambena, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”

42 (2017), nr1, s.55–68.

————, Oosobie bez osoby. Projekt lozoi impersonalnej Roberta Esposita (kom-

puteropis rozprawy doktorskiej), Toru 2022.

Wróblewski B., Diagnostyka preimplantacyjna a„prawo do zdrowego dziecka”

wkontekcie Konwencji oochronie praw człowieka ipodstawowych wolnoci,

„Przegld Sejmowy” 157 (2020), nr2, s.143–164.

Zaccuri A., Ora l’uomo tecnologico deve salvare la scienza, „Avvenire” 12czerwca

2016, s.22.

Ziółkowski M., Pokona mier czy zmieni człowieka? Ideologia współczesnego

transhumanizmu wobec heterodoksji Mikołaja Fiodorowa, Radzymin–Warszawa

2021.

The Person at the Centre?

The Nature ofthe Bioethics Debate inItaly

Conclusion

e main objective ofthis monograph is tocharacterize the bioethical debate

inItaly and analyse its key elements. e studies conrmed the initia l hypothesis

that the specic nature ofthe Italian bioethical debate lies inthe confrontation

between secular bioethics and Catholic bioethics, with the central issue being

the concept ofthe human being as aperson and the understanding ofhuman

life at its early stages. e inquiries reveal that the Italian bioethical discussion

is characterised by solid philosophical argumentation which conrms the oth-

erwise well-known thesis regarding the pivotal role ofanthropology and ethics

inthe evaluation ofcontemporary bioethical issues.

We began our research by presenting the main bioethical currents that have

developed inItaly over the past few decades. e development ofbioethics as

aseparate scientic discipline began inItaly inthe rst half ofthe s, yet

the rst articles inItalian concerning this eld ofknowledge, mainly introduc-

ing the bioethical debate held inthe United States, began appearing adecade

earlier. e opinions ofItalian researchers concerned with bioethical issues

quickly polarized, lead ing tothe emergence oftwo opposing paradigms: secular

bioethics and Catholic bioethics.

e essence ofthe rst paradigm is the acceptance ofthe principle ofman’s

self-suciency and an agnostic or atheistic worldview. Advocates ofthis type

ofbioethics, drawing primarily from Enlightenment thought, reject the exist-

ence ofatranscendent dimension tohuman life and the metaphysical structure

ofhuman existence. Consequently, they also reject natural law and an objec-

tive moral order, among other things. One such thinker is Uberto Scarpelli,

who has had the greatest inuence onthe formation ofthe secular bioethics

movement inItaly. e ethical principles he has sought within his bioethical

330 concluSion

model stem primarily from compassion, considered an essential precondition

for morality. Meanwhile, Eugenio Lecaldano proposes asecular bioethics based

ontwo pillars: rst, the belief that the ethical sphere is an area ofresponsibility;

second, that ethical inquiry does not require any metaphysical foundation.

Gianni Vaimo, onthe other hand, has proposed aversion ofsecular bioethics

inapost-metaphysical form, as part ofhis broader project ofnihilistic ethics

ofmercy, which oers acontroversial reconciliation ofFriedrich Nietzsche’s

works with the Christian message.

As for Catholic bioethics, the most important elements ofthis paradigm

are the value and dignity ofhuman life and the perception ofman as apersonal

being, interpreted inthe light ofvarious forms ofpersonalism.  is vision ofhu-

man life assumes the existence ofnatural law, human nature, and an objective

moral order. For many years, the most inuential gure inthe Catholic bioethics

community inItaly was Elio Sgreccia, who emphasized inhis studies the cen-

tral position ofthe human person. As aresult ofhis adoption ofapersonalistic

vision ofman as the main principle, all ofhis bioethics became personalistic.

e core ofsuch bioethics lies inaddressing issues related tohuman life

from aperspective that considers the being and dignity ofthe person as the

supreme values. Personalistic bioethics upholds the primum principium ofuncon-

ditional respect for the human person and the need toprotect his or her rights,

particularly inthe area ofhuman rights. Inthe personalist perspective, good as

the ultimate value measuring moral conduct is understood as promotion ofthe

dignity and value ofthe human person. Viorio Possenti embraces this vision

ofbioethics as well, referring tohis concept as the bioethics ofontological per-

sonalism. Another representative ofCatholic bioethics, Paolo Valori, applies the

phenomenological method tobioethical issues. Inhis view, phenomenological

inquiry, when properly interpreted inbioethical contexts, points tomoral onto-

logy, which addresses the ultimate justication ofmoral norms and obligations.

e studies have demonstrated that secular and Catholic bioethics are rooted

intwo cultural and identity models inItaly that have deep historical, philo-

sophical, and religious underpinnings. ere is the Catholic model onthe one

hand, and the secular one onthe other. e main signicance ofthese models

is not denominational, meaning it does not concern religious aliation, but

rather expresses worldview-based identity. e rst model is synonymous with

conservative, traditional, and religious views, while the second refers toliberal,

the perSon at the centre? the nature ofthe bioethicS debate initaly 331

Enlightenment-derived, and progressive beliefs. Recognizing the existence

ofthese two opposing cultural and identity-based models inItaly is crucial for

understanding the specicity ofsecular and Catholic bioethics.

Having outlined the genealogy ofbioethics inItaly and presented its t wo main

paradig ms, we then proceeded tothe next stage ofinquiry: an analysis oftwo oppos-

ing anthropological positions with regard tothe understanding ofthe human bei ng

as aperson, which have signicant implications for the evaluation ofbioethical

issues. Onthe one hand, the views ofRoberto Esposito were presented, author

ofthe impersonal, or non-personal, philosophy project which postulates the re-

moval ofthe concept ofperson from philosophical and public debate. Onthe

other hand, the position ofViorio Possenti, who is critical ofEsposito’s views,

was analysed. Possenti emphasizes the continuing validity ofthe person as afun-

damental cognitive category.

Esposito argues that personal life is characterized by the fact that when

one designates someone as a“person” or something as “personal”, and thus

valuable, precious, and worthy ofrespect, this necessarily deprives anyone and

anything that does not t inthis category ofeective protection. He believes

that the understanding ofman as aperson contributes tosocial exclusion, the

objectication ofhuman life, and the depreciation ofcorporeality. Personaliza-

tion, i.e. the granting ofthe status ofpersonhood tocertain human individuals,

always entails depersonalization– the denial ofsuch recognition and validation

toothers. InEsposito’s view, the omnipresence ofthe concept ofperson no

longer fulls its role inprotecting the value and dignity ofhuman life. He thus

believes the category ofperson should be abandoned, and replaced with that

which is non-personal, i.e. an impersonal form oflife, understood as the possi-

bility ofreunifying the biological dimension ofhuman existence with what is

spiritual and intellectual inman.

Possenti disagrees with Esposito’s views. An important aspect ofEsposito’s

philosophy that he contests is the claim that the concept ofperson is exclusion-

ary. InPossenti’s view, it is quite the opposite: the concept ofperson is maximally

inclusive, because inaccordance with its meaning, all people are equal subjects

with the same rights from the beginning oftheir existence. He argues that the

concept ofperson is now highly relevant inbioethical debates concerning, for

example, the beginning and end ofhuman life, or the challenges posed by the

development ofarticial intelligence. Possenti believes that fully embracing

332 concluSion

the demands ofimpersonal philosophy and excluding all that is personal would

lead toabsurdity, since it is not impersonal, but personal entities who are capable

ofcommunication and forming social relationships.

Possenti refers tohis version ofthe philosophy ofthe person as ontological

personalism. Inhis view, the person is the principle ofhuman life, areality that

denes the human being inthe most profound way. e concept ofperson is high ly

eective insolving arange ofproblems where concepts ofindividual, subject, or

conscience are inadequate. Possenti claims that the category ofperson is original

and primary, achieving adepth and permanence that a re lacking inthe other con-

cepts. erefore, the idea ofperson is essentia l for addressing the great challenges

posed by various philosophical projects today that propose models ofprocedural

ethics, lacking any stable anthropological or metaphysical foundations.

Following apresentation ofthe main bioethical currents that have formed

inItaly inrecent decades, and an outline ofthe two opposing anthropological

positions ofRoberto Esposito and Viorio Possenti, we turned our aention

tothe long-standing philosophical and politica l debate inthe country over the use

ofarticial insemination. In, alaw went into eect inItaly regulating the

use ofassisted reproduction, and ayear later anationwide referendum was held

onits partia l repeal. V igorous reection onthe problem has continued inthe Ital ian

society for severa l decades, with apeak in–. Representatives ofsecular

bioethics and proponents ofCatholic bioethics have also been expressing their

opinions onmany anthropological, ethical and legal issues related toinvitro ferti-

lizat ion for several decades. e dispute over assisted reproduction has ver y clearly

demonstrated the profound dierences that exist between the two paradigms,

prima rily when it comes tothe beginn ing ofhuman li fe and the status ofembryos.

Inrecent years, agreat many intellectuals, scientists, politicians, journalists,

and others inItaly have publicly expressed their opinions onthe ethical and legal

aspects ofarticial fertilization. In–, the most philosophically inspir-

ing discussion concerned the status ofthe human embryo and the denition

ofhuman life. It was aended by most Italian philosophers, representing very

dierent philosophical currents. Is an embryo ahuman being? At what point ex-

actly does ahuman embryo become aperson? How should the legal subjectivity

ofpreborn li fe be understood? Is it permissible tocreate and use human embryos

as laboratory material? Avery interesting debate around such issues took place

inscientic periodicals, but especially onthe radio and television, as well as

the perSon at the centre? the nature ofthe bioethicS debate initaly 333

innumerous newspapers and magazines. Particularly widely discussed were

the positions oftwo well-known intellectuals: Orianna Fallaci, who expressed

her opposition toarticial insemination and advocated the protection ofhuman

life from the moment ofconception; and Emanuele Severino, who advocated

the use ofthis medical procedure, questioning the humanity ofthe human em-

bryo and accepting en bloc the modern scientic and technological revolution.

Inthe debate over invitro fertilization, representatives ofCatholic bioethics

argue that having achild should be adesire, not ar ight. If having ospring is tobe

aright, then all means that lead tothe satisfaction ofsuch expectations become

permissible. e Italian dispute over art icial inseminat ion has made it clear t hat

what is needed today is aconcerted moral eort by all people ofgood will toput

the brakes onthe grow ing process oftechnicisation and dehuman isation ofhuman

life. One ofthe manifestations ofthis dangerous process is the increasing social

desire tohave, at all costs, the so-called perfect child, whose characteristics are

determined by preimplantation diagnostics or the selection ofcertain gametes

over others inthe process ofinvitro fertilization. Inthis context, an important

element ofthe Italian debate onarticial fertilization were the statements ofrep-

resentatives ofCatholic bioethics concerning the category ofboundary (Italian:

limite) inthe context ofbioethical issues



. e problem ofcrossing boundaries

was already present inGreek philosophy. Today, however, there is aneed for the

awareness ofimpassable limits primarily inthe world ofbiotechnology.

Inthe nal stage ofthe inquiry, we sought answers toquestions related tose-

lected legal aspects ofcurrent bioethical issues. First, seven rulings ofthe Italian

Constitutional Court regarding the law regulating the use ofmedically assisted

procreation were analysed. I nrecent years, the Constitutional Court has brought

about, among other things, arepeal ofthe ban onheterologous articial insem-

ination and an amendment ofprovisions determining the number ofembryos

created. Rulings ofthe Italian Constitutional Court oninvitro fertilization ex-

emplif y the recently increasing role oflegal norms inbioethical disputes. e law

adopted in and the subsequent referendum onits partial repea l triggered an

intense bioethical debate onanational scale and in-depth and diverse phi losophical

Cf. V.Bizzari, “Riessioni sul conceo di «limite»”, La Società degli Individui

77(2023), No.2, pp.7–9; F. de Luise, “Andare oltre il limite. Figure della hybris nella cultu-

ra dei Greci”, La Società degli Individui 77 (2023), No.2, pp.10–26; M.Failla, “Digressione

sui fenomeni di conne inHusserl”, La Società degli Individui 77 (2023), No.2, pp.79–97.

334 concluSion

arguments. is also involved asubstantive parliamentary discussion, while the

dominant commentaries and analyses following t he a nnouncement ofthe Court’s

rulings were generally more legal than ethical innature.

e legislative disputes inItaly surrounding articial insemination raise

several important questions about the creation and validity oflegal norms inthe

eld ofbioethics. Who should create such legal regulations inmember states

ofthe European Union: the European Parliament, the European Commission,

national parliaments, state authorities ofparticular countries, or local, regional

self-governing bodies? Are nationwide regulations necessar y inthe eld ofbio-

ethics? What role should the European Court ofHuman Rights inStrasbourg

play inresolving such disputes? Can regions implement EU directives onhealth

care and bioethical issues bypassing national law?

It is worth noting at this point that the Strasbourg Court was given broad

competence inthe area ofbioethics aer the European Bioethics Convention

entered into force onDecember , . e document, oen referred toas the

Oviedo Convention, was adopted inthe city ofOviedo, Spain, by the Commiee

ofMinisters ofthe Council ofEurope onNovember , , and was opened

for signature onApril , . It is the primary document regulating maers at

the intersection ofmedicine, ethics and law inthe member states ofthe Coun-

cil ofEurope. e Oviedo Convention contains an article stating that it is up

tothe European Court ofHuman Rights tointerpret the content ofthis most

important bioethics document for Council ofEurope member states. us, for

the people ofthese countries, the Strasbourg Court has become the highest

judicial instance, ruling onvarious types ofbioethical cases.

e Italian bioethics debate draws aention tothe many ethical and legal

dimensions ofthe modern biotechnological revolution. Conrmation ofthe

extraordinary relevance ofsuch issues can be found inthe decision taken by

the European Parliament onApril , , approving aregulation onStandards

ofquality and safety ofsubstances ofhuman origin intended for human use. e

document was subsequently adopted by the European Council onMay , .

e regulation allows the use ofembryonic stem cells for laboratory research

and equates human embryos with cells and tissues. is kind ofruling means

that it is legally permissible tocreate new human beings only tothen destroy

them inorder toharvest embryonic stem cells. Consequently, human embryos

can be used for therapeutic and research purposes. e European Parliament

the perSon at the centre? the nature ofthe bioethicS debate initaly 335

and the European Council did not share the view held by many thinkers and

scientists that the human embryo is afully separate organism with its own

DNA, as it is not par t ofalarger whole, the maternal organism, either genetically,

morphologically or functionally. It is an entity inits own right, separate from

other biological entities. For this reason, the human embryo is entitled toits

own individual identity inherent inthe human organism, distinct from that

aributable toany other cell ofthe mother’s organism.

Inthe context ofthe European bioethics debate, it is important toappreciate

the various forms ofphilosophical argumentation presented inItaly by many

representatives ofCatholic bioethics who stand up for the uniqueness and dig-

nity ofthe human being, including at the initial stages ofhis or her existence.

ose authors who draw aention tothe relevance ofthe concept ofperson, rst

ofall inthe context ofthe modern scientic and technological revolution, are

right. A ll indications are that issues related toinformation and communication

technologies, neurotechnologies, biotechnologies, nanotechnologies, robotics

will be crucial inthe coming years. ey interact with and mutually reinforce

one another, creating opportunities for interventions onpeople that give rise

toproblems ofgreat complexity.

e current biotechnological revolution ma kes very real the possibility ofpro-

foundly changing the essence ofhumanity by altering the characteristics ofour

species, using the achievements ofgenetic engineering and the possibility ofcre-

ating transgenic organisms or various forms ofenhancement toimprove the

human being. Today, there are many indications that it will be possible inthe

future todirect human evolution and perfect the entire human race. Inthis

context, the greatest danger concerns the possibility ofchanging our nature.

As aconsequence ofthese changes, there is avery serious risk that inthe future

anew posthuman world could be created, inwhich completely new rules oflife

would apply. us, the biotechnological revolution would lead tothe formation

ofanew society and new rules ofmoral, legal, social and political life.

e American philosopher David J.Gunkel (–) is one ofthose who call

for sound analyses inthe context ofthese changes. Inhis view, robots are increas-

ingly becoming anew form ofexistence. Onthe one hand, they are technological

Cf. D.J.Gunkel, Person, ing, R obot. AMoral and Legal Ontology for the 21st Century

and Beyond, Cambridge 2023.

336 concluSion

artifacts, or things. Onthe other hand, they appear tohave asocial presence, as

they talk toand interact with us, and simulate abilities commonly associated w ith

personhood. Instead oftry ing tot robots into ex isting categories by ma king acase

for their reication or personication, Gunkel advocates arevolutionary change

ofthe entire system, developing anew moral and legal ontology. Inhis view, at-

tempts touse existing cognitive categories toclassify robots, which represent an

irreducible anomaly inthe existing ontology, fail. Hence the call for aprofound

restructuring ofthe ontological order inboth moral philosophy and law.

It results from the arguments presented inthis monograph that we are cur-

rently facing an urgent need topromote an understanding ofthe human being

as aperson: onthe one hand, inthe context ofdevelopments inbiotechnology

and articial intelligence, onthe other, inview ofthe new approach ofmany re-

searchers tothe animal world. Apersonal understanding ofhuman life provides

good protection ofits exceptionality and uniqueness. A er all, there is agrowing

call for people toopen up tononhuman animal personhood. e proponents

ofthis view believe it is necessary toreject amisunderstood anthropocentrism

that leads tothe inappropriate objectication ofthe environment



. Conse-

quently, it is advocated that some animals be granted the status ofpersonal being

and legal subjectivity. Based onan adequate concept ofperson, we need tore-

think some assumptions ofmodern anthropocentrism, which sometimes leads

toinappropriate aitudes towards the environment. erefore, inan adequate

view ofman as aperson, self-determination must be harmoniously combined

with the ability toform relationships.

Inthe context ofthe Italian Catholic bioethics community, it is worth noting

that it has v irtually no prominent representatives who hold deistic and strictly

religious views. e dominant framing is philosophical, and even authors who

present theological approaches also refer torational and philosophical argu-

ments. For this reason, Catholic bioethics inItaly may be seen as fundamentally

alien tothe position taken by the American philosopher Herman Tristram

Cf. M.Reichlin, “Persona eanimali”, in: Persona. Centralità eprospeive, op.cit.,

pp.183–195; E.Caterina, Personalismo vivente. Origini ed evoluzione dell’idea personalista dei

dirii fondamentali, Napoli 2023.

4 Cf. D.Dzwonkowska, “Environmental vices as ethical and anthropological roots

ofthe environmental crisis”, Studia Ecologiae et Bioethicae 18 (2020), No.5, pp.171–180.

the perSon at the centre? the nature ofthe bioethicS debate initaly 337

Engelhardt inthe second stage ofhis work. His Foundations ofChristian Bio-

ethics, published in, bears witness tothe many changes inEngelhardt’s

thought that followed his abandonment ofCatholicism and conversion toOrtho-

doxy inthe mid-s. From that point on, Engelhardt ceased tobe aproponent

ofsecular bioethics. He radicalized his position insubsequent publications,

promoting strictly religious and theological bioethics.

Inhis view, the current historical era has witnessed ademoralization and

deation ofmorality and bioethics, including aradical transformation ofthe

domain that once encompassed moral issues. Choices regarding involvement

insexuality, reproduction, and suicide inmainstream secular culture have

become mere lifestyle or death-style choices. Engelhardt argues that choices

onthese issues are no longer experienced or considered as moral ones, for which

one is tobe praised or rebuked. is shi inthe understanding ofmorality and

bioethics represents awatershed change



. Engelhardt believes that secular

bioethics and Christian bioethics inits secularized version are unable toade-

quately protect the value and dignity ofhuman life. Inthe second stage ofhis

work, he therefore argued that the only solution is toreplace human reason with

Orthodox Christian faith and Tradition.  is way, bioethical considerations are

accompanied by a“God’s-eye perspective”, which guarantees the protection

ofthe value and dignity ofhuman life.

5 Cf. H.Tristram Engelhardt, Foundations ofChristians Bioethics, Lisse 2000.

6 Cf. id., Bioethics and Secular Humanism: e Search for aCommon Morality, Eugene

2011; id., Aer God. Morality and Bioethics inaSecular Age, New York 2017.

Cf. id., Aer God, op.cit., p.87. “ Within the dominant secular culture, and inthe eld

ofbioethics inparticular, it is still unrecognized that the demoralization that renders tradi-

tional moral choices into choices among life-styles also transforms the status ofthe central