Content uploaded by Dimitrios Sampsonidis
Author content
All content in this area was uploaded by Dimitrios Sampsonidis on Sep 30, 2024
Content may be subject to copyright.
Content uploaded by Dimitrios Sampsonidis
Author content
All content in this area was uploaded by Dimitrios Sampsonidis on Sep 30, 2024
Content may be subject to copyright.
ΕΛ.Ε.ΣΥ.Π.
ΤΕΥΧΟΣ 132
ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΕΚΔΟΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ
ΕΛ.Ε.ΣΥ.Π. 2023
ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ
ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ
ΚΑΙ ΠΡΟΣΑΝΑΤΟΛΙΣΜΟΥ
REVIEW
OF COUNSELLING AND GUIDANCE
Ειδικό τεύχος:
ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ:
«Προσανατολισμός στην κοινωνία. O ρόλος της Συμβουλευτικής,
το προφίλ και τα εργαλεία του Συμβούλου»
ΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΑΦΙΕΡΩΘΗΚΕ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΤΣΑΝΕΒΑΤΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΑΦΙΕΡΩΘΗΚΕ ΣΤΗ ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ ΘΕΟΔΩΡΟΥ ΚΑΤΣΑΝΕΒΑ
128
Εισαγωγή
Παρόλου που η διεπιστημονικότητα και
οι εναλλακτικές καριέρες αρχίζουν και
κάνουν την εμφάνιση τους στην Ελλάδα
η πολυδυναμικότητα και η πολυμάθεια
παραμένουν άγνωστες έννοιες τόσο για
το ευρύ κοινό όσο και για τους συμβού-
λους σταδιοδρομίας. Η διάχυση των
ενδιαφερόντων συνεχίζεται να αντι-
μετωπίζεται με αρνητικό πρόσημο από
την ελληνική κοινωνία καθώς η διδαχή
της εξειδίκευσης έχει κατακτήσει την
κοινή γνώμη.
Η διεπιστημονικότητα υπήρξε ένας
εξαιρετικός προάγγελος της πολυμάθειας
και σήμανε ότι ήρθε η ώρα να προχω-
ρήσουμε. Η πολυμάθεια προσφέρει ένα
ολοκληρωμένο μαθησιακό περιβάλλον
με βάθος, εύρος και ενσωμάτωση στα
θεμέλιά του. Η αλλαγή πρακτικών της
Πολυμάθειας στην εκπαίδευση συνεπά-
γεται μια θεμελιώδη αλλαγή προοπτικής:
δεν ειδικεύεται το άτομο σε έναν τομέα
και δεν εργάζεται σε αυτόν για το υπό-
λοιπο της ζωής του. Κατά τη διάρκεια
της ζωής του μπορεί να ακολουθήσει
μια ποικιλία ειδικοτήτων.
Η παρούσα εργασία αναδεικνύει
καλές πρακτικές αξιοποιήσης της Πολυ-
μάθειας στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση
αλλά και στην Συμβουλευτική Σταδιο-
δρομίας. Αυτό θα επιτεχθεί αφού πρώτα
γίνει μια βιβλιογραφική ανασκόπηση του
όρου της Πολυμάθειας και στη συνέχεια
με την αναφορά ιδρυμάτων, εταιρειών
αλλά και προσωπικοτήτων που προάγουν
την έννοια ως εναλλακτική στην στείρα
ειδίκευση στη σταδιοδρομία.
Επιθεώρηση Συμβουλευτικής - Προσανατολισμού, τεύχος 132, 2023, σσ. 128-139
Δημήτριος Σαμψωνίδης*
ΠΟΛΥΜΆΘΕΙΆ: ΚΆΛΕΣ ΠΡΆΚΤΙΚΕΣ ΤΡΙΤΟΒΆΘΜΙΆΣ ΕΚΠΆΙΔΕΥΣΗΣ
ΚΆΙ ΕΠΆΓΓΕΛΜΆΤΙΚΗΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΥΤΙΚΗΣ
Περίληψη: Η παρούσα εργασία αναδεικνύει καλές πρακτικές που εφαρμόζονται στο εξω-
τερικό σε σχέση με την Πολυμάθεια. Η έννοια εκφράζει την εις βάθος γνώση σε πάνω από
δύο επιστημονικούς τομείς σε αντίθεση με την στείρα εξειδίκευση σε έναν μόνο τομέα. Η
εισήγηση προσθέτει μια βιβλιογραφική ανασκόπηση του όρου και στη συνέχεια παραθέτει
οργανισμούς και Πανεπιστημιακά προγράμματα που προάγουν την έννοια αυτή. Έπειτα
γίνεται αναφορά σε εταιρείες αλλά και μεμονωμένα πρόσωπα που ενσωματώνουν την πο
-
λυμάθεια σε υπηρεσίες προπονητικής Καριέρας αλλά και Συμβουλευτικής Σταδιοδρομίας.
Τέλος προτείνονται κάποιες επιπλέον εφαρμογές που θα μπορούσαν να αξιοποιηθούν στον
Επαγγελματικό Προσανατολισμό και τη Συμβουλευτική.
* O Δ.Σ. είναι ΜΑ Σύμβουλος Επαγγελματικού Προσανατολισμού και εργάζεται ως
σύμβουλος σταδιοδρομίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Επικοινωνία sampsonidis.d@
gmail.com
129
Βιβλιογραφική Άνασκόπηση
Αρχικά σκόπιμο είναι να δοθεί ένας
ορισμός για την πολυμάθεια όπου σύμ-
φωνα με την Cotellessa (2018) αποτελεί
«το στάδιο όπου το άτομο έχει ξεπεράσει
την τάση και τη δυνατότητα για πολλά
ενδιαφέροντα και έχει κατορθώσει να
φτάσει σε ένα αξιόλογο επίπεδο και έχει
αποκτήσει βαθιά γνώση δύο ή περισσο-
τέρων αντικειμένων» (Araki & Pires,
2019:17). Έτσι το άτομο έχει καταστεί
επιτυχημένος και επαγγελματίας σε δύο
ή περισσότερα αντικείμενα (Cotellessa,
2018). Ακόμα σχετικά με την πολυμάθεια
μέσα από την βιβλιογραφική ανασκό-
πηση των Araki και Pires μπορούμε να
βρούμε συγκεντρωμένα τα έργα των
ερευνητών που ασχολούνται με το θέμα
αυτό. Εκεί βλέπουμε ερευνητές όπως ο
Robert Root-Bernstein (2011,2017) και
οι Kaufman και Beghetto (2009,2010)
όπου επισημαίνουν πως η πολυμάθεια
δεν αποτελεί μόνο επιτυχία του ατόμου
αποκλειστικά σε διάφορους ακαδημαϊ-
κούς τομείς αλλά και σε συσχέτιση με
τις τέχνες φέρνοντας κλασσικά παρα-
δείγματα τον Leonardo Davinci και τον
Albert Einstein (Araki & Pires, 2019).
Συμφώνα με τον James Kaufman ο
καθένας θα μπορούσε να έχει τη δυνα-
τότητα για πολυμάθεια καθώς και να
μπορεί να επιδιώξει τον τομέα γενικό-
τητας ή να εξειδικεύσει τον τομέα της
δημιουργικότητας (Kaufman, Beghetto &
Baer, 2010 · Kaufman, Beghetto, Baer &
Ivcevic, 2010). Με βάση το μοντέλο των
τεσσάρων “c” της δημιουργικότητας, οι
Kaufman & Beghetto (2009) πρότειναν
μια τυπολογία της πολυμάθειας, η οποία
κυμαίνεται από την πανταχού παρούσα
πολυμάθεια mini-c έως την επιφανή αλλά
σπάνια πολυμάθεια Big-C, καθώς και ένα
μοντέλο με κάποιες προϋποθέσεις για να
μπορέσει ένα άτομο (με πολυμάθεια ή
όχι) να φτάσει στα υψηλότερα επίπεδα
δημιουργικής επίτευξης (Beghetto &
Kaufman, 2009).
Ακόμα, ο Michael Araki (2018) επι-
δίωξε να επισημοποιήσει σε ένα γε-
νικό μοντέλο τον τρόπο με τον οποίο
λαμβάνει χώρα η ανάπτυξη της πολυ-
μάθειας και να αναδείξει τα βασικά
χαρακτηρισικά που πρέπει να έχει το
άτομο για να χαρακτηριστεί ως Πολυ-
μαθής. Όσον αφορά τον ορισμό του
όρου πολυμάθεια, μέσω της ανάλυσης
της υπάρχουσας βιβλιογραφίας, ο Αράκι
κατέληξε στο συμπέρασμα ότι παρόλο
που υπάρχει πληθώρα προοπτικών για
την πολυμάθεια, οι περισσότερες από
αυτές διαπιστώνουν ότι η πολυμάθεια
περιλαμβάνει τρία βασικά στοιχεία: το
εύρος, το βάθος και την ενσωμάτωση
(Araki, 2018; 2015).
Αρχικά το εύρος αναφέρεται στην
κατανόηση, την επέκταση και την ποι-
κιλομορφία της γνώσης. Αυτό αντι-
διαστέλλεται με την ιδέα της στείρας
εξειδίκευσης και του περιορισμού της
γνώσης σε έναν μόνο τομέα. Η κατο-
χή ολοκληρωμένων γνώσεων σε πολύ
ανόμοιους τομείς είναι χαρακτηριστικό
γνώρισμα των περισσότερων μεγάλων
πολυμαθών (Araki, 2018). Επιπλέον,
το βάθος αναφέρεται στην κάθετη συσ-
σώρευση γνώσεων και στο βαθμό επε-
ξεργασίας ή εξειδίκευσης του συνόλου
του δικτύου κατανόησης του ανθρώπου
(Araki, 2018). Όπως ο Robert Root-
Bernstein (2017), ο Araki χρησιμοποιεί
την έννοια της επιπολαιότητας ως αντί-
130
θεση στην ιδέα της βαθιάς μάθησης που
η πολυμάθεια συνεπάγεται. Τέλος, η
ενσωμάτωση αποτελεί συστατικό πυρήνα
της πολυμάθειας σύμφωνα με τον συγ-
γραφέα (Araki, 2018). Η ενσωμάτωση
περιλαμβάνει την ικανότητα σύνδεσης,
άρθρωσης, συνένωσης ή σύνθεσης δια-
φορετικών εννοιολογικών συστημάτων,
τα οποία σε μη πολυμαθή άτομα μπορεί
να είναι διαχωρισμένα (Araki, 2018).
Επιπλέον, η ενσωμάτωση μπορεί να
συμβεί σε επίπεδο προσωπικότητας, όταν
το άτομο είναι σε θέση να ενσωματώσει
τις ποικίλες δραστηριότητές του σε ένα
συνεργικό σύνολο, το οποίο μπορεί
επίσης να σημαίνει μια ψυχική (κινη-
τήρια, συναισθηματική και γνωστική)
ενσωμάτωση (Araki, 2018)
Τέλος η Cotellessa (2018) εισάγει τον
όρο «Πολυμαθικός» (polymathic) ως επί-
θετο και όχι ως ουσιαστικό (Cotellessa,
2018). Με την αλλαγή του μέρος του λό-
γου η ερευνήτρια προσπαθεί να κλείσει
το χάσμα μεταξύ των όρων Πολυμάθειας
και πολυδυναμικότητας αποδίδοντας πως
πολυμαθικός είναι ο άνθρωπος που έχει
την τάση για εξερεύνηση και εμβάθυνση
σε πολλούς τομείς χωρίς αποκλειστικά
να καταφέρει να επιτύχει μεγάλη κατα-
ξίωση σε όλους αυτούς (Cotellessa 2018).
Παραδείγματα Καλών Πρακτικών
στην Πολυμάθεια
Παρακάτω τίθενται μερικά παραδείγμα-
τα καλών πρακτικών στην Πολυμάθεια
τόσο στην Τριτοβάθμια εκπαίδευση όσο
στην παροχή υπηρεσιών συμβουλετικής
σταδιοδρομίας αλλά και μερικών μεμο-
νομένων προσώπων.
Διεπιστημονικές στρατηγικές
Το πρόγραμμα Εφαρμοσμένων Σπουδών
στις Τέχνες, Επιστήμες, Φιλοσοφοφία
και Παγκόσμιες Προκλήσεις (Applied
Studies in Art, Science, Philosophy, and
Global Challenges) από το Πανεπιστήμιο
Εφαρμοσμένων Τεχνών της Βιέννης
(Αυστρία) είναι ένα ξεχωριστό αγγλικό
πρόγραμμα πτυχίου. Η πολιτική, οι αν-
θρωπιστικές επιστήμες, η οικονομία και
η τέχνη περιλαμβάνονται στο πρόγραμμα
σπουδών. Επιδιώκει να σταματήσει τον
αυξανόμενο επιστημονικό κατακερμα-
τισμό και να παρέχει στους φοιτητές
τα εργαλεία που χρειάζονται για να
αντιμετωπίσουν τα περίπλοκα κοινωνικά
προβλήματα που αντιμετωπίζει η κοινω-
νία του 21ου αιώνα. Αυτό το πρόγραμμα
σπουδών, το οποίο επικεντρώνεται στις
σχέσεις μεταξύ της γνώσης, της εμπει-
ρίας και της πολιτικής, είναι διαθέσιμο
σε διάφορες θεωρητικές και πρακτικές
ενότητες μάθησης (University of Applied
Arts Vienna, 2022)
Ολοκληρωμένη διαχείριση παράκτιας
ζώνης
Μεταπτυχιακός τίτλος σπουδών από το
Πανεπιστήμιο του Oldenburg (Γερμα-
νία), στα αγγλικά.
Το πρόγραμμα είναι διεπιστημονικό,
παγκόσμιο και βασισμένο στην πρά-
ξη. Στο δεύτερο μέρος των σπουδών,
οι φοιτητές μπορούν να επιλέξουν να
επικεντρωθούν στις περιβαλλοντικές
φυσικές επιστήμες ή στις περιβαλλοντικές
κοινωνικές επιστήμες. Αναμειγνύονται οι
αρχές των μαθηματικών και των φυσικών
επιστημών με κοινωνικοοικονομικό και
131
νομικό υλικό. Οι φοιτητές που ενδιαφέ-
ρονται για διεπιστημονική συνεργασία
και διαχείριση σε κυβερνήσεις, επιχει-
ρήσεις και ακαδημαϊκά ιδρύματα θα
πρέπει να παρακολουθήσουν το μάθημα.
Οι απόφοιτοι είναι επιλέξιμοι για την
ευρωπαϊκή αγορά εργασίας χάρη σε
αυτό (Water and Coastal Management
- Master // Universität Oldenburg,).
Εφαρμοσμένες τέχνες και επιστήμες
Πτυχίο Bachelor of Applied Arts and
Sciences από το Πανεπιστήμιο της Πεν-
συλβάνια.
Οι φοιτητές που αποκτούν πτυχίο
BAAS προετοιμάζονται για σταδιο-
δρομία στις εφαρμοσμένες τέχνες και
επιστήμες. Οι φοιτητές αποκτούν την
ικανότητα να αναλύουν και να επα-
νεξετάζουν περίπλοκους κοινωνικούς
θεσμούς. Το πρόγραμμα συνδυάζει τις
εξειδικευμένες δεξιότητες και γνώσεις
που αναζητούν οι εργοδότες με τις θε-
μελιώδεις γνώσεις και δεξιότητες από
τις τέχνες και τις επιστήμες. Στο Πανε-
πιστήμιο της Πενσυλβάνια, οι φοιτητές
ολοκληρώνουν διεπιστημονικές συγκε-
ντρώσεις αντί για ειδικεύσεις, κάτι που
διαφέρει από ένα τυπικό πρόγραμμα
BAAS (Bachelor of Applied Arts and
Sciences | Penn LPS).
Ινστιτούτο Davis για την Τεχνητή
Νοημοσύνη
Το Ινστιτούτο Davis στο Colby έχει μακρά
παράδοση στις φιλελεύθερες τέχνες. Το
Colby College ιδρύθηκε το 1813 και είναι
ένα από τα παλαιότερα κολέγια φιλελεύ-
θερων τεχνών στις Ηνωμένες Πολιτείες
(Nunez, 2021). Υιοθετεί μια καινοτόμο,
διεπιστημονική προσέγγιση της Τεχνητής
Νοημοσύνης που καλύπτει τις θετικές,
κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες
και περιλαμβάνει την ηθική εκτός από
άλλες πτυχές της μελέτης της Τεχνητής
Νοημοσύνης. Το πρώτο διεπιστημονικό
ίδρυμα για την τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ)
σε ένα κολλέγιο ελευθέρων τεχνών θα
δημιουργηθεί χάρη σε μια επιχορήγηση
ύψους 30 εκατομμυρίων δολαρίων που
αποκαλύφθηκε από το Κολλέγιο (Nunez,
2021). Η ιδέα του Colby καθιστά δυνατή
τη διδασκαλία της ΤΝ σε σχεδόν κάθε
τομέα (Nunez, 2021). Έξι επιπλέον
μέλη ΔΕΠ με εμπειρία στην τεχνητή
νοημοσύνη σε διάφορους τομείς –από
την επιστήμη των υπολογιστών και τη
γονιδιωματική μέχρι την κοινωνιολογία
και την αγγλική λογοτεχνία– διορίστη-
καν αρχικά από το Ινστιτούτο Davis
(Nunez, 2021).
Διεπιστημονική Σχολή του Λονδίνου
Ένα νέο πανεπιστήμιο με πολυμαθη-
ματικό προσανατολισμό όπου από το
2012 που ξεκίνησε το πρώτο πρόγραμμα
Bachelor του University College London
(UCL), οι τέχνες και οι επιστήμες έχουν
αποκτήσει απήχηση στο Ηνωμένο Βασί-
λειο. Το πτυχίο σχεδιάστηκε, αναπτύχθη-
κε και υλοποιήθηκε από τον καθηγητή
Carl Gombrich, διάσημο διεπιστημονικό
εκπαιδευτικό και διευθυντή του προ-
γράμματος UCL Arts and Sciences. Στη
συνέχεια συνίδρυσε το πανεπιστήμιο
νέας γενιάς, το London Interdisciplinary
School, ανεβάζοντας τη διεπιστημονικό-
τητα σε νέο επίπεδο. Ιδρύθηκε το 2017
και το 2021 εγγράφηκε η εναρκτήρια
132
τάξη των 100 φοιτητών του (London
Interdisciplinary School Ltd, 2022). Το
γεγονός ότι το LIS επέλεξε χειροκίνητα
πολυμαθές διδακτικό προσωπικό από
κορυφαία πανεπιστήμια και επιχειρή-
σεις του Ηνωμένου Βασιλείου και των
ΗΠΑ το κάνει να ξεχωρίζει, ιδίως όσον
αφορά την ευελιξία της διδασκαλίας.
Το LIS διδάσκει στους φοιτητές πώς να
εργάζονται πέρα από τις παραδοσιακές
θεματικές γραμμές για την επίλυση πε-
ρίπλοκων, πραγματικών προκλήσεων
(London Interdisciplinary School Ltd,
2022). Το LIS περιγράφηκε από το Πα-
γκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ ως «Μια
καινοτόμος νέα ιδέα στην τριτοβάθμια
εκπαίδευση «υιοθετεί μια νέα προσέγ-
γιση στη διδασκαλία και τη μάθηση, με
έμφαση στην επίλυση των πιο σημαντικών
προκλήσεων που αντιμετωπίζει ο κόσμος
μέσω ενός διαθεματικού φακού». Η έμ-
φαση του πανεπιστημίου στο μέλλον της
εργασίας επισημάνθηκε από το Forbes:
«Ο αριθμός των επιχειρήσεων που υπο
-
στηρίζουν την πρωτοβουλία καταδεικνύει
την ανάγκη για εργαζόμενους με αρκετά
διαφορετικές δεξιότητες από αυτές που
προσφέρουν τα πανεπιστήμια σήμερα
(Yiannouka, 2020).
Πολιτισμική Μηχανική
Η Πολιτισμική Μηχανική είναι ένα
πρόγραμμα πτυχιακών σπουδών από
το Otto-von-Guericke-University of
Magdeburg στη Γερμανία. Έχει έμφα-
ση στις πολιτιστικές σπουδές, αυτό το
ξεχωριστό διεπιστημονικό πρόγραμμα
σπουδών, το οποίο διδάσκεται εν μέρει
στα αγγλικά, παρέχει επίσης δυνατότητες
εξειδίκευσης στην επιστήμη των υπολο-
γιστών, τα οικονομικά και τα logistics.
Προσφέρει στους φοιτητές με ποικίλα
ενδιαφέροντα και ευθύνες την ευκαιρία
να δουν τα κοινωνικά προβλήματα από
πολλές απόψεις ειδικών και να σκεφτούν
διεπιστημονικά πάνω σε αυτά. Είναι
σημαντικό ότι δεν δίνει έμφαση στην
παραγωγή πολιτισμού. Οι φοιτητές απο-
κτούν την ικανότητα να αναλύουν και να
επανεξετάζουν περίπλοκες κοινωνικές
διαδικασίες. Η Πολιτισμική Μηχανική
ενθαρρύνει τους μαθητές να ξεφύγουν
από πολλά νοητικά κουτιά και να διευρύ-
νουν τις δικές τους διαδικασίες σκέψης
συνδέοντας διάφορα θέματα μελέτης
στις πολιτισμικές και φυσικές επιστήμες
(OVGU 2021).
Παρά το γεγονός ότι ο επιχειρηματικός
κόσμος είναι ως επί το πλείστον είναι
απληροφόρητος για το φαινόμενο της
πολυμάθειας και τις δυνατότητές του,
όλο και περισσότερα στελέχη εταιρειών
εκφράζουν τις απόψεις τους σχετικά με
την ανάγκη πρόσληψης ανθρώπων με
ποικίλες δεξιότητες. Οι εργαζόμενοι που
διακρίνονται τεχνικά, διαπροσωπικά
και σε έναν συγκεκριμένο βιομηχανικό
τομέα έχουν μεγάλη ζήτηση από τις επι-
χειρήσεις. Η ιδέα ότι οι τεχνικές γνώσεις
είναι άσχετες με άλλες γνώσεις, σύμφωνα
με τον Blair Sheppard, παγκόσμιο ηγέτη
στρατηγικής και ηγεσίας του δικτύου
PwC, είναι ξεπερασμένη. «Ειδικά οι
νέοι πρέπει να κάνουν ό,τι μπορούν για
να γίνουν ανθρωπιστές με τεχνολογικές
γνώσεις: Θα πρέπει να έχουν την τεχνική
εξειδίκευση αλλά και τις ανθρώπινες
δεξιότητες επίλυσης προβλημάτων».
Τα τελευταία 20 χρόνια, αναδύεται
η άποψη ότι η τριτοβάθμια εκπαίδευση
133
και η παραδοσιακή εκπαίδευση δεν
μπορούν να συμβαδίσουν με τις αλλαγές
στην τεχνολογία. Αν και κινείται πολύ
αργά, η αλλαγή βρίσκεται σε εξέλιξη.
Δικτυακοί τόποι και ομάδες που
προωθούν πολυμαθικές διαδρομές
σταδιοδρομίας
Αρχικά υπάρχει η ομάδα Puttyverse που
διευθύνει η Emily Wapnick συγγραφέας
του βιβλίου συγγραφέας βιβλίου για την
πολυδυναμικότητα (Wapnick, 2017). Σε
αυτή την ομάδα παρέχονται υπηρεσίες
συμβουλευτικής καριέρας, ώστε οι πο-
λυδυναμικοί όπως αποκαλεί η Wapnick
τους πολυμαθείς, να μπορούν να προ-
σαρμόσουν το βιογραφικό τους ώστε
να αναδείξουν τη μεγάλη ποικιλία των
δεξιοτήτων τους. Επιπλέον, απασχολούν
προπονητές multipotentialite και εκτιμούν
την εμπειρία τους να έχουν συνεργαστεί
με πολλούς άλλους multipotentialites.
Προσφέρουν επίσης υπηρεσίες που κυ-
μαίνονται από το επιχειρηματικό coaching
έως και coaching καριέρας.
Έχουν αναπτύξει ένα μεγάλο αριθμό
εργαλείων καριέρας για να βοηθήσουν
τους multipotentialites. Αυτά τα εργα-
λεία περιλαμβάνουν ένα ενδιαφέρον
βιογραφικό πολλαπλών δυνατοτήτων
παρόμοιο με αυτό που άλλοι επαγγελ-
ματίες καριέρας αποκαλούν «Master
Resume». Επιπλέον, το επίκεντρο αυτού
του βιογραφικού σημειώματος είναι οι
μεταβιβάσιμες δεξιότητες που ταξι-
δεύουν μεταξύ των κλάδων, όπως πολ-
λές ήπιες και σκληρές δεξιότητες πχ η
κωδικοποίηση και ο προγραμματισμός
και η διαχείριση έργου (Scott, 2020).
Επιπλέον, το Puttyverse προώθησε
την έννοια της αξιοποίησης της δια-
δικτυακής παρουσίας σε πλατφόρμες
όπως το Linkedin και οι επιμελημένοι
λογαριασμοί κοινωνικών μέσων ως ένας
τρόπος για τον πελάτη να υποστηρίξει τα
πολλά ενδιαφέροντά του. Η δημιουργία
ενός προσωπικού δικτυακού τόπου που
λειτουργεί ως χαρτοφυλάκιο συνιστάται
ιδιαίτερα από την ομάδα του Puttyverse
(Scott, 2020). Μια άλλη πρόταση είναι η
χρήση της γνωστής ιαπωνικής έννοιας του
Ikigai στην συμβουλευτική σταδιοδρο-
μίας. Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές,
το Ikigai εξηγεί ότι η ιδανική δουλειά
ενός ατόμου, η μοναδική αληθινή του
κλίση ή ακόμη και ο σκοπός της ζωής
του, πρέπει να ικανοποιεί τέσσερις
απαιτήσεις. Πρέπει να είναι κάτι που
χρειάζεται ο κόσμος, κάτι που του αρέ-
σει, στο οποίο είναι καλός και μπορεί να
αποζημιωθεί. Για την αναπαράστασή του
χρησιμοποιείται συχνά ένα διάγραμμα
Venn με τέσσερα μέρη, με το «Ikigai»
στο κέντρο, όπου όλα επικαλύπτονται
(Lashari et all 2020). Σύμφωνα με τοους
Kentaro Mori et all (2017) όπου εξηγούν
στη σελίδα 1
«Στην ιαπωνική κουλτούρα, το να έχει
κανείς την αίσθηση ότι «αξίζει να ζει»
(ikigai) είναι ένας ευρέως χρησιμο-
ποιούμενος δείκτης υποκειμενικής
ευημερίας. Το ikigai δεν αντικατο-
πτρίζει απλώς τους ψυχολογικούς
παράγοντες ενός ατόμου (ευημερία,
ελπίδες), αλλά και τη συνείδηση σχετι-
κά με [τα] κίνητρα για τη ζωή, επειδή
έχει μια σημασία που μοιάζει με το να
έχει κανείς «σκοπό στη ζωή» ή «λόγο
για να ζει». Στο πιο έγκυρο λεξικό
134
που χρησιμοποιείται στην Ιαπωνία,
το ikigai περιγράφεται ως «χαρά και
αίσθηση ευεξίας από το να είσαι ζω-
ντανός» και «συνειδητοποίηση της
αξίας του να είσαι ζωντανός».
Το Puttyverse έχει επίσης δημιουρ-
γήσει ένα Podcast με την ονομασία
«The MultiPod», το οποίο τη στιγμή
της συγγραφής αυτού του συνεδριακού
εγγράφου αριθμεί 100 επεισόδια (The
Puttyverse, 2021). Το Podcast έχει συ-
μπεριλάβει καλεσμένους από ερευνητές
της Πολυμάθειας όπως η Dr. Angela
Cotelessa και ο Dr. Florian O Stummer
καθώς και διάσημους προπονητές κα-
ριέρας όπως Sarah Hockett, Melanie
Buford και άλλοι (The Puttyverse, 2021).
Τέλος, η Wapnick στο βιβλίο της παρου-
σιάζει 4 μοντέλα για το πώς να εργάζε-
ται κάποιος ως πολυδυναμικός. Πρώτα
υπάρχει η μέθοδος Hug-a-Group. Η
πολυθεματική μέθοδος της «αγκαλιάς της
ομάδας» επιτρέπει την ανάμειξη πολλών
ενδιαφερόντων. Συνεπάγεται την ύπαρξη
ενός ενιαίου, πολυδιάστατου επαγγέλ-
ματος ή επιχείρησης που επιτρέπει να
αξιοποιεί το άτομο ένα ευρύ φάσμα
χόμπι, ενδιαφερόντων και ικανοτήτων
στην απασχόλησή του (Wapnick, 2017).
Από τη σκοπιά της εργασίας μπορεί να
συνεπάγεται την εργασία για μια νεοσύ-
στατη επιχείρηση, μια μικρή επιχείρηση
ή απλώς μια εταιρεία που επιτρέπει
να εκτελείτε μια ποικιλία εργασιών
(Wapnick, 2017).
Δεύτερον, είναι η μέθοδος Slash. Η
στρατηγική slash συνεπάγεται εναλλαγή
μεταξύ δύο ή περισσότερων συγκεκρι-
μένων επαγγελμάτων ή επιχειρήσεων.
Δεν συγχωνεύονται ρητά τα πολυάριθμα
καθήκοντά αλλά όλα παραμένουν διακρι-
τά. Αυτό είναι το άτομο για παράδειγμα
που διδάσκει γιόγκα και ασχολείται με τη
γραφιστική μερικής απασχόλησης. Είναι
ο πλευρικός ελεύθερος επαγγελματίας
ή το άτομο με πολλές, ασύνδετες εξει-
δικευμένες επιχειρήσεις από την άποψη
της αυτοαπασχόλησης (Wapnick, 2017).
Τρίτη είναι η μέθοδος του Αϊνστάιν. Οι
Puttyverse χρησιμοποιούν τον Άλμπερτ
Αϊνστάιν ως πρότυπο και τονίζουν ότι
αξιολογούσε αιτήσεις για διπλώματα
ευρεσιτεχνίας στο πλαίσιο της καθη-
μερινής του εργασίας στο Ομοσπονδια-
κό Γραφείο Πνευματικής Ιδιοκτησίας
(Neffe, J. (2007). Είχε άφθονο ελεύθερο
χρόνο και δημιουργική ενέργεια για να
επικεντρωθεί στα ευρήματά του χάρη
σε αυτή την εξαιρετικά αξιόπιστη, μο-
νότονη απασχόληση (Neffe, J. 2007).
Πολυάριθμοι πολυμαθείς εργάζονται
σε ικανοποιητικές καθημερινές δουλειές
που δεν τους χρειάζονται απαραίτητα να
χρησιμοποιούν τις υπερδυνάμεις τους ή
να ασχολούνται με ιδιαίτερα διεπιστημο-
νική εργασία (Wapnick, 2017). Ωστόσο,
επειδή αυτή η απασχόληση δεν απαιτεί
πολύ από το χρόνο τους ή τη δημιουργική
τους ενέργεια, μπορούν να ασχοληθούν
με άλλα ενδιαφέροντα και χόμπι τους
εκτός εργασίας.
Τέλος, υπάρχει και η προσέγγιση
του Φοίνικα. Αυτό το μοντέλο χρησιμο-
ποιείται καλύτερα από πολυδυναμικούς
που είναι πιο διαδοχικοί στη φύση τους
(Wapnick, 2017). Περιλαμβάνει την
εργασία σε μια θέση εργασίας για ένα
χρονικό διάστημα - 4 χρόνια, 6 χρόνια.
Στη συνέχεια, όταν επέλθει η πλήξη,
135
να μεταπιδά το άτομο σε έναν εντελώς
νέο τομέα. Οι Πολυδυναμικοί τύπου
Phoenix συχνά αρχίζουν να ερευνούν
τους νέους τομείς τους περιστασιακά,
στο περιθώριο, πολύ καιρό πριν την
αλλαγή. Μερικές φορές χρησιμοποιούν
τις διασυνδέσεις, τους πόρους και τις
γνώσεις από την τρέχουσα εργασία τους
για να τους βοηθήσουν στη μετάβαση
(Wapnick, 2017). Από την άποψη της
αυτοαπασχόλησης, αυτός θα ήταν ο κατά
συρροή επιχειρηματίας.
Polymath’s Place
Το Polymath’s Place είναι μια πλατ-
φόρμα κοινότητας για πολυμαθείς που
συνδέονται, συνεργάζονται, προωθούν
νέες ευκαιρίες για διεπιστημονικές προ-
σπάθειες και επινοούν βιώσιμες λύσεις.
Αξιοποιώντας τις ψηφιακές τεχνολο-
γίες, το Polymath’s Place προσφέρει ένα
μοναδικό περιβάλλον για έρευνα και
ανάπτυξη –παρέχει στα πολυμαθημακά
άτομα μια βάση για να μοιράζονται
εμπειρίες και να βρίσκουν κοινά ση-
μεία– και παρέχει πρωτοβουλίες, έργα
και προσαρμοσμένες προσφορές, που
οδηγούν σε μια καλύτερη κατανόηση του
μυαλού των πολυμαθών και των δυνατο-
τήτων τους (Araki & Cotellessa, 2020).
Το Polymath’s Place είναι τόσο μια
ομάδα στο Facebook όσο και ένα κανάλι
στο YouTube που διευθύνεται από την
Dr. Angela Cotellessa, ερευνήτρια στον
τομέα της πολυμάθειας. Η Dr Cotelessa
έχει γράψει την πρώτη σύγχρονη διδα-
κτορική διατριβή για τους Πολυμάθεις
και άλλες διάφορες δημοσιεύσεις για την
Πολυμάθεια (Araki & Cotellessa, 2020).
Στο κανάλι της στο YouTube πα-
ρουσιάζει διάφορα σημεία σχετικά με
την Πολυμάθεια και παίρνει συνεντεύ-
ξεις από ειδικούς σε διάφορους τομείς,
εμπειρογνώμονες επιστήμονες αλλά
και προπονητές ζωής και καριέρας
(Araki & Cotellessa, 2020). Μάλιστα
και ο συγγραφέας ήταν καλεσμένος ως
σύμβουλος σταδιοδρομιας μιλώντας για
τα πολλαπλά μονοπάτια σταδιοδρομίας.
Επιπλέον, η Δρ Κοτελέσσα έχει δώσει
διάφορες διαλέξεις και έχει διοργανώσει
πολλά εργαστήρια για την Πολυμά-
θεια σε διάφορες εταιρείες στις ΗΠΑ
προωθώντας τη χρήση της Πολυμάθειας
και βοηθώντας τους συμμετέχοντες να
εξερευνήσουν και να εντοπίσουν την
Πολυμάθειά τους (Cragg Ted, 2021). Στην
κοινότητά της οι άνθρωποι μπορούν να
νιώσουν την συμπεριληψιμότητα, καθώς
συνδέονται με ανθρώπους που έχουν
διάχυτα επαγγελματικά ενδιαφέροντα
και μπορούν να συσχετιστούν μεταξύ
τους (Araki & Cotellessa, 2020).
Τέλος η Aksinya Samoylova, υπεύθυ-
νη προσλήψεων που συνεργάζεται με
Πολυμαθείς και συγγραφέας του επερ-
χόμενου βιβλίου «Γιατί Πολυμαθείς;».
Έφτασε στο προσωπικό της ορόσημο
με την έναρξη των εξατομικευμένων
masterclasses της με την ονομασία «THE
POLYMATH METHOD!» (Samoylova,
2022). Τα εργαστήρια αυτά επικεντρώθη-
καν στην ανάπτυξη αυτού που η δημιουρ-
γός αποκαλεί υπερ-δεξιότητες, οι οποίες
αποτελούν το επόμενο στάδιο μετά τις
μετα-δεξιότητες, και περιλαμβάνουν
γρήγορη και βαθιά μάθηση καθώς και
σύνθεση γνώσεων από πολλαπλά πεδία
(Samoylova, 2022). Στο masterclass που
136
διεξήγαγε στις 5 Νοεμβρίου 2022 στη
Βιέννη (Αυστρία) οι συμμετέχοντες εξε-
ρεύνησαν τον πολυμαθικό τύπο σκέψης,
αξιολόγησαν το δικό τους πολυμαθηματι-
κό δυναμικό απέκτησαν 5 εργαλεία ενί-
σχυσης της γνωστικής ευελιξίας έμαθαν
3 τεχνικές βαθιάς μάθησης, συνέταξαν
δημιουργικούς χάρτες των γνώσεων και
των δεξιοτήτων τους έμαθαν πώς να δη-
μιουργούν νέα γνώση χρησιμοποιώντας
μια νέα τεχνική μάθησης
Συμπεράσματα - Προτάσεις
Οι υπηρεσίες συμβουλευτικής σταδιο-
δρομίας και επαγγελματικού προσανα-
τολισμού των Πολυμαθών πρέπει να ενι-
σχυθούν για να τους βοηθήσουν να βρουν
την βέλτιστη πορεία σταδιοδρομίας για
τον εαυτό τους. Μεταξύ των συστάσεων
που μπορούν να εφαρμοστούν είναι: (α)
η παροχή πολλών και διαφορετικών προ-
γραμμάτων εργασιακής εμπειρίας, όπως
δραστηριότητες διερεύνησης σε βάθος
των επαγγελματικών ενδιαφερόντων
μέσω της προετοιμασίας ενός φυλλαδίου
καριέρας που εμφανίζει πληροφορίες
σχετικά με βιογραφίες σημαντικών προ-
σωπικοτήτων (β) η βιωματική επαφή των
Πολυμαθών με ειδικούς σε διάφορους
επαγγελματικούς τομείς, δίνοντάς τους
ευκαιρίες για συνέντευξη ή μέντορινκγ,
(γ) φιλοξενία προγραμμάτων παρακο-
λούθησης (job shadowing) με επιλεγμέ-
νους ειδικούς ανά καριέρα.
Ακόμα, η περεταίρω διερεύνηση του
θέματος στην Ελλάδα είναι αναγκαία.
Χρειάζεται μεγαλύτερη γνωστοποίηση
του θέματος και του όρου στον χώρο
των Συμβούλων Σταδιοδρομίας. Αυτό
μπορεί να επιτευχθεί με εισηγήσεις
και ημερίδες σε σεμινάρια και με την
μετάφραση της διεθνούς βιβλιογραφίας
για το θέμα αυτό.
Διεθνώς δεν υπάρχει κάποιο αξιό-
πιστο ψυχομετρικό εργαλείο που να
μετράει την πολυδυναμικότητα ή την
πολυμάθεια κάποιου. Πολλοί μελετητές
έχουν καταφύγει στη χρήση ερωτημα-
τολογίων που συνάδουν με τη θεωρία
του Holland (Hnat, 2018· Yusof et all
2020· Cheng 2011). Υπάρχει ανάγκη για
την δημιουργία ενός ερωτηματολογίου
που θα ταυτοποιεί και θα μετράει τις
έννοιες αυτές. Προς την κατεύθυνση
αυτή σημαντική ερευνητική εργασία
γίνεται από τον Michael Araki κατά την
2η διδακτορική του διατριβή στο πανε-
πιστήμιο του Λούσβιλ στο Κεντάκι των
Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Αυτό
θα είναι ένα αρκετά χρήσιμο εργαλείο
για τους επαγγελματικούς συμβούλους
αφού πρώτα μεταφραστεί και σταθμιστεί
στα Ελληνικά.
Η ενημέρωση για την Πολυμάθεια
πρέπει να λάβει χώρα στα πλαίσια του
σχολείου και ειδικότερα στο μάθημα του
Σχολικού Επαγγελματικού Προσανατο-
λισμού που επανέρχεται και στα Γενικά
Λύκεια. Παράλληλα, προτείνεται η συ-
μπερίληψη πολυμαθικών προτύπων στις
ημέρες καριέρας που διοργανώνουν τα
κατά τόπους Γραφεία Σχολικού Επαγ-
γελματικού Προσανατολισμού. Τέτοια
επαγγελματικά πρότυπα που μπορούν
να αξιοποιηθούν είναι πρότυπα όπως ο
Jonny Kim βατραχάνθρωπος των ειδικών
δυνάμεων των ΗΠΑ, γιατρός απόφοιτος
του Harvard και πλέον αστροναύτης
στο πρόγραμμα Artemis της ΝΑΣΑ με
σκοπό να πάει στο φεγγάρι το 2024. Επί-
137
σης στην Ελλάδα συναντάμε και άτομα
που προάγουν την πολυδυναμικότητα
χωρίς να τον ξέρουν. Για παράδειγμα,
η Χριστίνα Φλαμπούρη εργάζεται στην
εταιρεία Παπαστράτος, στη θέση της
Remote Sales Manager, σε μια ελληνική
πολυεθνική με ανοιχτούς ορίζοντες, είναι
συγγραφέας παιδικού βιβλίου και τέλος
η πρώτη Ελληνίδα που κατέκτησε το
Έβερεστ αλλά και την ψηλότερη κορυφή
σε κάθε Ήπειρο γνωστό και ως 7 summit
project. Πολλές φορές δίνει ομιλίες σε
σχολεία και ιδρύματα πρεσβεύοντας με
τα χαρακτηριστικά της την Πολυμάθεια
εν άγνοια της. Ενώ και ο αείμνηστος
Αντώνιος Συκάρης που δυστυχώς απε-
βίωσε το 2022 ήταν καταξιωμένος Έλλη-
νας Ορειβάτης και ιδιοκτήτης της Coco
Mat μεγάλης επιχείρησης στην Ελλάδα,
έδινε πολλές ομιλίες και συνεντεύξεις
προβάλλοντας τις πολλές πτυχές της ζωής
και παρουσιάζοντας την Πολυμάθεια
χωρίς ο ίδιος να το γνωρίζει.
Είναι σημαντικό να μεταφέρετε αυτό
το μήνυμα στους γονείς, τους εργοδότες,
τα παιδιά και τους νέους. Με τη βοή-
θεια της πολυμαθικής προσέγγισης, οι
απόφοιτοι θα έχουν τις ικανότητες να
εργαστούν σε ένα ευρύ φάσμα διεγερ-
τικών και δύσκολων περιβαλλόντων και
να κάνουν τη διαφορά στους τομείς που
έχουν επιλέξει.
Οι σημερινές πολυδιάστατες προκλή-
σεις, σύμφωνα με τους υποστηρικτές της
Πολυμάθειας, απαιτούν ανθρώπους που
οδηγούνται στο να βρίσκουν καινοτόμες
απαντήσεις. Η ιστορία μας υπενθυμί-
ζει ότι η δύναμη των πολυδιάστατων
ατόμων ήταν η ολοκλήρωσή τους – η
συνειδητοποίηση και η εφευρετικό-
τητά τους έπαιξαν καθοριστικό ρόλο
στην ανάπτυξη του πολιτισμού. Μια
πολυμαθική κοσμοθεωρία οδηγεί σε
ενσυναίσθηση, αγάπη για τη ζωή, με-
γαλύτερη διάρκεια ζωής και συνδέσεις
με την κοινότητα. Μια σημαντική μετα-
κίνηση της εκπαιδευτικής φιλοσοφίας
και του θεσμού της ΣΥ.ΕΠ. προς την
Πολυμάθεια θα μπορούσε να επιφέρει
εκπληκτικά αποτελέσματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΆΦΙΚΕΣ ΆΝΆΦΟΡΕΣ
Araki, M. E. (2015). Polymathic leadership: Theoretical foundation and construct development.
(Master’s thesis), Pontifícia Universidade Católica, Rio de Janeiro, Brazil. Retrieved from:
https://www.researchgate.net/publication/313099026_Polymathic_Leadership_Theoreti-
cal_Foundation_and_Construct_Development.
Araki, M. E. (2018). Polymathy: A new outlook. Journal of Genius and Eminence, 3(1), 66-82.
Ανακτήθηκε 19/05/2022 https://www.researchgate.net/publication/324715756_Polyma-
thy_A_New_Outlo ok_Journal_of_Genius_and_Eminence_2018
Araki, M. E., & Cotellessa, A. J. (2020). Creative Polymathy and the COVID-19 Crisis. Frontiers
in psychology, 11, 601508.
Araki, Michael & Pires, Priscila. (2019). Modern Literature on Polymathy: A Brief Review.
SSRN Electronic Journal. 10.2139/ssrn.3313137.
Bachelor of Applied Arts and Sciences | Penn LPS. Ανακτήθηκε 30/11/22 από https://www.
lps.upenn.edu/degree-programs/baas
138
Beghetto, R. A., & Kaufman, J. C. (2009). Do we all have multicreative potential? ZDM, 41(1-
2), 39-44.
Cotellessa, A. J. (2018). In Pursuit of Polymaths: Understanding Renaissance Persons of the 21
st Century (Doctoral dissertation, The George Washington University).
Cragg Ted (2021, April 10) Affirming Your Multipotentiality with Angela Cotellessa, PhD – TMP
076 [Radio broadcast] ανακτήθηκε 25/11/2022 από https://theputtyverse.com/affirm-
ing-your-multipotentiality-with-angela-cotellessa-phd-tmp-076/
Kaufman, J. C., & Beghetto, R. A. (2009). Beyond big and little: The four c model of creativity.
Review of general psychology, 13(1), 1.
Kaufman, J. C., Beghetto, R. A., & Baer, J. (2010). Finding young Paul Robeson: Exploring
the question of creative polymathy. In D. Preiss & R. Sternberg (Eds.), Innovations in
Educational Psychology (pp. 141-162). New York, NY: Springer.
Kaufman, J. C., Beghetto, R. A., Baer, J., & Ivcevic, Z. (2010). Creativity polymathy: What
Benjamin Franklin can teach your kindergartener. Learning and Individual Differences,
20(4), 380-387. doi: 10.1016/j.lindif.2009.10.001
Lashari, T. A., Amin, E., Lashari, S. A., Saare, M. A., & Lashari, S. A. (2020, December).
Development Of A Web Portal “IKIGAI” To Assess The Psychological Well-Being Of
University Students. In 2020 IEEE 7th International Conference on Engineering Technologies
and Applied Sciences (ICETAS) (pp. 1-6). IEEE.
Master Programme Cross-disciplinary Strategies – Applied Studies in art, Science, philosophy
and global challenges. Study details Cross-Disciplinary Strategies – Applied Studies in Art,
Science, Philosophy and Global Challenges (Master programme) at the University of Applied
Arts Vienna (Austria) - Studienwahl.at. (n.d.). Retrieved November 30, 2022, from https://
www.studienwahl.at/studies/art-studies/music-and-performing-arts/transart-transdis-
ciplinary-art/3431-cross-disciplinary-strategies-applied-studies-in-art-science-philoso-
phy-and-global-challenges-12-3-wien.en.html
Mori, K., Kaiho, Y., Tomata, Y., Narita, M., Tanji, F., Sugiyama, K., ... & Tsuji, I. (2017). Sense
of life worth living (ikigai) and incident functional disability in elderly Japanese: The Tsurugaya
Project. Journal of psychosomatic research, 95, 62-67.
Neffe, J. (2007). Einstein: A biography. Farrar, Straus and Giroux.
Nunez, C. N. (2021, February 23). Experts Welcome Davis Institute for Artificial Intelligence—
and Colby—to the Conversation. Ανακτήθηκε 30/11/22 από https://news.colby.edu/. https://
news.colby.edu/story/experts-welcome-davis-institute-for-artificial-intelligence/
OVGU - Cultural engineering. (2021, December 17). OVGU - Die Otto-von-Guericke-Uni-
versität Magdeburg. Ανακτήθηκε 15/11/2022 από https://www.ovgu.de/unimagdeburg/en
/Study/Study+Programmes/Bachelor/Cultural+Engineering-p-17645.html
Polymath’s Place (2022, October 5) Democracy, Education, Career Planning, and Polymathy
[Video].YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=raGbVFKyyEk&t=957s&ab_chan
-
nel=Polymath%27sPlace
Root-Bernstein, R. (2009). Polymathy. In B. Kerr (Ed.)., Encyclopedia of giftedness, 263
creativity and talent (p. 685-687). New York: Sage.
Root-Bernstein, R. (2015). Arts and crafts as adjuncts to STEM education to foster creativity
in gifted and talented students. Asia Pacific Education, 16, p. 203-212.
Root-Bernstein, R., & Root-Bernstein, M. (2011). Life stages of creativity. In M. A. Runco
& F. Pritzker (Eds.), The Encyclopedia of creativity (2nd ed., pp. 47-55). Cambridge, MA:
Academic Press.
Root-Bernstein, R., & Root-Bernstein, M. (2017). People, passions, problems: The role of
139
creative exemplars in teaching for creativity. In Creative contradictions in education (pp.
143-164). Springer, Cham.
Root-Bernstein, R., Allen, L., Beach, L., Bhadula, R., Fast, J., Hosey, C., ... & Weinlander, S.
(2008). Arts foster scientific success: avocations of nobel, national academy, royal society,
and sigma xi members. Journal of Psychology of Science and Technology, 1(2), 51-63.
Samoylova Aksinya (2022) Polymath. Ανακτήθηκε 18/11/22 από https://www.aksinyasamoylova.
com/polymath
Scott, B. (2020, April 11). The Multipotentialite Resume Part 2: The Unwritten Resume.
Puttylike. Ανακτήθηκε 30/11/22 από https://puttylike.com/the-multipotentialite-re-
sume-part-2-the-unwritten-resume/
The London Interdisciplinary School Ltd. (2022, November 8). A New Undergraduate Degree.
London Interdisciplinary School. Ανακτήθηκε 30/11/22 από https://www.lis.ac.uk/
The Puttyverse. (2021, February 22). The MultiPod Podcast ανακτήθηκε 22/11/2022 από https://
theputtyverse.com/themultipod/
Wapnick, E. (2017). How to be everything: A guide for those who (Still) don’t know what they
want to be when they grow up. HarperCollins.
Water and Coastal Management - Master // Universität Oldenburg. (n.d.). Carl Von Ossietzky
Universität Oldenburg. Ανακτήθηκε 30/11/22 από https://uol.de/studiengang/water-and-coast-
al-management-master-319
Yiannouka, S. N. (2020, September 8). Qatar Foundation brandvoice: 21st Century learning:
More than just resiliency. Forbes. Retrieved December 2, 2022, from https://www.forbes.
com/sites/qatarfoundation/2020/09/07/21st-century-learning-more-than-just-resilien-
cy/?sh=f1166263059a
ΕΛ.Ε.ΣΥ.Π. ISSN 1105-2449
