Available via license: CC BY-NC-SA 4.0
Content may be subject to copyright.
Terroryzm–studia,analizy,prewencja,2024,nr6:265–275
CCBY-NC-SA4.0
https://doi.org/10.4467/27204383TER.24.026.20246
Varia
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty
i infrastruktura krytyczna.
Spostrzeżenia z Berlina
Dramatyczne zdarzenia zagrażające bezpieczeństwu, na przykład
ataki terrorystyczne, wywołują szerokie zainteresowanie społeczne.
Wzbudzają silne emocje, na fali których pojawiają się apele do władz
o skuteczniejsze przeciwdziałanie zagrożeniom, gorące postulaty
zmian i deklaracje ich wprowadzenia. Trwa to zwykle kilka miesię-
cy, a potem temat ucicha. Paul Fröhlich z Wydziału Operacyjnego
berlińskiej policji, ekspert unijnego programu EU Protective Security
Advisors, przywołuje w wywiadzie obrazowe określenie tego zjawi-
ska – demencja po katastroe. Podpowiada, jak mu przeciwdziałać,
wspominając między innymi o wnioskach, jakie wyciągnęła niemiec-
ka policja po ataku terrorystycznym na berliński jarmark bożona-
rodzeniowy. Podkreśla, jak ważne jest przygotowanie się na sytuacje
kryzysowe nie tylko na poziomie kraju, lecz także jednostki oraz rolę
współpracy instytucjonalnej i pozainstytucjonalnej.
266 Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna...
Varia
Damian Szlachter: W czerwcu 2024 r. niemieccy politycy prze-
kazali mediom i opinii publicznej, że nie ma żadnych podejrzeń
co do istnienia konkretnych planów terrorystycznych, ale ryzyko
pojawienia się tego rodzaju zagrożenia jest wysokie. Kto określa
poziom zagrożenia terrorystycznego w Niemczech? Decyzje są
podejmowane na poziomie centralnym czy regionalnym?
Paul Fröhlich: Konstytucja Republiki Federalnej Niemiec stanowi,
że większość kompetencji policyjnych należy do 16 krajów związko-
wych. Istnieją jednak federalne siły policyjne o specjalnych jurysdyk-
cjach. Na przykład Federalny Urząd Śledczy (Bundeskriminalamt,
BKA) realizuje różne zadania centralne, w tym dokonuje oceny za-
grożeń terrorystycznych. Kraje związkowe mogą dostosowywać oce-
ny formułowane na szczeblu federalnym, jednak w większości przy-
padków te sporządzane przez BKA są akceptowane. Ogólnie rzecz
biorąc, system jest skuteczny, zwłaszcza jeśli uwzględni się, że w po-
szczególnych krajach związkowych sytuacja może się znacznie różnić.
W przeciwieństwie do niektórych innych państw członkowskich UE
Niemcy nie stosują liczbowych poziomów zagrożenia terrorystyczne-
go, używają raczej formuł opisowych. Odpowiedź na te zagrożenia
leży w gestii poszczególnych krajów związkowych. Odpowiednie wła-
dze podejmują działania adekwatne do zmieniającej się sytuacji, nie-
zależnie od tego, jak bardzo jest ona napięta. Policja federalna może
te działania wspierać.
W jaki sposób buduje się w Niemczech odporność społeczną
naataki terrorystyczne? Jaka rola przypada w tym zadaniu policji?
Na to pytanie odpowiem, posługując się znamiennym przykładem.
Latem 2016 r. minister spraw wewnętrznych Niemiec zwołał kon-
ferencję prasową. Przedstawił na niej przewodnik na temat przy-
gotowania się do sytuacji kryzysowych i prawidłowego działania
w takich okolicznościach. Skupiono się w nim głównie na zagad-
nieniach dotyczących gotowości indywidualnej, w tym gromadze-
niu zapasów. Wbrew oczekiwaniom konferencja spotkała się z ostrą
krytyką. Uznano, że sieje panikę. Zarzut był absurdalny, ponieważ
wspomniany przewodnik istniał od wielu lat, a podczas konferencji
zaprezentowano jedynie jego aktualizację. Kilka lat później, gdy za-
częła się pandemia COVID-19, z pewnością bylibyśmy w lepszej sy-
tuacji, gdyby część społeczeństwa (i mediów) zareagowała właściwie.
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna... 267
2024, nr 6: 265–275
Terroryzm – studia, analizy, prewencja
Skala paniki zakupowej byłaby mniejsza. To pokazuje, jak ważne
jest przekazywanie opinii publicznej odpowiednich zaleceń w spo-
sób terminowy, zrozumiały i spokojny, ale też uczciwy. Uważam, że
w tym kontekście dobrym przykładem jest Szwecja. W 2018 r. do
wszystkich tamtejszych gospodarstw domowych rozesłano broszurę
Gdy nadejdą kryzys lub wojna. Ponadto szwedzka Agencja ds. Cywil-
nego Zarządzania Kryzysowego (Swedish Civil Contingencies Agen-
cy) oferuje obecnie ciekawy kurs online na temat przygotowania się
do zdarzeń o charakterze terrorystycznym, do których może dojść
w przestrzeni publicznej.
Wróćmy jednak do Niemiec. Według mnie wydarzenia ostat-
nich lat jedynie w niewielkim stopniu zwiększyły świadomość spo-
łeczną, że przygotowanie się na sytuacje kryzysowe jest konieczne nie
tylko na poziomie kraju, lecz także jednostki. Ta wiedza jest niewy-
starczająca. Poza tym istnieje coś, co Albrecht Broemme, były ko-
mendant straży pożarnej w Berlinie, lubi nazywać demencją po kata-
stroe. Po poważnym incydencie szerokie zainteresowanie, oburzenie
i dążenie do wprowadzenia pozytywnych zmian trwają zwykle tylko
kilka miesięcy, a potem zanikają w świadomości społecznej i politycz-
nej. Co może zrobić w tej kwestii policja? Może oferować społeczeń-
stwu zalecenia, porady, wytyczne. Wspólnie z innymi podmiotami
odgrywa również ważną rolę w komunikacji kryzysowej.
A zwiększanie odporności podmiotów gospodarczych?
Jeśli chodzi o gospodarkę, należałoby chyba dokonać pewnego roz-
różnienia. Podczas gdy duże korporacje mogą wdrożyć rozbudowane
rozwiązania – mieć dyrektora ds. bezpieczeństwa i wyszkolony per-
sonel, uwzględnić w swoich działaniach kwestie związane z cyberbez-
pieczeństwem czy przygotowaniem się do ciągłości działania w sy-
tuacjach kryzysowych – dla średnich i mniejszych rm jest to często
niemożliwe, a przynajmniej w nieporównywalnym stopniu.
Zgodnie z europejską dyrektywą CER (dyrektywa o odpor-
ności podmiotów krytycznych – dop. D. Sz.) w Niemczech zosta-
ła opracowana odpowiednia ustawa dotycząca infrastruktury kry-
tycznej. Kiedy wejdzie w życie, będzie regulować ochronę zyczną
i wprowadzi w całym kraju obowiązkowe standardy minimalne.
Innym narzędziem o ogólnokrajowym charakterze ma być system
268 Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna...
Varia
sprawozdawczości dotyczącej poważnych zakłóceń, który ma służyć
także do szybkiego reagowania na potencjalne lub rzeczywiste za-
grożenia. Dzięki tym i innym skoordynowanym działaniom ma być
zapewniona solidna ochrona przed różnego rodzaju niebezpieczeń-
stwami – czy to naturalnymi, czy spowodowanymi przez człowieka.
Zdjęcie. Paul Fröhlich z Wydziału Operacyjnego berlińskiej policji
(z lewej) i Damian Szlachter z Centrum Antyterrorystycznego ABW –
eksperci w unijnym programie doradców ds. odporności na zagrożenia
(EU Protective Security Advisors).
Źródło: materiały własne.
Jakiego typu obiekty mogą liczyć na wsparcie w zakresie prewen-
cji terrorystycznej ze strony organów ścigania i służb specjalnych?
W zależności od konkretnej sytuacji wsparcie może przybrać postać
bezpośrednich kontaktów czy wymiany informacji pomiędzy wnio-
skującymi obiektami a policją lub innymi organami czy służbami.
Obejmuje to dostarczenie informacji, ocenę zagrożeń, przekazanie
zaleceń dotyczących właściwego postępowania oraz ewentualnie
konsultacje w zakresie ochrony, głównie zycznej. W razie potrzeby
policja może również zastosować tymczasowe środki ochrony. Ist-
nieją obiekty, w przypadku których wymiana informacji, doradztwo
i dalsze działania mają szczególny charakter. Są to przede wszystkim
obiekty dyplomatyczne (ambasady, konsulaty itp.), niektóre miejsca
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna... 269
2024, nr 6: 265–275
Terroryzm – studia, analizy, prewencja
kultu, budynki rządowe, transport publiczny oraz infrastruktura kry-
tyczna. W związku z odbywającymi się w Niemczach Mistrzostwa-
mi Europy w Piłce Nożnej Euro 2024 dołączyły do tej grupy także
stadiony i obiekty noclegowe. Poza tym jest prowadzona wymiana
informacji z niektórymi organizacjami, stowarzyszeniami i innymi
instytucjami, za pośrednictwem których ocjalne komunikaty i oce-
ny są przekazywane różnym zainteresowanym stronom.
Co jest największym wyzwaniem dla berlińskiej policji w prze-
ciwdziałaniu zagrożeniom terrorystycznym?
Odpowiednio wczesne uzyskanie wiarygodnych informacji o takich
zagrożeniach, aby móc podjąć właściwe działania. Ale to bardzo ogól-
na odpowiedź, dotycząca prawdopodobnie nie tylko Berlina. Ber-
lin jest stolicą i największym miastem w Unii Europejskiej (chociaż
dopiero od Brexitu). Dla berlińskiej policji oraz policji federalnej
rozmieszczonej w tym mieście wiąże się to oczywiście ze szczegól-
nymi wyzwaniami. Istnieją jednak czynniki i struktury działające
na korzyść – naprawdę duże zagęszczenie funkcjonariuszy policji,
największa profesjonalna straż pożarna w Niemczech, 37 szpitali
wyznaczonych do prowadzenia hospitalizacji w nagłych sytuacjach,
wybrane jednostki z możliwościami działania w przypadku zdarzeń
o charakterze CBRN/HAZMAT i wiele więcej.
Według mnie pewnemu zagadnieniu – i prawdopodobnie Ber-
lin nie jest pod tym względem wyjątkiem – nie poświęca się jednak
wystarczająco dużo uwagi. Otóż niezwykle ważne jest, aby poza jed-
nostkami specjalnymi i specjalnymi jednostkami dochodzeniowymi
dobrze przygotowane do takich operacji były również osoby udziela-
jące pierwszej pomocy. Obejmuje to oczywiście szkolenia i posiada-
nie sprzętu ochronnego, ale także opracowywanie spójnych proce-
dur w celu usprawnienia działań operacyjnych. Co więcej, w sytuacji
idealnej nie powinno być braku ciągłości między działaniami służb
pierwszego reagowania, policyjnych oddziałów prewencji i jednostek
specjalnych. Istotne jest uwzględnienie roli ratowników medycznych,
którzy muszą mieć zapewnione warunki do pracy. W Berlinie wiele
zrobiono w ostatnich latach w tym zakresie i te działania są konty-
nuowane.
270 Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna...
Varia
Czy impulsem do intensykacji prac był atak terrorystyczny, do
którego doszło w 2016 r. w Berlinie? Jakie środki zapobiegawcze
wdrożono po tym tragicznym zdarzeniu?
Wieczór 19 grudnia 2016 r. wywołał szok. W ataku terrorystycznym
na berliński jarmark bożonarodzeniowy na Breitscheidplatz zginęło
13 osób, a wiele zostało rannych. W grudniu 2020 r. Komisja Eu-
ropejska przedstawiła plan dotyczący zwalczania terroryzmu (Agen-
da for Counter-Terrorism) oparty na czterech larach – przewidy-
waniu, prewencji, ochronie i reagowaniu. W tym samym miesiącu
kraj związkowy Berlin wprowadził plan antyterrorystyczny o nazwie
„SAVE”, obejmujący działania zapobiegawcze i reaktywne. On rów-
nież ma cztery główne komponenty – ochronę, rozpracowanie, pre-
wencję i powstrzymywanie. Ochrona jest rozumiana jako wdrażanie
środków bezpieczeństwa, zwłaszcza w odniesieniu do przestrzeni pu-
blicznych i obiektów infrastruktury krytycznej. To również badania
nad bezpieczeństwem oraz dodatkowe wyposażenie techniczne dla
funkcjonariuszy policji i śledczych. Rozpracowanie oznacza wcze-
sną identykację i rozpoznanie islamistycznych sieci i aktywności,
co przekłada się na poprawę systemu wczesnego ostrzegania oraz in-
tensykację działań organów ścigania i współpracy pomiędzy nimi.
Mówiąc o prewencji, mamy na myśli inicjatywy głównie na rzecz
przeciwdziałania radykalizacji, takie jak programy edukacyjne, inte-
gracyjne i deradykalizacyjne. Powstrzymywanie natomiast jest rozu-
miane jako minimalizowanie skutków potencjalnych ataków terro-
rystycznych. Obejmuje to przygotowanie do radzenia sobie z takimi
atakami, szybką i skuteczną reakcję jednostek operacyjnych oraz za-
pewnienie w nagłych wypadkach wsparcia psychologicznego i spo-
łecznego dla oar i poszkodowanych.
Czy wprowadzone rozwiązania miały również wymiar organiza-
cyjny?
W berlińskiej policji zintensykowano szkolenia i ćwiczenia, w tym
wspólne ze strażą pożarną i pogotowiem ratunkowym. Niektóre jed-
nostki zostały doposażone w sprzęt i zwiększono liczebność ich kadry.
Wydział Operacyjny utworzył nowe stałe grupy dowodzenia, które
mogą prowadzić operacje w sytuacjach wyjątkowych. Opracowana
została również nowa struktura dowodzenia i kontroli w odniesie-
niu do niektórych poważnych incydentów. Dla osób dowodzących
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna... 271
2024, nr 6: 265–275
Terroryzm – studia, analizy, prewencja
podczas takich zdarzeń może ona stanowić pewien wzorzec, schemat
działania. Struktura ta sprawdziła się zarówno podczas ćwiczeń, jak
i rzeczywistych incydentów w Berlinie. To był prawdziwy game chan-
ger. Ta nowa struktura jest popularna również w siłach operacyjnych,
może dlatego, że jej zasadniczy trzon przedstawiono bardzo klarow-
nie i zwięźle na jednej stronie. Poza tym opracowano kilka innych
koncepcji, a także zwerykowano istniejące modele szkoleniowe
i operacyjne dotyczące przeciwdziałania przestępcom.
Które rozwiązania funkcjonujące w berlińskiej policji warto by-
łoby Twoim zdaniem wdrożyć na szczeblu UE jako uniwersalne,
wzorcowe?
Chociaż w berlińskiej policji z pewnością wdrożono kilka dobrych
praktyk, chciałbym zacząć od odwrócenia perspektywy. Fantastyczne
jest według mnie to, czego berlińska policja nauczyła się od innych
państw członkowskich UE. Wspomnę o jednym przykładzie. W Ho-
landii podczas ataków są wykorzystywane tzw. zespoły szybkiej iden-
tykacji (Quick Identication Teams), aby bardzo sprawnie zebrać
na miejscu zdarzenia najważniejsze dowody i zastosować nowe meto-
dy. Dzięki dużemu wsparciu holenderskich kolegów, którzy szkolili
berlińską policję, to rozwiązanie mógł wprowadzić Wydział Docho-
dzeń Kryminalnych w Berlinie.
Czymś, co w pewnym sensie można wskazać jako dobre prak-
tyki berlińskiej policji, są nasza zmieniona struktura dowodzenia
i kontroli oraz podstawowe środki wykorzystywane we wczesnej fazie
poważnego incydentu. Zarówno podczas ćwiczeń, jak i w rzeczywi-
stych sytuacjach okazały się one przydatne, skuteczne i wystarczająco
elastyczne. Są to jednak procedury uwzględniające specykę Berli-
na i nie mogą być w pełni przeniesione do wszystkich dużych miast
w Niemczech, ani do znacznej części państw członkowskich UE.
Ponadto chciałbym zaznaczyć, że berlińska policja była bardzo
zaangażowana w poprzedni projekt UE. W ramach SafeCi (Safer Spa-
ce for Safer Cities – Bezpieczniejsza przestrzeń dla bezpieczniejszych
miast) utworzono i udostępniono podręcznik zawierający omówienie
sześciu najważniejszych tematów i kilku dobrych praktyk.
272 Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna...
Varia
Od wielu lat działasz w krajowych strukturach bezpieczeństwa,
jak również tych na szczeblu unijnym. Na zakończenie chciałbym
więc zapytać, co Twoim zdaniem ma realny wpływ na zwiększenie
odporności obiektów na ataki terrorystyczne?
To zależy od konkretnego obiektu. Zagrożenia czy ataki mogą mieć
różny charakter lub zaistnieć w różnych domenach – na lądzie, w po-
wietrzu, w wodzie czy w cyberprzestrzeni. Zatem to naprawdę waż-
ne, o jaki konkretnie obiekt chodzi, gdyż np. port po części wymaga
innych rozwiązań i środków niż ministerstwo czy magazyn gazu.
Odpowiadając na to pytanie, mogę wskazać kilka punktów.
Brzmią trochę staroświecko, ale te klasyki sprawdzają się od dzie-
sięcioleci i z pewnością pozostaną aktualne jeszcze przez następne
lata. Jednym z nich jest nieautoryzowany dostęp. Nie powinien być
możliwy albo przynajmniej bardzo utrudniony. Kolejny to stosowa-
nie odpowiednich środków do wczesnego wykrywania intruzów lub
zakłóceń. Następny punkt dotyczy ważnych informacji. Powinny być
gromadzone szybko, werykowane i udostępniane właściwym stro-
nom. I wreszcie środki zaradcze, które należy wdrożyć. Mogą mieć
charakter techniczny, co w wielu przypadkach będzie wymagało
obecności personelu (ochrony). Z mojego doświadczenia wynika, że
czasami nie jest to doceniane. A należy zadać sobie pytanie, po co
komu wiedza o sytuacji, gdy nie ma wyznaczonych sił, które mogłyby
sobie z nią poradzić, lub jest ich zbyt mało.
Chciałbym wspomnieć jeszcze o dwóch rzeczach, które zaob-
serwowałem podczas swojej pracy. Po pierwsze, bardzo cenne są me-
chanizmy wzajemnego konkretnego wsparcia – zarówno na szczeblu
krajowym, jak i w ramach UE. Obejmuje to wymianę zdjęć zagrożeń
czy innych ważnych informacji oraz możliwość zwrócenia się w razie
potrzeby o profesjonalny sprzęt, wsparcie jednostek specjalnych czy
inne. Po drugie, bardzo się cieszę, że wiedza specjalistyczna, metody
i narzędzia są wymieniane i wspólnie ulepszane. Istnieje kilka rapor-
tów UE, wytycznych i innych materiałów, z których można korzy-
stać bezpośrednio, tj. bez potrzeby modykowania zawartych w nich
wskazówek, lub też dostosować je do konkretnych potrzeb. Jednym
z przykładów jest Krótki podręcznik UE służący wsparciu ochrony
miejsc kultu (ang. EU quick guide to support the protection of places
of worship). Poza tym Wspólne Centrum Badawcze (Joint Research
Centre) Komisji Europejskiej poszerza inicjatywę Software as a Servi-
ce (oprogramowanie jako usługa), polegającą na udostępnianiu
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna... 273
2024, nr 6: 265–275
Terroryzm – studia, analizy, prewencja
narzędzi w chmurze. Ich rozwój był i jest możliwy dzięki pieniądzom
podatników, a narzędzia te mogą być dostarczane zainteresowanym
państwom członkowskim bez dodatkowych kosztów.
Mam świadomość wymienionych punktów tylko dlatego, że
podzielono się ze mną wiedzą podczas szkoleń i warsztatów organizo-
wanych w ramach programu EU PSA (EU Protective Security Advi-
sors). Te spotkania ułatwiają bezpośrednią, bezpieczną jej wymianę
i dzielenie się konkretnymi doświadczeniami z różnymi ekspertami
z państw członkowskich UE. Przy okazji uczestniczenia w pracach
EU PSA dowiedziałem się o czasopiśmie „Terroryzm – studia, ana-
lizy, prewencja” i cieszę się, że mam teraz okazję je współtworzyć.
Zatem na zakończenie dziękuję (Paul mówi to po polsku –
dop.D.Sz.). Życzę nam wszystkim sukcesów w zapobieganiu i prze-
ciwdziałaniu terroryzmowi oraz innym zagrożeniom, a w 2024 r.
udanych i spokojnych dużych imprez sportowych w Niemczech,
Francji i innych krajach.
Rozmawiał: Damian Szlachter
Paul Fröhlich
Doradca ds. budowania odporności na zagrożenia w EU Protecti-
ve Security Advisors (EU PSA), grupie eksperckiej powołanej przez
Dyrekcję Generalnej Komisji Europejskiej ds. Migracji i Spraw
Wewnętrznych (Directorate-General for Migration and Home Af-
fairs, DG HOME). Od 2019 r. wykładowca w Wyższej Szkole Eko-
nomii i Prawa w Berlinie.
Od 28 lat służy w berlińskiej policji (obecnie w Wydziale Ope-
racyjnym). Zajmuje się działaniami podejmowanymi w związku
z poważnymi incydentami. Obejmuje to opracowywanie koncepcji,
dowodzenie i kontrolę, inicjowanie ćwiczeń, projektów i grup ro-
boczych, ze skoncentrowaniem się głównie na atakach, wypadkach
z dużą liczbą oar i poważnych incydentach.
Opiniewyrażone przez PaulaFröhlichawwywiadziesąodzwierciedleniemjego
osobistychpoglądówiniereprezentująocjalnegostanowiskawymienionychor-
ganów.
274 Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna...
Varia
Przydatne linki
Counter terrorism and radicalisation | 2020 Counter-Terrorism Agenda
for the EU (English)
https://home-aairs.ec.europa.eu/policies/internal-security/counter-ter-
rorism-and-radicalisation_en
Berlin Anti-Terror-Plan „SAVE“ – Berlin Plan to counter Islamist Radi-
calisation and Terrorism 2020 (German) | Berlin Senate Department
for the Interior and Sport
https://www.berlin.de/sen/inneres/presse/weitere-informationen/ar-
tikel.1032697.php
Press conference „Berlin Anti-Terror Plan“ from December 18, 2020
(German) | Berlin Senate Department for the Interior and Sport
https://www.youtube.com/watch?v=Zp002466ugM
Guide for Emergency Prepardness and Correct Action in Emergency
Situations (English) | Federal Oce of Civil Protection and Disaster
Assistance (BBK)
https://www.bbk.bund.de/SharedDocs/Downloads/DE/Mediathek/
Publikationen/Buergerinformationen/Ratgeber/ratgeber-englisch-disas-
ters-alarm.pdf?__blob=publicationFile&v=12
e brochure If Crisis or War Comes (English) | Swedish Civil Contin-
gencies Agency (MSB)
https://www.msb.se/en/rad-till-privatpersoner/the-brochure-if-crisis-or-
war-comes/
Online Course on Terrorism Preparedness in Public Spaces (Swedish)
| Swedish Civil Contingencies Agency (MSB)
https://webbutbildning.msb.se/utb/terrorberedskap-internt/
Ataki terrorystyczne, poważne incydenty i infrastruktura krytyczna... 275
QIT – Quick Identication Team (Dutch) | Dutch Defence Press
https://www.dutchdefencepress.com/qit/
SafeCi – Safer Space for Safer Cities – Trailer, Information & Handbook
(English) | Polizei Berlin
https://www.berlin.de/polizei/aufgaben/praevention/safeci/ar-
tikel.786181.en.php
Data and Tools to Counter Terrorism & Newsletter (English) | European
Commission – Joint Research Center (JRC)
https://counterterrorism.ec.europa.eu/
EU quick guide to support the protection of places of worship (available
in 23 languages) | European Commission
https://home-aairs.ec.europa.eu/whats-new/publications/eu-quick-
guide-support-protection-places-worship_en
EU Protective Security Advisors (English) | European Commission
https://home-aairs.ec.europa.eu/policies/internal-security/count-
er-terrorism-and-radicalisation/protection/eu-protective-security-advi-
sors-eu-psa_en