Content uploaded by Piotr Długosz
Author content
All content in this area was uploaded by Piotr Długosz on Mar 12, 2025
Content may be subject to copyright.
Piotr Długosz
Kondycja psychospołeczna
społeczeństwa w państwie
przyfrontowym
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
2
Recenzent: prof. dr hab. Zbigniew Kurcz, Uniwersytet Wrocławski
„Kondycja psychospołeczna społeczeństwa w państwie przyfrontowym” to kolejna publikacja
poświęcona społecznym konsekwencjom wojny na Ukrainie, przygotowana przez Piotra
Długosza. Poprzednie prace podejmowały różne aspekty położenia ukraińskich uchodźców w
Polsce, natomiast zgłoszona obecnie do oceny stanowi próbę systematycznej diagnozy
polskiego społeczeństwa pod wpływem wydarzeń za wschodnią granicą, z położeniem nacisku
na jego kondycję psychiczną i stosunek do uchodźców z Ukrainy żyjących w Polsce. Celem
publikacji – jak deklaruje Autor – jest zapoznanie się z wpływem wojny na kondycję
psychiczną Polaków, a celem zrealizowanych badań –jest diagnoza kondycji psychospołecznej
polskiego społeczeństwa.
Badania stanowiące podstawę źródłową analiz zostały przeprowadzone na reprezentatywnej
próbie 728 respondentów przy wykorzystaniu techniki CAWI. Wyniki badań wykraczają poza
proste sprawozdanie o charakterze raportu. W przypadku kluczowych zagadnień i zmiennych
zawsze uwzględniono współczynniki korelacji, co umożliwiło zgłoszenie pogłębionych
interpretacji i przeprowadzenie rozważań wskazujących na występowanie anomii oraz
dezintegracji społecznej. Z badań wynika, że Polacy są pod wpływem wojennego stresu,
obawiają się przeniesienia wojny do naszego kraju, wykorzystania broni jądrowej i
spowodowanego wojną wzrostu cen.
Sygnalizowane cele – dla całej publikacji i przeprowadzonych badań zostały osiągnięte.
Autorowi powiodło się ukazanie przyczyn odmiennych postaw Polaków wobec uchodźców z
Ukrainy w Polsce, a są nimi różne zasoby ekonomiczne, społeczne i psychiczne badanych.
Poszczególne aspekty niechętnego stosunku do uchodźców mają zwykle źródło w
pogarszającej się sytuacji ekonomicznej, która staje się ważnym makrostresorem, co Autor
łączy z marksistowską tezą w sprawie znaczenia pogarszających się warunków bytu na
świadomość społeczną – wpływ ten dotyczy segmentów struktury sytuując się na niższych
szczeblach drabiny społecznej.
Lektura recenzowanego studium skłania też do pytań i superpozycji związanych z polityzacją
problemu w Polsce. Zaniechanie przez obywateli udziału w referendum z 2023 r. (do czego
zachęcała jedna ze stron sceny politycznej), zderza się z brakiem zgody na przyjmowanie
uchodźców widocznej zarówno w wynikach badań uzyskanych przez Piotra Długosza, jak i w
badaniach CBOS z sierpnia 2024: w obu sondażach gotowość na przyjęcie uchodźców zgłosiło
mniej niż 20% respondentów. Co zadecydowało o zmianie stosunku wobec uchodźców z Azji
i Afryki – tragiczne festiwale nożowników i samochodowe ramba na przechodniach, czy
oportunistyczne naśladowanie dawnej opozycji, która wtedy na różne sposoby wspierała
szturmujących granice uchodźców, a po przejęciu rządów wzmocniła antyimigrancki kurs
swych poprzedników…
DOI:10.13140/RG.2.2.12038.28480
Snansowano ze środków programu strategicznego „Inicjatywa doskonałości – uczelnia badawcza” realizowanego
w Uniwersytecie Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Financed by the strategic program “Excellence Iniave
– Research University” at University of the Naonal Educaon Commission.
Kraków 2025
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
3
Abstrakt:
Polska od rozpoczęcia wojny na pełną skalę przez Rosję stała się państwem przyfrontowym ze
względu na posiadaną granicę z Ukrainą oraz Białorusią i Rosją. Od samego początku wojny
polskie państwo i społeczeństwo wspierało militarnie i humanitarnie walczącego sąsiada.
Według wyliczeń Polska pomoc humanitarna i wojskowa dla Ukrainy wyniosła prawie 5% PKB
1
.
Polska przekazała Ukrainie najwięcej ciężkiego uzbrojenia oraz przyjęła najwięcej uchodźców
wojennych spośród innych państw udzielających pomocy. Ponadto od czerwca 2021 r. nasze
państwo jest atakowane przez Rosję i Białoruś sprowadzanymi imigrantami z Azji i Afryki. Jest
to wojna hybrydowa, która ma na celu destabilizację i osłabienie państwa. W związku z
powyższym zostały zrealizowane badania sondażowe za pomocą metody CAWI (Computer-
Assisted Web Interview) na reprezentatywnej próbie 728 respondentów. Wyniki badań
pokazały, iż polskie społeczeństwo jest poddane stresowi. Wojna konwencjonalna na Ukrainie,
wojna hybrydowa toczona z Polską przez Białoruś i Rosję oddziaływają na kondycję
psychospołeczną Polaków. Pojawia się strach przed przeniesieniem wojny do Polski oraz przed
dalszym napływem uchodźców wojennych z Ukrainy, imigrantów z Azji i Afryki. Ekonomiczne
skutki wojny najbardziej odczuły jednostki o niskim statusie pozbawione kapitału
ekonomicznego i społecznego. Wojna w niewielkim stopniu wpłynęła na jakość życia. Jednakże
badania wykazały, iż w porównaniu do sytuacji przed wybuchem wojny jakość życia
respondentów w ich odczuciu spadła i po jej zakończeniu ma się poprawić, ale nie wróci już do
stanu sprzed wojny. Wyniki badania pokazują, że polskie społeczeństwo jest zestresowane, u
respondentów pozbawionych zasobów częściej występuje lęk i depresja. Ludzie próbują sobie
radzić z negatywnymi emocjami przez stosowanie aktywnych strategii radzenia sobie ze
stresem. W społeczeńśtwie przyfrontowym widoczny jest spadek sympai do ukraińskich
uchodźców wojennych. Polacy negatywnie wypowiadają się o ich wpływie na państwo.
Większość badanych ma negatywny stosunek do dalszego przyjmowania uchodźców z Ukrainy
jak jest też jest przeciw przyjmowaniu imigrantów z Azji i Afryki. Wyniki badań wskazują na
silną anomię i dezorganizację społeczną czego wyrazem jest brak chęci do bronieni własnego
kraju w razie obcej napaści.
Słowa kluczowe: Polska, społeczeństwo, stres, wojna, wojna hybrydowa, uchodźcy, anomia,
sondaż.
1
Polska pomoc dla Ukrainy. (2024). hps://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/polska-pomoc-dla-
ukrainy-plen,93620. (pobrano 02.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
4
Psychosocial condion of society in
a frontline state
Abstract:
Since Russia launched a full-scale invasion of Ukraine, Poland has become a frontline state due
to its shared borders with Ukraine, Belarus, and Russia. From the onset of the war, both the
Polish state and society have provided military and humanitarian aid to their embaled
neighbour. According to the esmates, Poland’s humanitarian and military assistance to
Ukraine amounts to nearly 5% of its GDP
2
. Among countries oering aid, Poland has supplied
Ukraine with the largest amount of heavy weaponry and has accepted the highest number of
war refugees. Moreover, since June 2021, Poland has faced an inux of immigrants from Asia
and Africa facilitated by Russia and Belarus. This hybrid warfare aims to destabilize and weaken
the state. In light of these challenges, survey research was conducted on a representave
sample of 728 respondents using the CAWI method (Computer-Assisted Web Interview). The
ndings reveal that Polish society is under stress. The convenonal war in Ukraine, combined
with the hybrid warfare waged by Belarus and Russia against Poland, has impacted the
psychosocial well-being of Poles. There is growing fear that the war might spread into Poland
along with concerns about the further inux of war refugees from Ukraine and immigrants
from Asia and Africa. The economic consequences of the war have most signicantly aected
individuals with low status, lacking both nancial and social capital. Although the impact of
the war on quality of life has been limited, the respondents reported a perceived decline
compared to the pre-war period. While some improvement is expected aer the war, they
ancipate it will not return completely to pre-war levels. The research also shows that Polish
society is experiencing stress, with anxiety and depression being more prevalent among the
respondents with fewer resources. People aempt to handle negave emoons by employing
acve strategies for coping with stress. A decline in sympathy towards Ukrainian war refugees
is evident in the frontline society. Poles express negave opinions about the impact of these
refugees on the country. The majority of respondents have negave atudes towards further
acceptance of Ukrainian refugees and also oppose accepng immigrants from Asia and Africa.
The results of the research also indicate signicant social disorganizaon and anomie, reected
in the lack of willingness to defend their own country in the event of a foreign invasion.
Keywords: Poland, society, stress, war, hybrid warfare, refugees, anomie, survey.
2
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
5
Spis treści
1. Główne wnioski .................................................................................................................. 7
2. Wstęp ................................................................................................................................ 11
3. Teoretyczne przesłanki prowadzonych analiz................................................................... 14
4. Metodologia badań .......................................................................................................... 19
5. Charakterystyka próby badawczej .................................................................................... 21
5.1. Demograczne cechy ............................................................................................... 21
5.2. Cechy statusowe ....................................................................................................... 25
5.3. Zbieżność cech statusu ............................................................................................. 27
5.4. Kapitał społeczny i religijność ................................................................................... 29
5.5. Orientacje polityczne ................................................................................................ 30
5.6. Podsumowanie ......................................................................................................... 31
6. Konsumpcja medialna ...................................................................................................... 32
7. Sytuacja ekonomiczna ...................................................................................................... 34
7.1. Ocena poziomu życia ................................................................................................ 34
7.2. Ocena wpływu wojny na własna sytuację nansową i wpływu na sytuację
gospodarczą państwa ........................................................................................................... 35
7.3. Ocena poziomu życia za pomocą drabiny Cantrila ................................................... 36
7.4. Deprywacja relatywna .............................................................................................. 39
7.5. Podsumowanie ......................................................................................................... 41
8. Zaufanie ............................................................................................................................ 44
9. Przedmioty obaw .............................................................................................................. 49
10. Kondycja psychiczna Polaków....................................................................................... 51
10.1. Dobrostan psychologiczny .................................................................................... 52
10.2. Stres psychologiczny ............................................................................................. 53
10.3. Lęk ........................................................................................................................ 55
10.4. Depresja ................................................................................................................ 56
10.5. Czynniki ryzyka zaburzeń psychicznych ................................................................ 58
10.6. Strategie walki ze stresem .................................................................................... 61
11. Stosunek do Ukraińców ................................................................................................ 65
11.1. Dystans społeczny do innych narodów ................................................................ 66
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
6
11.2. Stereotyp Ukraińca ............................................................................................... 70
11.3. Uwarunkowania pozytywnych postaw wobec Ukraińców ................................... 72
12. Stosunek do sankcji przeciw Rosji oraz pomocy dla Ukrainy i Ukraińców ................... 74
12.1. Poparcie dla sankcji wobec Rosjan oraz pomocy dostarczanej Ukrainie ............. 75
12.2. Udział w pomocy dla uchodźców wojennych ....................................................... 76
12.3. Pomoc tylko dla uchodźców wojennych z terenów objętych działaniami
wojennymi ............................................................................................................................ 77
12.4. Uwarunkowania pozytywnych postaw wobec pomocy dla Ukrainy .................... 79
13. Postawy wobec uchodźców wojennych z Ukrainy ....................................................... 81
13.1. Zgoda na dalsze przyjmowanie uchodźców ................................................................ 83
13.2. Ocena wpływu uchodźców na polskie państwo .......................................................... 83
13.3. Ocena wpływu uchodźców na funkcjonowanie rożnych elementów państwa ........... 85
13.4. Uwarunkowania negatywnej oceny wpływ ukraińskich uchodźców na polskie
państwo ................................................................................................................................ 86
14. Stosunek do uchodźców z Azji i Afryki ......................................................................... 90
15. Walcz lub uciekaj .......................................................................................................... 92
16. Zakończenie .................................................................................................................. 94
17. Bibliograa .................................................................................................................. 112
18. Spis tabel .................................................................................................................... 116
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
7
1. Główne wnioski
• Respondenci uzyskują informacje o rzeczywistości społeczno-politycznej głównie z
mediów społecznościowych, stron internetowych i telewizji. Często też korzystają z
przekazywanych informacji przez radio. Rzadko korzystają z papierowej prasy.
• Większość badanych nie potra jednoznacznie ocenić własnej sytuacji materialnej
widząc zarówno jej dobre i jak też złe strony. W badanej grupie bogatsi przeważają
zdecydowanie nad biednymi.
• Ponad ¾ badanych uważa, że wojna na Ukrainie ma skutki gospodarcze dla Polski.
• Jedna trzecia respondentów twierdzi, że wojna na Ukrainie ma poważne skutki
nansowe dla osobistych budżetów.
• Respondenci są bardziej skłonni przypisywać oddziaływanie wojny na gospodarkę niż
swoje budżety domowe.
• Większość badanych wysoko ocenia swój poziom życia, w skali od 1 do 10 lokuje się
powyżej środkowego szczebla (6,07). Na szczeblach od 6 do 10 znajduje się 61%. W
środkowej części skali swoje miejsce widzi co piąty respondent. Na niższych pozycjach
plasuje się niewielka część respondentów.
• Z porównania poziomu życia przed wojną z obecną sytuacją wynika, że wojna w
nieznacznym stopniu mogła wpłynąć na jego obniżenie. W momencie badania
respondenci nieco niżej określili poziom życia, po zakończeniu wojny ma ona się nieco
podnieść, ale już nie wróci do stanu sprzed wojny.
• Dokładne wyliczenia pokazują, iż ponad połowa respondentów nie zaobserwowała
zmiany poziomu życia (54%), jedna trzecia zaś doznała obniżenia (34%). Znaleźli się też
ci, którzy w wyniku wojny odczuli jego poprawę (12%).
• Jedna trzecia respondentów jest usatysfakcjonowana swoim materialnym poziomem
życia w stosunku do posiadanych aspiracji. Niezadowolenie ze swoich osiągnięć
materialnych sygnalizuje 39%. Jedna trzecia zaś połowicznie jest zadowolona z
zaspokojenia swoich oczekiwań w tym zakresie.
• Biorąc pod uwagę porównanie materialnych warunków życia respondentów do tych
posiadanych przez sąsiadów co piąty uważa, iż ma lepiej niż sąsiedzi. Ponad 40% zaś
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
8
jest przekonanych, że ma taki sam poziom życia jak inni ludzie. Zaś 36% twierdzi, iż ich
poziom życia jest znacznie gorszy niż mają inni.
• Zdecydowana większość respondentów ma ograniczone zaufanie do innych osób
(78%). Tylko co czternasty badany cechuje się zaufaniem osobowym.
• ¾ respondentów ufa Wojsku Polskiemu, Straży Granicznej oraz NATO. Około 50% darzy
zaufaniem władze lokalne, Unię Europejską oraz policję. Jedna trzecia ma zaufanie do
rządu, prezydenta, sądów, mediów państwowych i kościoła. Co piąty badany ufa
parom opozycyjnym tj. Prawu i Sprawiedliwości oraz Konfederacji.
• Ankietowani odczuwają strach głównie przed przeniesieniem wojny na terytorium
Polski, atomową zagładą i wzrostem cen w sklepach. Nieco mniej respondentów
obawia się wzrostu liczby imigrantów z Azji i Afryki chcących dostać się do naszego
kraju, zwiększenia fali uchodźców wojennych z Ukrainy do Polski, wzrostu niechęci i
wrogości naszych obywateli do uchodźców z Ukrainy, zniszczenia elektrowni atomowej
w Zaporożu i skażenia radioaktywnego. Najmniejszy strach wywołuje wewnętrzna
walka polityczna w kraju, napięcie między Polską a Unią Europejską, utrata pracy i
bezrobocie.
• Ponad ¾ respondentów jest zadowolonych z życia. Jedynie prawie co piąty respondent
deklaruje niezadowolenie ze swojego życia.
• Za pomocą skali K-10 zaobserwowano łagodny poziom zaburzeń stresowych u co
piątego badanego. Co czwarty respondent miał średni poziom zaburzeń, a co piąty
wysoki. Brak zaburzeń związanych ze stresem zaobserwowano u jednej trzeciej
respondentów.
• Według skali GAD-7 zaburzenia lękowe w stopniu łagodnym miało 35%, co piąty
respondent miał je w stopniu umiarkowanym i łagodnym. Ponad 40% nie wykazywało
objawów lękowych.
• Wykorzystana skala PHQ-9 do badania zaburzeń depresyjnych wskazała, iż około 40%
jest pozbawiona jakichkolwiek symptomów depresji. Pozostali najczęściej mają albo
łagodną, albo umiarkowaną depresję (48%). Tylko co dwunasty respondent ma jej
cięższe objawy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
9
• Strategia radzenia sobie zorientowana na walkę z przeciwnościami dominuje wśród
badanych. Popularna jest też strategia mająca na celu zmianę emocji przez pocieszenie
się, iż mogło być gorzej. Popularne jest też zachowanie mające na celu zajmowanie się
rzeczami, które odwracają uwagę. Jedna trzecia respondentów próbuje się zwrócić o
pomoc do innych osób. Zaś co piąty ankietowany próbuje zwrócić się o pomoc do Boga.
Niewielu poddaje się lub korzysta ze środków psychoaktywnych, aby zmienić za ich
pomocą emocje. Sporadycznie pojawiały się też odpowiedzi, iż żadne z wymienionych
nie są stosowane.
• Polacy deklarują bliskość społeczną (mniejszy dystans) wobec zachodnich nacji i
południowych sąsiadów, zaś są zdystansowani wobec Białorusinów i Rosjan oraz
obcych kulturowo grup etnicznych.
• Stosunek Polaków do Ukraińców cechuje raczej dystans niż bliskość. Pozytywny
stosunek miał co piąty badany, neutralny 45%, a negatywny jedna trzecia.
• Na podstawie badań stereotypu Ukraińca dyferencjałem semantycznym można
stwierdzić, iż stereotyp wśród respondentów ma charakter neutralny.
• Około 70% badanych popiera nakładanie sankcji gospodarczych na rosyjski rząd, rmy
i osoby oraz zakaz nadawania dla państwowych rosyjskich mediów.
• Ponad 70% respondentów popiera dostarczenie pomocy humanitarnej dla Ukrainy.
Ponad połowa akceptuje przyjmowanie osób uciekających przed wojną. Mniej niż
połowa respondentów zgadza się na nansowanie zakupu i dostaw sprzętu
wojskowego dla Ukrainy. 40% jest za udzieleniem pomocy nansowej Ukrainie. Mniej
niż połowa jest za nadaniem Ukrainie statusu państwa kandydata do UE. 36% akceptuje
poparcie dla szybkiego wejścia Ukrainy do UE.
• Udzielanie pomocy uchodźcom wojennym z Ukrainy w różnej formie zadeklarowało
połowę badanych.
• Większość badanych jest za ograniczeniem udzielanej pomocy tylko dla tych
mieszkańców Ukrainy, którzy mieszkają w rejonie toczących się walk oraz są z terenów
zajętych przez Rosjan (63%). Tylko co piąty zgadzał się ze stanowiskiem, iż pomoc
powinna być adresowana dla wszystkich uciekających mieszkańców Ukrainy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
10
• Większość ankietowanych jest przeciwko dalszemu przyjmowaniu uchodźców z Ukrainy
(44%). Ponad jedna trzecia wyraziła zgodę na dalsze przyjmowanie uchodźców z
Ukrainy.
• Połowa respondentów negatywnie ocenia wpływ uchodźców wojennych na
funkcjonowanie państwa. Jedna trzecia zaś pozytywnie wyraża się o skutkach napływu
uchodźców wojennych do Polski. Co piąty respondent nie ma zdania.
• Zdaniem badanych przyjazd ukraińskich uchodźców wojennych do Polski przyczynił się
do wzrostu przestępczości, wzrostu cen usług i towarów, pojawienia się problemów z
dostępem do mieszkań na wynajem, bądź na sprzedaż, do pogorszenia funkcjonowania
służby zdrowia, pogorszenia funkcjonowania systemu edukacyjnego.
• Zdecydowana większość jest przeciwko przyjmowaniu imigrantów z Afryki i Azji w
ramach paktu migracyjnego (62%). Tylko 13% opowiedziało się za ich przyjęciem przez
Polskę.
• Tylko co piąty respondent zadeklarował, iż jest gotów ,,stanąć z bronią w ręku” w
obronie ojczyzny. A ponad jedna trzecia zakłada, iż spakowałaby siebie i najbliższą
rodzinę i uciekła zagranicę. Połowa nie wie, jak się zachowa.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
11
2. Wstęp
Minęło już ponad dwa i pół roku, kiedy rosyjskie wojsko zaatakowało zbrojnie
sąsiadującą z nią Ukrainę. Od tego czasu cały czas umierają żołnierze po obu stronach. Według
danych podawanych przez Generalny Sztab Armii Ukrainy po stronie rosyjskiej od początku
wojny zostało wyeliminowanych (zabitych, rannych) ponad 680 tyś. rosyjskich żołnierzy
3
.
Według BBC na wojnie poległo od 135 do 200 tys
4
. Zaś według szacunków straty ukraińskich
żołnierzy mogą wynosić około 200 tys.
5
.
W rosyjskich atakach na infrastrukturę miast i wsi giną często mieszkańcy Ukrainy
znajdujący się daleko poza linią frontu. Szacuje się, iż do końca kwietnia 2024 roku odnotowano
31 366 oar cywilnych na Ukrainie
6
Rosjanie chcą za wszelką cenę zniszczyć infrastrukturę krytyczną (energia, woda,
ogrzewanie) aby Ukraińcy nie mieli warunków do normalnego życia a społeczeństwo wymusiło
zakończenie wojny na swoich władzach na warunkach stawianych przez Rosjan. Dzisiaj trzy lata
od wybuchu wojny wyniki badań wskazują, iż społeczeństwo ukraińskie znajduje się w stanie
wyczerpania. Aż 42% swoje zadowolenie z życia ocenia jako niskie, 62% uważa, że to co robi w
życiu jest sensowne i warte wysiłku, tylko 43% oceniło wysoko poziom szczęścia, aż 43%
doświadczyło wysokiego poziomu lęku
7
. Powyższe wyniki pokazują, iż Ukraińcy znajdują się w
poważnym kryzysie psychospołecznym i wojna odciska na nich negatywne piętno.
3
Генеральний штаб ЗСУ. (2024) hps://www.facebook.com/GeneralSta.ua (pobrano 12.10.2024)
4
Ilu rosyjskich żołnierzy zginęło na wojnie? (2025). hps://www.pap.pl/aktualnosci/ilu-rosyjskich-zolnierzy-
zginelo-na-wojnie?utm_source=chatgpt.com (pobrano 02.03.2025).
5
Pół miliona oar wojny w Ukrainie. Pod Bachmutem obrońcy stracili nawet 20 proc. Sprzętu.(2024).
hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Pol-miliona-oar-wojny-na-Ukrainie-Pod-Bachmutem-obroncy-stracili-
nawet-20-proc-sprzetu-8596937.html (pobrano 10.10.2024).
6
Rośnie liczba cywilnych oar na Ukrainie. (2024) hps://www.wnp.pl/rynki-zagraniczne/rosnie-liczba-
cywilnych-oar-na-ukrainie,829940.html (pobrano 11.10.2024).
7
Добробут українців під час війни. (2025).
hps://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=1498&page=1(pobrano 03.03.2025).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
12
Działania wojenne prowadzone przez Rosjan przeciw Ukrainie doprowadziły do
olbrzymiego kryzysu humanitarnego. Matki z dziećmi zostały zmuszone do ucieczki w celu
ratowania życia i szukania schronienia zagranicą. Od początku wojny polską granicę od strony
Ukrainy przekroczyło 25 mln uchodźców wojennych. Duża część przymusowych migrantów z
Ukrainy wróciła też przez polską granicę do swojego kraju. Według danych UNHCR (United
Naons High Commissioner for Refugees) na Ukrainę wróciło ponad 23 mln wojennych
uchodźców
8
. Aktualnie w państwach europejskich przebywa ponad 6 mln wojennych
emigrantów, w tym w Polsce pozostaje około 1 mln
9
.
Zaraz po inwazji rosyjskich wojsk w tym samym dniu na polsko-ukraińskich przejściach
zaczęli się pojawiać pierwsi uchodźcy wojenni. Szacuje się, iż w pierwszych miesiącach wojny
przybyło do Polski około 2 mln uchodźców wojennych czy raczej uchodźczyń z dziećmi z
Ukrainy
10
.
Polska jako bliski sąsiad Ukrainy udzielała wsparcia militarnego (dała najwięcej
czołgów), politycznego (premier Matusz Morawiecki i prezydent Andrzej Duda podróżowali po
całej Europie i do USA przekonywać innych przywódców do wsparcia militarnego walczącej
Ukrainy), humanitarnego (przyjmując miliony uchodźców oraz zapewniając im
bezpieczeństwo). Podrzeszowski port lotniczy w Jasionce stał się hubem przeładunkowym,
gdzie traają transporty z uzbrojeniem i dalej drogą lądową lub kolejową są dostarczane
walczącej Ukrainie.
W związku z powyższym można przyjąć, iż Polska jest państwem przyfrontowym. Od
wschodu posiada granicę z Ukrainą o długości 535 km, na terytorium, której trwają walki od
24.02.2022 roku
11
. O zwiększonym niebezpieczeństwie i zagrożeniu dla naszego państwa
płynącego z Ukrainy świadczy incydent z 15 listopada 2022 r. W Przewodowie na Lubelszczyźnie
8
Ukraine Refugee Situaon. (2024). hps://data.unhcr.org/en/situaons/ukraine (pobrano 11.10.2024).
9
Ukraine Refugee….wyd. cyt.
10
Długosz, P., Izdebska-Długosz, D. (2024). Uchodźczynie wojenne z Ukrainy. Dwa lata od inwazji. Lublin:
Wydawnictwo Academicon.
11
Wojna na Ukrainie trwa od 2014 r. kiedy to Rosja zaanektowała Krym i utworzyła swoje republiki na
wschodzie Ukrainy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
13
zginęło dwóch obywateli polskich pracujących w suszarni zboża na skutek uderzenia rakiety
produkcji rosyjskiej wystrzelonej z Ukrainy
12
.
Po tym incydencie pod Zamościem zostały rozlokowane baterie Patriot mające na celu
obronę przeciwlotniczą terenów przygranicznych. Systemu dostarczyły wojska niemieckie,
które stacjonowały na tym terenie przez rok. Ponadto od samego początku wojny i
zaangażowania portu lotniczego w Jasionce na terenie lotniska są rozlokowane identyczne
rakiety przeciwlotnicze nadzorowane przez amerykańską armię. Szacuje się, że na terenie
Polski stacjonuje około 10 tys. amerykańskich żołnierzy.
Kolejnym kierunkiem niosącym zagrożenie militarne jest Rosja i Białoruś. Polska
graniczy z Rosją od północy na długości 209 km – państwem agresorem wrogo nastawionym
do Polski oraz z Białorusią na długości granicy liczącej 418 km. Rosja, a przede wszystkim jej
sojusznik Białoruś prowadzi z Polską wojnę hybrydową i od lata 2021 r. bez przerwy wysyła
nielegalnych migrantów z Azji i Afryki na granicę. Presja migracyjna ze strony Białorusi znacznie
zaabsorbowała polskie służby mundurowe (Straż Graniczna, Wojsko Polskie, Policja). W 2021
r. Straż Graniczna odnotowała 39 700 prób nielegalnego przekroczenia granicy z terenu
Białorusi. W 2022 r. było 16 tyś. prób nielegalnego przekroczenia granicy polsko-białoruskiej.
W roku 2023 było około 26 tys. prób nielegalnego przekroczenia granicy
13
. Do 18 września 2024
r. wystąpiło 26 tys. prób i według ekspertów liczba ta będzie większa niż rok wcześniej
14
.
Warto dodać, iż działania migrantów na granicy polsko-białoruskiej zaczęły się
radykalizować. Przy wsparciu białoruskich służb migranci atakują pilnujących granicy żołnierzy.
Od początku roku rannych zostało 63 żołnierzy i jeden został zabity
15
. O zagrożeniu
pojawiającym się ze strony Białorusi świadczy też użycie broni palnej przez żołnierzy.
Ministerstwo Obrony Narodowej podaje, że od początku 2014 roku do 24.10.2024 roku zostało
12
Według ustaleń polskich służb, miała to być rakieta wystrzelona w celu zestrzelenia rosyjskich rakiet
nadlatujących na Lwów. W wyniku błędów ukraińskiej obrony przeciwlotniczej pocisk spadł na polskie
terytorium.
13
Zapora na granicy działa. Biznes na migrantach kwitnie. (2023).
hps://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/9226382,zapora-na-granicy-dziala-biznes-na-
migrantach-kwitnie.html (pobrano 07.10.2024).
14
Większa presja migracyjna na polsko-białoruskiej granicy. (2024). hps://infosecurity24.pl/sluzby-
mundurowe/straz-graniczna/wieksza-presja-migracyjna-na-polsko-bialoruska-granicy (pobrano 11.10.2024).
15
63 żołnierzy rannych na granicy z Białorusią w tym roku.(2024). hps://defence24.pl/polityka-obronna/63-
zolnierzy-rannych-na-granicy-z-bialorusia-w-tym-roku (pobrano 01.10.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
14
oddane 1609 strzałów, co średnio daje pięć oddanych strzałów ostrzegawczych dziennie w
kierunku szturmujących granicę migrantów
16
.
W związku z powyższym można stwierdzić, iż Polska od północy i wschodu posiada
granicę z państwami, które bezpośrednio prowadzą wojnę hybrydową lub na terenie, którego
są prowadzone działania wojenne. Przy czym należy pamiętać, że losy wojny rosyjsko-
ukraińskiej nie zostały do tej pory rozstrzygnięte i istnieje taka obawa, że Ukraina może
przegrać wojnę i Polską będzie otoczona od wschodu i północy przez wrogie państwa.
Celem niniejszej publikacji jest zapoznanie czytelnika z najnowszymi wynikami badań
sondażowych na temat psychospołecznych skutków wojny za wschodnią granicą oraz wojny
hybrydowej prowadzonej przez Rosję i Białoruś z Polską. Prowadzone badania miały na celu
opisanie różnych aspektów funkcjonowania polskiego społeczeństwa oraz wyjaśnienie
pojawiających się fenomenów za pomocą analizy korelacyjnej. Założeniem niniejszej analizy
jest próba pokazania tego co się dzieje ze społeczeństwem, jak ono reaguje w tych
niespokojnych, niepewnych, ryzykownych oraz pełnych napięć warunkach. Ramy czasowe
powyższych analiz obejmują pierwsze trzy lata wojny rosyjsko-ukraińskiej.
3. Teoretyczne przesłanki prowadzonych analiz
Społeczeństwo to duża wspólnota ludzi zamieszkujących określone terytorium,
nazwane państwem narodowym
17
. Z racji zamieszkiwania w państwie przyfrontowym można
polskie społeczeństwo nazwać społeczeństwem przyfrontowym. Można za Emilem
Durkheimem przyjąć, iż społeczeństwo stanowi niezależną rzeczywistość sui generis. Istnieje
na własnych prawach i wywiera przemożny wpływ na jednostki zamieszkujące określone
terytorium
18
. Społeczeństwo przyfrontowe jest par excellence społeczeństwem
podwyższonego ryzyka. Ulrich Beck w społeczeństwie ryzyka zwracał uwagę na nowe formy
ryzyka wytworzone przez modernizację, cywilizację, życie miejskie oraz eksploatację
16
Strzały na granicy z Białorusią. Jak często wojsko musi odpierać ataki migrantów? (2024).
hps://www.rp.pl/wojsko/art41346161-strzaly-na-granicy-z-bialorusia-jak-czesto-wojsko-musi-odpierac-ataki-
migrantow (pobrano 10.10.2024).
17
Giddens, A., Suon, F. (2014). Socjologia kluczowe pojęcia. Warszawa: PWN., s. 35.
18
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
15
przyrody
19
. Istotną cechą społeczeństwa ryzyka miało być brak przestrzennych, czasowych i
społecznych granic zagrożenia.
Jego aktualne kontury przybliżył Piotr Sztompka zwracając uwagę, iż dochodzi do
uniwersalizacji ryzyka, co ma oznaczać nowe rodzaje globalnych katastrof zagrażających
każdemu, niezależnie od statusu, przynależności etnicznej, posiadanej władzy. Pojawia się
globalizacja ryzyka, czyli rozszerzanie się obszarów ryzyka na duże segmenty populacji ludzkiej.
Widać też instytucjonalizację ryzyka polegającą na pojawieniu się organizacji z ryzykiem
wpisanym w ich funkcjonowanie. Widoczne też jest zjawisko reeksyjności ryzyka jako uboczny
efekt działań ludzkich
20
.
W społeczeństwie przyfrontowym może dochodzić do kumulowania się ryzyk i ich
wyostrzonej percepcji, co ma negatywny wpływ na kondycję psychospołeczną. Ryzyko wojny
zagraża każdemu niezależnie od płci, statusu, posiadanej władzy. Może się ono rozszerzyć na
Polskę oraz Państwa Bałtyckie.
Od wybuchu wojny na Ukrainie Polska oraz inne państwa musiały się zmierzyć z
ryzykiem katastrofy humanitarnej, udzielając pomocy i schronienia uchodźcom wojennym.
Polska jak i inne kraje udzielając walczącej Ukrainie pomocy wojskowej zwiększyły ryzyko ataku
odwetowego Rosji na cele wojskowe i cywilne, tak jak ma to miejsce na Ukrainie.
W społeczeństwie przyfrontowym pojawia się ryzyko wystąpienia zorganizowanej
przemocy, ryzyko pojawienia się ataku bronią atomową bądź rozprzestrzenienia się nad Polską
skażenia radiologicznego ze zniszczonych elektrowni atomowych na Ukrainie bądź ryzyko
zalania nielegalnymi imigrantami Polski przez Białoruś. Od samego początku wojny media
wzmagają poczucie zagrożenia wśród polskiego społeczeństwa strasząc, iż Polska będzie
następnym krajem, który zaatakuje Rosja, użyciem przez Rosjan broni jądrowej na Ukrainie czy
też różnymi doniesieniami, iż Rosja zamierza użyć broni jądrowej i uderzyć w cele wojskowe
pod Rzeszowem, w Warszawę i etc.
Kolejnym konstruktem opisującym specykę społeczeństwa przyfrontowego jest stres
psychospołeczny. Wybuch wojny z jednej strony wywołał panikę – ustawiały się długie kolejki
19
Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. Warszawa: Scholar.
20
Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Kraków: Znak, s. 97.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
16
po benzynę, do bankomatów i biur paszportowych. Pojawił się też strach, że po zajęciu Ukrainy
wojska rosyjskie wkroczą do Polski. Wybuch wojny na pełną skalę wywołał głęboką i nagłą
zmianę w życiu nie tylko mieszkańców Ukrainy. W sąsiednich społeczeństwach pojawiła się
niepewność, napięcie, niepokój, poczucie zagrożenia. Poza egzystencjonalnymi zagrożeniami
wojna związana była z pojawianiem się kryzysu energetycznego wywołującego wzrost cen
energii, paliw i kosztów życia. W konsekwencji pojawiła się duża inacja.
Opisywane powyżej zjawiska wpisują się w potoczną denicję stresu. Irena Heszen
podaje, iż stres ma dwa znaczenia. Jedno znaczenie dotyczy okoliczności zewnętrznych,
adresowanych do nas wymagań, obciążeń, przykrych wydarzeń, czy trudnych sytuacji, którym
musimy stawić czoła. Stresem jest też określane przeżywane napięcie, przykre reakcje,
nieprzyjemne przeżycia emocjonalne
21
. W pierwszym przypadku uwaga nakierowana jest na
bodziec wywołujący stres, a w drugim przypadku obserwuje się reakcję, czyli odpowiedź
organizmu na stres.
Według amerykańskich psychologów stres to zespół reakcji organizmu na bodźce, które
zakłócają stan równowagi i wystawiają na próbę lub przekraczają jego zdolność radzenia
sobie
22
. W wyniku zakłócenia równowagi, czyli różnego rodzajów stresorów pojawiają się
negatywne emocje.
Jan Strelau stres deniuje przez negatywne emocje o dużym natężeniu. Są to strach,
lęk, złość, wrogość oraz inne stany psychiczne wywołujące dyskomfort psychiczny, któremu
towarzyszą zmiany zjologiczne i biochemiczne wyraźnie przekraczające poziom
charakterystyczny dla spoczynkowego poziomu pobudzenia
23
.
Poza klasycznym ujęciem stresu warto zaprezentować koncepcję stresu Stevana
Hobfolla, która zawiera w sobie aspekty psychologiczne i społeczne. Według wymienionego
badacza stres pojawia się w okolicznościach związanych z groźbą utraty lub faktyczną utratą
zasobów niezbędnych do przetrwania jednostki – osadzonej w rodzinie, organizacji społecznej.
Ponadto ludzie inwestują to, co mają cennego, w nadziei na dalsze zyski, to stres można
21
Heszen, I. (2020). Psychologia stresu. Warszawa: PWN, s. 22.
22
Zimbardo, F., Gerrig, R. (2018). Psychologia i życie. Warszawa: PWN, s. 521.
23
Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań. Gdańsk: GWP, s.
152.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
17
przewidywać w sytuacji, gdy zainwestowanie zasobów nie przynosi satysfakcjonującego zysku,
co jest równoznaczne z poniesieniem straty
24
.
Wybuch wojny oraz wojna hybrydowa w znaczny sposób podnoszą ryzyko utraty
zasobów zdobytych w ostatnich latach. Niepewna i niespokojna sytuacja negatywnie wpływają
na koniunkturę i gospodarkę obniżając lub eliminując spodziewane zyski z zainwestowanych
zasobów. Gwoli ścisłości należy dodać, iż w uproszczeniu można zasoby dzielić na wewnętrzne
i zewnętrzne. Wewnętrzne to takie, jak poczucie własnej wartości, kompetencje zawodowe,
optymizm, poczucie kompetencji. Zasoby zewnętrzne to wsparcie społeczne, zatrudnienie,
status socjoekonomiczny
25
.
Wybuch wojny na Ukrainie był niewątpliwie poważnym bodźcem stresowym dla wielu
Polaków. Tym większa była siła jego rażenia, gdyż mało kto spodziewał się wojny na pełną skalę.
W wyniku nagłej zmiany społecznej wywołanej zbrojną agresją Rosji na Ukrainę doszło
do naruszenia psychospołecznej homeostazy. Ludzie gwałtownie zostali wyciągnięci z
bezpiecznego kokonu utkanego w ostatnich latach modernizacji. Poza utratą poczucia
bezpieczeństwa nastąpił krach przekonania, iż jednostka ma wpływ na swoje życie. A swoje
decyzje może opierać na tym, iż świat jest przewidywalny i poddany kontroli.
Poza utratą kontroli pojawiła się niepewność. Od samego początku wojny obawiano się,
że po pokonaniu Ukrainy wojska rosyjskie pójdą dalej na Wschód do Państw Bałtyckich i Polski.
W związku z tym pojawił się lęk przed utratą zdobytych zasobów ekonomicznych. Ostatnie 30
lat było czasem dorabiania się i bogacenia. W tym okresie wykształciła się klasa średnia, która
zgromadziła kapitał ekonomiczny oraz majątek. Po wybuchu wojny nastąpił szok i przerażenie.
Polacy jak też inne nacje przestraszyli się, że działania wojenne mogą zniweczyć ich
dotychczasowe wysiłki mające na celu wygodne i dostatnie życie.
Niepewność, przerażenie, ryzyko utraty zasobów zostały wzmocnione przez szybko
rosnące ceny paliwa, energii i gazu, czyli kryzys energetyczny wywołany wojną. Z jednej strony,
ceny energii i paliwa poszły w górę ze względu na rezygnację z zakupu surowców w Rosji. Z
drugiej strony, duża fala napływających do Polski uchodźców wzmagała lęk przed
24
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP, s. 72.
25
Tamże, s. 73.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
18
zapowiadanym w tamtym czasie wzrostem cen nieruchomości, wynajmu mieszkania czy
towarów pierwszej potrzeby.
Wymienione niebezpieczeństwa mogły wywoływać stres i niepokój ze względu na fakt,
że powyższe zmiany naruszyły społeczną homeostazę, wytrąciły polskie społeczeństwo z
dotychczasowego rytmu i przerwały jego dążenia do wzrostu i bogacenia się.
W sytuacjach trudnych ludzie starają się zabezpieczyć i dążą do zachowania zasobów.
Wtedy też pojawia się lęk przed mającą nastąpić nieuchronną stratą. A niestety strata bardziej
jest dotkliwa niż zysk.
Zachowania zmierzające do zachowania zasobów mogą się przejawiać ograniczeniem
wydatków konsumpcyjnych. W ostatnich dniach informowano, że spadła sprzedaż detaliczna
w wrześniu o 6,7%. Szczególnie mocno ucierpiała sprzedaż żywności, gdzie dynamika spadła z
minus 0,4 % do minus 7,6 % rok do roku
26
. Spadek wydatków na żywność może oznaczać utratę
zasobów przez Polaków. Jedni mogą ograniczać konsumpcję. Inni zaś mogą się zapożyczać, co
potwierdzają dane. Wskazują one na wzrost pozabankowych kredytów gotówkowych
(chwilówek) o 35% oraz podniesienie się ich wartości o 54%
27
.
Reasumując, Polacy stali się społeczeństwem przyfrontowym za sprawą trwającego od
ponad trzech lat koniktu wokół granic państwa. Społeczeństwo przyfrontowe można też
określić społeczeństwem podwyższonego ryzyka. W społeczeństwie tym istnieje ryzyko i
niebezpieczeństwo pojawienia się koniktu zbrojnego. Sam fakt bycia państwem
przyfrontowym wywołuje w mieszkańcach lęk, niepewność. Wojna oraz jej skutki
doprowadziły do naruszenia poczucia homeostazy oraz wywołały faktyczną utratę zasobów
bądź strach przed ich utratą.
Działania (wojna hybrydowa) podejmowane przez Białoruś i Rosję mają na celu
osłabienie państwa polskiego i wywołanie dezintegracji społecznej. Wojna prowadzona na
pełną skalę na terytorium Ukrainy oraz wojna hybrydowa są makrostresororami mogącymi
26
Gwałtowny spadek sprzedaży detalicznej. Eksperci szukają przyczyn. (2024).
hps://www.money.pl/gospodarka/gwaltowny-spadek-sprzedazy-detalicznej-eksperci-szukaja-przyczyn-
7084424492075616a.html (pobrano 01.12.2024).
27
Tomaszewski, R. (2024). Rośnie wartość i liczba pożyczek na polskim rynku pozabankowym.
hps://ntek.pl/rosnie-wartosc-i-liczba-pozyczek-na-polskim-rynku-pozabankowym/ (pobrano 01.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
19
wywołać atroę więzi społecznej, osłabić zaufanie do państwa i jego struktur, wzmocnić
anomię wśród społeczeństwa oraz doprowadzić do erozji kondycji psychospołecznej.
Niniejsze badanie ma na celu wyjaśnić czy wymienione zagrożenia wpłynęły
negatywnie na kondycję psychospołeczną polskiego społeczeństwa. Można założyć, iż po fazie
reakcji alarmowej, po fazie walki obecnie tkanka społeczna znajduje się w fazie wyczerpania,
co jest manifestowane przez złą kondycję psychospołeczną oraz negatywne postawy wobec
uchodźców z Ukrainy.
Najgorzej negatywny wpływ wojny na swoje życie będą oceniać respondenci zgadujący
się w deprywacji relatywnej. U nich to będzie można odnotować wzrost zaburzeń
psychicznych, negatywny stosunek do Ukraińców i negatywne nastawienie wobec uchodźców
wojennych.
Ponadto należy przypuszczać, iż respondenci z niewielką ilością zasobów
ekonomicznych, którzy w wyniku wojny doznali straty zasobów bądź obawiają się ich
uszczuplenia będą mieć gorszą kondycję psychiczną i bardziej negatywny stosunek do
uchodźców przymusowych z Ukrainy.
Respondenci mający duży dystans do Ukraińców oraz posługujący się negatywnym
stereotypem Ukraińca będą mieć negatywny stosunek do pomocy udzielanej Ukrainie i
ukraińskim uchodźcom wojennym.
Należy też założyć, że zaburzenia zdrowia psychicznego będą negatywnie wpływać na
stosunek do uchodźców wojennych z Ukrainy.
4. Metodologia badań
Prowadzone badania mają na celu diagnozę kondycji psychospołecznej polskiego
społeczeństwa. W związku z tym do zebrania materiału empirycznego zastosowano metodę
sondażową z techniką ankiety CAWI (Computer-Assisted Web Interview – wspomagany
komputerowo wywiad przy pomocy strony WWW). Badania na ogólnopolskiej próbie
panelistów w dniach 14-18 października 2024 roku zrealizował European Naonal Panels.
Próba do badań była dobierana metodą warstwowo-losową.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
20
W pierwszym etapie doboru próby określono kwoty na podstawie cech populacyjnych
(płeć, wiek, wielkość miejscowości zamieszkania i województwo). W drugim etapie w ramach
każdej z kategorii losowano respondentów w ramach operatów, którymi były społeczności
paneli, w taki sposób, by struktura próby odpowiadała strukturze populacji Polski. Wielkość
próby wyniosła 728 respondentów.
Narzędziem badawczym był kwesonariusz ankiety, w którym znalazły się wskaźniki
analizowanych zmiennych. Badania miały pozwolić na uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to
jaka jest kondycja psychospołeczna Polaków?
Prowadzony sondaż miał dać też odpowiedzi na pytania o to:
• Z jakich źródeł informacji korzystają Polacy?
• Czy wojna wpłynęła na sytuację ekonomiczną kraju i respondentów?
• Czy materialny poziom życia odpowiada aspiracjom i czy jest on podobny do tego, który
ma większość Polaków.
• Czy wojna wpłynęła na poziom życia, czy nastąpiła jego zmiana?
• Jaki jest stosunek do działań podejmowanych przez rząd, UE na rzecz Ukrainy?
• Jaki jest stosunek do uchodźców wojennych z Ukrainy?
• Jaka jest ocena wpływu uchodźców wojennych na kondycję państwa polskiego?
• Czy Polska powinna ograniczyć napływ uchodźców z Ukrainy?
• Jaki jest wizerunek Ukraińca w polskim społeczeńśtwie?
• Jaki jest stosunek do innych narodów?
• Czy Polska powinna przyjmować imigrantów z Azji i Afryki przybywających do Europy?
• Jaki jest poziom zaufania osobowego?
• Jaki jest poziom zaufania instytucjonalnego?
• Jakie są główne obawy Polaków?
• Jaki jest poziom dobrostanu psychologicznego?
• Jaki jest poziom stresu?
• Jaki jest poziom lęku i depresji w społeczeństwie?
• Czy Polacy w razie potrzeby walczyliby za ojczyznę?
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
21
5. Charakterystyka próby badawczej
5.1. Demograczne cechy
W badanej zbiorowości przebadano nieco więcej kobiet niż mężczyzn. Warto dodać, iż w
badaniach CAWI częściej ankiety wypełniają kobiety. W niniejszym panelu zadbano, aby próby
były proporcjonalne, adekwatne do struktury populacji.
Wykres 1. Płeć (w%)
W związku z tym, że w badaniach młodzieży zaobserwowano bardziej negatywne
postawy wobec uchodźców niż wśród dorosłych to postanowiono do próby włączyć więcej
młodzieży obniżając wiek respondentów do 15 lat. Dzięki temu łatwiej będzie można
porównywać wyniki w grupach wiekowych.
Średni wiek wśród badanej zbiorowości wynosił około M=47 lat. Mediana wieku
również liczyła 47 lat. Dominantą był wiek 39 lat. Najmłodszy respondent miał 15 lat, a
najstarszy 88. Warto dodać, iż zbiorowość badawcza była nieco starsza niż ogół Polaków.
Według GUS mediana dla polskiej populacji wynosi 42 lata
28
.
28
Demograa w Polsce. (2022). hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Demograa-w-Polsce-GUS-mediana-wieku-
to-42-lata-8455108.html (pobrano 01.12.2024).
54
46
Kobieta Mężczyzna
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
22
Wykres 2. Rozkład wieku
O tym, że w badanej próbie zgodnie ze strukturą wieku Polaków dominują starsi
respondenci świadczą dane z wykresu 3. Jedną trzecią próby stanowią respondenci w wieku
60 lat i wyższym. Relatywnie mniej jest najmłodszych osób w próbie.
Wykres 3. Kategorie wiekowe (w%)
Na wykresie 4 został zaprezentowany rozkład stanu cywilnego wśród respondentów. W
badanej zbiorowości dominują ankietowani będący w związkach małżeńskich. Co piąty
respondent jest singlem/singielką, co czternasty żyje w związku nieformalnym.
3
8
14
20
17
8
30
0
5
10
15
20
25
30
35
15 - 17 18 - 24 25 - 34 35 - 44 45 - 54 55 - 59 60+
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
23
Wykres 4. Stan cywilny (w%)
Większość ankietowanych deklarowało, że nie posiada dzieci. Z danych wynika, iż
najczęściej dominują rodziny nuklearne z jednym dzieckiem lub dwojgiem dzieci. Niewiele w
badanej zbiorowości jest dużych rodzin z większą liczbą dzieci.
Wykres 5. Liczba dzieci (w%)
19
50
14
87
12
0
10
20
30
40
50
60
18
13
51 1
62
0
10
20
30
40
50
60
70
Jedno Dwoje Troje Czworo Pięcioro lub
więcej
Nie mam
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
24
Charakterystyka miejsca zamieszkania badanych znajduje się na wykresie 6.
Respondenci pochodzą ze wszystkich typów jednostek osadniczych. Od obszarów wiejskich do
miast metropolitarnych.
Wykres 6. Miejsce zamieszkania (w%)
O prawidłowym doborze próby pod względem miejsca zamieszkania świadczy też
terytorialny rozkład respondentów. Na wykresie 7 widzimy, iż respondenci losowani do próby
pochodzą ze wszystkich województw. Tam, gdzie ich jest najwięcej (Mazowieckie i Śląskie)
mamy też ich większą reprezentację w próbie.
Wykres 7. Województwo z jakiego pochodzą respondenci (w%)
42
10
18 17
13
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Wieś Małe miasto (do 20
tys. mieszkańców)
Średnie miasto (od
20 do 99 tys.
mieszkańców)
Duże miasto (od 100
do 500 tys.
mieszkańców)
Wielkie miasto
(powyżej 500 tys.
mieszkańców)
8
55
3
6
8
15
2
5
3
6
11
34
9
4
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
25
5.2. Cechy statusowe
W badanej zbiorowości (wykres 8) dominują respondenci z wykształceniem średnim.
Jedna trzecia badanych legitymuje się wykształceniem wyższym. Niewielu jest w zbiorowości
ankietowanych z wykształceniem podstawowym i zawodowym.
Wykres 8. Wykształcenie (w%)
Na wykresie 9 zaprezentowano rozkład zmiennej ze względu na status zatrudnienia.
Większość respondentów jest zatrudniona na podstawie umowy o pracę. Jedna trzecia
badanych jest emerytami, rencistami. Co dziesiąty jest bezrobotny. Niewielu respondentów
jest zatrudniona na ,,umowach śmieciowych” oraz pracuje na własny rachunek.
Wykres 9. Sytuacja zatrudnienia (w%)
5
13
41
12
8
22
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Podstawowe,
gimnazjum
Zasadnicze Średnie Pomaturalne,
policealne
Licencjat Magisterskie
42
5
1
5
11
29
7
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Pracuję na umowę o pracę
Pracuję na umowę zlecenie
Pracuję na umowę o dzieło
Prowadzę własną działalność gospodarczą
Bezrobotny(-a)
Emerytka/rencistka
Uczeń lub student
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
26
Co piąty badany respondent był robotnikiem wykwalikowanym (wykres 10). Prawie
tyle samo wśród ankietowanych było techników i pracowników umysłowych. Podobna po
względem liczebności była reprezentacja pracowników z wyższym statusem zawodowym.
Generalnie badana próba jest zróżnicowana pod względem pozycji zatrudnienia.
Po uwzględnieniu podobieństw pozycji zawodowych utworzono nową zmienną status
zawodowy, gdzie niski status miało 34%, średni 47% i wysoki 19%.
Wykres 10. Status zatrudnienia (w%)
Na zakończenie charakterystyki społeczno-ekonomicznej respondentów zostanie
zaprezentowana ich tożsamość klasowa. Poproszono badanych, aby sami zaznaczyli swoją
przynależność klasową.
Z zebranych odpowiedzi (wykres 11) wynika, iż respondenci najczęściej uznają się za
klasę średnią. Co piąty respondent uważa się za klasę niższą średnią. Co szesnasty lokuje swoją
przynależność w klasie robotniczej. Niewielu widzi siebie w klasie wyższej. Co dziesiąty
respondent nie potra zająć stanowiska w kwesi swojej przynależności klasowej.
Odpowiedzi wskazują, iż najczęściej – biorąc pod uwagę wszystkie frakcje –
respondenci utożsamiają się z klasą średnią (72%). Zebrane informacje są podobne do tych
2
15
17
10
3
11
6
19
5
12
0246810 12 14 16 18 20
Dyrektor, prezes przedsiębiorstwa, wyższy…
Specjalista z wyższym wykształceniem, wolny…
Technik i pracownik umysłowy
Pracownik umysłowy niższego szczebla
Właściciel prywatnej firmy
Pracownik handlu i usług
Robotnik niewykwalifikowany
Robotnik wykwalifikowany
Rolnik
Inny
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
27
uzyskanych w badaniach CBOS, z których wynika, iż z klasą średnią identykowało się 77%
respondentów
29
.
Wyniki z niniejszych badań są bardzo zbieżne z tymi uzyskanymi przez CBOS za pomocą
mixed – mode
30
, co dodatkowo potwierdzać może rzetelność zrealizowanych badań
sondażowych przy zastosowaniu sondażu CAWI.
Warto dodać, iż sondażom online zarzuca się często, że ankiety wypełniają częściej
kobiety oraz respondenci z wyższym statusem społecznym. Dlatego są w nich
nadreprezentowane wyższe warstwy społeczne. Jednakże współcześnie w klasycznym sondażu
w domu respondenta poziom zwrotności próby wynosi około 40%, co znacznie obniża
reprezentatywność badań.
Wykres 11. Autoidentykacja klasowa (w%)
5.3. Zbieżność cech statusu
W poniższym podrozdziale zostaną zestawione ze sobą analizowane do tej pory
zmienne demospołeczne. Umożliwi to sprawdzenie występowania czynników zbieżności
statusu społecznego.
Wyniki analizy korelacyjnej zaprezentowane w tabeli 1 wskazują, iż cechy statusowe są
ze sobą powiązane. Wraz ze zwiększaniem się miejsca zamieszkania respondenci częściej
29
Omyła-Rudzka. M. (2020). Klasa niższa, średnia i wyższa. Charakterystyka w oparciu o autoidentykacje
Polaków. Warszawa: CBOS.
30
Użycie w badaniu sondażowym więcej niż jednej techniki gromadzenia danych przy wykorzystaniu tego
samego kwesonariusza (w sensie brzmienia i kolejności pytań), np: PAPI, CAWI, CATI.
16 19
45
8
1 1
10
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Klasa
robotnicza
Niższa klasa
średnia
Klasa
średnia
Wyższa
klasa
średnia
Klasa wyższa Inne Trudno
powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
28
uważali, że przynależą do klasy średniej oraz zajmowali wyższe pozycje zawodowe oraz
posiadali mniej dzieci. Prawdopodobnie w dużych miastach jest więcej miejsc pracy dla
profesjonalistów oraz zawodów związanych z białymi kołnierzykami (pracownicy biurowi).
Autoidentykacja klasowa jest skorelowana słabo z miejscem zamieszkania, mocniej
zaś z wykształceniem i pozycją zawodową. Nowa klasa średnia opiera się na wykształceniu
wyższym, a to zwiększa szanse uzyskania statusu profesjonalisty. Aczkolwiek nie należy
zapominać, iż klasa średnia jest bardzo pojemnym określeniem i obejmuje ona zarówno
przedsiębiorców jak też pracowników handlu i usług.
Pozycja zawodowa ankietowanych według poniższych analiz jest skorelowana z
miejscem zamieszkania, autoidentykacją klasową oraz wykształceniem. Zależność ta oznacza,
iż wykształcenie przekłada się na lepszą pracę i zajmowanie bardziej odpowiedzialnej funkcji.
Ankietowani o wyższym statusie zawodowym częściej uważają się za przedstawicieli klasy
średniej.
Tabela 1. Współczynniki korelacji dla zmiennych demospołecznych
Miejsce
zamieszkania
Wykształcenie
Liczba
dzieci
Klasa
społeczna
Pozycja
zawodowa
Miejsce
zamieszkania
0,01
-0,14**
0,08*
0,13**
Wykształcenie
0,01
0,01
0,30**
0,56**
Liczba dzieci
-0,14**
-0,10
0,08
0,03
Klasa społeczna
0,08*
0,30**
-0,08
0,35**
Pozycja
zawodowa
0,13**
0,56**
0,03
0,35**
α≤0,01**, α≤0,05*
Reasumując, badana zbiorowość ma stanowić reprezentację polskiego społeczeństwa.
Prowadzone analizy wskazują, iż badana próba jest zróżnicowana pod względem płci, wieku,
miejsca zamieszkania i zamieszkiwanego województwa. Dane wskazują, że badani są
zróżnicowani pod względem stanu cywilnego i liczby dzieci. Widoczne też są różnice w statusie
społecznym zarówno w obiektywnym jak też subiektywnym wymiarze.
Osoby lepiej wykształcone częściej uznają się za klasę średnią i częściej zajmują wyższe
pozycje zawodowe. Uzyskane wyniki wskazują, iż w polskim społeczeństwie funkcjonuje
zbieżność statusów. Jeśli ktoś posiada wyższe wykształcenie, to częściej będzie się uważał, iż
przynależy do klasy średniej oraz częściej będzie wykonywał role zawodowe cechujące klasę
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
29
średnią. Respondenci z wyższym statusem zamieszkują większe miasta, co jest związane z ich
poziomem aspiracji i możliwościami oferowanymi przez metropolie, w których jest więcej i
lepiej płatnych stanowisk dla profesjonalistów.
5.4. Kapitał społeczny i religijność
Kapitał społeczny w niniejszych analizach będzie rozumiany jako dostęp do społecznego
wsparcia, które najczęściej się przejawia posiadaniem bliskich osób zdolnych udzielić
jednostce pomocy, kiedy o to prosi. Pomoc może mieć charakter wsparcia emocjonalnego
oraz rzeczowego.
Na wykresie 12 widać odpowiedzi na dwa pytania ankiety. Pierwsze pytanie dotyczyło
tego, ile respondent zna osób, z którymi może porozmawiać o wszystkich swoich problemach.
Drugie było podobne i podejmowało liczbę potencjalnych osób mogących udzielić pomocy.
Należy założyć, że im większa jest liczba osób mogących udzielić wsparcia, tym wyższy jest
kapitał społeczny. Patrząc na wykres 12 można stwierdzić, iż poziom kapitału społecznego w
obu badanych aspektach jest podobny. Druga uwaga jest taka, iż respondenci posiadają sieci
społecznego wsparcia. Jedynie co piąty badany nie zna takich osób bądź trudno jest mu
odpowiedzieć, co może wskazywać na brak stosownych sieci społecznych. Ankietowani
najczęściej posiadają od dwóch do czterech zaufanych osób, na które mogą liczyć w razie
potrzeby.
Wykres 12. Liczba osób mogących porozmawiać oraz udzielić pomocy w razie potrzeby (w%)
10
17
24
29
6
2
12
8
15
25
29
8
2
13
0
5
10
15
20
25
30
35
Nie ma
nikogo
takiego
Jedna osoba Dwie osoby Trzy lub
cztery osoby
Pięć do
dziesięciu
osób
Więcej niż
dziesięć
osób
Trudno
powiedzieć
Rozmowa Pomoc
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
30
Na wykresie 13 został zaprezentowany rozkład religijności. Pond połowa badanych jest
wierząca. Co piąty respondent jest niezdecydowany, podobna liczebnie jest frakcja
niewierzących. 63% badanych można określić jako wierzący.
Wykres 13. Religijność (w%)
5.5. Orientacje polityczne
Pomiar orientacji politycznych pozwoli z jednej strony sprawdzić jakie postawy polityczne
dominują wśród polskiego społeczeństwa. Z drugiej strony poza diagnozą aktualnych
nastrojów politycznych zmienna ta posłuży do wyjaśnienia postaw wobec uchodźców.
Z danych uzyskanych na podstawie autodeklaracji (wykres 14) wynika, że w polskim
społeczeństwie orientacje centrowe preferuje 1/3 respondentów. Po lewej stronie sceny
politycznej swoje poglądy lokuje 27%. Po prawej stronie sceny politycznej swoje sympae
wybiera 41%.
Zatem można stwierdzić, iż w badanej grupie dominuje pluralizm światopoglądowy z
nachyleniem centrowo-prawicowym. Wśród badanych pojawiają się różne sposoby
pojmowania polityki i rozwiązań, jakie ona oferuje.
10
53
19 18
0
10
20
30
40
50
60
Głęboko wierzącą Wierzącą Niezdecydowaną Niewierzącą
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
31
Wykres 14. Orientacje polityczne (w%)
5.6. Podsumowanie
Analiza korelacyjna pozwala na sprawdzenie powiązań między zmiennymi
analizowanymi powyżej. Należy dodać, iż wskaźniki kapitału społecznego zostały dodane do
siebie i poddane analizie korelacyjnej.
Kapitał społeczny jak pokazują wyniki analizy jest skorelowany z identykacją klasową
oraz pozycją zawodową. Oznacza to, że respondenci lokujący swoje pozycje w wyższych klasach
częściej dysponują społecznym wsparciem. Analogicznie jest w przypadku statusu
zawodowego. Im on wyższy, tym większy kapitał społeczny.
Religijność jest skorelowana ze wszystkimi zmiennymi niezależnymi. Im większe miejsce
zamieszkania, tym religijność niższa. Wraz ze wzrostem wykształcenia spada poziom
religijności. Analogicznie jest z przynależnością klasową i pozycją zawodową. Wraz ze wzrostem
wartości tych zmiennych słabnie religijność.
Orientacje polityczne są skorelowane z wykształceniem, pozycją zawodową oraz
religijnością. Wraz ze wzrostem wykształcenia oraz statusu zawodowego rośnie orientacja
lewicowa. Wraz ze wzrostem poziomu religijności rośnie orientacja prawicowa.
Tabela 2. Współczynniki korelacji dla kapitałów, religijności i orientacji politycznych
Kapitał społeczny
Religijność
Orientacje polityczne
Miejsce zamieszkania
0,00
-0,08*
0,01
Wykształcenie
0,03
0,08*
-0,08*
Pozycja zawodowa
0,09*
0,12**
-0,16**
56
98
31
12
78
4
10
0
5
10
15
20
25
30
35
1 -
Lewica
2 3 4 5 6 7 8 9 10 -
Prawica
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
32
Identyfikacja klasowa
0,14**
0,10**
-0,04
Religijność
0,05
-0,33**
Orientacje polityczne
0,06
-0,33**
α≤0,01**, α≤0,05*
Podsumowując charakterystykę badanej zbiorowości należy stwierdzić, iż jest ona
zróżnicowana pod względem demogracznym, ekologicznym, społecznym, zawodowym. Jest
to istotne, gdyż interesuje nas uchwycenie wpływu wojny na wszystkie elementy struktury
społecznej. Wyniki analizy korelacyjnej wskazują na istnienie zbieżności cech statusowych
wśród badanych. Jeśli ktoś ma wyższe wykształcenie to zajmuje wyższą pozycję zawodową oraz
identykuje się z klasą średnia oraz posiada kapitał społeczny. Ujawnione zależności mogą
świadczyć o tym, iż na górnych piętrach społecznej drabiny kumulują się zasoby, a na niższych
szczeblach brakuje kapitału ekonomicznego, kulturowego, społecznego.
W sytuacji skumulowanego kryzysu wywołanego negatywnymi konsekwencjami wojny
może dojść do pogłębienia się nierówności społecznych i wzrostu politycznej polaryzacji. Kryzys
ekonomiczny, brak zasobów lub ich wyraźne uszczuplenie mogą negatywnie wpływać na
kondycję psychospołeczną, co w konsekwencji będzie wiązało się z wzrostem lęku,
niepewności i może prowadzić do wzrostu negatywnych postaw wobec ukraińskich uchodźców
wojennych czy generalnie wobec obcych w naszym kraju. Można też spodziewać się, iż w
przyszłości na scenie politycznej będą dominować pare z prawej strony sceny politycznej.
6. Konsumpcja medialna
Po charakterystyce społeczno-ekonomicznej zostanie zaprezentowana konsumpcja
medialna Polaków. Innymi słowy, odpowiedzi prezentowane na wykresie 15 wskażą na główne
źródła informacji o świecie, z których korzystają respondenci.
Ankietowani zaznaczali częstość korzystania z mediów w skali od 1 – brak korzystania, do
6 – korzysta codziennie albo częściej.
Uzyskane dane pokazują, iż respondenci uzyskują informacje o rzeczywistości społeczno-
politycznej głównie z mediów społecznościowych, stron internetowych i telewizji. Często też
korzystają z przekazywanych informacji przez radio. Najrzadziej korzystają z podcastów, prasy
drukowanej oraz oglądania telewizji przez internet.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
33
Uzyskane wyniki świadczyć mogą o zindywidualizowanym odbiorze informacji i
funkcjonowaniu respondentów w tzw. ,,bańkach medialnych”. Jednostka wybiera tylko te
media, które pokazują świat zgodny z jej światopoglądem i orientacją polityczną. Algorytmy
korzystające z wiedzy o preferencjach użytkownika dostarczają i selekcjonują przekazy
dostosowane do preferencji użytkownika. W konsekwencji prowadzi to do polaryzacji
kulturowej społeczeństwa.
Należy też stwierdzić, iż dominacja treści przekazywanych przez media społecznościowe
podnosi ryzyko narażenia odbiorców na dezinformację oraz fake news. Jest to istotna kwesa,
gdyż w wojnie hybrydowej prowadzi się również „wojnę informacyjną” i próbuje się wywierać
wpływ na opinię publiczną wrogiego państwa. Jest to jedyny sposób, w jaki mogą docierać ze
swoim przekazem władze Rosji czy Białorusi, gdyż zostało zablokowane nadawanie mediów z
tych państw.
Z danych wynika, iż są już „policzone dni” tradycyjnej prasy. Większość treści jest czytana
w elektronicznych wydaniach gazet i na portalach internetowych. Gros respondentów ma
dostęp do informacji w swoim telefonie i może cały czas śledzić to co się dzieje (w pracy, w
drodze do pracy, w domu). Badani respondenci są podłączeni do sieci i ona poza telewizją
dostarcza im największą porcję informacji.
Wykres. 15. Częstotliwość korzystania z mediów
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
34
7. Sytuacja ekonomiczna
Czułym barometrem kondycji społeczeństwa przyfrontowego jest sytuacja materialna. Z
jednej strony, może pojawiać się „Pun inacja” oznaczająca wzrost cen surowców
energetycznych w wyniku nałożenia przez Polskę i inne państwa sankcji gospodarczych na
Rosję. Nowe źródła energii, gazu, ropy naowej są droższe, od tych sprowadzonych do tej pory
z Rosji, co w konsekwencji przekłada się na wzrost cen na rynku. Z drugiej strony, ze względu
na przyfrontowe położenie Polski z rynku mogą się wycofywać inwestorzy oraz brak będzie
nowych inwestorów ze względu na obawy i duże ryzyko przeniesienia koniktu zbrojnego na
teren Polski. W konsekwencji to osłabi gospodarkę i spadek siły nabywczej konsumentów.
Innym istotnym czynnikiem jest napływ tańszych towarów rolnych z Ukrainy oraz usług rm
przewozowych. Polscy przedsiębiorcy są zmuszeni do ograniczenia działalności, gdyż nie są w
stanie sprostać konkurencji, której nie obowiązują reguły rynku Unii Europejskiej.
W konsekwencji braku stabilności, niepewności ekonomicznej, nierównej konkurencji ze
strony Ukrainy może dojść do spowolnienia gospodarczego oraz recesji, która uderzy
bezpośrednio w siłę nabywczą gospodarstw domowych i zagrozi bezpieczeństwu
ekonomicznemu społeczeństwa.
7.1. Ocena poziomu życia
Pytani respondenci o poziom życia rodziny (wykres 16) najczęściej odpowiadają, iż jest
on przeciętny lub dobry. Tylko co dwunasty respondent zaznaczył, iż jest on zły.
Większość badanych Polaków nie potra jednoznacznie ocenić własnej sytuacji
materialnej widząc zarówno jej dobre i jak też złe strony. Niewątpliwie w badanej grupie
bogatsi przeważają zdecydowanie nad biednymi.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
35
Wykres 16. Ocena sytuacji materialnej rodziny (w%)
Sytuacja ekonomiczna jest dobra. Stanowi ona mocny punkt kondycji społeczeństwa.
Jednakże powyższe wyniki można też interpretować w ten sposób, iż prawie połowa badanych
ma niepewną sytuację materialną. W razie ewentualnych turbulencji i zawirowań
gospodarczych związanych z wojną ci respondenci mogą być nimi bardziej dotknięci.
7.2. Ocena wpływu wojny na własna sytuację nansową i
wpływu na sytuację gospodarczą państwa
Wojna a szczególnie długi czas jej trwania oraz bardziej i mniej widoczne skutki
ekonomiczne, społeczne, polityczne są traktowane jako makrostresor. W jej wyniku ludzie
mogą tracić niezbędne do życia zasoby
31
. Nie tylko strata, ale sama antycypacja straty bądź
niemożność uzyskania stopy zwrotu z inwestycji wywołuje stres. Można też wskazać, iż po
stresie pierwotnym polegającym na szoku wywołanym wybuchem wojny pojawia się stres
wtórny polegający na pogorszeniu się warunków życia tj. utracie części zasobów.
Na pytanie o to czy wojna ma skutki nansowe dla respondenta głosy się podzieliły na
niemalże trzy równe grupy. Jedna trzecia uważa, że tak, nieco więcej niż jedna trzecia, iż nie.
Podobna liczebnie grupa nie wie, jak to ocenić.
W pytaniu o to czy ma ona skutki gospodarcze dla Polski widać zdecydowanie, iż większość
badanych zgadza się z tym stanowiskiem.
31
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura ….wyd. cyt.
12
46
42
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
50
Zła Trochę zła, trochę dobra Dobra
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
36
Wykres 17. Ocena wpływ nansowego i gospodarczego wojny (w%)
Respondenci są bardziej skłonni przypisywać oddziaływanie wojny na gospodarkę niż swoje
budżety domowe. Jednakże, jeśli wojna jest czynnikiem pogarszającym sytuację gospodarczą
w kraju, to musi to też mieć wpływ na dochody i wydatki gospodarstw domowych. Znowu
należy założyć, iż niezdecydowani w dłuższej perspektywie czasowej mogą jednak
zaobserwować, iż konsekwencje wojny uszczupliły ich zasoby ekonomiczne.
7.3. Ocena poziomu życia za pomocą drabiny Cantrila
W powyższych pytaniach określono tylko postrzeganie wpływu wojny na gospodarkę i
osobiste nanse zakładając, że jest on raczej negatywny. Jednakże potrzebne są kolejne
pomiary, aby zbadać kierunek oddziaływania wojny.
W związku z tym za czuły wskaźnik oceny poziomu życia jest uważana drabina Cantrila
posiadająca dziesięć szczebli od 1 do 10. Mierzy ona poznawczy aspekt dobrostanu
32
.
Respondenci są proszeni o ulokowanie swoich odczuć związanych z poziomem życia na tej
drabinie.
32
Mazur, J. Małkowska-Szkutnik, A. Oblacińska, A. Kołoło, H. (2009). Drabina Cantrila w badaniach stanu
zdrowia i nierówności w zdrowiu uczniów w wieku 11-18 lat. Problemy Higieny Epidemiologicznej (90) 3, s. 355-
361.
30 35 35
74
7
19
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Tak Nie Nie wiem
Dla respondenta Dla Polski
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
37
W niniejszych badaniach proszono o ocenę jakości życia w trzech momentach czasowych:
przed wojną, obecnie oraz po zakończeniu wojny. Na wykresie 18 są podane rozkłady
procentowe ocen.
Uzyskane rezultaty pokazują, iż większość badanych wysoko ocenia swój poziom życia,
lokuje się na szczeblach od 6 do 10. W środkowej części skali swoje miejsce widzi co piąty
respondent. Na niższych pozycjach plasuje się niewielka część respondentów.
Z porównania wynika, iż wojna w niewielkim stopniu wpłynęła na spadek poziomu życia.
Lepiej to będzie widoczne w kolejnej analizie, gdzie zostaną wykorzystane średnie.
Wykres 18. Ocena poziomu życia na drabinie Cantrila (w%)
Według analizy średnich wyników (wykres 19) badani określili swój poziom życia przed
wybuchem wojny na Ukrainie (na skali od 1 do 10) na 6,49. W dniu badania ten poziom nieco
spadł i swoją pozycję ulokowali na 6,07. Po skończeniu wojny ma on nieco wzrosnąć do 6,40.
Wyniki uzyskane na drabinie Cantrila pokazują, iż jakość życia jest nieco wyższa niż
przeciętna, aczkolwiek nie jest ona najwyższa. Raczej badanym żyje się lepiej niż przeciętnie,
co można zinterpretować, iż widoczne jest zadowolenie z warunków i tego co się osiągnęło w
życiu.
12
17 13
19 22 22
69
61 65
0
10
20
30
40
50
60
70
80
przed wojną obecnie po wojnie
1-4 5 6-10
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
38
Z porównania między obecną sytuacją a tą przed wojną wynika, że wojna w
nieznacznym stopniu mogła wpłynąć na obniżenie poziomu życia. Jednak jakiś dyskomfort
pojawił się wśród badanych.
Po zakończeniu wojny respondenci przewidują wzrost poziomu życia, jednakże nie
wróci on do stanu przed wojną.
Można tę tendencję potraktować, iż polskie społeczeństwo w wyniku wojny zostało w
niewielkim stopniu narażone na spadek jakości życia. Nastąpiło pewne niewielkie tąpnięcie.
Jednakże respondenci odczuwają zmianę na gorsze. Można też stwierdzić, iż wojna dla
większości stała się stresem powodującym poczucie straty cennych zasobów i wywołała
uszczerbek w kondycji społeczeństwa. Co istotne to fakt, że nie pojawiło się złudzenie
optymistyczne (iż jest lepiej niż było, a będzie jeszcze lepiej) mające miejsce w przypadku
badania tym narzędziem
33
. Raczej obserwujemy złudzenie pesymistyczne wskazujące na to, iż
obecnie jest gorzej niż było i nawet po zakończeniu wojny nie będzie lepiej niż przed jej
wybuchem.
Wykres 19. Ocena poziomu życia w trzech momentach czasowych (za pomocą średnich)
Chcąc poznać frakcje respondentów odczuwających zmiany w położeniu na drabinie
jakości życia między okresem sprzed wybuchu wojny a obecnym dokonano obliczeń odejmując
średnie oceny w czasie badania od tych sprzed wojny.
33
Boski, P. (2009). Kulturowe ramy zachowań społecznych. Warszawa: PWN, s. 256.
6,49
6,07
6,4
5,8
5,9
6
6,1
6,2
6,3
6,4
6,5
6,6
Przed wojną Obecnie Po wojnie
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
39
Z analizy porównawczej wynika, iż ponad połowa respondentów nie zaobserwowała
zmiany swojego poziomu życia (54%), jedna trzecia zaś doznała jego spadku (34%). Znaleźli się
też tacy, którzy w wyniku wojny poczuli wzrost jakości życia 12%.
Podsumowując analizę postrzeganego poziomu życia i jego ewentualnych zmian w trakcie
trwania wojny za naszą wschodnią granicą należy stwierdzić, iż potwierdzają się wcześniejsze
obserwacje, iż wojna w odczuciu badanych spowodowała niewielkie tąpnięcie w jakości życia.
Zastanawiać może fakt, że mimo niewielkiego subiektywnego spadku jakości życia jego
charakter wydaje się trwały, co potwierdza hipotezę, iż w wyniku wojny j jej skutków w polskim
społeczeńśtwie doszło do trwałej utraty zasobów wywołującej stres.
7.4. Deprywacja relatywna
Według Karola Marksa byt miał kształtować świadomość. Oznacza to mniej więcej, że
ekonomia a szczególnie posiadane zasoby materialne mają znaczą siłę w tworzeniu
społecznych postaw. Zakładamy, że w sytuacji kryzysowej hipoteza ta nabiera szczególnego
znaczenia.
Czynnik materialny może odgrywać znaczącą rolę w wyznaczaniu reakcji społecznych
na wojnę, stosunku do uchodźców i wielu kwesi społeczno-politycznych. Jednakże większe
znaczenie poza subiektywną oceną warunków materialnych może mieć tzw. deprywacja
relatywna, czyli poczucie względnego ekonomicznego upośledzenia
34
. Ona może wywoływać
frustrację, a ta prowadzić do agresji przejawiającej się w krytycznych i negatywnych postawach
wobec uchodźców.
Do pomiaru deprywacji relatywnej zostały wykorzystane skale z Diagnozy Społecznej
prowadzonej przez Janusza Czapińskiego
35
. Na wykresie 20 widoczne są odpowiedzi dotyczące
deprywacji aspiracyjnej.
34
Według Piotra Sztompki deprywacja relatywna to negatywna proporcja pomiędzy rzeczywistym poziomem
osiągnięć jednostki lub zbiorowości (jej standardu życia, szans życiowych, presżu) a poziomem oczekiwań i
aspiracji w tym zakresie. Sztompka, P. (2020). Słownik socjologiczny. Kraków: Horyzont Znak, s. 55.
35
Czapiński. J. (2000). Diagnoza społeczna. hp://www.diagnoza.com/
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
40
Z uzyskanych odpowiedzi wynika, iż jedna trzecia respondentów jest
usatysfakcjonowana poziomem życia. Całkowitą deprywację sygnalizuje 39%. Jedna trzecia zaś
połowicznie jest zadowolona z zaspokojenia swoich materialnych oczekiwań.
Wykres 20. Ocena materialnego poziomu życia w stosunku do posiadanych aspiracji (w%)
Drugi typ deprywacji relatywnej ma charakter relacyjny i jest związany z porównaniami
do poziomu życia innych ludzi o podobnym wieku i płci. Z uzyskanych danych wynika, iż co piąty
respondent uważa, iż lepiej się mu materialnie powodzi niż innym. Ponad 40% zaś jest
przekonanych, że ma taki sam poziom życia jak inni ludzie. Zaś 36% twierdzi, iż ich poziom życia
jest znacznie niższy niż mają inni.
Wykres 21. Ocena materialnego poziomu życia w stosunku do przeciętnej (w%)
11 11
17
30
21
7
3
0
5
10
15
20
25
30
35
Zupełnie nie
odpowiada
W
minimalnym
stopniu
odpowiada
W niewielkim
stopniu
odpowiada
W połowie
jest tak
dobry, jak
bym tego
chciał(a)
W znacznym
stopniu
odpowiada
Prawie
całkowicie
odpowiada
Odpowiada w
pełni lub
nawet jest
lepszy od
tego, czego
bym
pragnął/ęła
610
20
42
14
62
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Znacznie gorszy
niż przeciętnie
Gorszy niż
przeciętnie
Nieco gorszy niż
przeciętnie
Taki sam, jak
poziom
przeciętnego
mężczyzny (lub
przeciętnej
kobiety) w
moim wieku
Nieco lepszy niż
przeciętnie
Lepszy niż
przeciętnie
Dużo lepszy niż
przeciętnie
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
41
Uzyskane dane wskazują, iż około 30-40% ma poczucie względnego upośledzenia
materialnego, a prawie identyczna grupa pod względem liczebności połowicznie odczuwa
poczucie deprywacji. Można założyć, iż te frakcje będą najbardziej narażone na wpływ wojny
na ich funkcjonowanie w społecznej rzeczywistości.
7.5. Podsumowanie
W podsumowaniu ekonomicznych aspektów życia w społeczeństwie przyfrontowym
zostanie przeprowadzona analiza korelacyjna mająca na celu określenie czynników
wpływających na ocenę bytowych warunków życia.
Ocena sytuacji materialnej gospodarstwa domowego skorelowana jest z
wykształceniem, pozycją zawodową, identykacją klasową oraz kapitałem społecznym.
Uzyskana zależność świadczy o zbieżności czynników statusu. Osoby wykształcone, zajmujące
wyższą pozycję zawodową, identykujące się z klasą średnią lepiej oceniają swoją sytuację
materialną.
O tym, że wojna na Ukrainie ma wpływ na gospodarkę częściej byli przekonani
respondenci o prawicowych poglądach, wierzący, częściej to były kobiety oraz respondenci
intensywniej korzystający z mediów.
O ile wpływ wojny na gospodarkę kraju był skorelowany słabo z trzema zmiennymi
niezależnymi o tyle przekonanie o znaczeniu toczonej wojny na nanse gospodarstwa
domowego był znacznie częściej powiązany ze zmiennymi niezależnymi. Oddziaływanie wojny
na swoją sytuację nansową częściej obserwowali respondenci z mniejszych miejscowości,
zajmujący niższe stanowiska w pracy, częściej identykujący się jako klasa niższa, bardziej
religijni, o prawicowych poglądach, z niższym kapitałem społecznym, częściej to były kobiety.
Zaobserwowano jeszcze, że wraz z konsumpcją medialną rośnie nieznacznie poczucie wpływu
wojny na nanse.
Oznacza to, że ekonomiczne skutki wojny mogły uderzyć w biedniejszych
respondentów, którzy zajmują niższe pozycje społeczne, mają mniejsze zasoby.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
42
Tabela 3. Współczynniki korelacji ekonomicznych aspektów życia
Ocena
sytuacji
materialnej
Wpływ
wojny na
gospodarkę
Wpływ
wojny na
nanse
Bilans
jakości życia
Deprywacja
aspiracyjna
Deprywacja
relacyjna
Miejsce
zamieszkania
0,00
0,07
0,07*
0,04
0,06
0,09**
Wykształcenie
0,12**
0,03
0,00
0,03
0,12**
0,11**
Pozycja
zawodowa
0,11**
0,00
0,09*
0,06
0,10**
0,14**
Identykacja
klasowa
0,33**
0,03
0,09*
0,13**
0,31**
0,39**
Religijność
0,07
0,09*
0,16**
0,09*
0,00
0,04
Orientacje
polityczne
0,01
-0,11**
-0,13**
0,04
0,00
0,02
Kapitał
społeczny
0,22**
0,01
0,09*
0,16**
0,23**
0,26**
Płeć
0,03
0,08*
0,09*
0,03
0,10**
0,09*
Indeks
konsumpcji
medialnej36
0,04
-0,07*
-0,07*
0,02
0,13**
0,12**
α≤0,01**, α≤0,05*
Subiektywne odczucie spadku jakości życia jest skorelowane z identykacją klasową,
religijnością oraz kapitałem społecznym. Częściej odczuwały spadek jakości życia jednostki
lokujące się na dole społecznej drabiny, bardziej religijne oraz pozbawione kapitału
społecznego. Wsparcie społeczne i wyższa pozycja zabezpieczają przed poczuciem degradacji.
Deprywacja aspiracyjna jest skorelowana z gorszym wykształceniem, z niższą pozycją
zawodową, z identykacją z niższymi klasami oraz z niższym poziomem kapitału społecznego.
Częściej się pojawia wśród kobiet. Wraz ze wzrostem konsumpcji medialnej rośnie poczucie
zaspokojenia potrzeb. Oznacza to, iż respondenci ulokowani na wyższych piętrach drabiny
społecznej są bardziej usatysfakcjonowani z zaspokojenia swoich aspiracji.
Deprywacja relacyjna związana jest z mniejszą miejscowością w jakiej mieszkają
respondenci, z gorszym wykształceniem, z niższą pozycją zawodową, z poczuciem
przynależności do niższej klasy, z niższym kapitałem społecznym, częściej doświadczają jej
kobiety. Analogicznie jak w deprywacji aspiracyjnej konsumpcja medialna pozytywnie wpływa
na poczucie zaspokojenia potrzeb.
36
Indeks konsumpcji powstał na podstawie zsumowania odpowiedzi dotyczących częstości korzystania z
mediów. Im wyższa wartość, tym większa konsumpcja medialna.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
43
Oznacza to może, że w tzw. Polsce lokalnej ludzie się bezpośrednio znają i łatwiej jest
im swój stan posiadania odnosić do tego co mają sąsiedzi. Znowu jak poprzednio widać, iż im
jednostka jest wyżej ulokowana w społecznej hierarchii, tym bilans porównań jest dodatni.
Wyższa konsumpcja medialna może świadczyć, iż respondenci z wyższych warstw są też
bardziej zainteresowani otaczającą ich rzeczywistością. Może to jest też wskaźnik ich wyższej
aktywności. W obu przypadkach to kobiety są bardziej niezadowolone z porównań, co może
wskazywać, iż mają wyższe aspiracje niż mężczyźni.
Powyżej były analizowane zewnętrzne czynniki oceny warunków materialnych. Poniżej
(tabela 4) zaś znajdują się wyniki analizy korelacyjnej pokazujące wewnętrzne powiązania
pomiędzy zmiennymi opisującymi ocenę sytuacji gospodarczej.
Tabela 4. Współczynniki korelacji ekonomicznych warunków życia
Ocena
sytuacji
materialnej
Wpływ
wojny na
gospodarkę
Wpływ
wojny na
nanse
Bilans
jakości
życia
Deprywacja
aspiracyjna
Deprywacja
relacyjna
Ocena sytuacji
materialnej
0,02
0,22**
0,25**
0,53**
0,55**
Wpływ na
gospodarkę
0,02
0,40**
0,18**
0,09*
0,03
Wpływ na nanse
0,22**
0,40**
0,24**
0,18**
0,20**
Bilans jakości
życia
0,25**
0,18**
0,24**
0,21**
0,19**
Deprywacja
aspiracyjna
0,53**
0,09*
0,18**
0,21**
0,69**
Deprywacja
relacyjna
0,55**
0,03
0,20**
0,19**
0,69**
α≤0,01**, α≤0,05*
Wyniki analizy korelacyjnej wskazują, iż przekonania na temat wpływu wojny na
gospodarkę częściej są widoczne wśród respondentów dostrzegających znaczenie wojny na
swoje nanse, odczuwających spadek poziomu życia oraz mających poczucie deprywacji.
Oddziaływanie wojny na osobiste nanse jest mocniej odczuwalne wśród gorzej
oceniających sytuację materialną, doświadczających deprywacji relatywnej oraz negatywnie
oceniających bilans jakości życia.
Zaś poczucie obniżenia poziomu życia częściej się pojawiło wśród gorzej oceniających
sytuację materialną, dostrzegających wpływ wojny na gospodarkę i osobiste nanse oraz
mających poczucie deprywacji relatywnej.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
44
Reasumując, bardziej wrażliwe i czulsze na pojawiający się w wyniku wojny kryzys są
jednostki znajdujące się w gorszej sytuacji materialnej, mające poczucie deprywacji. Zgodnie z
przewidywaniami bardziej narażone na obniżenie jakości życia stały się osoby borykające się z
problemami materialnymi. Wojna mogła przyczynić się do zwiększenia nierówności
ekonomicznych i jej konsekwencje dotykają w większym stopniu ulokowanych na niższych
piętrach drabiny społecznej.
8. Zaufanie
Jak mawiał klasyk zaufanie to fundament społeczeństwa. W społeczeństwach o
wysokim zaufaniu łatwiej o współpracę i kooperację. W trakcie gwałtownych zmian i
pojawiających się kryzysów zaufanie słabnie, pojawia się anomia. Jak to ujmuje Anthony
Giddens i Philip Suon anomia to poczucie głębokiego niepokoju i lęku wynikające z
doświadczenia braku obowiązujących norm społecznych pojawiających się w okresach
szybkich przemian społecznych
37
. Wojna jest niewątpliwie gwałtowną zmianą społeczną, która
ma wpływ na różne elementy społecznego systemu.
Analizę zaufania zaczniemy od oceny zaufania uogólnionego (horyzontalnego)
polegającego na przekonaniu, że inni ludzie są wiarygodni i możemy ich obdarzyć zaufaniem.
Wyniki badania wskazują (wykres 22), iż badana zbiorowość jest nieufna. Zdecydowana
większość ma ograniczone zaufanie do innych. Tylko co czternasty badany cechuje się
zaufaniem osobowym.
37
Giddens, A., Suon, P. (2014). Socjologia kluczowe pojęcia…wyd. cyt.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
45
Wykres 22. Zaufanie osobowe (w%)
O niskim zaufaniu osobowym może decydować proces indywidualizacji oraz konkurencji
występujący w społeczeństwie kapitalistycznym. W sytuacji ograniczenia zasobów zaufanie
może spadać. Aczkolwiek należy pamiętać, iż w polskim społeczeństwie od lat można spotkać
niski poziom zaufania osobowego
38
.
Poniżej znajduje się skala na której było mierzone zaufanie instytucjonalne (wertykalne),
czyli zaufanie do wielkich organizacji, mas anonimowych funkcjonariuszy i reprezentantów
takich organizacji pełniących w nich zróżnicowane role społeczne.
Badana zbiorowość największym zaufaniem obdarzyła Wojsko Polskie, Straż Graniczną
oraz NATO. Struktury militarne mają zaufanie wśród prawie ¾ respondentów. Nieco niższym
zaufaniem cieszą się władze lokalne, Unia Europejska oraz policja. Około połowa
respondentów im ufa. Nieco niższe zaufanie mają respondenci wobec mediów prywatnych,
jednakże jest ono wyższe niż zaufanie do mediów państwowych (które po ich siłowym
przejęciu w grudniu 2023 r. przez nową władzę miały być inne, lepsze).
Niemalże podobny poziom zaufania badani deklarują do rządu, prezydenta, sądów,
mediów państwowych i kościoła. Co piąty badany ufa parom opozycyjnym tj. Prawu i
Sprawiedliwości oraz Konfederacji.
38
Diagnoza społeczna …wyd. cyt.
14
78
8
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
Większości ludzi można ufać Ostrożności nigdy za wiele Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
46
W warunkach zagrożenia bezpieczeństwa państwa i obywateli najwyższym zaufaniem
cieszą się struktury militarne. Jest to naturalny efekt wynikający z poczucia zagrożenia. Na co
dzień Polacy słyszą komunikaty o pilnowaniu granicy przez wojsko i Straż Graniczną. Wiedzą
też, że wojska amerykańskie stacjonują w Polsce i mają nas ochraniać przed ewentualnym
atakiem Rosji. Dlatego Polacy mają zaufanie, że te organizacje działają w ich interesie. Można
też stwierdzić, iż respondenci są skazani na zaufanie do służb mundurowych, gdyż nikt inny ich
raczej nie obroni przed ewentualnym atakiem wrogiej armii.
Wykres 23. Zaufanie instytucjonalne (w%)
Średnim zaufaniem cieszą się organizacje, które już nie są tak jednoznacznie kojarzone
z apolitycznością. Bo wydaje się, że ten czynnik może być kluczowy w określaniu zaufania.
Dobrze to widać po instytucjach, które są włączone i zaangażowane w bieżący konikt
polityczny w naszym kraju. Prawdopodobnie ciągłe walki i spory wewnątrz tych organizacji oraz
konikt między prawicą a lewicą z wykorzystaniem tych instytucji skazuje je na niski poziom
zaufania. Tutaj raczej działa zasada, że „my” mamy swoje instytucje i organizacje i im
bezgranicznie ufamy, gdyż tam są nasi ludzie, a „oni” mają swoje instytucje i tam są sami „źli
ludzie”, których nienawidzimy.
Wzajemne okładanie się polityczną pałką dwóch grup polityczno-ideologicznych
prowadzi do zaostrzających się podziałów społecznych, polaryzacji i postępującej anomii.
Można by rzec, iż ten mechanizm jest autodestrukcyjny i prowadzi do dezintegracji społecznej
oraz osłabienia państwa jako systemu społeczno-politycznego.
73 66 64
53 49 49
39 34 31 30 29 29 21
0
10
20
30
40
50
60
70
80
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
47
Dobrą ilustracją powyższego zjawiska jest to, iż w obliczu pojawiającego się zagrożenia
militarnego zamiast efektu agi czyli poparcia i jednoczenia się obywateli wokół rządu,
prezydenta Polacy jednoczą się wokół munduru, gdyż ten daje gwarancje bezpieczeństwa i
uśmierza lęk przed zagrożeniem zbrojną agresją Rosji i Białorusi.
Tabela 5. Współczynniki korelacji zaufania
α≤0,01**, α≤0,05*
Wyniki analizy korelacyjnej pozwalają dokładniej przyglądnąć się uwarunkowaniom obu
typom zaufania. Zaufanie osobowe jest skorelowane z większym miejscem zamieszkania, nieco
wyższym wykształceniem, identykacją z klasą średnią oraz wyższą pozycją zawodową. Innymi
słowy, respondenci ulokowani na wyższych piętrach drabiny społecznej mają wyższe zaufanie
osobowe.
Druga grupa zmiennych skorelowanych z zaufaniem ma charakter ekonomiczny.
Respondenci zadowoleni ze stanu posiadania i niemający poczucia deprywacji mają wyższy
poziom zaufania. Ankietowani, którzy są przekonani, że wojna nie wpływa na gospodarkę i
nanse mają wyższy poziom zaufania. Ci co widzą pozytywną zmianę w swojej jakości życia po
wybuchu wojny również mają większe zaufanie osobowe.
Generalnie zaufanie do drugiego człowieka jest funkcją życiowego powodzenia.
Respondentom, którym się powodzi łatwiej jest przyjmować zakłady, iż inni ludzie są dobrzy,
pozytywnie nastwieni do nas i etc.
Zaufanie
osobowe
Zaufanie
instytucjonalne
Miejsce zamieszkania
0,13**
0,18**
Wykształcenie
0,07*
0,05
Pozycja zawodowa
0,11**
0,09*
Identykacja klasowa
0,11**
0,02
Religijność
0,02
0,03
Orientacje polityczne
0,06
0,00
Kapitał społeczny
0,07
0,10**
Płeć
0,02
0,15**
Wiek
0,02
0,28**
Indeks konsumpcji
medialnej
0,03
0,17**
Ocena sytuacji materialnej
0,05
0,06
Wpływ na gospodarkę
0,16**
0,00
Wpływ na nanse
0,08*
0.07*
Bilans jakości życia
0,09*
0,00
Deprywacja aspiracyjna
0,13**
0,12**
Deprywacja relacyjna
0,11**
0,09*
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
48
W przypadku zaufania instytucjonalnego rolę odgrywa miejsce zamieszkania, pozycja
zawodowa oraz kapitał społeczny. Wyższym zaufaniem instytucjonalnym cechują się jednostki
zamieszkujące w mieście, z wyższym statusem zawodowym oraz mające wyższy poziom
kapitału społecznego. Dane wskazują też, iż wyższe zaufanie mają starsi, częściej mężczyźni,
częściej korzystający z mas mediów. Wyższe zaufanie jest skorelowane z brakiem deprywacji
relatywnej.
Przyjmuje się, iż zaufanie jest jednym z kapitałów, tak jak pieniądz, zdrowie, uroda. Wyższy
poziom zaufania wśród ludzi z wyższym statusem należy tłumaczyć tym, iż mają oni więcej
zasobów, co podnosi ich samoocenę oraz skłania do podejmowania ryzyka związanego z
zaufaniem wobec innych osób. Wyższy poziom zasobów czyni jednostkę bardziej otwartą,
optymistyczną, przychylnie nastawioną do świata. Osoby z wyższym statusem obdarzają innych
wyższym zaufaniem, gdyż sami są darzeni zaufaniem i tutaj występuje mechanizm zwrotny.
Zdobycie zaufania innych zachęca do okazywania ufności innym
39
.
Warto jeszcze zwrócić uwagę, iż jednostki odczuwający deprywację relatywną mają niszy
poziom zaufania osobowego i instytucjonalnego. Tutaj może być tak jak pisze Piotr Sztompka:
,,im bardziej nożyce nierówności się rozchodzą, tym większy jest ładunek wzajemnej nieufności
i odmawiania wiarygodności drugiej warstwie”
40
. Poczucie deprywacji wywołuje frustrację a
ta uderza negatywnie w podstawę społecznej więzi. Tym samym znajdujemy w powyższych
analizach potwierdzenie, iż kryzys ekonomiczny i bezpieczeństwa może rykoszetem uderzyć
kondycję moralną polskiego społeczeństwa dokonując jego dalszej erozji.
Warto dodać, iż w tym celu są również od początku 2021 r. prowadzone działania Rosji za
pomocą wojny hybrydowej. Osłabienie społecznej spójności, wywołanie czy też raczej
pogłębienie społecznej dezintegracji czyniące społeczeństwo słabe i podatne na manipulacje
są bardzo oczekiwane przez wrogie mocarstwo.
39
Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Kraków: Znak, s. 283.
40
Sztompka, P. (2023). Wiarygodność. Kraków: Znak Horyzont, s. 280.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
49
9. Przedmioty obaw
W społeczeństwie przyfrontowym pojawiają się różne zagrożenia od ryzyka
rozprzestrzenienia się koniktu z Ukrainy na Polskę oraz inne państwa, przez presję migracyjną
aż po niekorzystne działania Unii Europejskiej wobec naszego kraju.
Do pomiaru obaw respondentów wykorzystano pytanie z kafeterią odpowiedzi prosząc
badanych o zaznaczenie trzech największych zagrożeń.
Na wykresie 20 widoczne są główne obawy Polaków. Na pierwszym planie jest lęk przed
przeniesieniem wojny do Polski oraz lęk przed inacją. Prawie jedna trzecia badanych obawia
się, że może zostać wykorzystana broń jądrową w wojnie na Ukrainie. Co czwarty respondent
obawia się wzrostu liczby imigrantów z Azji i Afryki chcących dostać się do naszego kraju.
Podobny odsetek badanych niepokoi się, że zwiększy się fala uchodźców wojennych z Ukrainy
do Polski.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
50
Wykres 24. Najważniejsze zagrożenia (w%)
41
Co czwarty respondent zaś obawia się, iż wzrośnie niechęć i wrogość naszych obywateli
do uchodźców z Ukrainy. Co piąty obawia się zniszczenie elektrowni atomowej w Zaporożu i
skażenia radioaktywnego, które może do nas dojść.
W niewielkim stopniu emocje zagrożenia, strachu są wyzwalane przez wewnętrzny
konikt polityczny w kraju oraz relacje Polski z Unią Europejską. Nie mają ankietowani obaw
przed utratą pracy i bezrobociem.
Podsumowując, można skonkludować, iż wojna hybrydowa Rosji i Białorusi przeciwko
Polsce przynosi efekty. Ma ona na celu sianie strachu i zamętu wśród społeczeństwa prowadząc
do jego dezorganizacji i osłabienia społecznego organizmu. Polacy są pod wpływem wojennego
41
Odsetki nie sumują się do 100% ponieważ można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź.
40
36
28
26
23
22
18
13
13
13
10
9
8
8
7
5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
Wojna z Ukrainy zostanie przeniesiona do naszego kraju
Wzrośnie inflacja i wzrosną ceny
W wojnie w Ukrainie Rosjanie wykorzystają broń jądrową
Wzrośnie liczba imigrantów z Afryki i Azji chcących się dostać do
naszego kraju
Zwiększy się fala uchodźców z Ukrainy do naszego kraju
Wzrośnie niechęć i wrogość naszych obywateli wobec ukraińskich
uchodźców
Elektrownia jądrowa w Zaporożu zostanie zniszczona i skażenie
radioaktywne dotrze do nas
Zradykalizują się działania opozycji politycznej i jej sympatyków
Wystąpią zamieszki, uliczne awantury wywołane przez opozycję i
jej zwolenników
Unia Europejska będzie podejmować niekorzystne decyzje wobec
naszego państwa
Państwo i jego instytucje będą niszczone przez obóz rządzący
Powróci pandemia i wzrośnie śmiertelność na COVID-19
Utracę pracę, wzrośnie bezrobocie
Wzmogą się działania antydemokratyczne przez ludzi sprawujących
władzę
Nasz kraj zostanie pozbawiony suwerenności przez Unię
Europejską
Nasz kraj wyjdzie z Unii Europejskiej
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
51
stresu przejawiającego się strachem przed wojną na terytorium Polski, atomową zagładą i
wzrostem cen. Wszystkie powyższe czynniki są konsekwencją toczącego się koniktu zbrojego
na terytorium Ukrainy. Ponadto strach jest potęgowany przez wojnę hybrydową i
wykorzystywanych w niej nielegalnych imigrantów. Zewnętrzne poczucie zagrożenia wywołuje
w ludziach stres. Prowadzi on do mobilizacji organizmu, którego celem jest walka bądź
uniknięcie zagrożenia.
Antycypacja powyższych zagrożeń jest stresogenna, ponieważ znamionuje niepewność,
napięcie. Ponadto w wyniku pojawiających się ryzyk rośnie prawdopodobieństwo utraty
zgromadzonych przez jednostki zasobów. Pojawiający się kryzy bezpieczeństwa utrudnia
realizację założonych celów życiowych i czyni niepewnym zwrot z już zainwestowanych
zasobów. A na domiar tego mieszkańcy w państwie przyfrontowym muszą żyć w
permanentnym poczuciu zagrożenia i podwyższonego ryzyka uświadamianego im codziennie
przez medialne doniesienia.
10. Kondycja psychiczna Polaków
Wydaje się, że wybuch wojny na Ukrainie był traumą nie tylko dla Ukraińców i ich rodzin
rozsianych po całym świecie, ale dla mieszkańców wielu państw, szczególnie tych graniczących
z Ukrainą oraz Rosją, Białorusią.
Z jednej strony, doszło do naruszenia poczucia bezpieczeństwa, przekonania, że świat
jest bezpieczny, ustabilizowany, że przyszłość jest przewidywalna a jednostka sprawuje
kontrolę nad swoim życiem. Z drugiej strony, wojna wywołała szok poprzez dużą skalę
zniszczeń, przemocy, bólu, cierpienia zadawanego ludności cywilnej. Zbrojny napad Rosji
przeciwko sąsiedniemu państwu niemalże w samym centrum Starego Kontynentu przywołał
pamięć zbrodniczych ideologii i ich niszczycielskiej siły w postaci dwóch wojen światowych i
wielu pomniejszych koniktów, gdzie ginęli ludzie. Niektórym wojna za naszą wschodnią
granicą przywołała nie tak dawne bratobójcze walki na Bałkanach.
Na szok i stres wywołany samym wybuchem wojny nakłada się jeszcze stres
adaptacyjny wywołany głęboką zmianą w skali makro. Pojawiły się problemy gospodarcze, do
Polski napłynęła duża fala uchodźców wojennych z Ukrainy. Nastąpił wzrost cen towarów i
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
52
surowców ze względu na wprowadzone sankcje gospodarcze wobec Rosji. Wzrosły koszty
życia. Jednocześnie Polska będąca państwem przyfrontowym i poddana wojnie hybrydowej
stała się mniej bezpiecznym krajem do życia.
Obecnie upłynęło prawie trzy lata od inwazji Rosji na Ukrainę i można by rzec, iż to
długotrwałe napięcie stresowe mogło w znaczny sposób osłabić kondycję psychiczną polskiego
społeczeństwa. Dlatego też należy baczniej się przyglądnąć kondycji psychicznej Polaków.
10.1. Dobrostan psychologiczny
Analizę kondycji psychicznej zaczniemy od analizy poziomu zadowolenia z życia (wykres
25). Według uzyskanych danych ¾ respondentów jest zadowolonych z życia. Jedynie prawie co
piąty respondent deklaruje niezadowolenie ze swojego życia. Niewielu respondentów nie
potra ocenić swojego dobrostanu.
Wykres 25. Zadowolenie z życia (w%)
Zdecydowana większość Polaków jest zadowolona z życia, na co też wskazują wyniki
badań CBOS. Wybuch wojny na Ukrainie nie wywołał żadnych zmian w dobrostanie,
podobnie jak pandemia Covid-19
42
.
Dzieje się tak, ponieważ jak pokazuje cebulowa teoria szczęścia, każdy człowiek jest
wyposażony w naturalną armację życia. Owszem sytuacje zewnętrzne mogą wytrącić z
42
Czy na ogół jest Pan(i) zadowolony(a) ogólnie z całego życia? (2024).
hps://www.cbos.pl/PL/trendy/trendy.php?trend_parametr=zadowolenie_z_zycia (pobrano 01.12.2024).
4
14
63
12 7
0
10
20
30
40
50
60
70
Bardzo
niezadowolony(a)
Raczej
niezadowolony(a)
Raczej
zadowolony(a)
Bardzo
zadowolony(a)
Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
53
zaprogramowanego przez naturę szczęścia, jednakże wola i armacja życia są mocniejsze
43
. W
związku z powyższym należy założyć, iż satysfakcje cząstkowe mogły ucierpieć w po wybuchu
wojny, na co pokazuje spadek poziomu życia w podrozdziale 7.3. Jednakże jak pokazały analizy
spadek był nieznaczny. Wola życia jest ciągle na tym samym poziomie mimo pojawiających się
w ostatnim czasie wielu katastrof.
Oznaczać to może, że wola życia jest czynnikiem, który pozwala na szybkie odzyskanie sił,
aby radzić sobie z problemami i szybko adaptować do zmieniającej się sytuacji. Dzięki niej
ludzie mogą aktywnie i skutecznie adaptować się do zachodzących zmian o negatywnym
charakterze.
10.2. Stres psychologiczny
Przechodząc do analizy stresu należy go zdeniować. Według najnowszych ujęć
psychologicznych stres nie jest zlokalizowany ani w jednostce, ani w otoczeniu, ale dotyczy
relacji między nimi. Zwykle ujmowany jest jako zakłócenie lub zapowiedź zakłócenia
równowagi między zasobami czy możliwościami jednostki z jednej strony, a wymaganiami z
drugiej
44
.
Wojna i głębokie zmiany wywołane nałożonymi sankcjami na Rosję, podwyżka cen
surowców, wzrost cen towarów i usług, szeroka fala uchodźców wojennych z Ukrainy, obawy,
że wojna rozleje się na inne kraje oraz obejmie Polskę mogą stanowić źródła stresu, co zostało
zaprezentowane w rozdziale 9. Z jednej strony, wybuch wojny osłabił posiadane zasoby w
społeczeństwie. Z drugiej strony, wzrost ryzyka i niepewności znacznie ograniczył możliwości
jednostki w realizacji celów i dążeń życiowych.
Powstały stres w wyniku wojny dobrze ujmuje denicja Stevana Hobfolla zwracająca
uwagę, że stres to stan, w którym cenione cele zostają zagrożone bądź utracone lub w którym,
człowiek nie jest w stanie stworzyć warunków umożliwiających osiągnięcie albo utrzymanie
celów
45
.
43
Czapiński, J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Warszawa:
PWN, s. 51–102.
44
Henszen, I. (2013). Psychologia stresu…wyd. cyt., s. 24.
45
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura …wyd. cyt., s. 44.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
54
Wojna wpłynęła częściowo na zmianę planów życiowych. Ludzie zaczęli się obawiać, iż
zgromadzone do tej pory dobra i osiągnięte statusy mogą zostać utracone w wyniku rozlania
się koniktu zbrojnego na terytorium Polski bądź pojawiającej się recesji gospodarczej. Wojna
zachwiała też wiarą w lepszą przyszłość i poczuciem, że uda się zrealizować plany życiowe.
Ponadto kryzys bezpieczeństwa wywołał niepewność i lęk przed przyszłością.
Dokładna analiza poziomu stresu znajduje się poniżej. Do pomiaru poziomu stresu
wykorzystano skalę K-10 (Kessler Psychological Distress Scale). Skala uzyskała dobre parametry
mierzone Alfa Cronbacha=0,945.
Minimalna wartość skali wynosiła 10, a maksymalna 50. Średnia wartość dla badanej
próby wyniosła M=24, SD=8,5. Na wykresie 26 zostały przedstawione wyniki skali stresu
46
.
Wykres 26. Poziom stresu (w%)
Brak zaburzeń związanych ze stresem zaobserwowano u pond jednej trzeciej
respondentów. Łagodny poziom zaburzeń widoczny był u ponad co piątego badanego. Co
czwarty respondent miał średni poziom zaburzeń, a co piąty wysoki. Prawie połowa badanych
może mieć zaburzenia stresowe utrudniające funkcjonowanie społeczne.
46
Kessler, RC., Barker, PR., Colpe, LJ., Epstein, JF., Gfroerer, JC., Hiripi, E., et al. Screening for serious mental
illness in the general populaon. Arch Gen Psychiatry. 2003 Feb;60(2):184-9.
32
22
26
20
0
5
10
15
20
25
30
35
Brak Łagodny Średni Wysoki
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
55
Biorąc pod uwagę uzyskane wyniki na skali stresu należy stwierdzić, iż prawie 2/3
respondentów jest pod wpływem większego lub mniejszego stresu. Oznacza to, iż
społeczeństwo przyfrontowe jest poddane napięciom i zagrożeniom.
10.3. Lęk
Jedną z cech życia w społeczeństwie przyfrontowym może być lęk. Wojna jest realnym
zagrożeniem dla życia i zdrowia ludzi. Wojna może też aktywizować skrypty poznawcze o
lękowym charakterze sprawiające, iż jednostka będzie dostrzegała w rzeczywistości społecznej
więcej zagrożeń niż do tej pory. Będzie głównie się koncentrowała na bodźcach wywołujących
obawy.
Do pomiaru tej zmiennej wykorzystaliśmy skalę GAD-7 (Generalized Anxiety Disorder).
Skala uzyskała dobre parametry mierzone Alfa Cronbacha=0,938
47
. Minimalna wartość skali
wynosiła 0, a maksymalna 21. Średnia wartość dla badanej próby wyniosła M=6, SD=5,17.
Na podstawie obowiązujących kryteriów można przyjąć, iż ponad połowa respondentów
wykazuje mniejsze lub większe zaburzenia lękowe. Ponad 40% ankietowanych jest
uodporniona na lęk.
Życie w państwie przyfrontowym to permanentna niepewność, co przyniesie jutrzejszy
dzień, szczególnie tuż na początku wybuchu wojny. Wywołany konikt zbrojny zburzył
dotychczasowe poczucie bezpieczeństwa. Zagrożenia płynące z toczącej się wojny nieopodal
granic, rosnąca inacja, utrata zasób sprawiły, iż człowiek zaczął się bać o swoją egzystencję i
czy poradzi on sobie w tak niebezpiecznych i trudnych czasach.
47
Spitzer, R. L., Kroenke, K., Williams, J. B., & Löwe, B. (2006). A brief measure for assessing generalized anxiety
disorder: the GAD-7. Archives of internal medicine, 166(10), 1092–1097.
hps://doi.org/10.1001/archinte.166.10.1092.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
56
Wykres 27. Poziom lęku (w%)
10.4. Depresja
Stres często prowadzi do zaburzeń depresyjnych. W modelu stresu pojawia się z początku
faza alarmowa, następnie jest walka ze źródłami stresu oraz później pojawia się faza
wyczerpania. Być może ten bez mała długi okres trwającej wojny i ciągła niepewność mogą
prowadzić społeczeństwo do wyczerpania manifestującego się zaburzeniami depresyjnymi.
Zaburzenia depresyjne w badanej zbiorowości mierzono za pomocą skali PHQ-9 (Paent
Health Quesonnaire)
48
. Skala uzyskała dobre parametry mierzone Alfa Cronbacha=0,920.
Minimalna wartość skali wynosiła 0, a maksymalna 27. Średnia wartość dla badanej próby
wyniosła M=7,25, SD=6,13.
48
Kroenke, K., Spitzer, R. L., & Williams, J. B. W. (1999). Paent Health Quesonnaire-9 (PHQ-9) [Database
record]. APA PsycTests.hps://doi.org/10.1037/t06165-000.
42
35
16
6
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Brak lęku Łagodny lęk Umiarkowany lęk Poważny lęk
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
57
Wykres 28. Poziom zaburzeń depresyjnych (w%)
W przypadku zaburzeń depresyjnych jest podobnie jak z zaburzeniami lękowymi. Około
40% jest pozbawiona jakichkolwiek symptomów depresji. Pozostali respondenci najczęściej
mają albo łagodną, albo umiarkowaną depresję. Tylko co dwunasty respondent ma jej cięższe
objawy.
Na podstawie prowadzonych badań widoczne są zaburzenia zdrowia psychicznego
Polaków. Mniej więcej stres, lęk oraz depresja dotykają ponad połowy badanych
respondentów. Trudno powiedzieć, czy odnotowane zaburzenia są wynikiem znalezienia się
państwa polskiego w centrum wojny hybrydowej i toczonego za naszymi granicami koniktu
zbrojnego czy też przyczyny są zgoła odmienne np. teraz dopiero może się objawiać trauma
pandemii Covid 19
49
.
Może też być tak, iż mamy do czynienia ze skumulowanymi kryzysami, które
negatywnie wpływają na zdrowie psychiczne Polaków. Żyjemy w świecie polikryzysu, który
biorąc pod uwagę jego trwanie i poziom zagrożenia może prowadzić do znacznego osłabienia
kondycji psychicznej społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
49
Długosz, P.(2021). Trauma pandemii Covid-19. Warszawa: CeDeWu.
40
31
17
8
4
0
5
10
15
20
25
30
35
40
45
Brak Łagodna Umiarkowana Umiarkowanie
ciężka
Ciężka
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
58
10.5. Czynniki ryzyka zaburzeń psychicznych
Analiza korelacyjna pozwala na bardziej szczegółowe przyglądnięcie się zdrowiu
psychicznemu respondentów, daje możliwości obserwacji potencjalnych czynników ryzyka
zaburzeń psychicznych.
Dobrostan psychologiczny jest skorelowany z wyższą pozycją zawodową, z poczuciem
przynależności do wyższej klasy, z posiadaniem kapitału społecznego, ze starszym wiekiem,
wyższą konsumpcją medialną, lepszą oceną sytuacji materialnej, poczuciem, że wojna nie
wpływa na osobiste nanse.
Obserwacje też wskazują, iż respondenci, którzy mają poczucie, iż ich poziom życia
wzrosł po wybuchu wojny mają wyższy dobrostan. Najmocniej dobrostan jest związany z
brakiem deprywacji aspiracyjnej oraz deprywacji relacyjnej. Wyższy dobrostan mają też
respondenci z wyższym poziomem zaufania.
Biorąc pod uwagę siłę korelacji dobrostanu ze zmiennymi niezależnymi należy
stwierdzić, iż wyższym dobrostanem dysponują osoby wyposażone w zasoby. Szczególnie
mocnym predyktorem dobrostanu jest poczucie materialnego powodzenia, że żyje się mi lepiej
niż innym. Z jednej strony, może to oznaczać większy szacunek do siebie, zadowolenie z
własnych osiągnięć. Z drugiej strony, w sytuacji kryzysowej, pełnej niepewności posiadane
zasoby ekonomiczne mogą napawać optymizmem, gdyż w razie kłopotów jednostka może z
nich korzystać.
Tabela 6. Współczynniki korelacji dla zmiennych zdrowie psychiczne
Dobrostan
Stres K-10
Lęk GAD-7
Depresja PHQ-9
Miejsce
zamieszkania
0,02
-0,11**
-0,07*
-0,09*
Wykształcenie
0,06
-0,09**
-0,10**
-0,11**
Pozycja
zawodowa
0,11**
0,06
0,07
-0,08*
Identykacja
klasowa
0,22**
-0,15**
-0,15**
-0,10*
Religijność
0,00
0,01
0,00
0,04
Orientacje
polityczne
0,06
0,04
0,02
0,02
Kapitał społeczny
0,22**
-0,25**
-0,19**
-0,19**
Płeć
0,01
-0,13**
-0,11**
-0,10**
Wiek
0,09*
-0,28**
-0,24**
-0,26**
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
59
Indeks
konsumpcji
medialnej
0,11**
-0,07*
0,03
-0,10**
Ocena sytuacji
materialnej
0,40**
-0,28**
-0,28**
-0,31**
Wpływ na
gospodarkę
0,03
-0,08*
-0,10**
-0,08*
Wpływ na nanse
0,15**
-0,24**
-0,24**
-0,22**
Bilans jakości
życia
0,13**
-0,17**
-0,17**
-0,18**
Deprywacja
aspiracyjna
0,46**
-0,33**
-0,25**
-0,28**
Deprywacja
relacyjna
0,42**
-0,25**
-0,24**
-0,24**
Zaufanie
osobowe
0,12**
-0,13**
-0,13**
-0,10**
Zaufanie
instytucjonalne
0,17**
-0,15**
-0,13**
-0,15**
Dobrostan
-0,45**
-0,44**
-0,42**
Stres K-10
0,83**
0,77**
Lęk GAD-7
0,81**
α≤0,01**, α≤0,05*
Wyższy poziom stresu jest skorelowany z zamieszkaniem w mniejszej miejscowości, z
niższym wykształceniem, mniejszym kapitałem społecznym, z poczuciem przynależności do
klasy niższej. Stres częściej występuje wśród kobiet w młodszym wieku. Silniejszy jest stres
wśród osób gorzej oceniających sytuację materialną, wśród ludzi z poczuciem deprywacji
aspiracyjnej i relacyjnej. Częściej się pojawia u respondentów, którzy uważają, iż pogorszyła się
ich jakość życia od czasów wojny. Mocniej go odczuwają respondenci, którzy są przekonani, iż
wojna wpływa na gospodarkę i osobiste nanse. Wyższy poziom stresu pojawia się wśród osób
z niższym zaufaniem.
Wyższy lęk jest skorelowany z mniejszym miejscem zamieszkania, niższym
wykształceniem, identykacją z niższą klasą, z niższym kapitałem społecznym. Mocniejszy jest
wśród kobiet oraz młodszych respondentów. Wyższy jest wśród osób, które bardziej odczuwają
wpływ wojny na gospodarkę, osobiste nanse oraz tych, którzy mają poczucie spadku jakości
życia od czasu wybuchu wojny. Wyższy jest wśród respondentów z poczuciem deprywacji oraz
mających niższy poziom zaufania.
Depresja częściej występuje wśród respondentów zamieszkujących mniejsze
miejscowości, mających niższe wykształcenie, zajmujących niższą pozycję zawodową,
identykujących się z niższą klasą. Częściej depresję obserwuje się wśród kobiet, wśród
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
60
młodszych respondentów, rzadziej korzystających z mediów. Silniejsza jest depresja wśród
respondentów gorzej oceniających sytuację materialną oraz wśród osób z poczuciem
deprywacji. Częściej widoczna jest wśród respondentów deklarujących wpływ wojny na
nanse i gospodarkę oraz wśród jednostek z niskim zaufaniem.
Dane też wskazują, iż dobrostan jest negatywnie skorelowany z pozostałymi
wskaźnikami zdrowia psychicznego. A stres, lęk i depresją są silnie ze sobą skorelowane. Może
to potwierdzać założenia cebulowej teorii szczęścia, gdyż trudności życia codziennego i
pojawiające się zagrożenia częściowo wpływają na poziom dobrostanu. Stres jest silnie
skorelowany z lękiem i depresją, co może oznaczać, iż powyższe zaburzenia są symptomami
stresu.
Uzyskane rezultaty wskazują, iż dobrostan ma proweniencję klasową. Wyższe warstwy
społeczne są najbardziej zadowolone z życia. Poza wyższym statusem posiadają kapitał
społeczny w postaci wsparcia i zaufania. Istotne też jest to, iż wojna nie odciska negatywnego
piętna na ich jakości życia, a sprzyja jego poprawie. Brak deprywacji wzmacnia dobrostan,
może to świadczyć, że polska dusza nadal jest uziemiona i czynnik materialny odgrywa tutaj
decydujące znaczenie
50
. Wydaje się też, iż ten dobrostan jest w dobrym stanie, ponieważ nie
zagraża mu utrata zasobów wywołaną wojną.
O klasowym charakterze zaburzeń psychicznych świadczą analizy stresu, lęku i depresji.
Wyższy poziom zaburzeń pojawia się na dolnych piętrach społecznej drabiny. Bardziej na stres
i jego symptomy są narażeni respondenci z niższym wykształceniem, z niższym statusem,
mający gorszą sytuację zawodową oraz mający poczucie deprywacji relatywnej. Jest to zgodne
z wynikami wskazującymi, iż do czynników zwiększających odporność psychiczną zalicza się
płeć męską, starszy wiek, dobre wykształcenie oraz posiadanie lepszych zasobów
nansowych
51
.
W klasie niższej jest też słabszy kapitał społeczny oraz niższe zaufanie. Istotne też jest
to, że im częściej jednostka doświadcza negatywnego wpływu wojny na gospodarkę i swoją
50
Czapiński, J. (1996) Uziemienie polskiej duszy. W: M. Marody, E. Gucwa-Leśny (red.), Podstawy
życia społecznego w Polsce. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
51
Butcher, J., Hooley, J., Mineka. S. (2023). Psychologia zaburzeń. Sopot: GWP, s. 181.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
61
jakość życia, tym poziom zaburzeń wyższy. Oznaczać to może, że skutki wojny najbardziej
dotknęły osoby najbiedniejsze, które miały najmniej zasobów.
Powyższa obserwacja zgodna jest z teorią utraty zasobów. Po pierwsze utrata zasobów
jest przez ludzi odczuwana najmocniej. Po drugie im większe straty, tym mocniej odczuwany
był stres. Po trzecie osoby mające mało zasobów były nie tylko bardziej narażone na stratę, ale
strata początkowa pociągała za sobą dalsze straty. Hobfoll mówi o cyklu strat, na które w
wyniku zbiorowego stresu najmocniej odczuwają ludzie z niskim statusem
52
. Uzyskane
rezultaty potwierdzają powyższe tezy. Najbardziej na zbiorowy stres przyfrontowy narażeni są
respondenci z niższym statusem społecznym.
Poza tym, że potwierdziła się hipoteza o wpływie wojny na utratę zasobów, co w
konsekwencji może prowadzić do pogorszenia zdrowia psychicznego, to powyższe analizy
wskazują też, iż najmłodsi respondenci mają największe problemy ze zdrowiem psychicznym o
czym sygnalizują dane z badań krajowych i międzynarodowych
53
. Wydaje się, iż w
społeczeństwie przyfrontowym będziemy mieć z postępującą neurotyzacją młodego
pokolenia.
10.6. Strategie walki ze stresem
Ludzie w różny sposób starają się radzić sobie ze stresem czy też sytuacją trudną. W
psychologii nazywa się to radzenie sobie i zazwyczaj są tutaj widoczne dwie funkcje:
przywrócenia równowagi między wymaganiami a możliwościami oraz modulowania własnego
stanu emocjonalnego
54
.
Główne sposoby radzenia sobie to orientacja na rozwiązanie problemu i radzenie
zorientowane na emocje. Mniej więcej w tej typologii mieszczą się odpowiedzi zamieszczone
w ankiecie, które mają być wskaźnikami różnych strategii walki ze stresem.
Zadaniowe reagowanie na trudne sytuacje życiowe wskazywały odpowiedzi: „zwracam się
o radę i pomoc do innych ludzi” oraz „mobilizuję się i przystępuję do działania”. Emocjonalne
52
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura…. wyd. cyt., s. 197.
53
Długosz, P. (2024). Młodzież w epoce kryzysów. Lublin: Academicon. Twenge, J. (2024). Pokolenia. Sopot:
Smak Słowa.
54
Heszen, I. (2013). Psychologia stresu…wyd. cyt., s. 60.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
62
strategie radzenia sobie z trudnościami wskazywały odpowiedzi: „sięgam po alkohol”,
„pocieszam się myślą, że mogło być jeszcze gorzej, lub że innym jest jeszcze gorzej”, „zażywam
środki uspokajające”, „modlę się o pomoc do Boga”, „zajmuję się innymi rzeczami, które
odwracają moją uwagę i poprawiają nastrój”. Niniejsza skala pochodzi z badań ,,Diagnoza
Społeczna”
55
.
Na poniższym wykresie 29 widać najczęściej wybierane strategie radzenia sobie przez
respondentów. Strategia zorientowana na walkę z przeciwnościami dominuje wśród badanych.
Popularna jest też strategia mająca na celu zmianę emocji przez pocieszenie się, iż mogło być
gorzej. Analogicznie jest z kolejną strategią mającą na celu zajmowanie się rzeczami, które
odwracają uwagę. Jedna trzecia respondentów próbuje się zwróci o pomoc do innych osób.
Zaś co piąty ankietowany próbuje zwrócić się o pomoc do Boga.
Niewielu respondentów poddaje się lub korzysta ze środków psychoaktywnych, aby
zmienić za ich pomocą emocje. Sporadycznie pojawiały się też odpowiedzi, iż żadne z
wymienionych nie są stosowane.
55
Diagnoza Społeczna 2015…wyd. cyt.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
63
Wykres 29. Strategie radzenia sobie ze stresem (w%)
56
Wyniki badań wskazują na dominację aktywnych strategii w rozwiązywaniu problemów
życiowych (90%). Aczkolwiek należy zaznaczyć, iż bardzo popularna jest wśród badanych
strategia zorientowana na emocje polegająca na odwracaniu uwagi od negatywnych emocji
oraz pocieszaniu, iż nie jest tak, źle jak by się wydawało. Warto jeszcze dodać, iż w świetle
najnowszych badań zidentykowana została strategia radzenia skoncentrowana na unikaniu.
56
Odsetki nie sumują się do 100% ponieważ można było wybrać więcej niż jedną odpowiedź.
60
40 39
30
20
10
7 7 6
0
10
20
30
40
50
60
70
Mobilizuję się i
staram się robić
wszystko, aby
się
zabezpieczyć
Pocieszam się
myślą, że
mogłoby być
jeszcze gorzej, a
póki co jestem
zdrowy(a)
Zajmuje się
rzeczami, które
odwracają
uwagę i
poprawiają
nastrój
Zwracam się o
radę i pomoc
do innych osób
Modlę się o
pomoc do Boga
Poddaję się, nie
wiem co robić,
nie wiem, co
będzie
Zażywam środki
uspokajające
Sięgam po
alkohol,
papierosy lub
inne używki
Żadne z
wymienionych
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
64
W ramach powyższej strategii podejmuje się aktywność zastępczą oraz poszukuje kontaktu z
innymi
57
.
W świetle najnowszej wiedzy na temat radzenia sobie ze stresem należy stwierdzić, iż
wśród badanych zmaganie się z problemami jest nieco mniej popularne niż podejmowane
próby ich unikania.
Wchodząc na poziom zbiorowy należy przywołać dominujące reakcje pojawiające się w
społeczeństwie ryzyka. Giddens wymienia aktywne i pasywne strategie grupowe w czasach
kryzysu podwyższonego ryzyka
58
. Do tych pierwszych należy zaliczyć te wszystkie, które
sprzyjają pokonaniu zagrożeń. Pojawia się aktywna kontestacja, czyli walka z zagrożeniem,
mobilizacja i próba przeciwstawiania się mu. Zniszczyć źródło zagrożenia w tym przypadku jest
trudno. Do wyjątków należą Polacy, którzy po wybuchu wojny wstąpili w szeregi ukraińskiej
armii, aby walczyć z Rosjanami. Częstsza była postawa wspierania walczącej Ukrainy za pomocą
datków, zbiórek jak też bojkotowania rosyjskich produktów oraz międzynarodowych
korporacji, które zostały na rynku rosyjskim.
Do biernych zaliczymy działania polegającej na ignorowaniu zagrożeń albo zdanie się na
los i rezygnację z walki o zwycięstwo nad zagrożeniem. Przykładem takiej postawy jest
pragmatyczna akceptacja, czyli skupianie się na codziennym życiu, tak jakby nic się nie
zmieniło. Ludzie chodzą do pracy, do galerii handlowych, jeżdżą na wakacje. Być może działa
tutaj mechanizm wyparcia i zajmują się swoim codziennym życiem i obowiązkami. Nie
zmieniają swojego zachowania ze względu na zagrożenie wojną, gdyż takiego nie widzą. W ten
sposób postępowało większość mieszkańców Ukrainy nie wierząc do końca w wojnę na pełną
skalę prowadzoną przez Rosjan.
Pojawia się też próba przekierowania uwagi na inne obszary, aby się nie pogrążać w
smutku. Występuje jeszcze strategia konsekwentnego optymizmu i wiara w to, że zagrożenie
wojną szybko minie, że dzięki Bożej Opatrzności, dobremu losowi, nauce uda się zażegnać
niebezpieczeństwo. Część opinii publicznej wierzyła w to, że się państwa ze sobą porozumieją,
część liczyła, że w XXI w. Rosja nie zaatakuje swojego bliskiego sąsiada prowadząc wojnę za
57
Heszen, I. (2020). Psychologia stresu…wyd. cyt., s. 76.
58
Gidenns, A. (2002). Nowoczesność i tożsamość. Warszawa: PWN.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
65
pomocą XX w. uzbrojenia. Dzisiaj część społeczeństwa polskiego o ile nie większość, ufa, że
Rosja nie odważy się zaatakować członka NATO, że nie będzie otwierać kolejnego frontu walki
z Bałtami czy Polską. Ludzie też czerpią wiarę z mediów, że wojsko polskie jest wzmocnione
przez Jednostki Obrony Terytorialnej, a Polska się zbroi i kupuje najnowsze uzbrojenie w USA,
Korei Południowej, co czyni polską armię jedną z najpotężniejszych w Europie. A dodatkowo
po zmianie władzy znowu liczymy się w Europie i wyznaczamy trendy.
Kolejna strategia cynicznego hedonizmu polega na przekonaniu, że trzeba przyjąć, że
w społeczeństwie ryzyka wszystko jest możliwe i wojny czy katastrofy są możliwe. Wobec tego
jednostka korzysta z chwili, żyje teraźniejszością i nie zamartwia się przyszłością. Sytuacja ta
nieco przypomina bal na Titaniku, kiedy on tonie. Cyniczny hedonizm ma na celu wywołanie
zmiany emocji z negatywnych na pozytywne, zazwyczaj za pomocą środków psychoaktywnych.
11. Stosunek do Ukraińców
Niniejszy rozdział ma na celu określenie stosunku respondentów do Ukraińców jako
przedstawicieli grupy narodowej. Można przyjąć, że w dużej mierze postawy Polaków wobec
uchodźców wojennych są oparte na sympai bądź antypai wobec Ukraińców czy też
determinowane przez poziom dystansu społecznego wobec tej nacji.
Nie mniej istotne jest znaczenie stereotypów narodowych w wyznaczaniu postaw wobec
uchodźców wojennych z Ukrainy. Jednostki z negatywnym stereotypem raczej będą
sceptycznie nastawione do różnego rodzaju pomocy wobec wschodniego sąsiada.
Przypomnijmy, iż stereotyp to schemat reprezentujący grupę lub rodzaj osób
wyodrębnionych z uwagi na jakąś łatwo zauważalną, określającą ich społeczną tożsamość
cechę, taką jak płeć, rasa, narodowość, wiek czy zawód. Schemat taki jest zwykle nadmiernie
uproszczony, nadogólny, niepodatny na zmiany w wyniku nowych informacji oraz społecznie
podzielany, stanowiąc element kultury jakiejś społeczności
59
.
Warto zwrócić uwagę w kontekście prowadzonych analiz na kwesę niepodatności
stereotypu na zmianę. Większość denicji zgodnie z etymologią pochodzącą od greckiego
59
Wojciszke, B. (2022). Psychologia społeczna. Warszawa: Scholar, s. 475.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
66
stereos ,,stężały, twardy, masywny” wskazuje na niezmienność stereotypów. Jednakże w
świetle najnowszych badań oraz własnych analiz widoczna jest ewolucja stereotypu
najczęściej z negatywnego w kierunku pozytywnym. Nowe, pozytywne cechy mogą zostać
włączone do stereotypu dzięki uzyskaniu innych informacji na temat danej grupy lub za sprawą
bezpośrednich doświadczeń z jej przedstawicielami
60
.
Po wybuchu wojny w mediach cały czas mówiono pozytywnie o Ukraińcach w kontekście
ich odwagi, oporu, cierpienia. Prowadzona narracja na temat Ukraińców miała charakter
jednoznacznie pozytywny. Drugi etap, w którym zaczęły się pojawiać w dyskursie ich
negatywne cechy rozpoczął się, kiedy Polacy doświadczyli kontaktu z Ukraińcami i
konsekwencje kontaktu międzykulturowego częściowo mogły się okazać negatywne i wpływać
na utrwalenie negatywnego stereotypu lub zmianę pozytywnego na negatywny.
Wspomnieć też należy o traumie historycznej dotyczącej ludobójstwa na Wołyniu, która
często się pojawia w stosunkach polsko-ukraińskich. Głównie ona wybrzmiewała, kiedy
mówiono o tym, że w ramach wdzięczności za uzyskaną od Polski pomoc Ukraińcy przeproszą
czy też powinni przeprosić za Rzeź Wołyńską. Równolegle pojawiała się kwesa ekshumacji, na
którą Polacy nie uzyskali zgody.
Można przypuszczać, że częste pojawianie się powyższych wątków w publicznym
dyskursie sprawiło, iż wśród Polaków wzrosła świadomość rzezi wołyńskiej. W 2008 roku 20%
twierdziło, iż wiele o tym słyszało, a w 2023 odsetek ten wzrósł do 64%
61
.
Jednakże o wpływie omawianej traumy historycznej na postawy Polaków wobec
Ukraińców trudno jest coś więcej powiedzieć, gdyż pomiar niniejszej zmiennej jest trudny i nie
był realizowany w niniejszych badaniach
62
.
11.1. Dystans społeczny do innych narodów
Analizę stosunku do Ukraińców zaczniemy od zmierzenia ogólnego dystansu społecznego
do różnych nacji. Dystans, czyli stopień sympai i zbliżenia, bądź niechęci i unikania związków
60
Stephan, W., Stephan, C. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy. Spot: GWP, s. 37.
61
Scovil, J. (2023b). Stosunki polsko-ukraińskie 80 lat po Wołyniu. Warszawa: CBOS.
62
Takie badania musiałby być prowadzone na dużych próbach oraz obejmować by musiały zestaw wskaźników
mogących uchwycić omawiane zjawisko.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
67
z określonymi osobami lub grupami społecznymi zoperacjonalizował Emory Bogardus w
specjalnej skali zwanej skalą Bogardusa
63
.
W związku z tym, iż skala Bogardusa jest nader skomplikowana i lepiej jest, kiedy jest
ona stosowana w bezpośrednim wywiadzie z respondentem, gdzie można mu wyjaśnić zasady
jej wypełniania w niniejszych badaniach prowadzonych za pomocą ankiety online skupiono się
na określeniu sympai oraz antypai do postrzególnych grup narodowych.
Skala miała pięć wartości, od 1 – bardzo duża niechęć, do 5 – bardzo duża sympaa. Na
wykresie 30 zostały dokładnie zaprezentowane rozkłady skali. Największą sympaą, jeśli brać
pod uwagę odpowiedzi (sympaa + bardzo duża sympaa) darzeni są Włosi 54%, Amerykanie
52%, Czesi 52%, Słowacy 48%, Litwini 39%, Francuzi 36%.
Do narodów, wobec których respondenci są bardziej zdystansowani należą Węgrzy
28%, Ukraińcy 26%, Niemcy 25%, Turcy 17%, Żydzi 15%.
Niechęć ankietowani wyrazili wobec Palestyńczyków, Romów 11%, Arabów 10%,
Białorusinów 7%, Rosjan 6%.
Stosunek Polaków do Ukraińców cechuje raczej dystans niż bliskość. Pozytywny
stosunek miał co piąty badany, neutralny 45%, a negatywny jedna trzecia. Zatem więcej jest
tutaj postaw niechętnych niż przyjaznych.
63
Błuszkowski, J. (2003). Stereotypy narodowe w świadomości Polaków. Warszawa: Elipsa, s. 207.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
68
Wykres 30. Stosunek do innych narodów (w%)
Dokładną analizę w oparciu o średnie wyniki skali widzimy w tabeli 7. Na podstawie
uzyskanych średnich należy stwierdzić, iż badani raczej są zdystansowani wobec innych nacji.
Najwyżej ocenieni zostali Włosi, jednakże średnia ocena na skali szkolnych ocen to jedynie trzy
plus. Zaś najniżej oceniono Rosjan, którzy nawet nie uzyskali dwójki.
Uzyskane wyniki potwierdzają wcześniejsze obserwacje na temat wyrażonego dystansu
wobec innych nacji. Polacy deklarują bliskość wobec zachodnich nacji i południowych
sąsiadów, zaś są zdystansowani wobec Białorusinów i Rosjan oraz obcych kulturowo grup
etnicznych. Wartość odchylenia standardowego pokazuje też, iż najłatwiej respondentom
przyszło oceniać dystans wobec Litwinów i Czechów, a trudniej było określić swój stosunek
wobec Białorusinów.
Z danych wynika, iż na skali sympai Polaków do innych nacji Ukraińcy znajdują się na
dziewiątej pozycji, czyli mniej więcej w środkowej części skali.
3232 2 10 10
44
29
73
18 14 17 10 15
43373
20 17
23
26
15
7
26 25 23
19 15
42 43 41
53 48
45 48
28
36
51
54
47 50 50
54 55
38 42 44
31 39
22 21
47
23 31
810 915 13
13 10 9783412451112 2
0
20
40
60
80
100
120
Bardzo duża niechęć Niechęc Ani sympatia, ani niechęć Sympatia Bardzo duża sympatia
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
69
Tabela 7. Stosunek do innych narodów
Minimum
Maksimum
Średnia
Odchylenie
standardowe
Włochów
1
5
3,56
0,815
Amerykanów
1
5
3,55
0,871
Czechów
1
5
3,55
0,785
Słowaków
1
5
3,51
0,774
Litwinów
1
5
3,36
0,780
Francuzów
1
5
3,28
0,810
Węgrów
1
5
3,06
0,920
Niemców
1
5
2,92
0,959
Ukraińców
1
5
2,90
0,972
Turków
1
5
2,82
0,886
Żydów
1
5
2,71
0,940
Palestyńczyków
1
5
2,61
0,918
Romów (Cyganów)
1
5
2,56
0,923
Arabów
1
5
2,50
0,938
Białorusinów
1
5
2,27
1,008
Rosjan
1
5
1,96
0,997
Po dokładnej prezentacji średnich wyników na skali dystansu społecznego warto jeszcze
się skupić na analizie struktury dystansu społecznego do badanych narodów. Za pomocą
analizy skupień można pokazać, w jaki sposób układały się sympae oraz antypae do
poddanych badaniu nacji.
Na wykresie 31 widać, iż pojawiają się trzy grupy narodów. Od góry widoczni są nasi
południowi sąsiedzi oraz zachodnie nacje z nieco mniej lubianymi Węgrami, którzy tworzą
grupę narodów, do których Polacy mają mały dystans.
Poniżej są Rosjanie i Białorusini najbardziej nielubiani przez respondentów. Oni się łączą
z pozostałymi najmniej lubianymi grupami etnicznymi. Warto dodać, iż analizy pozycjonują
niechęć do Ukraińców podobnie jak do Niemców. Być może tutaj widoczne są dwie traumy
historyczne. Dlatego oba narody są obok siebie na skali niechęci.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
70
Wykres 31. Analiza skupień ocenianych narodów
11.2. Stereotyp Ukraińca
Stereotypy stanowią okulary, przez które jednostka postrzega rzeczywistość. Są to
uproszczone, zniekształcone, uogólniające obrazy służące do oceniania i interpretowania
rzeczywistości. Raczej niewielu osobom udaje się poznać przedstawicieli danej nacji. Ci, którzy
nie mają bezpośrednich kontaktów z przedstawicielami innych grup narodowych swoją wiedzę
tworzą na przekazach płynących z mas mediów oraz zasłyszaną od innych ludzi.
Pomiar stereotypu Ukraińca był prowadzony za pomocą dyferencjału semantycznego,
który składał się z 17 przeciwstawnych par przymiotników. Każda z cech była oceniana na skali
od 1 do 5.
Zgodnie z zasadami pomiaru środkowy odcinek ewaluacji neutralnej znajduje się
symetrycznie po lewej i prawej stronie rozciągając się między wartościami liczbowymi: 2,5 i
3,5. Po obu stronach skali znajdują się odcinki ewaluacji stereotypowej: na lewym biegunie
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
71
skali: poniżej wartości liczbowej 2,5 – mieści się odcinek ocen negatywnych, a na prawym:
powyżej wartości liczbowej 3,5 – odcinek pozytywnych
64
.
Wykres 32. Spolaryzowany prol cech ewaluatywnych Ukraińców
Na podstawie wyniku uzyskanego na dyferencjale semantycznym (wykres 32) można
stwierdzić, iż w prolu Ukraińca nie występują cechy o walencji negatywnej ani pozytywnej.
Stereotyp Ukraińca ma charakter neutralny. O tym też świadczy średni wynik dla całego
dyferencjału M=3,21, SD=0,87. Można dodać, że w stosunku do wcześniejszych badań Jana
Błuszkowskiego stereotyp Ukraińca ewaluował w pozytywnym kierunku, gdyż jego średnia
wartość wyniosła M=2,91
65
.
W przypadku pomiaru stereotypu uzyskano neutralny obraz Ukraińca. Powstaje pytanie
czy respondenci autentycznie nie przypisują Ukraińcom złych ani dobrych stron, czy raczej
kierowali się dyplomacją w udzielaniu odpowiedzi. Wydaje się, że obraz jest prawdziwy, gdyż
64
Błuszkowski, J. (2003). Stereotypy narodowe….wyd. cyt...,s. 172.
65
Tamże, s. 195.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
72
w określaniu dystansu do innych nacji Ukraińcy również uzyskali najwięcej ocen neutralnych.
Ponadto sondaż realizowany za pomocą metodologii CAWI zwiększa prawdopodobieństwo
ujawnienia nieakceptowanych społecznie opinii.
11.3. Uwarunkowania pozytywnych postaw wobec Ukraińców
Po analizie stosunku respondentów do Ukraińców mierzonego uproszczoną skalą dystansu
społecznego i dyferencjałem semantycznym zostanie podjęta kwesa uwarunkowań
powyższych postaw.
Dystans społeczny do Ukraińców mierzono skalą od 1 do 5, gdzie im wyższa wartość tym
niższy dystans. Zaś stereotyp mierzono 17 pozycyjnym dyferencjałem semantycznym, w
którym wyższa średnia oznacza pozytywny stereotyp.
Obie zmienne zostały poddane analizie korelacyjnej i w poniższej tabeli 8 są widoczne
uzyskane dla obu miar współczynniki korelacji ze zmiennymi niezależnymi.
Z analizy korelacyjnej wynika, iż mniejszy dystans zaobserwowano wśród respondentów
zamieszkujących większe miasta, zajmujących wyższe pozycje zawodowe. Mniejszy dystans
wyrażali respondenci identykujący się z lewicą, częściej byli to mężczyźni oraz starsi
respondenci, jednostki wyposażone w kapitał społeczny.
Większą sympaę wobec Ukraińców deklarowały osoby, które nie zauważyły wpływu
wojny na gospodarkę oraz osobiste nanse. Jeśli ktoś uważał, że ma zbliżony standard życia do
tego do którego aspiruje to też miał bardziej pozytywny stosunek do wschodniego sąsiada.
Lepiej też ocenili Ukraińców respondenci, których jakość życia się poprawiła po wybuchu
wojny. Im wyższy poziom zaufania osobowego i instytucjonalnego, tym dystans mniejszy.
Dobrostan psychologiczny również wzmacnia pozytywne nastawienie wobec Ukraińców. Zaś
stres i lęk zwiększają negatywny stosunek.
Podobne zależności zaobserwowano w stosunku do badanego stereotypu. Im większa
miejscowość, wyższa pozycja zawodowa, identykacja z wyższą klasą, wyższy poziom kapitału
społecznego, tym bardziej pozytywny stereotyp Ukraińca. Mężczyźni oraz osoby starsze
częściej pozytywnie oceniały sąsiada. Im wyższa konsumpcja medialna, lepsza ocena sytuacji
materialnej, pozytywny bilans jakości życia, zadowolenie ze swoich warunków materialnych
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
73
oraz przekonanie, że wojna nie wpływa na gospodarkę, tym pozytywniejszy stereotyp. Im
wyższy dobrostan oraz wyższe zaufanie, tym lepsza ocena Ukraińców. Im wyższy poziom
zaburzeń zdrowia psychicznego, tym stereotyp bardziej negatywny.
Tabela 8. Współczynniki korelacji dla dystansu społecznego i stereotypu Ukraińca
Dystans
Stereotyp
Miejsce zamieszkania
0,10**
0,11**
Wykształcenie
0,04
0,05
Pozycja zawodowa
0,13**
0,10**
Identykacja klasowa
0,03
0,10**
Religijność
0,06
0,02
Orientacje polityczne
-0,13**
0,02
Kapitał społeczny
0,14**
0,10**
Płeć
0,09*
0,11**
Wiek
0,23**
0,20**
Indeks konsumpcji
medialnej
0,05
0,09*
Ocena sytuacji
materialnej
0,03
0,11**
Wpływ na gospodarkę
0,14**
0,13**
Wpływ na nanse
0,11**
0,06
Bilans jakości życia
0,15**
0,14**
Deprywacja aspiracyjna
0,08*
0,20**
Deprywacja relacyjna
0,03
0,10**
Zaufanie osobowe
0,18**
0,19**
Zaufanie instytucjonalne
0,27**
0,23**
Dobrostan
0,13**
0,14**
Stres K-10
-0,11**
-0,14**
Lęk GAD-7
-0,08*
-0,11**
Depresja PHQ-9
0,06
-0,14**
Stereotyp
0,51**
α≤0,01**, α≤0,05*
Wyniki badań pokazują, iż posiadane zasoby ekonomiczne, społeczne, psychologiczne
mają wpływ na stosunek respondentów do Ukraińców. Im wyższa pozycja społeczno-
zawodowa, tym ten stosunek pozytywniejszy. Starszy wiek i płeć męska też są pozytywnie
skorelowane z postawami wobec Ukraińców. O ile wyższy status może oznaczać posiadanie
zasobów i zgodnie z teorią ludzie z mniejszymi zasobami mogą być bardziej narażeni na ich
stratę, co może wywoływać frustrację i agresję manifestującą się niechęcią wobec
wschodniego sąsiada. Wpływ zaburzeń psychicznych na negatywny stosunek do Ukraińców
może wynikać z tego, iż stres wywołuje wrogość i złość
66
.
66
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura….wyd. cyt., s. 200.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
74
Brak zaufania może oznaczać promieniowanie nieufności do innych osób w ogóle, co też
przekłada się na niechęć do Ukraińców. Można też przypuszczać, iż odczucie pogorszenia
jakości życia oraz przekonanie, że wojna negatywnie wpłynęła na gospodarkę i nanse może
świadczyć, iż respondenci mogą swoją złość przenosić na Ukraińców, gdyż to oni nadal
prowadzą wojnę. Być może pojawia się też rywalizacja międzygrupowa o zasoby. Dla osób z
niższymi kapitałami, u których mogła się pojawić utrata zasobów wespół ze stresem niechęć
do Ukraińców może być wyższa.
Uzyskane obserwacje analizy korelacyjnej potwierdziły hipotezę wskazującą na to, że
wojna w społeczeńśtwie przyfrontowym może implikować utratę zasobów a to negatywnie
wpływać na postrzeganie Ukraińców. Jest to zgodne z wynikami badań wskazującymi, iż nastrój
ma wpływ na przetwarzanie i zapamiętywanie informacji. Uczestnicy interakcji
międzygrupowych przeżywają pozytywne lub negatywne emocje, skłonni są lepiej dostrzegać
cechy i zachowania zgodne z nastrojem. Przejawia się to tym, że osoby w złym humorze
zwracają uwagę na negatywne zachowania i lepiej pamiętają co sprzyja tworzeniu i
utrzymywaniu negatywnych stereotypów
67
.
12. Stosunek do sankcji przeciw Rosji oraz pomocy dla
Ukrainy i Ukraińców
Po zbrojnej napaści Rosjan na Ukrainę Unia Europejska oraz Stany Zjednoczone
wprowadziły sankcje gospodarcze wobec Rosji. Decyzja ta miała na celu zmuszenie rosyjskich
władz do odstąpienia od zamiaru podbicia Ukrainy. Obok sankcji gospodarczych wprowadzono
sankcje personalne obejmujące najważniejsze osoby ze świata polityki. Zabroniono im wjazdu
na terytorium Unii Europejskiej oraz Stanów Zjednoczonych. Niektóre kraje takie jak Polska
zabroniły też nadawania kanałów rosyjskich mediów państwowych. Jednakże mimo
wprowadzenia powyższych sankcji władze Rosji nie zmieniły swoich decyzji i nadal prowadzą
wojnę na pełną skalę z Ukrainą.
Obok wprowadzanych sankcji wobec Rosji pojawiło się duże wsparcie dla walczącej
Ukrainy. Pomoc humanitarna, wojskowa, materialna jest dostarczana od pierwszego dnia
67
Stephan,W., Stephan, C. (1999). Wywieranie wpływ przez grupy…wyd.cyt. s. 30.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
75
wybuchu wojny. Polska jako kraj przyfrontowy od samego początku była bardzo zaangażowana
w wsparcie. Wydaje się, że dużą rolę odegrał tutaj polski ówczesny premier i prezydent, którzy
podróżowali do stolic innych państw lobbując za uruchomieniem koalicji na rzecz pomocy dla
walczącej Ukrainy.
Jak wynika z danych Polska przekazała największą liczbę ciężkiego uzbrojenia oraz przyjęła
najwięcej uchodźców. Sumując wydatki na wsparcie dla walczącej Ukrainy oraz pomoc dla
ukraińskich uchodźców względem Produktu Krajowego Bruo, Polska zajmuje pierwsze
miejsce wśród wszystkich państw, które zaangażowały się w pomoc naszemu sąsiadowi
68
.
Według danych Prezydent RP Polska udzieliła wsparcia Ukrainie równego 4,91% PKB. Jak
zatem widać, udzielone wsparcie jest duże. Nie wszystkim Polakom te decyzje się podobały,
gdyż spodziewano się, że ze strony ukraińskiej w końcu nastąpi zgoda na ekshumację oar
ludobójstwa na Wołyniu. Jednakże Polacy się nie doczekali ani przeprosin za popełnione
zbrodnie przez ukraińskich nacjonalistów ani zgody na ekshumacje i pochowek oar czystki
etnicznej z 1944 r. Ponadto głoszone przez polityków ukraińskich tezy o tym, że Ukraińcy zostali
w roku 1947 wygnani z terenów Ukraińskich (obecne Podkarpacie) (minister Dmytro Kułeba)
bardzo negatywnie wpływają na stosunek Polaków do Ukraińców i Ukrainy.
12.1. Poparcie dla sankcji wobec Rosjan oraz pomocy dostarczanej
Ukrainie
Polska jak też inne kraje wprowadziły sankcje gospodarcze wobec Rosji i wsparły walczącą
Ukrainę. Zapytaliśmy respondentów o poparcie dla powyższych działań.
Z uzyskanych odpowiedzi wynika, iż około 72% badanych popiera dostarczenie pomocy
humanitarnej dla Ukrainy. Nakładanie sankcji gospodarczych na rosyjski rząd, rmy i osoby
akceptuje 70%, Zakaz nadawania dla państwowych rosyjskich mediów aprobuje 2/3. Ponad
połowa zgadza się na przyjmowanie osób uciekających przed wojną.
Mniej niż połowa respondentów aprobuje nansowanie zakupu i dostaw sprzętu
wojskowego dla Ukrainy. Za udzieleniem pomocy nansowej Ukrainie jest 40%. Mniej niż
68
Polska pomoc dla Ukrainy. (2024). hps://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/polska-pomoc-dla-
ukrainy,93620 (pobrano 02.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
76
połowa jest za nadaniem Ukrainie statusu państwa kandydata do UE. Najsłabsza wśród
ankietowanych jest akceptacja poparcia dla szybkiego wejścia Ukrainy do UE.
Wykres 33. Stosunek do sankcji i pomocy udzielanej Ukrainie (w%)
Wyniki badań pokazują, że sankcje nakładane na Rosję popiera 70% respondentów.
Finansowanie zakupu sprzętu wojskowego dla Ukrainy oraz przyjmowanie uchodźców
akceptuje nieco ponad połowa badanych. Najsłabiej badani popierali udzielenie pomocy
nansowej Ukrainie oraz szybkie przyjęcie Ukrainy do UE.
Polskie społeczeństwo kierując się impulsem moralnym – pomoc sąsiadowi
doświadczonemu zbrojną przemocą przez Rosjan – akceptuje wsparcie w różnej formie
walczącej Ukrainy oraz pomoc uciekającym Ukraińcom z terenów ogarniętych działaniami
wojennymi. Jednakże tam, gdzie w grę wchodzą interesy gospodarcze i polityczne Polacy są
mniej skłonni wspierać Ukrainę w ich dążeniach do europejskich struktur, co może wynikać z
obaw przed tańszą konkurencją ze Wschodu.
12.2. Udział w pomocy dla uchodźców wojennych
Wszyscy pamiętają Polaków udzielających pomocy ukraińskim uchodźcom wojennym
na początku wojny. Ludzie sami przybywali na granicę, aby oarować schronienie,
70
67
48
72
57
40
44
36
010 20 30 40 50 60 70 80
Nakładanie sankcji gospodarczych na rosyjski
rząd, firmy i osoby
Zakaz nadawania dla państwowych rosyjskich
mediów, takich jak Sputnik czy Russia Today
Finansowanie zakupu i dostaw sprzętu
wojskowego dla Ukrainy
Dostarczanie pomocy humanitarnej osobom
dotkniętym przez wojnę
Przyjmowanie osób uciekających przed wojną
Zapewnianie Ukrainie pomocy finansowej
Nadanie Ukrainie statusu państwa
kandydującego do UE
Szybkie przyjęcie Ukrainy do UE
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
77
podwiezienie czy pomoc w punktach pomocy humanitarnej. Część osób aktywnie pomagało,
część wpłacało pieniądze na różne zbiórki. Polskie społeczeństwo było zaangażowane na rzecz
pomocy dla Ukraińców. Według niniejszego sondażu (wykres 34) połowa badanych
zadeklarowała udział w pomocy uchodźcom wojennym.
Z jednej strony masowe zaangażowanie Polaków w pomoc uciekającym Ukraińcom na
początku wojny można tłumaczyć impulsem moralnym solidarności z napadniętym sąsiadem.
Z drugiej strony część wolontariuszy została poruszona widokami zniszczeń, cierpienia ludności
cywilnej i pomagając mogła mieć poczucie sprawczości w tej beznadziejnej sytuacji oraz
przekuła negatywne emocje gniewu, współczucia w działania na rzecz uchodźców.
Wykres 34. Udział w pomocy świadczonej uchodźcom wojennym z Ukrainy (w%)
12.3. Pomoc tylko dla uchodźców wojennych z terenów objętych
działaniami wojennymi
Dzisiaj z wielu różnych względów Polacy stali się sceptyczni wobec udzielania pomocy
Ukrainie i Ukraińcom. Wśród opinii publicznej pojawiały się głosy, że pomoc dla uchodźców
wojennych jest wykorzystywana przez tych Ukraińców, którzy mieszkają na terenie w miarę
bezpiecznym, gdzie nie ma prowadzonych działań wojennych. Chodzi tutaj o obwody w
zachodniej Ukrainie. Pojawia się też kwesa korupcji i wykorzystywania uzyskanej pomocy do
wzbogacenia się przez nieuczciwych urzędników na Ukrainie.
50
41
9
Tak Nie Nie wie
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
78
W wielu krajach dyskutuje się na temat ograniczeń pomocy. Węgry wprowadziły w
sierpniu 2024 r. ograniczenia polegające na tym, iż pomocą są objęci uchodźcy pochodzący z
jednostki administracyjnej bezpośrednio dotkniętej działaniami wojennymi
69
.
Większość badanych (wykres 35) jest za tym, aby pomoc Ukraińcom była ograniczona
do tych mieszkańców Ukrainy, którzy mieszkają w rejonie toczących się walk oraz są z terenów
zajętych przez Rosjan (63%). Tylko co piąty (23%) pytany zgadzał się ze stanowiskiem, iż pomoc
powinna być adresowana dla wszystkich uciekających mieszkańców Ukrainy. Brak zdania
pojawiło się u 14%.
Wykres 35. Wsparcie dla ukraińskich uchodźców (w %)
Tylko jedna trzecia badanych jest za kontynuacją przyjmowania wszystkich ukraińskich
uchodźców. Co czwarty respondent nie potra zająć stanowiska. Większość badanych jest
przeciwna dalszemu przyjmowaniu wszystkich uchodźców z Ukrainy. Zatem widzimy, że model
Węgierski ma społeczne poparcie wśród ankietowanych.
69
Węgry ograniczyły pomoc dla uchodźców wojennych z Ukrainy. (2025).
hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Wegry-ograniczyly-pomoc-dla-uchodzcow-wojennych-z-Ukrainy-
8800694.html (pobrano 02.03.2025).
63
23
14
Pomoc powinna być tylko i wyłącznie ograniczona do tych mieszkańców Ukrainy, którzy
mieszkają w rejonie toczących się walk oraz są z terenów zajętych przez Rosjan
Wszystkim uciekającym obywatelom Ukrainy należy się wsparcie i pomoc niezależnie od
tego, z jakich obszarów pochodzą
Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
79
12.4. Uwarunkowania pozytywnych postaw wobec pomocy dla
Ukrainy
W niniejszym akapicie zostanie przeanalizowana kwesa uwarunkowania poparcia dla
pomocy udzielanej Ukraińcom. Analizie korelacyjnej zostanie poddany indeks wsparcia dla
Ukrainy składający się z odpowiedzi wskazujących na poparcie respondentów (sześć twierdzeń
z wykresu)
70
. Również zostanie sprawdzone, kto był bezpośrednio zaangażowany w pomoc
Ukraińcom oraz kto jest za udzielanym wsparciem bez ograniczeń dla Ukraińców.
Tabela 9. Współczynniki korelacji dla pozytywnych postaw wobec Ukraińców
Indeks poparcia
dla pomocy
Udział w
pomaganiu
Brak ograniczeń we
wsparciu
Miejsce zamieszkania
0,13**
0,03
0,03
Wykształcenie
0,09*
0,12**
0,08**
Pozycja zawodowa
0,14**
0,13**
0,12**
Identykacja klasowa
0,04
0,13**
0,11**
Religijność
0,11**
0,05
0,07*
Orientacje polityczne
-0,10**
0,04
-0,08*
Kapitał społeczny
0,08*
0,16**
0,01
Płeć
0,14**
-0,08*
0,09*
Wiek
0,25**
0,11**
0,08*
Indeks konsumpcji
medialnej
0,08*
0,21**
0,03
Ocena sytuacji
materialnej
0,09 **
0,08*
0,04
Wpływ na
gospodarkę
0,06
0,06
0,08*
Wpływ na nanse
0,10**
0,06
0,02
Bilans jakości życia
0,08*
0,03
0,10**
Deprywacja
aspiracyjna
0,08*
0,08*
0,00
Deprywacja relacyjna
0,07*
0,10**
0,01
Zaufanie osobowe
0,11**
0,10**
0,18**
Zaufanie
instytucjonalne
0,32**
0,20**
0,14**
Dobrostan
0,05
0,09*
0,06
Stres K-10
-0,08*
0,00
0,02
Lęk GAD-7
0,03
0,02
0,02
Depresja PHQ-9
-0,09*
0,00
0,01
Stereotyp
0,38**
0,16**
0,27**
Dystans
0,49**
0,24**
0,28**
Indeks poparcia
0,24**
0,34**
Udział w pomocy
0,19**
α ≤0,01**, α≤0,05*
70
Indeks poparcia został przygotowany na bazie twierdzeń z wykresu 28 (sześć pierwszych). Dodano do siebie
odpowiedzi wskazujące na poparcie pomocy dla Ukrainy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
80
Wyniki analizy korelacyjnej pozwalają doprecyzować wiedzę na temat tego, kto ma
bardziej pozytywny stosunek wobec pomocy udzielanej Ukrainie i ogólnie pozytywny stosunek
wobec Ukraińców.
Indeks poparcia obejmował twierdzenia świadczące o akceptacji wsparcia dla Ukrainy.
Był on skorelowany z większym miejscem zamieszkania, wyższym wykształceniem, wyższą
pozycją zawodową oraz niższą religijnością. Częściej wsparcie dla Ukrainy wyrażali respondenci
o lewicowych poglądach, posiadający kapitał społeczny, starsi wiekiem oraz częściej byli to
mężczyźni. Wsparcie dla Ukrainy skorelowane było też z lepszą oceną sytuacji materialnej,
wyższą konsumpcją medialną, przekonaniem, iż wojna nie wpływa negatywnie na nanse,
poprawą jakości życia, brakiem poczucia deprywacji oraz z zaufaniem. Wsparcie dla polityki
proukraińskiej było w niewielkim stopniu negatywnie skorelowane ze stresem i depresją. Tak
jak przypuszczano najsilniej pozytywne postawy wobec wsparcia były skorelowane z
pozytywnym stereotypem Ukraińca oraz społeczną bliskością wobec tej nacji.
Udział w pomaganiu był skorelowany z wyższym wykształceniem, wyższą pozycją
zawodową, identykacją z wyższą klasą, wyższym kapitałem społecznym. Częściej pomagały
kobiety, osoby starsze, częściej korzystające z mediów. Pomoc dla uchodźców była skorelowana
z lepszą oceną sytuacji materialnej, brakiem deprywacji relatywnej, zaufaniem oraz
dobrostanem psychologicznym. Pomoc świadczona ukraińskim uchodźcom była skorelowana
z pozytywnym stereotypem, brakiem dystansu oraz pozytywnym stosunkiem do udzielania
pomocy Ukrainie.
Ostatnia zmienna w ostatniej kolumnie tabeli 9 oznacza zgodę na to by pomoc
ukraińskim uchodźcom dalej była udzielana jak do tej pory. Co piąty respondent się z tym
zgodził. Zgoda na kontynuowanie pomocy była skorelowana z wyższym wykształceniem,
wyższą pozycją zawodową, identykacją z wyższą klasą, niższą religijnością, starszym wiekiem.
Brak ograniczeń w pomocy dla uchodźców częściej popierali mężczyźni, osoby, które nie
zauważyły wpływu wojny na gospodarkę, poprawiły swoją jakość życia, cechujące się
zaufaniem. Wsparcie bez żadnych ograniczeń dla przymusowych migrantów deklarowali
respondenci z pozytywnym stereotypem Ukraińca, z niższym dystansem oraz ci, którzy
pomagali uchodźcom oraz wspierali politykę pomocy dla Ukrainy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
81
Na podstawie przeprowadzonych analiz widzimy, iż na stosunek do pomocy Ukrainie
najsilniej wpływa dystans i stereotyp Ukraińca. Jeśli ktoś jest pozytywnie nastawiony do
Ukraińców to również akceptuje wsparcie dla walczącej Ukrainy. Może to oznaczać, iż
obserwujemy w tym przypadku pozytywną korelację między poznawczym i behawioralnym
aspektem postawy.
Starszy wiek i zaufanie instytucjonalne są wyraźnymi predyktorami akceptacji wsparcia
dla Ukrainy. Może to wynikać z tego, iż ankietowani ufają obecnym strukturom władzy w Polsce
oraz UE, a one są jednoznacznie za pomocą dla Ukrainy.
W przypadku zaangażowania w pomoc uchodźcom widoczny jest wpływ kapitału
społecznego oraz pozytywna percepcja Ukraińców. Sama akcja zaangażowania się tysięcy
wolontariuszy była przykładem społeczeństwa obywatelskiego w działaniu. Bez kapitału
zaufania trudno byłoby zmobilizować setki osób do zaangażowania czasu, swoich pieniędzy i
wysiłku. W tym przypadku klasa średnia pokazała twarz samarytanina. Nie bez wpływu na
powstanie zbiorowej akcji pomocowej miały media, które mobilizowały do działania i wręcz na
granicy „przemocy symbolicznej” propagowały obowiązek pomagania Ukraińcom. Imperatyw
moralny był identyczny w prawicowych i lewicowych mediach. Ponadto media
społecznościowe posłużyły do oddolnego mobilizowania pomocy i stanowiły jednocześnie
narzędzie ułatwiające zarządzanie pomocą.
Jeśli zaś idzie o postawy wobec pomocy ukraińskim uchodźcom wojennym to
analogicznie jak w dwóch powyższych przypadkach najsilniej kształtują je stereotypy oraz
zaufanie. Pozytywny obraz Ukraińca oraz zaufanie (osobowe, instytucjonalne) sprawiają, iż
ankietowani są przekonani, iż do Polski traają ludzie potrzebujący pomocy i sam fakt, że
przyjechali do nas powinien być głównym argumentem dla udzielania pomocy.
13. Postawy wobec uchodźców wojennych z Ukrainy
Od pierwszego dnia wojny polscy obywatele, samorządy, państwo, kościół oraz różne
organizacje były zaangażowane w udzielanie pomocy ukraińskim uchodźcom wojennym. Za
uchodźcę uznawano osoby, które wyjechały z Ukrainy po 24.02.2002 r. niezależnie od tego czy
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
82
mieszkały w rejonie walk czy też pochodziły z terenów, gdzie nie prowadzono działań
wojennych.
W pierwszych miesiącach wybuchu wojny do Polski przybyło ponad 1 mln uchodźców z
Ukrainy. W okresie największego exodusu w Polsce przebywało około 1,5 do 2 mln. uchodźców
z Ukrainy. Pod koniec 2024 r. szacuje się, iż na terytorium Polski przebywa około 980 tys.
ukraińskich uchodźców przymusowych.
Tak jak to zostało wcześniej zasygnalizowane polskie państwo poniosło duże koszty
związane z pomocą ukraińskim uchodźcom wojennym. Z danych MSWiA wynika, że koszty
utrzymania uchodźców wojennych z Ukrainy objętych ochroną tymczasową w 2022 r. wyniosły
4,9 mld zł i były najwyższe wśród krajów członkowskich OECD. W 2023 r. ta suma wyniosła 2,5
mld zł. Według Polskiego Instytutu Ekonomicznego, w pierwszych miesiącach po wybuchu
wojny Polacy z własnych kieszeni przeznaczyli na pomoc uchodźcom w sumie ok. 10 miliardów
złotych. Szacuje się, iż koszt pomocy dla ukraińskich uchodźców to 4,2 % PKB
71
.
Ukraińcy wydawali też swoje pieniądze na zakwaterowanie, utrzymanie się i ogólnie na
swoje życie. Szybko też zaczęli się adoptować do polskich realiów ucząc się języka polskiego
oraz znajdując pracę. Według danych 65% uchodźców znalazło w Polsce pracę i jest to
najwyższy wskaźnik wśród państw OECD
72
. Ukraińcy zaczęli wypełniać luki na rynku pracy,
płacić podatki i pracować na polskie PKB.
Padły też głosy, iż lepiej jest przyjmować emigrantów z Ukrainy podobnych pod względem
kulturowym, gdyż łatwiej się zintegrują i będą wspierać rozwój gospodarczy naszego kraju.
Odmienne opinie wskazywały na to, że Ukraińcy wykorzystują naszą gościnność, są
roszczeniowi oraz przez zwiększony popyt na rynku mieszkaniowym doszło do znacznego
wzrostu cen.
W niniejszym rozdziale zostanie zaprezentowana wiedza na temat postaw respondentów
wobec ukraińskich uchodźców przebywających w Polsce.
71
Polska pomoc dla Ukrainy…. wyd. cyt.
72
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
83
13.1. Zgoda na dalsze przyjmowanie uchodźców
Pierwszym krokiem w prowadzonych analizach jest zapoznanie się ze stosunkiem Polaków
do dalszego przyjmowania ukraińskich uchodźców. Z uzyskanych odpowiedzi wynika, iż w
badanej zbiorowości dominują przeciwnicy kontynuacji przyjmowania uchodźców z Ukrainy.
Ponad jedna trzecia wyraziła zgodę na kontynuację dotychczasowej polityki w zakresie migracji
przymusowej z Ukrainy.
Wykres 36. Zgoda na przyjmowanie ukraińskich uchodźców (w%)
Respondenci są raczej za zmianą dotychczasowego modelu i sprzeciwiają się dalszemu
przyjmowaniu migrantów z Ukrainy. Więcej jest przeciwników niż zwolenników udzielania
pomocy Ukraińcom.
13.2. Ocena wpływu uchodźców na polskie państwo
Do uchwycenia poglądu respondentów na temat społeczno-ekonomicznych skutków
napływu dużej fali uchodźców z Ukrainy do Polski zastosowano specjalną skalę z
szeregowaniem alternatyw za pomocą porównania parami. Respondenci mieli dwie opcje
odpowiedzi do wyboru z możliwością „trudno powiedzieć”. Dzięki zastosowaniu niniejszej
techniki uzyskano wyraźny rozkład zwolenników i przeciwników udzielanej pomocy
Ukraińcom przez Polskę.
33
44
23
Tak Nie Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
84
Dane na wykresie 37 wskazują, iż połowa respondentów negatywnie ocenia wpływ
uchodźców na funkcjonowanie państwa. Jedna trzecia zaś pozytywnie wyraża się o skutkach
napływu uchodźców do Polski. Co piąty respondent nie ma zdania i trudno mu się opowiedzieć,
za którymś z zaprezentowanych stanowisk.
Warto dodać, iż rok wcześniej, kiedy zastosowano to pytanie wśród polskiego
społeczeństwa 30% negatywnie oceniało wpływ uchodźców z Ukrainy na funkcjonowanie
państwa. Od tamtego badania liczba negatywnie oceniających uchodźców wzrosła o 20
punktów procentowych
73
.
Wykres 37. Ocena wpływu uchodźców z Ukrainy na polskie państwo (w%)
Pod koniec trzeciego roku trwania wojny między Rosją a Ukrainą stosunek
respondentów do uchodźców z Ukrainy jest negatywny. Prawdopodobnie na ten stan rzeczy
ma wpływ wiele czynników od relacji między państwami do relacji między ludźmi.
73
Długosz, P., Izdebska-Długosz, D. (2024). Polskie społeczeństwo wobec uchodźców wojennych z Ukrainy.
Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, 2024 (L), Nr 2 (192), s. 15 – 32.
hps://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.023.18935
30
50
20
Uchodźcy z Ukrainy mają pozytywny wpływ na nasze państwo, uczą się języka, znajdują pracę, płacą podatki i pracują
na nasz dochód narodowy, a dzieci uchodźców uczą się w szkołach i zapełnią ubytki wynikające z niżu
demograficznego
Uchodźcy z Ukrainy są roszczeniowi, przyczynili się do wzrostu cen, wykorzystują nasze państwo pobierając
niesłusznie świadczenia i zagrażają Polakom na rynku pracy
Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
85
13.3. Ocena wpływu uchodźców na funkcjonowanie rożnych
elementów państwa
Ogólna ocena napływu uchodźców z Ukrainy do Polski była negatywna. Kolejne
odpowiedzi na pytanie ankiety pozwolą na uzyskanie bardziej szczegółowej wiedzy w tym
zakresie.
Badanych poproszono o ocenienie wpływu ukraińskich uchodźców wojennych na różne
aspekty funkcjonowania państwa polskiego. Skala była tak zbudowana, iż respondenci mogli
zaznaczyć pozytywny wpływ, neutralny oraz negatywny.
Z uzyskanych danych wynika, iż ankietowani wskazują na negatywne albo neutralne
skutki napływu uchodźców na funkcjonowanie państwa. Jedynie w przypadku zapełnienia luk
na rynku pracy docenili wkład ukraińskich uchodźców i tutaj było najwięcej pozytywnych ocen.
Wykres 38. Ocena wpływu uchodźców na rożne aspekty funkcjonowania państwa (w%)
Pozostałe aspekty zostały ocenione negatywnie. Napływ ukraińskich uchodźców
wojennych do Polski zdaniem badanych przyczynił się do wzrostu przestępczości, wzrostu cen
usług i towarów, pojawienia się problemów z dostępem do mieszkań na wynajem, bądź na
sprzedaż, do pogorszenia funkcjonowania służby zdrowia.
7
47
8
10
8
16
6
6
53
30
44
51
42
72
42
44
40
23
48
39
50
12
52
50
020 40 60 80 100 120
Znalezienia bądź utrzymania pracy przez Polaków
Zapełnienia i wypełnienia luk na rynku pracy
Funkcjonowania służby zdrowia
Działalności przedszkoli i szkół
Dostępu do mieszkań na wynajem bądź na
sprzedaż przez Polaków
Znalezienia partnerki, partnera życiowego
Wzrost cen usług i towarów
Wzrost przestępczości
Pozytywny Neutralny Negatywny
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
86
Spora grupa respondentów oceniła też negatywnie wpływ uchodźców na
funkcjonowanie systemu edukacyjnego. Najbardziej neutralne znaczenie uchodźców
zaobserwowano w przypadku rynku matrymonialnego. Aczkolwiek w tym przypadku badani
część wskazywali na korzyści.
Warto dodać, iż porównując wyniki uzyskane na niniejszej skali do tych sprzed roku
widać pewne zmiany. Wzrosła o 20 punktów procentowych grupa wskazująca, iż uchodźcy z
Ukrainy przyczynili się do wzrostu przestępczości. O 8 punktów procentowych wzrósł odsetek
uważających, że pogorszyła się pewność zatrudnienia i dostęp do miejsc na rynku pracy pod
wpływem uchodźców z Ukrainy. Pozostałe aspekty mniej więcej były podobnie ocenione jak
rok temu
74
.
Wyniki badań wskazują, iż wraz z upływem czasu – za niedługo będzie trzecia rocznica
wybuchu wojny na pełną skalę – ocena wpływu uchodźców na państwo i jego instytucje jest
negatywna. Porównując aktualne wyniki do ubiegłorocznych badań widoczna jest ogólna
zmiana postaw w kierunku negatywnym. Dzisiaj częściej niż rok temu ankietowani zgadzają się
z twierdzeniem, iż pod wpływem napływu uchodźców wzrosła przestępczość i spadła pewność
pracy. W ocenie pozostałych aspektów uzyskano identyczne odpowiedzi jak rok temu.
13.4. Uwarunkowania negatywnej oceny wpływ ukraińskich
uchodźców na polskie państwo
Poniżej znajdują się wyniki analizy korelacyjnej, które są kluczowe dla prowadzonych
badań, gdyż pozwalają zidentykować czynniki zwiększające wzrost niechęci do uchodźców z
Ukrainy.
Zmiennymi zależnymi zostały indeksy przygotowane z analizowanych pytań w
niniejszym rozdziale. W pierwszym pytaniu respondent uzyskiwał wartość 1, gdy ktoś wybrał
odpowiedź świadczącą, iż jest przeciwny dalszemu przyjmowaniu uchodźców. W drugim
pytaniu 1 uzyskiwała odpowiedź wskazująca na negatywnie skutki napływu uchodźców z
Ukrainy do Polski. W indeksie negatywnych wpływów zsumowano wszystkie odpowiedzi ze
skali do oceny skutków wpływu uchodźców na polskie państwo.
74
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
87
Tabela10. Współczynniki korelacji negatywnej oceny wpływu uchodźców na państwo
Zatrzymać
przyjmowanie
Negatywna
opinia o skutkach
Indeks
negatywnych
wpływów
Miejsce zamieszkania
-0,12**
-0,11**
-0,06
Wykształcenie
0,04
0,06
0,01
Pozycja zawodowa
-0,12**
-0,16**
0,02
Identykacja klasowa
0,05
-0,12**
0,04
Religijność
-0,09*
-0,19**
-0,09**
Orientacje polityczne
0,13**
0,13**
0,10**
Kapitał społeczny
-0,15**
-0,05
0,04
Płeć
-0,10**
-0,10**
-0,15**
Wiek
-0,17**
-0,12**
-0,14**
Indeks konsumpcji
medialnej
0,05
0,03
0,04
Ocena sytuacji materialnej
-0,10**
-0,04
-0,05
Wpływ na gospodarkę
-0,15**
-0,19**
-0,36**
Wpływ na nanse
-0,12**
-0,14**
-0,21**
Bilans jakości życia
-0,19**
-0,15**
-0,18**
Deprywacja aspiracyjna
-0,10**
-0,12**
-0,14**
Deprywacja relacyjna
0,04
-0,07
-0,05
Zaufanie osobowe
-0,19**
-0,26**
-0,21**
Zaufanie instytucjonalne
-0,21**
-0,16**
-0,13**
Dobrostan
0,06
0,05
0,01
Stres K-10
0,09**
0,09*
0,06
Lęk GAD-7
0,06
0,05
0,04
Depresja PHQ-9
0,05
0,03
0,05
Stereotyp
-0,35**
-0,34**
-0,37**
Dystans
0,54**
0,47**
-0,41**
Indeks poparcia
-0,46**
-0,37**
-0,30**
Ograniczyć pomoc
0,29**
0,36**
0,34**
Udział w pomocy
-0,23**
-0,14**
0,07
Zahamować napływ
uchodźców
0,60**
0,46**
Negatywna opina o
uchodźcach
0,52**
≤0,01**, α≤0,05*
Wyniki analizy korelacyjnej wskazują, iż za zaprzestaniem przyjmowania uchodźców z
Ukrainy są respondenci z mniejszych miejscowości, zajmujący niższą pozycję zawodową,
mający prawicowe poglądy, religijni, z niskim kapitałem społecznym. Częściej taka postawa
widoczna jest wśród kobiet, wśród osób młodszych, gorzej oceniających swoją sytuację
ekonomiczną, przekonanych, że wojna wpływa na gospodarkę oraz nanse osobiste, mających
poczucie deprywacji relatywnej, wśród osób mających odczucie, iż nastąpił spadek ich jakości
życia. Częściej za zablokowaniem migracji z Ukrainy są jednostki z niskim zaufaniem osobowym
i instytucjonalnym oraz częściej doznający stresu.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
88
Najsilniej skorelowane z analizowaną postawą były zmienne określające stosunek do
Ukraińców. Im gorszy ktoś miał stereotyp Ukraińców, tym częściej akceptował zatrzymanie
napływu uchodźców do Polski. Jeszcze mocniej dystans społeczny wpływał. Im wyższa ogólna
niechęć do udzielanej pomocy przez Polskę, aprobata, aby ograniczyć pomoc tylko do
autentycznych uchodźców wojennych i brak udziału w udzielaniu pomocy na początku wojny
dla Ukraińców, tym częściej pojawia się brak zgody na kontynuację przyjmowania uchodźców
z Ukrainy.
Negatywna opinia o skutkach napływu uchodźców do Polski skorelowana była z
mniejszym miejscem zamieszkania, z niższą pozycją zawodową, z identykacją przynależności
do niższej klasy, wyższą religijnością, prawicowymi poglądami politycznymi. Częściej była
widoczna wśród kobiet oraz młodszych respondentów. Negatywny wpływ uchodźców częściej
dostrzegali, ci którzy zaobserwowali wpływ wojny na gospodarkę państwa oraz osobiste
nanse, mieli poczucie spadku jakości życia, poczucie deprywacji aspiracyjnej. Wśród tych
respondentów widoczne jest niższe zaufanie osobowe i instytucjonalne oraz wyższy poziom
stresu. Znowu tak jak w poprzedniej analizie na pierwszym planie widoczny jest silniejszy pływ
negatywnego stereotypu oraz dystans do Ukraińców. Im słabsze poparcie do przyjmowania
wszystkich uchodźców z Ukrainy, negatywne nastawienie do pomocy dla Ukrainy, brak udziału
w udzielaniu pomocy oraz chęć zakończenia pomocy dla uchodźców, tym częściej pojawia się
negatywna ocena pomocy dla uchodźców wojennych.
Ostatnia zmienna złożona z negatywnych ocen wpływu ukraińskich uchodźców na
funkcjonowanie różnych aspektów państwa była skorelowana z nieco wyższą religijnością,
prawicowością, płcią żeńską oraz młodszym wiekiem. Ci respondenci częściej też dostrzegali
wpływ wojny na gospodarkę oraz nanse osobiste, pogorszenie jakości życia, deprywację
aspiracyjną. Więcej negatywnych aspektów funkcjonowania państwa dostrzegali ci, którzy
minęli negatywny stereotyp Ukraińca oraz byli zdystansowani wobec tej nacji. Częściej taką
postawą charakteryzowali się respondenci mający negatywne zdanie o pomocy dla Ukrainy
oraz postulujący ograniczenie pomocy tylko dla tych, którzy są z terenów, gdzie toczą się walki.
Powyższa postawa częściej widoczna jest u tych, którzy chcą ograniczenia pomocy dla
uchodźców oraz negatywnie oceniają ich wpływ na państwo.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
89
Podsumowując prowadzone analizy należy stwierdzić, iż o stosunku do ukraińskich
uchodźców wojennych głównie decyduje stosunek do Ukraińców. Jeśli ktoś ma dystans do tej
nacji oraz posługuje się negatywnym stereotypem Ukraińca wówczas jest za ograniczeniem
dalszego przyjmowania ukraińskich uchodźców do Polski, negatywnie ocenia wpływ
uchodźców na państwo oraz częściej dostrzega negatywne aspekty w ich przyjeździe do Polski.
Powyższe obserwacje są zgodne z teorią. Jeśli ktoś ma negatywne postawy wobec
Ukraińców, co może być deniowane jako uprzedzenia
75
(niechęć wobec Ukraińców) będzie
dążył do ich unikania tj. będzie bardziej skłonny do sprzeciwu przeciwko przyjmowaniu
kolejnych uchodźców z Ukrainy.
Negatywny stereotyp jest źródłem oczekiwań adresowanych do przedstawicieli obcej
grupy. Oczekiwania te często funkcjonują jako samospełniające się przepowiednie, ponieważ
decydują o interpretacji wszelkich dwuznacznych zachowań. Przyczyniają się nie tylko do
wzrostu lęku, lecz także negatywnych opinii o osobiście spotkanych przedstawicielach tej
grupy
76
. Być może pokazany mechanizm wyjaśnia, dlaczego w społeczeństwie przyfrontowym
nie dochodzi do zmiany stosunku wobec uchodźców na bardziej pozytywny. Tego należałoby
się spodziewać po hipotezie kontaktu międzygrupowego
77
.
Osoby posiadające negatywny stereotyp Ukraińców, kierując się mechanizmem
selektywnego przyswajania i interpretowania informacji w sposób potwierdzający ich
przekonania, umacniają swoje negatywne postawy. Przejawia się to sprzeciwem wobec
dalszego przyjmowania uchodźców oraz negatywną oceną ich napływu do Polski.
Drugi komponent wyznaczający stosunek do dalszego przyjmowania uchodźców oraz
oceny ich wpływu na funkcjonowanie państwa jest związany z czynnikiem ekonomicznym.
Osoby z niskim kapitałem społecznym, ekonomicznym częściej wyrażają negatywne postawy
wobec uchodźców. Widoczny jest też czynnik zubożenia kapitałów przez wojnę. Jeśli
respondent doznał spadku jakości życia oraz uważa, że wojna wpłynęła na jego nanse i
gospodarkę to będzie częściej uprzedzony wobec ukraińskich migrantów przymusowych.
75
Sthepan, W., Stephn, K. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy…wyd. cyt. s. 44.
76
Wojciszke, B. (2022). Psychologia społeczna. Wyd. cyt., s. 479.
77
Sthepan, W., Stephn, K. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy…wyd. cyt. s. 77.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
90
W tym przypadku uwidacznia się rywalizacja o zasoby, rzeczywisty konikt interesów.
Respondenci z niższymi kapitałami z niższych warstw społecznych są najbardziej zagrożeni
napływem uchodźców z Ukrainy, gdyż oni dostali pomoc socjalną od polskiego państwa oraz
mogą rywalizować w dostępie do prostych i niskopłatnych prac. W związku z powyższym
czynnik klasowy będzie miał również wpływ na stosunek do uchodźców i ocenę ich napływu
do Polski.
Niewyjaśniona pozostaje korelacja między uprzedzeniami do ukraińskich uchodźców a
młodszym wiekiem i płcią żeńską. Młodsi respondenci mogą odczuwać zagrożenie związane z
tym, że inwestycje poczynione w uzyskanie wyższej edukacji mogą się nie zwrócić, ze względu
na pojawiającą się konkurencję z Ukrainy, gdyż większość uchodźców to młode kobiety. Młodzi
ze względu na to, że dopiero będą wchodzić w rolę dorosłych min. przez rynek pracy mogą być
bardziej wyczuleni na punkcie konkurencji. Jeśli idzie o uprzedzenia młodych Polek to być może
jest tak, iż również głównym czynnikiem odpowiedzialnym za powstanie negatywnych postaw
jest dbałość o własne interesy, które zostały zagrożone przyjazdem do polski ukraińskich
uchodźczyń.
Po pierwsze, młode Polki mogą odczuwać obawy, że Ukrainki będą rywalkami na rynku
matrymonialnym. Po drugie, kobiety są wyczulone na utratę zasobów, co może ich zdaniem
mieć miejsce podczas udzielania pomocy socjalnej przez polskie państwo. Po trzecie kobiety
są bardziej narażone na rywalizację z Ukrainkami na rynku pracy, gdyż częściej szukają zajęcia
w administracji, usługach i branży kosmetycznej. Po czwarte, młode kobiety o lewicowo-
liberalnej proweniencji mogą czuć zagrożenie wartości własnej grupy poprzez przyjazd kobiet
o bardziej tradycyjnym i familiocentrycznym nastawieniu do życia.
14. Stosunek do uchodźców z Azji i Afryki
Jeszcze przed wybuchem wojny na Ukrainie w Polsce pojawili się uchodźcy czy też
nielegalni imigranci przerzucani przez granicę Białorusi z Polską przez białoruski reżim
prezydenta Aleksandra Łukaszenki. Operacja związana z uchodźcami z Afryki i Azji jest cały czas
kontynuowana. Prawie codziennie dochodzi do prób nielegalnego przekroczenia polskiej
granicy.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
91
Poza uchodźcami wykorzystywanymi w wojnie hybrydowej Rosji i Białorusi przeciwko
Polsce i państwom Bałtyckim cały czas w Europie występuje kryzys humanitarny ze względu na
przedostawanie się imigrantów drogą morską do Grecji, Włoch, Hiszpanii. Unia Europejska
próbując rozwiązać ten problem chce relokować uchodźców z bogatszych państw UE do
biedniejszych. W tym momencie Niemcy odsyłają uchodźców do Polski, którzy przedostali się
przez granicę polsko-białoruską. W związku z powyższym, co też pokazały niniejsze badania,
problem uchodźców staje się jedną z głównych kwesi politycznych oczekujących na skuteczne
rozwiązanie.
W prowadzonych badaniach zapytano, czy Polska powinna przyjąć część uchodźców
przybywających do Europy? Zdecydowana większość jest przeciwko przyjmowaniu uchodźców
w ramach paktu migracyjnego. Tylko 13% opowiedziało się za ich przyjęciem przez Polskę.
Polacy są przeciwko przyjmowaniu uchodźców do Polski.
Wykres 39. Poparcie dla przyjmowania uchodźców z Azji i Afryki przybyłych do Europy (%)
Większość badanych ma opinię na ten temat i nie chce, aby doszło do relokacji
migrantów z Niemiec czy innych państw do Polski. Wyniki analizy korelacyjnej pokazują
czynniki skorelowane z negatywnymi postawami wobec uchodźców.
Analiza korelacyjna pokazała, iż brak zgody na przyjmowanie uchodźców z Azji i Afryki
pojawił się wśród respondentów dostrzegających wpływ wojny na gospodarkę (r=0,15),
62
13
25
Tak Nie Nie wiem
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
92
religijnych (r=0,12), o prawicowych przekonaniach (r=0,23), dostrzegających pogorszenie
jakości życia (r=-,0,10), z niskim zaufaniem osobowym (r=-0,20).
Przeciw przyjęciu uchodźców z Azji są jednostki, które mają negatywny stereotyp
Ukraińca (r=-0,16), wykazują dystans społeczny do Ukraińców (r=-0,22), Arabów (r=-0,29).
Częściej są przeciwni przyjmowaniu uchodźców respondenci negatywnie nastawieni do
pomocy dla Ukrainy (r=-0,16), nie angażujący się w pomoc dla Ukraińców (r=0,08), akceptujący
ograniczenie pomocy dla uchodźców z Ukrainy (r=0,29), chcący zatrzymania napływu
uchodźców z Ukrainy (r=0,35), mający negatywną ocenę skutku napływu ukraińskich
uchodźców do Polski (r=0,37) oraz widzący negatywny wpływ uchodźców na funkcjonowanie
państwa polskiego (r=0,30).
Na stosunek do przyjmowania nielegalnych imigrantów ma wpływ orientacja
ideologiczna. Niechęć częściej przejawiają respondenci o prawicowo-konserwatywnych
poglądach. Tradycyjnie niskie zaufanie sprzyja negatywnym postawom. Poczucie pogorszenia
jakości życia podnosi niechęć do nielegalnych migrantów. Analogicznie jest z stosunkiem do
Ukraińców. Jeśli ktoś był im niechętny, to będzie negatywnie nastawiony do przyjmowania
imigrantów. Częściej ku tej postawie skłaniały się osoby mające dystans do Arabów. Generalnie
przeciwko przyjmowaniu imigrantów są respondenci będący przeciwko pomocy dla Ukraińców
oraz negatywnie oceniający ich wpływ na funkcjonowanie państwa. Można rzecz, że
przeciwnicy przyjmowania imigrantów są konsekwentni i nie chcę w ogóle imigrantów w
Polsce.
15. Walcz lub uciekaj
W społeczeństwie przyfrontowym lękiem podstawowym jest lęk przed rozszerzeniem
działań wojennych z Ukrainy na polskie terytorium. Wydaje się, iż gorsza sytuacja ukraińskich
wojsk na froncie, zmiana na stanowisku prezydenta w Stanach Zjednoczonych, gdzie
zwycięstwo w wyborach odniósł Donald Tramp mogą zwiększać niepokój społeczny.
Kluczowym czynnikiem w odpieraniu ataku wroga jest społeczna mobilizacja i udział
obywateli w obronie ojczyzny. W sytuacji zagrożenia życia i zdrowia ludzki organizm reaguje
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
93
walką albo ucieczką. W interesie polskiego państwa jest uzyskanie szerokiego poparcia dla
planów obrony i czynne uczestnictwo w obronie ojczyzny.
Czy takie postawy pojawiają się wśród badanych? Zapytaliśmy respondentów o to jakby
się zachowali, gdyby wojska Rosyjskie wkroczyły do Polski.
Większość ankietowanych nie wiedziała jaką postawę zajmie. Tylko co piąty respondent
jest gotów do stanięcia z bronią w obronie ojczyzny. A ponad jedna trzecia spakowałaby siebie
i najbliższą rodzinę i uciekła zagranicę.
Wykres 40. Postawy wobec ewentualnego ataku wojsk rosyjskich na Polskę (w%)
Zaprezentowane dane wskazują, iż mniejszość deklaruje gotowość do poświęcenia się
za Ojczyznę i walki z wrogiem. Największa liczebnie jest grupa niezdecydowanych. Być może ci
respondenci przyglądaliby się temu co się dzieje na froncie i uzależnialiby podejmowanie
decyzji od rozwoju sytuacji.
Z analizy korelacyjnej wynika, że częściej z potencjalnym wrogiem zamierzają mężczyźni
(r=0,28), osoby o poglądach prawicowych (r=0,11), z wyższym indeksem konsumpcji medialnej
(r=0,14), z zaufaniem instytucjonalnym (r=0,15), przeciwnicy przyjmowania uchodźców z Afryki
i Azji (r=0,10).
22
35
43
Wstąpił(a)bym do wojska lub innych formacji zbrojnych i walczył(a)bym w obronie rodziny i ojczyzny
Spakował(a)bym najważniejsze rzeczy, zabrał(a)najbliższą rodzinę i wyjechał(a)bym za granicę
Trudno powiedzieć
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
94
Jak zatem widać, niewiele zmiennych jest skorelowanych z potencjalną gotowością do
działań zbrojnych w obronie Ojczyzny. Głównie są to mężczyźni o prawicowych poglądach
interesujący się bieżącymi wydarzeniami i mający zaufanie do instytucji i struktur
państwowych. Patrioci by tak rzec niespecjalnie darzą sympaą imigrantów z Azji i Afryki.
16. Zakończenie
Prowadzone analizy skłaniają do wniosku, iż społeczeństwo przyfrontowe jest
konstytuowane przez napięcia, poczucie zagrożenia oraz ryzyko. Są one skutkiem działań
wojennych na Ukrainie oraz wojny hybrydowej prowadzonej z Polską przez Białoruś i Rosję.
Presja migracyjna czy też ,,uderzenie” imigrantami w system społeczny jest skuteczną metodą
wywołania niepokoju, strachu, trwogi. Potwierdzają to wyniki badań mówiące o tym, że 85%
Polaków po wybuchu wojny odczuwało niepokój
78
.
Lęki są wzmacniane przez kryzys migracyjny dotykający Europę. Ponadto wojna wyzwoliła
wielkie zmiany, które generują stres. Połowa Polaków zmieniła sposób gospodarowania
pieniędzmi, aby zadbać o bezpieczeństwo w zakresie żywności i nansów
79
.
Zmiany te mają niemalże wpływ na wszystkie obszary życia Polaków. Próby dostosowania
się do tych zmian stanowią źródło dużego stresu. Warto też dodać, iż możemy mieć do
czynienia z chronicznym stresem, gdyż już minęło prawie trzy lata od wybuchu wojny na
Ukrainie. Od tego czasu sporo się wydarzyło. Ponadto należy przypomnieć, iż przed samą
wojną Polska jak też inne państwa zmagały się z pandemią Covid-19. Kataklizm ten okazał się
bardzo niebezpieczny i w jego wyniku sporo ludzi straciło życie. Wywołał on głęboką traumę
zbiorową, której skutki mogą mieć wpływ na funkcjonowanie społeczeństwa
80
.
Przechodząc do uzyskanych wyników badań należy stwierdzić, iż ocena sytuacji
materialnej gospodarstw domowych jest dobra (42%) aczkolwiek prawie połowa
respondentów ocenia ją ambiwalentnie tzn. jest trochę dobra, jest trochę zła. Można przyjąć,
iż zasoby ekonomiczne tej grupy mogą być najbardziej narażone na szwank. W niekorzystnych
78
Polacy oszczędzają i zabezpieczają się nansowo. (2022). hps://swresearch.pl/news/polacy-oszczedzaja-i-
zabezpieczaja-sie-nansowo-w-reakcji-na-wojne-w-ukrainie (pobrano 2.12.2024).
79
Tamże.
80
Długosz, P. (2021). Trauma pandemii Covid-19 …wyd. cyt.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
95
okolicznościach ekonomicznych topniejące zasoby ekonomiczne, jak to ujmuje Hobfoll mogą
prowadzić do spirali strat zasobów. Ludzie mający szczupłe zasoby są bardziej bezbronni wobec
straty i mniej zdolni do osiągania zysków. Bardziej boleśniej odczuwają nagły i natychmiastowy
wzrost wymagań, wywołany przez ekstremalny stres, gorzej sobie radzili z wypływającymi z
niego chronicznymi wymaganiami
81
. Oznacza to, że inacja i wzrost kosztów życia uderza
najmocniej w osoby o gorszej sytuacji materialnej powodując pogorszenie warunków życia
oraz wywołując strach przed dalszym spadkiem poziomu życia. Powyższa sytuacja jest
niekorzystna dla kondycji psychospołecznej, gdyż prowadzi do stresu, pesymizmu, spadku
poczucia własnej wartości oraz lęku przed pojawieniem się konkurencji z Ukrainy.
Ludzie bogatsi nawet mogą nie odczuć negatywnego wpływu wojny na zasoby. Mogą
oni też je pomnażać. Badania pokazują, iż w Polsce 58% oceniających sytuację jako bardzo
dobrą po wybuchu wojny wypłaciło znaczą ilość gotówki lub kupiło obce waluty, głównie euro
i dolar amerykański, czy też zainwestowało w złoto
82
. Ludzie bogaci nie muszą się też obawiać,
że Ukrainki zabiorą im prace oraz świadczenia społeczne.
Ponad ¾ badanych dostrzega wpływ wojny na polską gospodarkę, 1/3 respondentów
widzi bezpośredni wpływ wojny na osobiste nanse. O wpływie wojny na polską gospodarkę
świadczą wyniki badań Polskiego Instytutu Ekonomicznego. Wynika z nich, iż ponad 80%
przedsiębiorców dostrzegło, że wojna wpłynęła na wzrost cen dóbr zaopatrzeniowo-
inwestycyjnych, wyższe koszty działalności i wzrost ryzyka biznesowego. Znaczący wpływ (silny
+ umiarkowany) zaobserwowano w przypadku wzrostu cen dóbr
zaopatrzeniowo-inwestycyjnych (68%), wyższych kosztów działalności (63%), wzrostu ryzyka
działalności biznesowej (66%)
83
.
Nie wszystkie skutki ekonomiczne prowadzonej wojny za naszą wschodnią granicą
można wyliczyć. Analitycy zwracają uwagę, iż z Polski mogli wycofać się inwestorzy, którzy mieli
swoje rmy bądź planowali je uruchomić w najbliższym czasie. W państwie przyfrontowym
81
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura i …wyd. cyt. s. 211.
82
Polacy oszczędzają i zabezpieczają się nansowo…wyd. cyt.
83
Dębkowska, K., Kłosiewicz-Górecka, U., Szymańska, A., Wejt-Knyżewska, A.,Zybertowicz, K. (2023). Wpływ
wojny w Ukrainie na działalność polskich rm. Warszawa: Polski Instytut Ekonomiczny.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
96
pojawiło się zbyt duże ryzyko strat. Ponadto rmy w branży budowlanej oraz transportowej
straciły pracowników, którzy postanowili wyjechać do kraju bronić Ojczyzny
84
.
Jest też inny aspekt wpływu wojny na społeczeństwo. Ze względu na pojawienie się
kryzysu energetycznego i zwiększenia kosztów surowców doszło do podniesienia kosztów życia
i inacji. Ponad ¾ badanych przez CBOS odczuwa (w stopniu bardzo dużym + dużym) wzrost
cen w gospodarstwie domowym
85
. W innych badaniach respondenci wskazali, iż główną
przyczyną wzrostu cen jest wojna na Ukrainie (56%), polityka polskiego rządu (45%), pandemia
i jej skutki (37%), polityka Narodowego Banku Polskiego (28%), polityka klimatyczna UE
(12%)
86
. Przybycie do Polski około 2 mln. ukraińskich uchodźców też pozostawiło ślad we
wzroście cen wynajmu mieszkań w dużych miastach.
Czułe narzędzie jakim jest drabina Cantrila pokazało, że poziom życia ankietowanych
jest nieco wyższy niż przeciętny. Jednakże proszeni o wskazanie swojego szczebla, na którym
stali przed wybuchem wojny pokazują, iż byli nieco wyżej. Pytani o to jak będzie sytuacja
wyglądać po zakończeniu wojny – twierdzą, iż będą wyżej niż obecnie, jednakże nie przeskoczą
szczebla na jakim się lokowali przed wojną.
Uzyskane wyniki mogą świadczyć o doświadczanym przez wojnę uszczupleniu zasobów
i wytrąceniu respondentów z dotychczas zajmowanych pozycji. Wojna miałaby spowodować
trwały uszczerbek w posiadanych zasobach. Dzieje się tak dlatego, że dla ludzi strata jest
dotkliwsza niż zysk. A samo naruszenie dotychczasowego dobrostanu przez ryzyko i niepokój
są już negatywnym czynnikiem. Wymieniane koszty ekonomiczne wywołane przez wojnę
mogły zgodnie z cebulową teorią szczęścia nieco obniżyć satysfakcje cząstkowe nie naruszając
,,szczęśliwego atraktora”, dzięki któremu obserwowany subiektywny spadek jakości życia jest
niewielki
87
. Można też przyjąć, że dzięki silnej woli życia, czyli ogólnemu zadowoleniu jednostki
będę mogły skutecznie radzić sobie ze stresem.
Subiektywne postrzeganie spadku poziomu życia głównie odczuli respondenci z
niższych klas, gorzej oceniający swoją sytuację materialną, pozbawieni wsparcia społecznego.
84
Tamże.
85
Omyła-Rudzka, M. (2023). Oczekiwania inacyjne w październiku. Warszawa: CBOS.
86
Omyła-Rudzka, M. (2022). Postrzeganie inacji – prognozy, przyczyny, ocena działań rządu. Oczekiwania
inacyjne w październiku. Warszawa: CBOS.
87
Czapiński, J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia pozytywna. Warszawa:
PWN, s. 51–102.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
97
Poczucie deklasacji było skorelowane z przekonaniem, że wojna wpływa na gospodarkę i
nanse obywateli. Najbardziej wrażliwi na spadki koniunktury okazali się respondenci
odczuwający deprywację relatywną. Oznacza to, iż pojawił się efekt św. Mateusza. Ci, którzy
byli pozbawieni zasobów najbardziej zostali dotknięci przez kryzys energetyczny wywołujący
wzrost kosztów życia i inację, a ci którzy mieli zasoby w wyniku ich inwestycji w waluty obce
oraz złoto mogli sporo na tym zyskać.
Zaobserwowana prawidłowość jest zgodna z obserwacjami psychologów. Dostrzegają
oni, że częściej ludzie żyjący w biedzie stykają się z większą liczbą stresorów niż ludzie z
wyższym statusem, a przy tym dysponują mniejszymi zasobami umożliwiającymi radzenie
sobie z taką sytuacją
88
. Powyższa obserwacja wskazuje też, iż jeśli ktoś dysponuje zasobami
ekonomicznymi posiada również zasoby społeczne. A te ostatnie mają istotne znaczenie w
radzeniu sobie w sytuacjach trudnych.
Wojna ze swoimi szerokimi konsekwencjami dotyka polskiego społeczeństwa. Można
w tym przypadku mówić o stresie zbiorowym, gdyż sytuacja ta dotyczy mieszkańców państwa
przyfrontowego. Poza indywidualnymi predyspozycjami (temperament, osobowość) o reakcji
na stres może decydować kondycja moralna społeczeństwa. Innymi słowy, akceptacja tych
samych norm i wartości, wzajemne zaufanie, solidarność czynią społeczeństwo silne i zdolne
do przeciwstawiania się zewnętrznym stresorom. Inaczej się dzieje, kiedy mamy do czynienia
z brakiem poszanowania norm i wartości, kiedy dochodzi do podziałów i polaryzacji politycznej
oraz wojny kulturowej. Wtedy mamy do czynienia ze społeczną anomią i patologią społecznej
więzi. Społeczeństwo jest targane wewnętrznymi koniktami, podziałami, znajduje się w stanie
dezintegracji.
Patrząc na poziom nieufności (¾ ankietowanych nie ufa innym ludziom) można
stwierdzić, iż kondycja moralna nie jest najlepsza. Nieufność w stosunku do innych ludzi wśród
Polaków potwierdzają też badania CBOS. Według nich 73% wyraziło, iż w stosunkach z innymi
ludźmi trzeba być bardzo ostrożnym. Ponadto jak pokazują powyższe badania poziom zaufania
czy też raczej nieufności jest mniej więcej na stałym poziomie od dwudziestu lat
89
.
88
Twenge, J.M., Campbel, W.K. (2002). Self-esteem and socioekonomic status: A meta-analityk review.
Personality and Social Psychology Reviwe, 6(1), 59-71.
89
Cybulska, A. (2024). Zaufanie społeczne. Warszawa: CBOS.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
98
Zaufanie osobowe jest spoiwem społecznym odpowiedzialnym za tworzenie i trwanie
społeczeństwa. Im ono wyższe, tym społeczeństwo spójniejsze i lepiej funkcjonuje w sytuacji
kryzysowej. A z taką obecnie mamy do czynienia. Obok zaufania osobowego mamy jeszcze
zaufanie publiczne do instytucji i organizacji. Dużym zaufaniem cieszą się instytucje militarne
od których zależy bezpieczeństwo obywateli. Niskie zaufanie jest do władzy świeckiej i
duchowej oraz mediów.
Podobny rozkład zaufania uzyskano w badaniach CBOS
90
. Polacy ufają instytucjom
militarnym, gdyż one gwarantują bezpieczeństwo w społeczeństwie przyfrontowym. Nie ufają
politykom i instytucjom ich zatrudniającym oraz mediom. Jest to skutek trwającej wojny
kulturowej, gdzie politycy i media ich wspierające nie przebierając w środkach walczą o
podporządkowanie sobie drugiej strony sporu za nic mając normy prawne
91
. Prawo, zasady,
reguły są cynicznie łamane, co w konsekwencji może prowadzić do głębokiej anomii i anarchii
w państwie.
Prawdopodobnie efekty tych działań są widoczne w braku zaufania Polaków wobec
państwa i postępującej polaryzacji. Warto przypomnieć, iż wiele badań pokazuje, że w sytuacji
zagrożenia militarnego bądź terrorystycznego wzrasta zaufanie do instytucji politycznych. Jest
to tak zwany efekt wiecu wokół agi (rally round the ag eect) czyli gwałtowny wzrost
poparcia dla instytucji państwowych
92
. Dobrym przykładem jest tutaj Ukraina, gdzie przed
wybuchem wojny w lutym 2022 r. prezydenta popierało ponad 1/3 respondentów, a po
wybuchu wojny zaufanie wzrosło do rekordowego poziomu 93%
93
. W przypadku
społeczeństwa przyfrontowego nastąpiło zjednoczenie rodaków wobec munduru. Zaufanie
prawdopodobnie jest wymuszone bieżącą sytuacją. Wojsko Polskie, Straż Graniczna, wojska
NATO w tym momencie są jedynym gwarantem bezpieczeństwa i ochrony przed zagrożeniem
płynącym ze wschodu.
Z jednej strony „demokracja walcząca” może trwale uszkodzić zaufanie obywateli do
władzy i prowadzić do jej delegitymizacji oraz podważyć zaufanie do państwa. W swojej książce
90
Tamże.
91
„To będzie zgodnie z prawem, tak jak my je rozumiemy”. Słynne słowa wypowiedziane przez premiera Donalda
Tuska w trakcie konferencji prasowej 21.11.2023.
92
Kossowska, M., Letki, N., Zaleśkiewicz, T., Wichary, Sz. (2020). Sopot: Smak Słowa, s. 118.
93
Naonal Poll: Ukraine at War (March 1, 2022). (2022).
hps://ranggroup.ua/en/research/ukraine/obschenacionalnyy_opros_ukraina_v_usloviyah_voyny_1_marta_2
022.html (pobrano 02.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
99
o zaufaniu Sztompka stwierdził, że ,,nie ma niczego groźniejszego dla podważenia zaufania i
rozprzestrzenienia się cynizmu jak przypadki naruszenia i wykorzystania zasad
demokratycznych. Ludzi żyjących w demokracji cechuje swego rodzaju metazaufanie –
zaufanie do demokracji jako najskuteczniejszej formy zabezpieczenia innych form zaufania.
Kiedy to metazufanie zostanie podważone, a zabezpieczenie okazuje się nieskuteczne, ludzie
czują się oszukani”
94
. Dzisiaj można by rzec, iż metazufanie jest w poważnym kryzysie i z
każdym dniem walki o dominację wśród dwóch głównych sił politycznych jest ono niszczone. Z
drugiej strony warunkiem kultury zaufania jest stabilność sytuacji życiowej, trwałość i
kontynuacja naszej egzystencji.
W społeczeństwie przyfrontowym zadomowiło się ryzyko, niepewność, relatywizacja
prawa i reguł ustrojowych. Na naszych oczach zmieniają się w mgnieniu oka oceny moralne.
Straż Graniczna w czasie, kiedy obecna władza była w opozycji nosiła miano nieludzkich
morderców, a po przejęciu władzy przez opozycję stała się heroicznymi obrońcami ojczyzny.
Społeczeństwo przyfrontowe jest poddane specycznym stresorom zagrażającym
bezpieczeństwu i stabilizacji. Do głównych stresów należy wliczyć ryzyko przeniesienia się
wojny na terytorium Polski, wzrost cen i inację, niebezpieczeństwo użycia przez Rosję broni
jądrowej na Ukrainie, wzrost liczby migrantów chcących dostać się do Polski, wzrost liczby
uchodźców z Ukrainy.
Polacy od samego początku wybuchu wojny odczuwają stres związany z tym, że wojna
przerodzi się w większy konikt zbrojny, w którym uczestniczy min. Polska. Większość Polaków
badanych przez CBOS uważa, że wojna zagraża bezpieczeństwu naszego kraju (78%). Warto
dodać, iż od samego początku badań (marzec 2022) powyższego problemu utrzymuje się
wysoki poziom zagrożenia wojną w polskim społeczeństwie
95
.
Jeśliby przyjąć za wskaźnik źródła stresu częstość podnoszenia przez społeczeństwo
danych tematów to można stwierdzić, iż inacja (73%), wojna (48%), migranci przybywający
do Polski (40%), problemy z uchodźcami z Ukrainy (38%) spędzają rodakom sen z powiek
96
.
94
Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Kraków: Znak, s. 351.
95
Scovil, J. (2024). O wojnie w Ukrainie i sytuacji na wschodniej granicy. Warszawa: CBOS.
96
W październiku najczęściej mówiono o powodzi, systemie edukacji, katastroe klimatycznej i wymienionych
powyżej problemach. Należy pamiętać, iż to o czym się mówi jest podsuwane przez media. Szczególnie media
lubią wzmagać panikę moralną wokół jakiegoś tematu i mobilizować opinię publiczną. Niezależnie jednak od
mechanizmów tworzenia zagrożeń stanowią one stresor, jeśli są postrzegane jako groźne. Feliksiak, M. (2024). O
czym się ostatnio mówi? Warszawa: CBOS.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
100
Wymienione zagrożenia mogą stanowić stres ekstremalny dla osób mających kontakt z
uchodźcami, oglądających w mediach skutki bombardowań, ostrzałów obawiających się utraty
zasobów. Biorąc pod uwagę czas i długotrwałość utrzymujących się zagrożeń powyższe stresory
należy zaliczyć do przewlekłych. Są to też zewnętrzne stresory, na które jednostka czy
społeczeństwo nie ma żadnego wpływu. Na domiar złego owe źródła stresu nie są
kontrolowalne, przewidywalne
97
. Nie wiemy, co może się stać za godzinę, dwie w kwesi
toczącej się wojny i jej skutków. Sytuacja jest dynamiczna i na podstawie decyzji Norwegii o
wysłaniu samolotów – myśliwców F-35 oraz systemów przeciwlotniczych NASAMS do obrony
lotniska w Jasionce można stwierdzić, iż istnieje realne zagrożenie atakiem Rosji na Polskę
98
.
Wymienione zagrożenia są niebezpieczne dla społecznej tkanki. Sztompka omawiając
wpływ globalizacji na ryzyko stwierdza, iż ,,…ryzyko zyskuje nową jakość: jest
nieprzewidywalne, możliwość monitorowania czy kontroli są znikome, jest także
nieograniczone, nie zna granic narodowych, może uderzyć wszędzie, jest ponadklasowe, w
pełni zdemokratyzowane, nikt nie może czuć się bezpieczny, za żadne pieniądze nie da się kupić
pewnej ochrony, i wreszcie – jest niezlokalizowane, nie wiadomo, skąd może uderzyć, gdzie są
jego źródła, gdzie kryją się złowrogie siły”
99
.
Stres globalizacji nakłada się na stres wojenny. Za Krzysztofem Kaniastym można
dodać, iż ..klęski i katastrofy rozbijają w pył poczucie bezpieczeństwa, wiarę w sprawiedliwy
świat oraz często towarzyszące im poczucie własnej wartości, optymistyczną postawę wobec
przyszłości i zaufanie we własne siły”
100
.
Można przyjąć, iż zwielokrotnione ryzyko w wyniku globalizacji spotkało się z lokalną
wojną, której konsekwencje jak też charakter są globalne. Stąd nie dziwi, że mieszkańcy w kraju
najbliżej położonego są pod wpływem zmulplikowanego stresu ryzyka.
Jeśli pojawia się zagrożenie wywołujące stres to należy się spodziewać rejestracji
powyższego zjawiska przez adekwatne narzędzia do pomiaru stresu. Według skali K-10 stresu
97
Heszen, J. (2020). Psychologia stresu…wyd. cyt. s. 141-149.
98
Norwegia wysyła samoloty bojowe do Polski. Będą bronić Rzeszowa. (2024).
hps://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2024-12-02/norwegia-wysyla-samoloty-bojowe-do-polski-beda-bronic-
rzeszowa/ (pobrano 04.12.2024).
99
Sztompka, P. (2007). Zaufanie…wyd, cyt., s. 389.
100
Kaniasty, K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Gdańsk: GWP, s. 17.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
101
nie doświadczyło w trakcie realizacji badań 1/3 respondentów. Prawie 50% odczuwało średni
albo wysoki poziom stresu.
Według badań CBOS sytuacji stresowych doświadczają niemal wszyscy (94%). W tym
69% doświadcza ich co najmniej raz w tygodniu, a 22% – codziennie
101
. W tym przypadku
możemy mówić o stresie życiowym, który może się nakładać na stres wywołany wojennymi
zagrożeniami.
Międzynarodowe badania pokazują też, iż Polacy są jednym z najbardziej
zestresowanych narodów. Według nich doświadczenie ekstremalnego stresu wpływającego na
codzienne funkcjonowanie jednostki miało miejsce w ciągu ostatniego roku często 45%, rzadko
19%
102
.
Trudno odróżnić stres życiowy od stresu wywołanego niepokojem i niepewnością po
wybuchu wojny. Z badań wynikało, iż po wybuchu wojny 86% doświadczyło niepokoju.
Pojawiły się też takie emocje jak współczucie (58%), strach, lęk (50%), smutek, przygnębienie
(49%), złość (48%), gniew wściekłość (48%), oburzenie (46%), bezsilność, bezradność (44%),
zdenerwowanie, irytacja (33%), frustracja (24%)
103
.
Z jednej strony, zaobserwowano, że największe lęki i obawy mieli emeryci i renciści, co
może być związane z pamięcią traumy wojennej
104
. Z drugiej strony, osoby najzamożniejsze i o
wysokim statusie miały najniższe lęki i obawy, co potwierdza teoria Hobfolla na temat utraty
zasobów
105
.
Prawdopodobnie starsi respondenci mieli ograniczone zasoby i są mniej mobilni, stąd
większe lęki przed stratą tego co mają i obawy, iż w razie ataku Rosji na Polskę nie będą mogli
uciekać. A ci z wyższym statusem tak jak wcześniej sygnalizowano zainwestowali zasoby w
waluty obce i złoto oraz w razie konieczności szybko mogą uciec z kraju. Niejednokrotnie
posiadają też nieruchomości w Hiszpanii, Włoszech, Grecji. Zatem łatwiej będzie się im
przenieść.
Ale nie tylko wojna generuje stres i negatywne emocje. Badania CBOS wskazują, że
aktualna sytuacja w Polsce budzi strach, niepokój, obawę, lęk 45%, zdenerwowanie, irytację,
101
Feliksiak, M., Omyła-Rudzka, M. (2024). Zdrowie i zachowania prozdrowotne Polaków. Warszawa: CBOS.
102
IPSOS WORLD MENTAL HEALTH DAY 2024.(2024). A 31-Country Ipsos Global Advisor Survey.
103
Polacy oszczędzają i zabezpieczają się nansowo…wyd. cyt.
104
Bilewicz, M. Trumaland. (2024). Polacy w cieniu przeszłości. Kraków: Mando.
105
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura i społeczność…wyd. cyt.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
102
zniecierpliwienie 44%, bezsilność, bezradność 43%, wstyd, zażenowanie 34%, złość,
wściekłość, gniew 28%, smutek, żal, przygnębienie 25%, znużenie 25%, zaskoczenie, zdziwienie
20%, radość, szczęście 15%, ulgę, odprężenie 12%, dumę, satysfakcję 12%, tęsknotę, nostalgię
11%, entuzjazm, ekscytację 8%
106
.
Można stwierdzić, iż mamy do czynienia ze stresem systemowym, który jest
generowany przez aktualną sytuację polityczną, ekonomiczną. Stres może być tym większy, im
wyższe nadzieje pokładali zwolennicy nowego rządu w zmianie politycznej. Negatywne emocje
mogą być wywoływane tym, iż mimo zmiany władzy w Polsce w dzień 13 grudnia 2023 r. nie
zostały zahamowane czynniki prowadzące do utraty zasobów (inacja, wysokie koszty życia,
walka polityczna).
Zmiana władzy dla jej przeciwników mogła być stresem i wywoływać lęk i obawy.
Zwolennicy nowej władzy zamiast poprawy warunków życia i stabilizacji spotkali się z
dysonansem społecznym, który może być przykrym źródłem stresu. Przypomnijmy, iż dysonans
poznawczy jest deniowany jako stan koniktu, którego dana osoba doświadcza po podjęciu
decyzji, realizacji działania lub otrzymaniu informacji niezgodnych z jej uprzednimi
przekonaniami, uczuciami i wartościami
107
. Po pierwsze, siły polityczne będące wcześniej w
opozycji mówiły, że na granicy z Białorusią mamy do czynienia z ogromnym skandalem, gdzie
Straż Graniczna i wojsko nieludzko traktują biednych uchodźców i nie pozwalają im przekroczyć
granicy w celu poszukiwania lepszego życia. Po drugie, opozycja była nader sceptyczna w
udzielaniu pomocy walczącej Ukrainie i często pojawiało się hasło, że rząd Zjednoczonej
Prawicy zamierza wciągnąć Polskę w ten konikt. Po zmianie władzy okazało się, że rząd koalicji
Koalicji Obywatelskiej nie tylko zmienił podejście do presji migracyjnej, ale jeszcze zaostrzył
stanowisko forsując zawieszenie prawa do azylu
108
. Analogicznie wygląda sytuacja ze zmianą
polityki wobec Ukrainy. Okazało się, że rządzący w dużej mierze zamiast dążyć do deeskalacji
koniktu zaczęli go eskalować poprzez ogłoszenie ustami ministra spraw zagranicznych, iż
Polska powinna zestrzeliwać rakiety i pociski pojawiające się nad zachodnią Ukrainą
109
.
106
Feliksiak, M. (2024). Co teraz czują Polacy? Warszawa: CBOS.
107
Zimbardo, F., Gerrig, R. (2018). Psychologia i życie… wyd. cyt, s. 741.
108
Premier ogłasza politykę migracyjną. Prawo azylu zawieszone.(2024).
hps://businessinsider.com.pl/wiadomosci/premier-oglasza-polityke-migracyjna-prawo-azylu-
zawieszone/4d2gxm3 (pobrano 07.12.2024).
109
Rzecznik MSZ….(2024). hps://pl.belsat.eu/83257488/rzecznik-msz-minister-sikorski-ma-nadzieje-ze-polska-
dostanie-zgode-na-zestrzeliwanie-rosyjskich-rakiet-nad-ukraina (pobrano 07.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
103
Wyborca ze środka sceny politycznej zamiast uspokojenia nastrojów, konsolidacji
państwa i społeczeństwa wobec zewnętrznych wrogów otrzymał siłowe próby rozliczania przez
lidera Koalicji Obywatelskiej konkurentów politycznych za pomocą służb specjalnych.
Wprowadzona destabilizacja nie mogła pozytywnie wpłynąć na emocje obywateli. Warto
dodać, iż z badań CBOS wynika, iż działania nowej koalicji rządowej mijają się ze społecznymi
oczekiwaniami. Pytani w lipcu 2024 roku o najważniejsze sprawy dla rządu respondenci
wymieniali: poprawa bezpieczeństwa państwa, wzmocnienie obronności (48%), poprawa w
dostępie do świadczeń medycznych (44%), ograniczenie nielegalnej migracji do Polski (34%),
walka z inacją, wzrostem cen (27%)
110
. Należy dodać, iż usilnie wprowadzane przez koalicję
rządową kwese rozliczeń Prawa i Sprawiedliwości czy złagodzenie prawa aborcyjnego,
wprowadzenie związków partnerskich znalazły się na końcu listy postulatów.
W odpowiedzi na zewnętrzne wyzwania zaburzające poczucie homeostazy respondenci
starają się mobilizować i zabezpieczyć przed trudnościami (60%). Część próbuje działać na
emocje poprzez pocieszanie się, iż mogło być jeszcze gorzej (40%) oraz robią rzeczy
pozwalające na odwrócenie uwagi (39%). Popularne jest jeszcze zwracanie się do innych o radę
(30%).
Zaraz po wybuchu wojny pojawiły się strategie zwane odcięciem komunikacyjnym
(70%). Radzenie sobie z negatywnymi emocjami polegało na zaprzestaniu obserwacji z frontu,
angażowaniu w działania odwracające uwagę oraz rozmowach ze znajomymi na inne tematy
niż wojna i uchodźcy. Druga strategia została nazwana zaangażowaniem (67%). W ramach tej
strategii respondenci uważnie śledzili wszystkie informacji na temat wojny, rozmawiali ze
znajomymi na temat wojny oraz angażowali się w działania pomocowe. Powyższa
prawidłowość potwierdza przypuszczenie, iż zaangażowanie Polaków w pomoc uchodźcom
wojennym mogło być motywowane dużym stresem wojennym
111
. Ludzie się angażowali oby
rozładować napięcie wywołane wojną i ucieczką Ukraińców z kraju. Zaobserwowano jeszcze
trzecią strategię polegającą na koncentracji na zdrowiu psychicznym i zachowaniu dobrej
kondycji psychicznej (25%) przez stosowanie różnych technik bądź wizyt u psychologa
112
.
110
Roguska, B. (2024). Postulowane priorytety rządu Donalda Tuska. Warszawa: CBOS.
111
Długosz, P. (2023). Social reacons of the residents of Lublin and Rzeszów to the refugee crisis aer the
outbreak of war in Ukraine [w:] L. Buller (red.), Security in Crisis Situaons in the Border Regions of Poland and
Ukraine. Publisher: Bonus Liber Sp. z o.o. ss. 83-97.
112
Polacy oszczędzają i zabezpieczają się nansowo…wyd. cyt.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
104
Prowadzone badania pokazują, że zmieniły się postawy wobec ukraińskich emigrantów
przymusowych oraz ogólnie nastąpiło pogorszenie nastawienia Polaków do Ukrainy i
Ukraińców. O ile na początku wojny według badań CBOS 94% respondentów było za
przyjmowaniem ukraińskich uchodźców z terenów objętych koniktem, o tyle we wrześniu
2024 r. było to tylko 53%. Spadek poparcia o 41 punktów procentowych jest znaczący.
Jednocześnie rośnie liczba przeciwników ich przyjmowania i wynosi ona 40%
113
. Z badań
Roberta Staniszewskiego wynika, iż wartość pozytywnej percepcji wskaźnika dotycząca
uchodźców z Ukrainy spadła o 67 punktów procentowych
114
.
Polacy negatywnie oceniają wpływ ukraińskich uchodźców na funkcjonowanie
państwa. W dużej mierze na postawy wobec uchodźców z Ukrainy wpływ ma stereotyp
Ukraińca oraz dystans społeczny wobec Ukraińców. Jeśli ktoś jest negatywnie nastawiony do
Ukraińców to również będzie manifestował wrogość wobec uchodźców. Również respondenci
narażeni na utratę zasobów są bardziej wrogo nastawieni do ukraińskich uchodźców
wojennych.
Zmiany postaw wobec Ukraińców mogą wynikać z kilku powodów. Pierwszy czynnik
jest związany z relacjami między państwami. W zasadzie po wymianie uprzejmości i wyrazów
wsparcia, wdzięczności między politykami z obu państw w początkowej fazie trwającego
koniktu później już było tylko gorzej. Polska opinia publiczna była zbulwersowana
zachowaniem prezydenta Ukrainy, kiedy to w Zgromadzeniu ONZ w Nowym Jorku 21.09.2023
r. wyszedł podczas przemówienia prezydenta Andrzeja Dudy i później oskarżył Polskę o
wspieranie Rosji. Prezydent Wołodymyr Zełeński powiedział: „Niepokojące jest to, jak
niektórzy w Europie, niektórzy nasi przyjaciele w Europie, odgrywają w teatrze politycznym
solidarność, robiąc thriller ze zbożem. Może się wydawać, że odgrywają własną rolę, ale w
rzeczywistości pomagają przygotowywać scenę dla moskiewskiego aktora”
115
.
113
Scovil, J. (2024). O Ukraińcach w Polsce i wojnie w Ukrainie. Warszawa: CBOS.
114
Staniszewski, R. (2024). Społeczna percepcja uchodźców z Ukrainy, migrantów oraz działań podejmowanych
przez polskie oraz ukraińskie
państwo.hps://www.researchgate.net/publicaon/381478746_Spoleczna_percepcja_uchodzcow_z_Ukrainy_
migrantow_oraz_dzialan_podejmowanych_przez_polskie_oraz_ukrainskie_panstwo_Raport_porownawczy_z_b
adan_opinii_publicznej_ktore_zostaly_przeprowadzone_na_probach_ (pobrano 08.12.2024).
115
Prezydent był wściekły po słowach Wołodymyra Zełenskiego. (2023). hps://wydarzenia.interia.pl/tylko-w-
interii/news-zrodla-interii-prezydent-byl-wsciekly-po-slowach-wolodymyra-,nId,7040855 (pobrano 08.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
105
Wcześniej był Przewodów i brak przeprosin ze strony Ukrainy za śmierć dwóch Polskich
obywateli, pojawił się konikt zbożowy, problem z nieuczciwą konkurencją w transporcie
drogowym i napięcia wynikające z braku zgody Ukraińców na ekshumację Polaków
pomordowanych na Wołyniu i w Małopolsce Wschodniej. Ostatnio prezydent Ukrainy miał
pretensje do Polski, że nie zestrzeliwuje rakiet nad Zachodnią Ukrainą
116
.
Wymienione wyżej czynniki pojawiają się na poziomie makro. Nie należy też zapominać
o perspektywie mikro tworzonej we wzajemnych kontaktach między Polakami i Ukraińcami w
życiu codziennym.
Biorąc pod uwagę fakt, iż z wielu badań wynika, że młode Polki są najbardziej niechętnie
nastawione do uchodźców wojennych spróbowano spytać studentki, co na ten temat sądzą.
W ankiecie w pełni anonimowej pojawiło się kilka wyjaśnień, które mogą rzucić nieco więcej
światła na omawianą problematykę
117
.
Jedna z badanych zwraca uwagę na kilka czynników: „… kobiety z Ukrainy często godzą
się na niższe stawki niż minimalna i "zabierają" miejsca pracy. Z drugiej strony cześć kobiet
odbiera, kobiety z Ukrainy jako konkurencję u potencjalnych kandydatów na męża. Jeszcze jest
kwesa historii, którą znamy z opowieści chociażby dziadków. Stosunek do Ukraińców przez
wyrządzone nam kiedyś krzywdy jest dalej w pamięci”
118
.
Zatem widzimy, iż na stosunek do uchodźców może mieć wpływ trauma historyczna
oraz aktualna sytuacja znamionująca rywalizację o polskich mężczyzn czy też pracę.
Rywalizacja o zasoby może być istotną przyczyną wywołującą niechęć Polek do
uchodźców. O ile początkowo Polacy udzielali pomocy ze względu na empaę i współczucie dla
oar niszczycielskiego kataklizmu to później, kiedy już opadły emocje wywołane pojawieniem
się dużej fali uchodźców z Ukrainy zaczęła się obrona własnych interesów grupowych. W tle
pojawił się konikt zbożowy i protesty polskich transportowców wobec nieuczciwej
116
Słowa prezydenta: „Nieustannie prosiliśmy Polaków o zestrzelenie rakiet zmierzających w ich kierunku.
Prosiliśmy ich o ochronę miasta Stryj i magazynów z gazem, od których nasz kraj jest zależny, ponieważ nie
mamy odpowiedniej liczby systemów obrony powietrznej. A co robią Polacy? Zestrzeliwują? Nie. Polska
"znajduje powody", by nie pomagać w kwesach kluczowych dla Kijowa”. „Znaleźli inny powód". Wołodymyr
Zełenski ostro krytykuje Polskę. (2024). hps://wiadomosci.onet.pl/swiat/znalezli-inny-powod-wolodymyr-
zelenski-ostro-krytykuje-polske/p2wh3sl (pobrano 08.12.2024).
117
W trakcie pisania tekstu zapytano studentów, co sądzą o tej zależności, czy mogliby jakoś ją wyjaśnić. Ankieta
była anonimowa i zebrano dwadzieścia pięć opinii. Należy ją potraktować jako próbę badań eksploracyjnych.
118
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
106
konkurencji ukraińskich rm. Polacy doświadczyli wzrostu cen mieszkań i cen wynajmu, inacji,
pogorszenia się funkcjonowania służby zdrowia. Częściowo za te problemy implicite obwiniali
Ukraińców.
Uchodźcy z Ukrainy a konkretnie uchodźczynie stały się konkurentkami w walce o pracę.
Tak na ten temat wypowiada się jedna z młodych kobiet: ,,młode kobiety boją się o swoją
karierę zawodową w związku z konkurencją. W wyniku kryzysu uchodźczego z Ukrainy, wielu
uchodźców, w tym także kobiety, zaczęło szukać zatrudnienia w Polsce, co może powodować
obawy o utratę miejsc pracy lub pogorszenie warunków pracy”
119
.
Negatywny stosunek młodych Polek wobec uchodźców można wyjaśnić odwołując się
do powstałej konkurencji na rynku matrymonialnym. Większość przybyłych do polski
uchodźców to młode kobiety z dziećmi lub samotne. Ukrainki są atrakcyjne i jednocześnie
tradycyjne, na pierwszym miejscu stawiają rodzinę i męża. To się może podobać polskim
mężczyznom mającym zgoła inne doświadczenia z polskimi wyemancypowanymi kobietami.
Na ten fakt zwraca uwagę jeden z badanych studentów: ,,Otóż Polki nienawidzą Ukrainek
ponieważ są lepszymi materiałami na żonę (konserwatyzm + są wierniejsze niż nasze
kobiety)”
120
.
Dla Ukrainek związek z Polakiem jest atrakcyjny, gdyż daje szanse na zmianę życia i
pozostanie w Polsce. Potwierdzają to dane na temat ocjalnie zawartych małżeństw. W 2010
r. Polacy wzięli za żony jedynie 449 Ukrainki, natomiast już w 2023 r. było to 1788 kobiet z tego
kraju
121
.
Badane studentki zwracają też uwagę na inne kwese. Uważają, iż mężczyźni z Ukrainy
są nachalni w kontaktach z Polkami i nie rozumieją słowa ,,nie”. Pojawia się coś takiego jak
catcalling, czyli wulgarne zaczepki lub komentarze najczęściej o charakterze seksualnym,
kierowane wobec nieznanych.
Tak na ten temat piszą w ankietach: ,,Są obrzydliwi, nie potraą zrozumieć słowa nie,
są nachalni zwłaszcza w kontekstach seksualnych, co najmniej jakby wyszli z celibatu po 50
119
Tamże.
120
Tamże.
121
Polacy coraz częściej żenią się z cudzoziemkami. (2024).
hps://obserwatorgospodarczy.pl/2024/09/30/polacy-coraz-czesciej-zenia-sie-z-cudzoziemkami/ (pobrano
08.12.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
107
latach”
122
. Inna odpowiedź: ,,Większość młodych Polek było w sytuacji, gdzie uchodźcy z
Ukrainy płci męskiej byli bardzo nachalni, rzucali seksualne podteksty a czasami nawet
dochodziło do niechcianego dotyku czy nawet podążania za kobietą, co czyniło poczucie
niebezpieczeństwa”
123
.
Kontakt międzykulturowy jest dla niektórych bardzo trudny o czym mówi kolejna
respondentka: ,,Planuję wyjechać z kraju po skończeniu studiów, czego powodem też jest
napływ uchodźców. Jestem źle nastawiona, ponieważ uchodźcy bardzo często są seksistami,
promują patriarchat, wschodni "rygor", wiążący się z nieświadomym rodzicielstwem, złym
zachowaniem, przemocą wszystkich typów. Moim zdaniem świadome młode kobiety w Polsce
nie zgodzą się na poniżanie, zastraszanie i zabieranie bezpieczeństwa w własnej ojczyźnie”
124
.
Powyższe wypowiedzi stawiają w zupełnie innym świetle dominującą interpretację
wskazującą na rywalizację między kobietami o zasoby z obu grup narodowych. Udzielone
odpowiedzi nakierowują na nowy trop. Problem tkwi w relacjach między młodymi polskimi
kobietami i mężczyznami z Ukrainy. Z opinii wynika, iż uprzedzenia do ukraińskich uchodźców
powstają ze względu na nieodpowiednie, nieakceptowane zachowanie młodych ukraińskich
mężczyzn.
Młode Polski twierdzą też, iż ukraińskie kobiety się wywyższają i są nieuprzejme w
sytuacji, kiedy są klientkami. Jedna z badanych pisze: ,,Byłam śledzona, atakowana słownie,
zaczepiana, wyśmiewana przez brak znajomości języka ukraińskiego, stawiana w
niekomfortowych sytuacjach poprzez seksistowskie komentarze. W czasie pracy w sklepie
wielokrotnie grożono mi wezwaniem szefa za brak kultury, ponieważ mówiłam do Ukraińców
po polsku lub angielsku. Czułam się zagrożona do tego stopnia, że kupiłam gaz pieprzowy, aby
móc bronić się w razie konieczności. Rozumiem, że nie można oceniać całej grupy, ponieważ
ludzie są różni, jednak nie lubię i nie chcę uchodźców wojennych w Polsce, którzy nie potraą
dostosować się do polskiej kultury, nauczyć języka polskiego i wtopić się w społeczeństwo”
125
.
122
Wyniki ankiety studenckiej.
123
Tamże.
124
Polacy coraz częściej żenią się z cudzoziemkami. (2024).
hps://obserwatorgospodarczy.pl/2024/09/30/polacy-coraz-czesciej-zenia-sie-z-cudzoziemkami/ (pobrano
08.12.2024).
125
Badania studentów.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
108
Z uzyskanych wypowiedzi wynika też, iż młode kobiety generalnie czują się mniej
bezpieczne w związku z tworzoną paniką moralną na temat uchodźców. Jedna z badanych
twierdzi: ,,Osobiście uważam, że młode kobiety są negatywnie nastawione do Ukraińców,
ponieważ wiele się słyszało, że mężczyźni pochodzący z Ukrainy coś zrobili młodej kobiecie.
Duża liczba młodych polek jest ostrożna w stosunku do nich, a zwłaszcza mężczyzn. Myślę, że
tutaj zdecydowany wpływ miały sytuację, gdzie ktoś pochodzenia ukraińskiego wyrządził
krzywdę komuś”
126
.
Inna studentka również wyraża swoje obawy: ,,stwierdzam, że może to wynikać np. z
lęku przed agresją z ich strony - wiele się słyszy o negatywnych zachowaniach względem Polek
pracujących (i pewnie też studiujących) w punktach bezpośredniej obsługi klienta, które muszą
się mierzyć z wyzwiskami, komentarzami i krzykami w ich stronę nawet nie w ich języku.
Ponadto młode Polki mogą się czuć zagrożone na ulicach szczególnie większych miast pod
kątem własnego bezpieczeństwa również cielesnego. Często zdarzyło mi się zostać zaczepiona
przez osobę mówiącą po rosyjsku/ukraińsku na ulicy czy w miejscu publicznym i pomimo nie
reagowania ten człowiek nie „odczepiał się”
127
.
Kolejna odpowiedź: ,,Ponieważ dużo się słyszy na temat niebezpieczeństwa ze strony
uchodźców z Ukrainy np. gwałty czy napady, to też sprawia że kobiety stają się m.in.
nadwrażliwe i strachliwe, a ich zaufanie maleje. Dla niektórych kobiet niebezpieczne jest samo
wyjście na ulice a co dopiero wejście do zaułka lub budynku”
128
.
Niechęć wobec uchodźców mają wzbudzać też – by tak rzec – postawy eskapistyczne
młodych Ukraińców. Jedna z kobiet pisze w ankiecie: ,,Panuje również przekonanie, ze skoro są
to ludzie zdolni normalnie funkcjonować i pracować to dlaczego nie są oni we własnym kraju
broniąc jego dobrostanu tylko przyjeżdżają do Polski spędzając tutaj dużo czasu i często nie
ucząc się j. polskiego wymagają aby mówiono w ich języku i rozumiano ich”
129
. Kolejna
ilustracja powyższej postawy: ,, Jeśli chodzi o młodych mężczyzn z Ukrainy tutaj głównie chodzi
o ich brak patriotyzmu, zamiast walczyć za ojczyznę uciekli do Polski gdzie większość z nich
nawet nie chce uczciwie pracować”
130
.
126
Tamże.
127
Tamże.
128
Tamże.
129
Tamże.
130
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
109
Przed wojną na pełną skalę głównie uciekali z Ukrainy do Polski przedstawiciele
ukraińskiej klasy średniej
131
. Przebywający w naszym kraju Ukraińcy odbiegali znacznie od
stereotypu biednego i skazanego na wsparcie socjalne uchodźcy wojennego. Sami
wynajmowali mieszkania bądź je kupili na własność, poruszali się luksusowymi samochodami
oraz byli ubrani w modne i markowe ubrania. Często też spędzali czas wolny w galeriach bądź
restauracjach, pubach, klubach. To mogło się nie spodobać Polakom, gdyż w kontaktach z
Ukraińcami mogli poczuć się gorzej i to prowadziło do spadku samooceny. Przyjazd bogatszych
Ukraińców do Polski mógł wywołać deprywację relatywną. Po prostu polscy obywateli w
konfrontacji ze statusem materialnym „uchodźców wojennych” doznali subiektywnego
pogorszenia własnej sytuacji.
Dobrze powyższe zjawisko ilustruje następująca wypowiedź: ,,..natomiast po wybuchu
wojny do Polski przyjechały osoby bogate, które miały dużo więcej pieniędzy niż osoby z Polski.
My zamiast skupić się na pomocy faktycznie osobom potrzebującym pomocy, to pomagaliśmy
tym którzy przyjechali do Polski drogimi autami oraz pieniędzmi w walizkach. Uważam, że jest
to po prostu nie w porządku wobec Polaków. Pomagamy „biednym” Ukraińcom a nie dbamy o
naszych obywateli. Dodatkowo uchodźcy z Ukrainy ci co przyjechali do Polski, uważają się za
najlepszych i tych którzy mogą wszystko, ponieważ są pokrzywdzeni przez wojnę. Naprawdę
chciałabym pomóc osobom pokrzywdzonym przez wojnę, ale tym, którzy tej pomocy
potrzebują, a nie kobietom, które mają zrobione paznokcie, botoksy w twarzy, powiększone
usta oraz bardzo drogie ciuchy…”
132
.
Poza wymienionymi kwesami mającymi wpływ na niechęć młodych kobiet wobec
uchodźców z Ukrainy pojawiają się jeszcze – by tak rzecz – odmienności kulturowe. Okazuje
się, iż młode Polski nie są takie tolerancyjne wobec kultury naszego wschodniego sąsiada. Oto
co mówi kolejna respondentka: ,,Dlatego że zabierają nam oni miejsca pracy, są niemili, a
czasem można by powiedzieć że brak im kultury osobistej. Oczywiście nie mówię o wszystkich
Ukraińcach, ale tacy się zdarzają”
133
. Kolejna osoba zwraca uwagę na następujące kwese:
,,Często w komunikacji miejskiej również widuje się osoby z Ukrainy, które zachowują się
bardzo głośno, głośno słuchają muzyki czy oglądają coś na telefonach oraz też niestety
131
Długosz, P., Izdebska-Długosz, D. (2024). Uchodźczynie wojenne z Ukrainy….wyd. cyt.
132
Badania studentów.
133
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
110
przykrym zjawiskiem zaobserwowanym przeze mnie jest przemoc prawdopodobnie matek
wobec ich dzieci, która dzieje się bezkarnie w miejscach publicznych. Niechęć i negatywne
nastawienie do uchodźców może się wiązać również z tym, że chociażby źle parkując nie są
wyciągane wobec nich żadne konsekwencje, ponieważ np. Straż Miejska nie jest w stanie
wyegzekwować zapłaty czy mandatu od obcokrajowców, podobnie sprawa się ma z tzw.
„kanarami” w komunikacji”
134
.
Uzyskane odpowiedzi od studentek, a zatem przedstawicieli grupy najbardziej
negatywnie nastawionej wobec uchodźców z Ukrainy wskazują na kilka wątków, które mogą
wpływać na ów negatywny stosunek.
Pierwszy jest związany z kontaktem międzykulturowym i wynikającym z niego tarciem.
Wydaje się, że mamy do czynienia ze spotkania odmiennych kultur – tradycyjnej, patriarchalnej
z nowoczesną, liberalną i sfeminizowaną. Młode Polki patrzą zdaje się przez jej pryzmat i
dlatego inne zachowania, wartości, normy są dla nich nieakceptowalne i zagrażające. Pojawia
się tutaj klasyczne zjawisko zagrożenia wartości grupy własnej widoczne w kontaktach między
rożnymi grupami.
Drugi jest związany z rywalizacją kobiet w dostępie do partnerów, miejsc pracy,
społecznego szacunku. Niejednokrotnie atrakcyjne, bogate, odnoszące sukces Ukrainki budzą
zazdrość i zawiść. Emocja ta może być wypierana i skrywana albo manifestowana poczuciem
wyższości czerpanej z liberalnej i feministycznej ideologii przez młode Polki. W tym przypadku
pojawić się może walka o dominację wśród rywalizujących grup.
Trzeci ma charakter uniwersalny i globalny. Związany jest z poczuciem zagrożenia kobiet
ze strony uchodźców. Na całym świecie a przede wszystkim w Niemczech spotyka się przypadki,
że kobiety były molestowane czy też napastowane przez uchodźców z Azji i Afryki. Problem był
i jest ciągle nagłaśniany przez media. Z wypowiedzi badanych wynika, iż przemoc seksualna ze
strony ukraińskich mężczyzn jest częstym zjawiskiem. Trudno powiedzieć, na ile są to faktyczne
zachowania, a na ile nadinterpretacja czy niezrozumienie intencji nadawcy. Być może w tym
przypadku mamy do czynienia z silnym działaniem stereotypów na postrzeganie,
przetwarzanie i interpretowanie zachowań uchodźców. Nieporozumienia może też wzmacniać
nieznajomość języka ukraińskiego i rosyjskiego przez Polki. W związku z tym dochodzi do
134
Tamże.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
111
negatywnego sprężenia zwrotnego. W przypadku napotkania na ulicy osoby mówiącej po
ukraińsku/rosyjsku zostaje zaktywizowany stereotyp uchodźcy oraz Ukraińca i osoba może
przetwarzać informacje zgodne z tymi stereotypami i dochodzi do samospełniającej się
przepowiedni
135
.
Być może w społeczeństwie przyfrontowym poddanym ciągłym stresom napięcie
lękowe wśród młodych kobiet jest wyższe i szukają one eksternalizacji swoich emocji.
Jednostka może projektować swoje lęki na sytuacje, które tak naprawdę lęków nie wywołują.
Ale w związku z tym, iż odczuwają niepokój czy napięcie, mogą stwierdzić, iż wynika to z lęku
przed uchodźcami i ich rzekomymi atakami seksualnymi.
Powyższe problemy należy poddać pogłębionym badaniom, aby sprawdzić mechanizmy
ich powstawania. Bez dobrego rozpoznania omawianych problemów trudno będzie
zintegrować się ukraińskim uchodźcom z polskim społeczeństwem.
Prowadzone sondaże pokazały, iż w społeczeństwie przyfrontowym nie tylko uchodźcy
wojenni z Ukrainy są negatywnie oceniani. Jeszcze gorsze nastawienie ma miejsce w stosunku
do migrantów z Azji i Afryki. Tylko 20% respondentów zgadza się na udzielenie im azylu
136
.
Wydaje się, iż wojna hybrydowa prowadzona przez Białoruś i Rosję przeciwko Polsce za
pomocą migrantów z Azji i Afryki przynosi spodziewane skutki. Polacy wykazują syndrom
poczucia zagrożenia ładu społecznego i bezpieczeństwa przez migrantów, uchodźców.
Symptomatyczne jest to szczególnie wśród młodych kobiet. Pierwotnie uderzenie migrantami
przez Aleksandra Łukaszenkę miało służyć wywołaniu niechęci i wrogości wobec uchodźców
wojennych z Ukrainy. Wydaje się, że cel został spełniony i dzisiaj w razie eskalacji wojny na
Ukrainie uciekający ze swojego kraju nie mogliby już liczyć na życzliwą pomoc w takim stopniu,
jaki miało to miejsce na początku wybuchu wojny.
Innym negatywnym elementem społeczeństwa przyfrontowego jest brak zdolności
obronnych. Jeśli sami obywatele nie są zainteresowani jego obroną, to raczej trudno liczyć, iż
obce wojska przyjdą z pomocą. Tylko co piąty respondent był gotowy wstąpić do formacji
zbrojnych, aby bronić ojczyzny w razie napaści. Rok wcześniej w identycznie postawionym
135
Stephan, W., Stephan, C. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy….. wyd. cyt. s.33.
136
Scovil, J. (2024). O wojnie w Ukrainie i sytuacji na wschodniej granicy. Warszawa: CBOS.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
112
pytaniu uzyskano podobne wyniki
137
. Warto dodać, iż wedle badań zamówionych przez
Akademickie Centrum Komunikacji Strategicznej większość tj. 57% respondentów deklaruje
chęć obrony Ojczyzny w razie agresji na Polskę
138
. Skąd nagle wzięło się tylu patriotów?
Wystarczy przyjrzeć się raportowi i pytaniu zadanemu na ten temat
139
. Być może chodziło o
udowodnienie z góry założonej tezy, iż większość Polaków chce walczyć. Raczej wyniki tych
badań należy traktować w kategoriach „ku pokrzepieniu serc” niż rzetelnych pomiarów
zmiennej. Powyższe wyniki podważają badania CBOS z maja 2024 r. w których tylko 14% było
gotowych wziąć udział w zbrojnej obronie kraju
140
.
17. Bibliograa
Beck, U. (2002). Społeczeństwo ryzyka. Warszawa: Scholar.
Bilewicz, M. Trumaland. (2024). Polacy w cieniu przeszłości. Kraków: Mando.
Błuszkowski, J. (2003). Stereotypy narodowe w świadomości Polaków. Warszawa: Elipsa.
Boski, P. (2009). Kulturowe ramy zachowań społecznych. Warszawa: PWN.
Butcher, J., Hooley, J., Mineka. S. (2023). Psychologia zaburzeń. Sopot: GWP.
137
Polacy niechętnie broniliby ojczyzny. (2023) hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Polacy-niechetnie-broniliby-
ojczyzny-Uchodzcy-dziela-nas-po-rowno-8492451.html (pobrane 08.12.2024).
138
Stosunek Polaków do obrony Ojczyzny. (2024). Warszawa: Akademickie Centrum Komunikacji Strategicznej.
Akademia Sztuki Wojennej.
139
Oto treść pytania: ,,Czy w razie ataku militarnego na Polskę zamierza Pan/i wziąć udział w obronie kraju jako
żołnierz lub cywil? Chodzi o bezpośredni udział w walce lub w działalności wspierającej walkę i obronę kraju”.
Nie pytano tylko o gotowość do udziału w walce ale też o wsparcie, co nie jest równoznaczne z gotowością do
stanięcia z bronią.
140
Scovil, J. (2024). O wojnie w Ukrainie i ewentualnym rozszerzeniu koniktu. Warszawa: CBOS.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
113
Cybulska, A. (2024). Zaufanie społeczne. Warszawa: CBOS.
Czapiński, J. (1996) Uziemienie polskiej duszy. W: M. Marody, E. Gucwa-Leśny (red.), Podstawy
życia społecznego w Polsce. Warszawa: Instytut Studiów Społecznych UW.
Czapiński, J. (2000). Diagnoza społeczna. hp://www.diagnoza.com (pobrano 06.12.2024).
Czapiński, J. (2004). Psychologiczne teorie szczęścia. W: J. Czapiński (red.), Psychologia
pozytywna. Warszawa: PWN.
Czy na ogół jest Pan(i) zadowolony(a) ogólnie z całego życia? (2024).
hps://www.cbos.pl/PL/trendy/trendy.php?trend_parametr=zadowolenie_z_zycia (pobrano
01.12.2024).
Demograa w Polsce. (2022). hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Demograa-w-Polsce-GUS-
mediana-wieku-to-42-lata-8455108.html (pobrano 01.12.2024).
Dębkowska, K., Kłosiewicz-Górecka, U., Szymańska, A., Wejt-Knyżewska, A.,Zybertowicz, K.
(2023). Wpływ wojny w Ukrainie na działalność polskich rm. Warszawa: Polski Instytut
Ekonomiczny.
Długosz, P. (2021). Trauma pandemii Covid-19. Warszawa: CeDeWu.
Długosz, P. (2023). Social reacons of the residents of Lublin and Rzeszów to the refugee crisis
aer the outbreak of war in Ukraine. In:L. Buller (ed.), Security in Crisis Situaons in the Border
Regions of Poland and Ukraine. Publisher: Bonus Liber Sp. z o.o.
Długosz, P., Izdebska-Długosz, D. (2024). Polskie społeczeństwo wobec uchodźców wojennych
z Ukrainy. Studia Migracyjne – Przegląd Polonijny, 2024 (L), Nr 2 (192), s. 15 – 32.
hps://doi.org/10.4467/25444972SMPP.23.023.18935
Długosz, P., Izdebska-Długosz, D. (2024). Uchodźczynie wojenne z Ukrainy. Dwa lata od inwazji.
Lublin: Wydawnictwo Academicon.
Długosz, P. (2024). Młodzież w epoce kryzysów. Lublin: Academicon.
Feliksiak, M. (2024). Co teraz czują Polacy? Warszawa: CBOS.
Feliksiak, M. (2024). O czym się ostatnio mówi? Warszawa: CBOS.
Feliksiak, M., Omyła-Rudzka, M. (2024). Zdrowie i zachowania prozdrowotne Polaków.
Warszawa: CBOS.
Gidenns, A. (2002). Nowoczesność i tożsamość. Warszawa: PWN
Giddens, A., Suon, F. (2014). Socjologia kluczowe pojęcia. Warszawa: PWN.
Gwałtowny spadek sprzedaży detalicznej. Eksperci szukają przyczyn. (2024).
hps://www.money.pl/gospodarka/gwaltowny-spadek-sprzedazy-detalicznej-eksperci-
szukaja-przyczyn-7084424492075616a.html (pobrano 01.12.2024).
Heszen, I. (2020). Psychologia stresu. Warszawa: PWN.
Hobfoll, S. (2006). Stres, kultura i społeczność. Gdańsk: GWP.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
114
Ilu rosyjskich żołnierzy zginęło na wojnie? (2025). hps://www.pap.pl/aktualnosci/ilu-
rosyjskich-zolnierzy-zginelo-na-wojnie?utm_source=chatgpt.com (pobrano 02.03.2025).
IPSOS WORLD MENTAL HEALTH DAY 2024.(2024). A 31-Country Ipsos Global Advisor Survey.
Kaniasty, K. (2003). Klęska żywiołowa czy katastrofa społeczna? Gdańsk: GWP.
Kessler, RC., Barker, PR., Colpe, LJ., Epstein, JF., Gfroerer, JC., Hiripi, E., et al. Screening for
serious mental illness in the general populaon. Arch Gen Psychiatry. 2003 Feb;60(2):184-9.
Kossowska, M., Letki, N., Zaleśkiewicz, T., Wichary, Sz. (2020). Sopot: Smak Słowa.
Kroenke, K., Spitzer, R. L., & Williams, J. B. W. (1999). Paent Health Quesonnaire-9 (PHQ-9)
[Database record]. APA PsycTests.hps://doi.org/10.1037/t06165-000.
Mazur, J. Małkowska-Szkutnik, A. Oblacińska, A. Kołoło, H. (2009). Drabina Cantrila w
badaniach stanu zdrowia i nierówności w zdrowiu uczniów w wieku 11-18 lat. Problemy
Higieny Epidemiologicznej (90) 3, s. 355-361.
Naonal Poll: Ukraine at War (March 1, 2022). (2022).
hps://ranggroup.ua/en/research/ukraine/obschenacionalnyy_opros_ukraina_v_usloviyah
_voyny_1_marta_2022.html (pobrano 02.12.2024).
Norwegia wysyła samoloty bojowe do Polski. Będą bronić Rzeszowa. (2024).
hps://www.polsatnews.pl/wiadomosc/2024-12-02/norwegia-wysyla-samoloty-bojowe-do-
polski-beda-bronic-rzeszowa/ (pobrano 04.12.2024).
Omyła-Rudzka, M. (2020). Klasa niższa, średnia i wyższa. Charakterystyka w oparciu o
autoidentykacje Polaków. Warszawa: CBOS.
Omyła-Rudzka, M. (2022). Postrzeganie inacji – prognozy, przyczyny, ocena działań rządu.
Oczekiwania inacyjne w październiku. Warszawa: CBOS.
Omyła-Rudzka, M. (2023). Oczekiwania inacyjne w październiku. Warszawa: CBOS.
Polacy coraz częściej żenią się z cudzoziemkami. (2024).
hps://obserwatorgospodarczy.pl/2024/09/30/polacy-coraz-czesciej-zenia-sie-z-
cudzoziemkami/ (pobrano 08.12.2024).
Polacy niechętnie broniliby ojczyzny. (2023) hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Polacy-
niechetnie-broniliby-ojczyzny-Uchodzcy-dziela-nas-po-rowno-8492451.html (pobrano
08.12.2024).
Polacy oszczędzają i zabezpieczają się nansowo. (2022). hps://swresearch.pl/news/polacy-
oszczedzaja-i-zabezpieczaja-sie-nansowo-w-reakcji-na-wojne-w-ukrainie (pobrano
2.12.2024).
Polska pomoc dla Ukrainy. (2024). hps://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/polska-
pomoc-dla-ukrainy,93620 (pobrano 02.12.2024).
Pół miliona oar wojny w Ukrainie. Pod Bachmutem obrońcy stracili nawet 20 proc.
Sprzętu.(2024). hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Pol-miliona-oar-wojny-na-Ukrainie-Pod-
Bachmutem-obroncy-stracili-nawet-20-proc-sprzetu-8596937.html (pobrano 10.10.2024).
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
115
Premier ogłasza politykę migracyjną. Prawo azylu zawieszone.(2024).
hps://businessinsider.com.pl/wiadomosci/premier-oglasza-polityke-migracyjna-prawo-
azylu-zawieszone/4d2gxm3 (pobrano 07.12.2024).
Prezydent był wściekły po słowach Wołodymyra Zełenskiego. (2023).
hps://wydarzenia.interia.pl/tylko-w-interii/news-zrodla-interii-prezydent-byl-wsciekly-po-
slowach-wolodymyra-,nId,7040855 (pobrano 08.12.2024).
Roguska, B. (2024). Postulowane priorytety rządu Donalda Tuska. Warszawa: CBOS.
Rośnie liczba cywilnych oar na Ukrainie. (2024) hps://www.wnp.pl/rynki-
zagraniczne/rosnie-liczba-cywilnych-oar-na-ukrainie,829940.html (pobrano 11.10.2024).
Rzecznik MSZ….(2024). hps://pl.belsat.eu/83257488/rzecznik-msz-minister-sikorski-ma-
nadzieje-ze-polska-dostanie-zgode-na-zestrzeliwanie-rosyjskich-rakiet-nad-ukraina (pobrano
07.12.2024).
Scovil, J. (2023). Stosunki polsko-ukraińskie 80 lat po Wołyniu. Warszawa: CBOS.
Scovil, J. (2024). O wojnie w Ukrainie i ewentualnym rozszerzeniu koniktu. Warszawa: CBOS.
Scovil, J. (2024). O Ukraińcach w Polsce i wojnie w Ukrainie. Warszawa: CBOS.
Scovil, J. (2024). O wojnie w Ukrainie i sytuacji na wschodniej granicy. Warszawa: CBOS.
Spitzer, R. L., Kroenke, K., Williams, J. B., & Löwe, B. (2006). A brief measure for assessing
generalized anxiety disorder: the GAD-7. Archives of Internal Medicine, 166(10), 1092–1097.
hps://doi.org/10.1001/archinte.166.10.1092.
Staniszewski, R. (2024). Społeczna percepcja uchodźców z Ukrainy, migrantów oraz działań
podejmowanych przez polskie oraz ukraińskie
państwo.hps://www.researchgate.net/publicaon/381478746_Spoleczna_percepcja_ucho
dzcow_z_Ukrainy_migrantow_oraz_dzialan_podejmowanych_przez_polskie_oraz_ukrainskie
_panstwo_Raport_porownawczy_z_badan_opinii_publicznej_ktore_zostaly_przeprowadzone
_na_probach_ (pobrano 08.12.2024).
Stephan, W., Stephan, C. (1999). Wywieranie wpływu przez grupy. Spot: GWP.
Stosunek Polaków do obrony Ojczyzny. (2024). Warszawa: Akademickie Centrum Komunikacji
Strategicznej. Akademia Sztuki Wojennej.
Strelau, J. (2006). Temperament jako regulator zachowania z perspektywy półwiecza badań.
Gdańsk: GWP.
Strzały na granicy z Białorusią. Jak często wojsko musi odpierać ataki migrantów? (2024).
hps://www.rp.pl/wojsko/art41346161-strzaly-na-granicy-z-bialorusia-jak-czesto-wojsko-
musi-odpierac-ataki-migrantow (pobrano 10.10.2024).
Sztompka, P. (2007). Zaufanie. Kraków: Znak.
Sztompka, P. (2020). Słownik socjologiczny. Kraków: Horyzont Znak.
Sztompka, P. (2023). Wiarygodność. Kraków: Znak Horyzont.
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
116
Tomaszewski, R. (2024). Rośnie wartość i liczba pożyczek na polskim rynku pozabankowym.
hps://ntek.pl/rosnie-wartosc-i-liczba-pozyczek-na-polskim-rynku-pozabankowym/
(pobrano 01.12.2024).
Twenge, J.M., Campbel, W.K. (2002). Self-esteem and socioekonomic status: A meta-analityk
review. Personality and Social Psychology Reviwe, 6(1), 59-71.
Twenge, J. (2024). Pokolenia. Sopot: Smak Słowa.
Ukraine Refugee Situaon. (2024). hps://data.unhcr.org/en/situaons/ukraine (pobrano
11.10.2024).
Węgry ograniczyły pomoc dla uchodźców wojennych z Ukrainy. (2025).
hps://www.bankier.pl/wiadomosc/Wegry-ograniczyly-pomoc-dla-uchodzcow-wojennych-z-
Ukrainy-8800694.html (pobrano 02.03.2025).
Większa presja migracyjna na polsko-białoruskiej granicy. (2024).
hps://infosecurity24.pl/sluzby-mundurowe/straz-graniczna/wieksza-presja-migracyjna-na-
polsko-bialoruska-granicy (pobrano 11.10.2024).
Wojciszke, B. (2022). Psychologia społeczna. Warszawa: Scholar.
Zapora na granicy działa. Biznes na migrantach kwitnie. (2023).
hps://www.gazetaprawna.pl/wiadomosci/kraj/artykuly/9226382,zapora-na-granicy-dziala-
biznes-na-migrantach-kwitnie.html (pobrano 07.10.2024).
Zełenski ostro krytykuje Polskę. (2024). hps://wiadomosci.onet.pl/swiat/znalezli-inny-
powod-wolodymyr-zelenski-ostro-krytykuje-polske/p2wh3sl (pobrano 08.12.2024).
Zimbardo, F., Gerrig, R. (2018). Psychologia i życie. Warszawa: PWN.
Генеральний штаб ЗСУ. (2024) hps://www.facebook.com/GeneralSta.ua (pobrano
12.10.2024)
63 żołnierzy rannych na granicy z Białorusią w tym roku. (2024). hps://defence24.pl/polityka-
obronna/63-zolnierzy-rannych-na-granicy-z-bialorusia-w-tym-roku (pobrano 01.10.2024).
Добробут українців під час війни. (2025).
hps://www.kiis.com.ua/?lang=ukr&cat=reports&id=1498&page=1(pobrano 03.03.2025).
18. Spis tabel
Wykres 1. Płeć (w%) ................................................................................................................. 21
Wykres 2. Rozkład wieku .......................................................................................................... 22
Wykres 3. Kategorie wiekowe (w%) ......................................................................................... 22
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
117
Wykres 4. Stan cywilny (w%) .................................................................................................... 23
Wykres 5. Liczba dzieci (w%) .................................................................................................... 23
Wykres 6. Miejsce zamieszkania (w%) ..................................................................................... 24
Wykres 7. Województwo z jakiego pochodzą respondenci (w%) ............................................ 24
Wykres 8. Wykształcenie (w%) ................................................................................................. 25
Wykres 9. Sytuacja zatrudnienia (w%) ..................................................................................... 25
Wykres 10. Status zatrudnienia (w%) ....................................................................................... 26
Wykres 11. Autoidentykacja klasowa (w%) ............................................................................ 27
Tabela 1. Współczynniki korelacji dla zmiennych demospołecznych ....................................... 28
Wykres 12. Liczba osób mogących porozmawiać oraz udzielić pomocy w razie potrzeby (w%)
.................................................................................................................................................. 29
Wykres 13. Religijność (w%) ..................................................................................................... 30
Wykres 14. Orientacje polityczne (w%) .................................................................................... 31
Tabela 2. Współczynniki korelacji dla kapitałów, religijności i orientacji politycznych ............. 31
Wykres. 15. Częstotliwość korzystania z mediów .................................................................... 33
Wykres 16. Ocena sytuacji materialnej rodziny (w%) .............................................................. 35
Wykres 17. Ocena wpływ nansowego i gospodarczego wojny (w%) ..................................... 36
Wykres 18. Ocena poziomu życia na drabinie Cantrila (w%) .................................................. 37
Wykres 19. Ocena poziomu życia w trzech momentach czasowych (za pomocą średnich) .... 38
Wykres 20. Ocena materialnego poziomu życia w stosunku do posiadanych aspiracji (w%) .. 40
Wykres 21. Ocena materialnego poziomu życia w stosunku do przeciętnej (w%) .................. 40
Tabela 3. Współczynniki korelacji ekonomicznych aspektów życia .......................................... 42
Tabela 4. Współczynniki korelacji ekonomicznych warunków życia ......................................... 43
Wykres 22. Zaufanie osobowe (w%) ........................................................................................ 45
Wykres 23. Zaufanie instytucjonalne (w%) .............................................................................. 46
Tabela 5. Współczynniki korelacji zaufania ............................................................................... 47
Wykres 24. Najważniejsze zagrożenia (w%) ............................................................................. 50
Wykres 25. Zadowolenie z życia (w%) ...................................................................................... 52
Wykres 26. Poziom stresu (w%) ............................................................................................... 54
Wykres 27. Poziom lęku (w%) .................................................................................................. 56
Wykres 28. Poziom zaburzeń depresyjnych (w%) .................................................................... 57
Tabela 6. Współczynniki korelacji dla zmiennych zdrowie psychiczne ..................................... 58
Wykres 29. Strategie radzenia sobie ze stresem (w%) ............................................................. 63
Wykres 30. Stosunek do innych narodów (w%) ....................................................................... 68
Tabela 7. Stosunek do innych narodów .................................................................................... 69
Wykres 31. Analiza skupień ocenianych narodów ................................................................... 70
Wykres 32. Spolaryzowany prol cech ewaluatywnych Ukraińców ......................................... 71
Tabela 8. Współczynniki korelacji dla dystansu społecznego i stereotypu Ukraińca................ 73
Wykres 33. Stosunek do sankcji i pomocy udzielanej Ukrainie (w%) ....................................... 76
Wzór cytowania: Długosz, P. (2025). Psychospołeczna kondycja społeczeństwa w państwie przyfrontowym.
Interdyscyplinarne Laboratorium Badań nad Wojnami i Katastrofami.
118
Wykres 34. Udział w pomocy świadczonej uchodźcom wojennym z Ukrainy (w%) ................ 77
Wykres 35. Wsparcie dla ukraińskich uchodźców (w %) .......................................................... 78
Tabela 9. Współczynniki korelacji dla pozytywnych postaw wobec Ukraińców ....................... 79
Wykres 36. Zgoda na przyjmowanie ukraińskich uchodźców (w%) ......................................... 83
Wykres 37. Ocena wpływu uchodźców z Ukrainy na polskie państwo (w%) ........................... 84
Wykres 38. Ocena wpływu uchodźców na rożne aspekty funkcjonowania państwa (w%) ..... 85
Tabela10. Współczynniki korelacji negatywnej oceny wpływu uchodźców na państwo ......... 87
Wykres 39. Poparcie dla przyjmowania uchodźców z Azji i Afryki przybyłych do Europy (%) 91
Wykres 40. Postawy wobec ewentualnego ataku wojsk rosyjskich na Polskę (w%) ................ 93
