ΙΠΝΟΠΟΙΩΝ ΕΡΓΑ. ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΙ ΚΛΙΒΑΝΟΙ ΣΤΟ ΑΙΓΑΙΟ, ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΣΥΡΙΑ ΤΗΝ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

Abstract

The thesis deals with the subject of the Bronze Age pottery kilns. It includes those in the Aegean Sea (islands and Crete), as well as, in the Peloponnese, Central Greece, Thessaly and Macedonia. It also records important settlements with such structures on the coast and hinterland of Asia Minor, Anatolia and Northern Syria, in the context mainly of a comparative approach with those in the Aegean, to highlight analogies and differences that would indicate their possible relations and interactions, and any exchanges of know�how in this field of pyrotechnology. In addition to the synthesis of the overall analytical data, emphasis is placed on the early 3rd millennium B.C. pottery firing structures, and the Aegean Type I and Type II kilns of the 2nd millennium B.C., and focuses on observations on the Minoan Type III channel kiln - current hypotheses on its origin and mode of operation, and its potential relationships with Type I and Type II structures in the Aegean mainland and island. The original study and proposal for the experimental construction of a Type III kiln is incorporated herein. The spatial relationship between kilns and broader working areas for the manufacture of vases are trying to be traced, and the question of the difficult definition of a Minoan and generally Aegean prehistoric pottery workshop is thus raised. Twenty-nine Cretan kiln sites and their associated evidence, especially their architectural contexts and their portable contexts, are studied. The analogical contribution of ethnographic evidence from two traditional such sites of the previous century, one in Crete and the other in Tunisia is added to the archaeological evidence

Full text

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ
Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Ιωάννης Παππάς
ΙΠΝΟΠΟΙΩΝ ΕΡΓΑ. ΚΕΡΑΜΕΙΚΟΙ ΚΛΙΒΑΝΟΙ ΣΤΟ
ΑΙΓΑΙΟ, ΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΣΥΡΙΑ ΤΗΝ
ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Τόμος Α ΚΕΙΜΕΝΟ
Ρέθυμνο 2024

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ
Φιλοσοφική Σχολή
Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας
Ἱπνοποιῶν Ἔργα. Κεραμεικοί Κλίβανοι στο Αιγαίο, τη Μικρά Ασία και τη
Βόρεια Συρία την Εποχή του Χαλκού
ΔΙΔΑΚΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΤΡΙΒΗ
Ιωάννης Παππάς
Τριμελής Συμβουλευτική Επιτροπή
Επιβλέπουσα: Αικατερίνη Κόπακα, Ομ. Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Μέλος: Παρθένα Γαλανίδου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Μέλος: Eleni Hasaki, Professor of Anthropology and Classics, University of Arizona
Επταμελής Εξεταστική Επιτροπή
Επιβλέπουσα: Αικατερίνη Κόπακα, Ομ. Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Μέλος: Παρθένα Γαλανίδου, Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας
Μέλος: Eleni Hasaki, Professor of Anthropology and Classics, University of Arizona
Μέλος: Βασίλειος Κυλίκογλου, Διευθυντής Ερευνών, Ινστιτούτο Επιστήμης Υλικών, ΕΚΕΦΕ
Δημόκριτος
Μέλος: Άρτεμις Καρναβά, Επίκουρη Καθηγήτρια Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Π.Κ.)
Μέλος: Ιωάννης Φάππα, Επίκουρος Καθηγητής Προϊστορικής Αρχαιολογίας (Α.Π.Θ.)
Μέλος: Δημήτριος Μποσνάκης, Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας (Π.Κ.)
Ρέθυμνο 2024

Αφιερωμένο στην Ίλια και τον Αναστάση

ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Η διατριβή πραγματεύεται αναλυτικά και συνθετικά το θέμα των κλιβάνων όπτησης
κεραμικών αγγείων της Εποχής του Χαλκού. Επικεντρώνεται σε αυτούς στον ευρύτερο
αιγαιακό χώρο – σε νησιά του και στην Κρήτη, όσο και στο ηπειρωτικό του μέρος, στην
Πελοπόννησο, τη Στερεά Ελλάδα, τη Θεσσαλία και τη Μακεδονία. Εγγράφει, επίσης,
σημαντικές εγκαταστάσεις με τέτοιες δομές στα παράλια και την ενδοχώρα της Μικράς
Ασίας, την Ανατολία και στη Βόρεια Συρία, στο πλαίσιο κυρίως μιας συγκριτικής
προσέγγισής τους με εκείνες στο Αιγαίο, για την ανάδειξη αναλογιών και διαφορών που
θα έδειχναν πιθανές σχέσεις και διαδράσεις τους, και όποιες ανταλλαγές τεχνογνωσίας
σε αυτόν τον τομέα της πυροτεχνολογίας. Εκτός από την σύνθεση των συνολικών
αναλυτικών δεδομένων, έμφαση δίδεται στα πρώιμα καμίνια της 3ης χιλιετίας, και τους
αιγαιακούς κλιβάνους Τύπων Ι και ΙΙ της 2ης χιλιετίας π.Χ., ενώ επικεντρώνεται σε
παρατηρήσεις για τον μινωικό κλίβανο Τύπου ΙΙΙ με κανάλια/αεραγωγούς – τρέχουσες
υποθέσεις για την προέλευσή και τον τρόπο λειτουργίας του, και τις εν δυνάμει σχέσεις
του με τις δομές Τύπων I και II στο ηπειρωτικό και το νησιωτικό Αιγαίο. Εδώ
ενσωματώνεται η πρωτότυπη μελέτη και πρόταση για την πειραματική κατασκευή ενός
κλίβανου Τύπου III. Στο τελευταίο μέρος ανιχνεύονται σχέσεις των κλιβάνων με
ευρύτερους εργαστηριακούς χώρους κατασκευής των αγγείων, και τίθεται, έτσι, το
ζήτημα του δύσκολου ορισμού ενός μινωικού και εν γένει αιγαιακού προϊστορικού
κεραμεικού εργαστηρίου. Μελετώνται οι περιπτώσεις 29 εγκαταστάσεων με κλιβάνους
στην Κρήτη και τα συναφή τους τεκμήρια, κυρίως οι αρχιτεκτονικές συνάφειες και τα
κινητά συνευρήματά τους. Στα αρχαιολογικά στοιχεία προστίθεται και η αναλογική
συμβολή εθνογραφικών μαρτυριών από δύο παραδοσιακούς τέτοιους χώρους του
προηγούμενου αιώνα, τον ένα στην Κρήτη και τον άλλο στην Τυνησία.

ABSTRACT
The thesis deals with the subject of the Bronze Age pottery kilns. It includes those in the
Aegean Sea (islands and Crete), as well as, in the Peloponnese, Central Greece, Thessaly
and Macedonia. It also records important settlements with such structures on the coast
and hinterland of Asia Minor, Anatolia and Northern Syria, in the context mainly of a
comparative approach with those in the Aegean, to highlight analogies and differences
that would indicate their possible relations and interactions, and any exchanges of know-
how in this field of pyrotechnology. In addition to the synthesis of the overall analytical
data, emphasis is placed on the early 3rd millennium B.C. pottery firing structures, and
the Aegean Type I and Type II kilns of the 2nd millennium B.C., and focuses on
observations on the Minoan Type III channel kiln - current hypotheses on its origin and
mode of operation, and its potential relationships with Type I and Type II structures in
the Aegean mainland and island. The original study and proposal for the experimental
construction of a Type III kiln is incorporated herein. The spatial relationship between
kilns and broader working areas for the manufacture of vases are trying to be traced, and
the question of the difficult definition of a Minoan and generally Aegean prehistoric
pottery workshop is thus raised. Twenty-nine Cretan kiln sites and their associated
evidence, especially their architectural contexts and their portable contexts, are studied.
The analogical contribution of ethnographic evidence from two traditional such sites of
the previous century, one in Crete and the other in Tunisia is added to the archaeological
evidence.

i
Κλίβανοι της Εποχής του Χαλκού
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Η παρούσα εργασία πραγματεύεται το θέμα των κλιβάνων όπτησης αγγείων στην περιοχή
του Αιγαίου, της Μικράς Ασίας και της Βόρειας Συρίας κατά την Εποχή του Χαλκού. Σκοπός
της είναι να ανιχνεύσει τοπογραφικά, μορφολογικά και άλλα χαρακτηριστικά των δομών
αυτών. Αφετηρία της υπήρξε η Μεταπτυχιακή μου εργασία Ειδίκευσης για τους κρητικούς -
μινωικούς- κλιβάνους, μέσα από την οποία ανέπτυξα ένα μεγάλο ενδιαφέρον για το θέμα που
αποτελεί πλέον ένα προσωπικό ερευνητικό πεδίο. Την πρώτη σχετική εμπειρία μου στο πεδίο
είχα ως φοιτητής το 2006, όταν συμμετείχα, στην αποκάλυψη ενός πρωτογεωμετρικού
κλιβάνου στην ανασκαφή του Τμήματος στην Ελεύθερνα Μυλοποτάμου (Τομέας ΙΙ)˙ όπου
επέστρεψα ως υποψήφιος διδάκτορας το 2021, για να ανασκάψω και τον ρωμαϊκό κλίβανο
στα θεμέλια του ναού της Αγίας Ειρήνης (Τομέας Ι, επιστ. υπεύθ. Ομότ. καθηγητής Νίκος Χ.
Σταμπολίδης).
Ήταν όμως η συμμετοχή μου στις εκπαιδευτικές δραστηριότητες του Τμήματος μας στη
Γαύδο που έδωσε το έναυσμα στην έρευνά μου αλλά και καθόρισε την ταυτότητά μου ως
ερευνητή. Εκεί, με την καθοδήγηση της ομότιμης σήμερα καθηγήτριας Κατερίνας Κόπακα,
ήρθα σε επαφή με δομές όπτησης με πολύ μεγάλο χρονικό εύρος - της Πρώιμης ήδη Εποχής
του Χαλκού, ακόμη και με παραδοσιακά καμίνια του προηγούμενου αιώνα. Στη Γαύδο δεν
«εκπαιδεύτηκα» απλά στην ανίχνευση και την ανασκαφή δομών όπτησης. Μέσα από τη
συμμετοχή μου στην πολυεπιστημονική έρευνα, την πολυετή ανασκαφή στο προϊστορικό
συγκρότημα στα Καταλύματα και σε πολλές άλλες εκπαιδευτικές δράσεις, για πάνω από μια
δεκαετία στο διάστημα 2005-20, απόκτησα τα βασικά χαρακτηριστικά μου ως αρχαιολόγος.
Στο «σχολείο» της Γαύδου μυήθηκα, προπαντός, στις βασικές αρχές της συνεργασίας, της
συναδελφικής αλληλεγγύης και του αμοιβαίου σεβασμού, όσο και της γόνιμης ανταλλαγής
απόψεων, της αρχαιολογίας εκείνης που ξεπερνά τα στεγανά και αναζητά το ουσιαστικό.
Συνεπώς, δεν αρκεί απλά να ευχαριστήσω την επιβλέπουσα μου για την καθοδήγησή της
στην εκπόνηση αυτής της διατριβής. Θέλω και να της εκφράσω τη βαθύτερη ευγνωμοσύνη
μου για όλα αυτά τα πολύτιμα χρόνια αρχαιολογικών και μη εμπειριών και μαθητείας δίπλα
της.
Την ευγνωμοσύνη μου εκφράζω, επίσης, στην καθηγήτρια του Πανεπιστημίου της Αριζόνα,
Ελένη Χασακή (Prof. of Anthropology and Classics), μέλος της Τριμελούς Συμβουλευτικής
Επιτροπής του διδακτορικού μου, που παρείχε εκτεταμένες διορθώσεις και υποδείξεις καθ'
όλη τη διάρκεια εκπόνησης της παρούσας διατριβής. Παράλληλα, στηρίζει ποικιλοτρόπως
την έρευνά μου πολλά χρόνια τώρα – και με εμπιστεύτηκε έμπρακτα επιλέγοντας με ως
επιστημονικό συνεργάτη στον διαδικτυακό Άτλαντα των αρχαίων ελληνικών κλιβάνων που

ii
Κλίβανοι της Εποχής του Χαλκού
διευθύνει (https://atlasgreekkilns.arizona.edu/). Ενώ, στη Νένα Γαλανίδου, καθηγήτρια
Προϊστορικής Αρχαιολογίας του Τμήματος μας, μέλος της Συμβουλευτικής Επιτροπής της
διατριβής μου, οφείλω την καθοριστική πρώτη επαφή μου με την Προϊστορική Αρχαιολογία
το 2000, όταν παρακολούθησα ως προπτυχιακός φοιτητής το μάθημά της για την
Παλαιολιθική περίοδο.
Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω στην επίτιμη Έφορο Αρχαιοτήτων Δέσποινα Χατζή-
Βαλλιάνου, κυρίως για την άμεση ανταπόκριση της στο αίτημά μου να δω τα σχέδια των
κλιβάνων στις Κάτω Γούβες Κρήτης, τη γενναιόδωρη παροχή του φωτογραφικού και
σχεδιαστικού αρχείου των ανασκαφών της εκεί όσο και στην αγρέπαυλη των Πιτσιδίων, και
την άδεια μελέτης και δημοσίευσης του παλαιοχριστιανικού κλιβάνου που αποκάλυψε στους
Βώρους Μεσαράς. Ολόθερμα ευχαριστώ, επίσης, τους υπεύθυνους του Προγράμματος
«Μινωικοί Δρόμοι» Δρ Στέλλα Χρυσουλάκη και Δρ Λεωνίδα Βοκοτόπουλο, για το υλικό που
μου παρείχαν και την άδεια επιτόπου επανεξέτασης των κλιβάνων στις θέσεις Βουκολιάδες
και το Κόκκινο Φρούδι Ζάκρου, ώστε να συμπεριληφθούν στη διατριβή μου. Οι ίδιοι μου
παραχώρησαν προς δημοσίευση τον σχετικό εργαλειακό εξοπλισμό από τη δεύτερη θέση
(κεραμικούς δίσκους, τροχούς και άλλα), ενώ εξασφάλισαν και την άδεια για τη μελλοντική
υλοποίηση του πειραματικού εγχειρήματος κατασκευής μινωικού κλιβάνου στη Βάρη
Αττικής.
Θερμές ευχαριστίες οφείλω: στη Βρετανική Σχολή Αθηνών για τη χρηματοδότηση των
σχεδίων του πειραματικού κλιβάνου μέσω του βραβείου “The Elizabeth Catling Memorial
Fund for Archaeological Draughtmanship”, το οποίο έλαβα το 2019˙ στον ΕΛΚΕ του
Πανεπιστημίου Κρήτης για την υποτροφία αριστείας για Υποψήφιους Διδάκτορες του
Τμήματος Ιστορίας Αρχαιολογίας κατά το ακαδημαϊκό έτος 2021-2022. Ενώ, υποχρεωμένος
είμαι στους συνεργάτες και φίλους: Λουΐζα Αναγνώστου και Χρήστο Κυριακόγγονα για τα
σχέδια της πειραματικής δομής - που ολοκλήρωσε η Κωνσταντίνα Δελή˙ την Αγγελική
Αλυγιζάκη για τη ψηφιοποίηση του αρχείου των Κάτω Γουβών˙ τον Deniz Kișniș, για τη
βοήθεια με δημοσιεύσεις θέσεων της Ανατολίας σε καιρούς πανδημίας, την Ayşegül Aykurt,
καθηγήτρια Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου της Hacettepe (Άγκυρα), για τα άρθρα της για
το Liman Tepe˙ και τον αρχαιολόγο Γιώργο Τσιαγγούρη, ανασκαφέα του ΠΕ κλιβάνου της
Σπάρτης, για πληροφορίες και εικόνες δύο χρόνια νωρίτερα από τη δημοσίευση του.
Να μην ξεχάσω να ευχαριστήσω: τον καλό φίλο Δρ Κωνσταντίνο Ρούσσο για τη συμβολή στη
σχεδίαση των χαρτών της διατριβής και, κυρίως, για τις πολύωρες εποικοδομητικές σχετικές
αρχαιολογικές συζητήσεις˙ τον συνάδελφο Δρ Γιώργο Δούδαλη για την βοήθεια με την

iii
Κλίβανοι της Εποχής του Χαλκού
κρητική βιβλιογραφία˙ και τη φίλη αρχαιολόγο Βιβή Βλάχου για την επιτόπια έρευνα μας σε
μινωικές θέσεις και τις εν γένει συμβουλές της.
Θεωρώ ελάχιστη υποχρέωση μου να ευχαριστήσω από καρδιάς τους γονείς μου Αναστάσιο
και Βασιλική που με έχουν στηρίξει με όλους τους δυνατούς τρόπους από τα πρώτα χρόνια
των σπουδών μου. Νοιώθω υπόχρεος, τέλος, στους φίλους και τις φίλες μου, αρχαιολόγους
και μη, για τη σταθερή ηθική τους συμπαράσταση. Ξεχωριστή είναι η ευγνωμοσύνη μου στη
συνάδελφο σύζυγο Ίλια Νταϊφά, το καθημερινό μου στήριγμα, που με έχει κάνει καλύτερο
άνθρωπο - και μου χάρισε το μεγαλύτερο δώρο στη ζωή μου, τον Αναστάση μας. Χωρίς εκείνη
δεν θα είχα ολοκληρώσει τη διατριβή αυτή, την οποία της αφιερώνω.

iv
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΤΟΜΟΣ Α
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
i
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
iv
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ 1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
A. Εισαγωγή στην κεραμική πυροτεχνολογία
2
B. Στόχος της έρευνας – εύρος, μεθοδολογία και δομή της εργασίας
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Η ΚΕΡΑΜΙΚΗ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΟΠΤΗΣΗΣ
8
1.1 Συνοπτική περιγραφή της κεραμικής παραγωγικής διαδικασίας
11
1.2 Όπτηση: Τρόποι και παράμετροι
13
1.3 Κλίβανοι: Γενικοί τύποι, δομικά στοιχεία, λειτουργία
17
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ  ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΕΣ ΚΑΤΑΤΑΞΕΙΣ
2.1 Προϊστορικοί κλίβανοι στο Αιγαίο
2.2 Πρόταση τυπολογικής κατάταξης
20
29
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3
ΚΕΡΑΜΙΚΟΙ ΚΛΙΒΑΝΟΙ ΣΤΟΝ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ ΚΑΙ ΝΗΣΙΩΤΙΚΟ ΑΙΓΑΙΑΚΟ ΧΩΡΟ
Ηπειρωτικός ελλαδικός χώρος
33
3.1 Μακεδονία: Πολύχρονο, Άγιος Μάμας, Άψαλος (Μ1-Μ3)
34
3.2 Θεσσαλία: Πετρωτό, Ράχες, Διμήνι, Βελεστίνο, Τσιγγενίνα, Γεντίκι (Θ1-Θ6)
38
3.3 Στερεά Ελλάδα και Εύβοια: Προσκυνάς, Μήτρου, Θήβα, Ερέτρια, Κίρρα,
Κακαίικα, Αθήνα, Πλάσι, Αίγινα (Ε1-Ε16)
43
3.4 Πελοπόννησος: Υψηλή Ράχη, Αιγείρα, Τίρυνθα, Ασίνη, Λέρνα, Μυκήνες,
Μαστός, Πύλος, Λόφος Αετού, Σπάρτη (Π1-Π14)
59
Νότιο νησιωτικό Αιγαίο
72
3.5 Κυκλάδες: Μητρόπολη Νάξου, Αγία Ειρήνη Κέας (Ν1, Ν2)
72
3.6 Δωδεκάνησα: Σεράγια Κω, Ιαλυσός Ρόδου, Πηγάδια Καρπάθου (Ν3-Ν8)
75
3.7 Κρήτη
Δυτική Κρήτη: Καστέλλι, Στύλος, Σιόπατα Γαύδου, Χαμαλεύρι, Ζώμινθος,
Πέρα Γαλήνοι (Κ1, Κ2, Κ58, Κ3-Κ5)
82
Βορειοκεντρική Κρήτη: Κνωσός (Ανάκτορο, Μπουγάδα Μετόχι),
96
Βαθύπετρο, Μάλια, Κάτω Γούβες (Κ6-Κ24)
Νοτιοκεντρική Κρήτη: Καννιά, Κομμός, Φαιστός (Ανάκτορο, Χάλαρα),
127
Αγία Τριάδα (Κ25-Κ30)
Ανατολική Κρήτη: Πρινιάτικος Πύργος, Καβούσι, Μόχλος (Λιμενάρια,
147
Χαλινομούρι), Αχλάδια, Ζου, Παλαίκαστρο, Γουρνιά,
Ζάκρος (Κόκκινο Φρούδι, Βουκολιάδες,
Χοιρόμαντρες, Ανάκτορο) (Κ31-Κ57, Κ59)

v
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4
ΚΕΡΑΜΙΚΟΙ ΚΛΙΒΑΝΟΙ ΣΤΗ ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΤΗ ΒΟΡΕΙΑ ΣΥΡΙΑ
4.1 Παράλια της Μικράς Ασίας
210
Τροία (ΔΜΑ1-ΔΜΑ4)
211
Pazantepe (ΔΜΑ5)
215
Liman Tepe (ΔΜΑ6-ΔΜΑ9)
216
Kocabaş Tepe (ΔΜΑ10)
220
Μίλητος (ΔΜΑ11-ΔΜΑ20)
221
4.2 Μικρά Ασία: ενδοχώρα (Ανατολία)
231
Karataş (ΑΜΑ21)
233
Boğazköy (ΑΜΑ22-ΑΜΑ35)
234
Tatarlı Höyük (ΑΜΑ36)
248
Gaziantep Kalehöyük (ΑΜΑ37)
250
Şaraga Höyük (ΑΜΑ38-ΑΜΑ39)
252
Lidar Höyük (ΑΜΑ40-ΑΜΑ43)
255
4.3 Βόρεια Συρία
257
Tell Hazna Ι (ΒΣ44)
258
Tell Sabi Abyad Ι (ΒΣ45-ΒΣ46)
260
Tell Atchana (ΒΣ47-ΒΣ53)
265
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5
ΣΥΖΗΤΗΣΗ, ΣΥΝΘΕΣΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΩΝ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ
5.1 Κλίβανοι της 3ης χιλιετίας - Ομοιότητες και διαφορές
5.1.α Πρώιμες μορφές στη Νεολιθική
5.1.β Μονόχωρες δομές όπτησης της 3ης χιλιετίας
5.1.γ Οι πρώτοι δίχωροι αιγαιακοί κλίβανοι στην 3η χιλιετία
274
277
277
281
5.2 Κλίβανοι της 2ης χιλιετίας - Ομοιότητες και διαφορές
5.2.α Δομές όπτησης της ΜΕΧ
5.2.β Οι προηγούμενες μελέτες και τα νέα δεδομένα
5.2.γ Η επικράτηση των εσωτερικών κατασκευών στον θάλαμο θέρμανσης
στους κλιβάνους του Αιγαίου
5.2.δ Οι αιγαιακοί κλίβανοι με ορθογώνιο θάλαμο θέρμανσης
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6
ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΛΙΒΑΝΟΣ ΤΥΠΟΥ ΙΙΙ: ΜΙΑ ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ
6.1 Η περίπτωση του κρητικού κλιβάνου Τύπου ΙΙΙ
6.1.α Η ιστορία της έρευνας και τα μορφολογικά χαρακτηριστικά του
6.1.β Σύγκριση των κλιβάνων Τύπου Ιc και III
287
287
290
292
302
305
305
316

vi
6.2 Πειραματική κατασκευή του κλιβάνου Τύπου ΙΙΙ
6.2.α Πειραματικές κατασκευές κλιβάνων όπτησης αγγείων της Εποχής του
Χαλκού
322
322
6.2.β Σχεδιασμός πειραματικής κατασκευής ενός κλιβάνου Τύπου ΙΙΙ
Μορφολογικά χαρακτηριστικά
Υλικά – Τόπος και τρόπος κατασκευής
Προκαταρκτικά συμπεράσματα
326
327
329
332
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7
ΚΛΙΒΑΝΟΙ ΚΑΙ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΑ: ΜΙΝΩΙΚΗ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ
ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΚΟΥ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΥ ΚΕΡΑΜΙΚΩΝ
ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΩΝ
7.1.α Συνοπτική ιστορία της έρευνας κεραμικών εργαστηρίων
7.1.β Κατασκευές και αντικείμενα που σχετίζονται με τον χώρο εργασίας του
κεραμέα
7.2.α Κλίβανοι και εργαστήρια στη μινωική Κρήτη
Προανακτορική περίοδος
Παλαιονακτορική περίοδος
Νεοανακτορική περίοδος
Μετανακτορική περίοδος
336
339
341
342
344
349
358
7.2.β Σύνθεση των δεδομένων - Συζήτηση
351
7.3 Η εθνογραφική προσέγγιση ως αναλογικό εργαλείο έρευνας για τα
κεραμικά εργαστήρια
373
ΣΥΝΟΨΗ  ΕΠΙΛΟΓΟΣ
383
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΙΚΟΝΩΝ
388
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΠΙΝΑΚΩΝ ΚΑΙ ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΩΝ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΩΝ
409
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΧΑΡΤΩΝ
411
ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ ΠΕΡΙΟΔΙΚΩΝ ΚΑΙ ΣΕΙΡΩΝ
412
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
413
ΤΟΜΟΣ Β
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΚΛΙΒΑΝΩΝ
Πίν. Ι: Ανάλυση τύπων δίχωρων κλιβάνων
439
Πίν. ΙΙΑ: Συγκριτικός πίνακας τύπων κλιβάνων – Αιγαιακός Χώρος
440
Πίν. ΙΙΒ: Συγκριτικός πίνακας τύπων κλιβάνων – Μικρά Ασία, Βόρεια Συρία
442

vii
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ: ΑΝΑΛΥΤΙΚΑ ΔΕΛΤΙΑ ΚΛΙΒΑΝΩΝ
ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ [Μ]
Μ1 – Πολύχρονο
445
Μ2 – Άγιος Μάμας
446
Μ3 – Άψαλος
447
ΘΕΣΣΑΛΙΑ [Θ]
Θ1 – Πετρωτό
448
Θ2 – Ράχες Μοσχολουρίου
449
Θ3 – Διμήνι
450
Θ4 – Βελεστίνο
451
Θ5 – Τσιγγενίνα
452
Θ6 – Γεντίκι
453
ΣΤΕΡΕΑ ΕΛΛΑΔΑ, ΕΥΒΟΙΑ, ΑΙΓΙΝΑ [Ε]
Ε1, Ε2 – Προσκυνάς
454
Ε3 – Μήτρου
456
Ε4 – Θήβα
457
Ε5  Ερέτρια
458
Ε6, Ε7 – Αίγινα
459
Ε8, Ε9, Ε10 – Κίρρα
461
Ε11, Ε12 – Κακαίικα
464
Ε13, Ε14 – Αθήνα (οικ. Μακρυγιάννη)
466
Ε15, Ε16 – Πλάσι
468
ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΣ [Π]
Π1 – Υψηλή Ράχη
470
Π2 – Αιγείρα
471
Π3, Π4 – Τίρυνθα
472
Π5, Π6 – Ασίνη
474
Π7, Π8 – Λέρνα
476
Π9 – Μυκήνες, Οικία Πέτσα
478
Π10 – Μαστός, Μπερμπάτι
479
Π11 – Πύλος
480
Π12, Π13 – Λόφος Αετού
481
Π14 – Σπάρτη
483
ΝΗΣΙΑ ΑΙΓΑΙΟΥ [Ν]
Ν1 – Μητρόπολη, Νάξος
484
Ν2 – Αγία Ειρήνη, Κέα
485
Ν3, Ν4 – οικόπ. Βασιλείου, Σεράγια, Κως
486
Ν5 – οικόπ. Θαλασσινού, Σεράγια, Κως
488
Ν6 – Ιαλυσός, Ρόδος
489
Ν7, Ν8 – Πηγάδια, Κάρπαθος
490

viii
ΚΡΗΤΗ [Κ]
Κ1 – Καστέλλι, Χανιά
492
Κ2 – Στύλος, Χανιά
493
Κ58  Σιόπατα, Γαύδος
494
Κ3 – Χαμαλεύρι, Ρέθυμνο
495
Κ4 – Ζώμινθος, Ρέθυμνο
496
Κ5  Πέρα Γαληνοί, Ρέθυμνο
497
Κ6, Κ7 – Κνωσός (ΝΑ του ανακτόρου)
498
Κ8, Κ9, Κ10 – Κνωσός (Στρωματογραφικό Μουσείο)
500
Κ11 – Κνωσός, Μπουγάδα Μετόχι (οικ. Κριτζαλάκη)
503
Κ12, Κ13 – Κνωσός, Μπουγάδα Μετόχι (οικ. Ανετάκη)
504
Κ14 – Βαθύπετρο, Ηράκλειο
506
Κ15 – Τετράγωνο Θ, Μάλια, Ηράκλειο
507
Κ16, Κ17, Κ18 – Κάτω Γούβες, Ηράκλειο (Συγκρότημα Α)
508
Κ19, Κ20, Κ21 – Κάτω Γούβες, Ηράκλειο (Συγκρότημα Γ1)
511
Κ22, Κ23 – Κάτω Γούβες, Ηράκλειο (Συγκρότημα Γ2)
514
Κ24 – Κάτω Γούβες, Ηράκλειο (Συγκρότημα Β)
516
Κ25 – Καννιά, Ηράκλειο
517
Κ26 – Κομμός, Ηράκλειο
518
Κ27 – Φαιστός (Piazzale 90), Ηράκλειο
519
Κ28 – Φαιστός, Ηράκλειο
520
Κ29 – Χάλαρα, Φαιστός, Ηράκλειο
521
Κ30 – Αγία Τριάδα, Ηράκλειο
522
Κ31, Κ32 – Πρινιάτικος Πύργος, Λασίθι
523
Κ33 – Καβούσι, Λασίθι
525
Κ47-Κ57 – Γουρνιά, Λασίθι
526
Κ34 – Χαλασμένος, Λασίθι
527
Κ35, Κ36 – Λιμενάρια, Μόχλος, Λασίθι
528
Κ37 – Χαλινομούρι, Μόχλος, Λασίθι
530
Κ38 – Αχλάδια, Λασίθι
531
Κ39 – Ζου, Λασίθι
532
Κ40 – Παλαίκαστρο, Λασίθι
533
Κ41, Κ42, Κ43 – Κόκκινο Φρούδι, Λασίθι
534
Κ44, Κ45 – Βουκολιάδες, Λασίθι
537
Κ59 – Χοιρόμαντρες, Λασίθι
539
Κ46 – Κάτω Ζάκρος, Λασίθι
540
ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ [ΜΑ]
Δυτική Μικρά Ασία [ΔΜΑ]
ΔΜΑ1, ΔΜΑ2, ΔΜΑ3, ΔΜΑ4 – Τροία, Çanakkale
541
ΔΜΑ5 – Pazantepe – Σμύρνη, Μ. Ασία
545
ΔΜΑ6, ΔΜΑ7, ΔΜΑ8, ΔΜΑ9 – Liman Tepe, Σμύρνη
546
ΔΜΑ10  Kocabaş Tepe, Σμύρνη, Μ. Ασία
550
ΔΜΑ11, ΔΜΑ12, ΔΜΑ13, ΔΜΑ14, ΔΜΑ15, ΔΜΑ16, ΔΜΑ17 – Μίλητος, Αϊδίνιο
551
ΔΜΑ18, ΔΜΑ19 – Μίλητος, Αϊδίνιο
558
ΔΜΑ20  Μίλητος, Αϊδίνιο
560

ix
Ανατολική Μικρά Ασία – Ανατολία [ΑΜΑ]
ΑΜΑ21 – Karataş, Άδανα, Κιλικία
561
ΑΜΑ22, ΑΜΑ23, ΑΜΑ24, ΑΜΑ25, ΑΜΑ26, ΑΜΑ27, ΑΜΑ28, ΑΜΑ29, ΑΜΑ30,
ΑΜΑ31, ΑΜΑ32 – Boğazköy (Hattusa), Çorum
562
ΑΜΑ33, ΑΜΑ34, ΑΜΑ35  Bogazköy (Büyükkaya), Çorum
573
ΑΜΑ36  Tatarlı Höyük, Άδανα, Κιλικία
576
ΑΜΑ37  Gaziantep Kalehöyük, ΝΑ Ανατολία
577
ΑΜΑ38, ΑΜΑ39  Şaraga Höyük, Ευφράτης, ΝΑ Ανατολία
578
ΑΜΑ40, ΑΜΑ41, ΑΜΑ42, ΑΜΑ43  Lidar Höyük, Ευφράτης, ΝΑ Ανατολία
580
ΒΟΡΕΙΑ ΣΥΡΙΑ [ΒΣ]
ΒΣ44  Tell Hazna, ΒΑ Συρία
584
ΒΣ45, ΒΣ46  Tell Sabi Abyad I, Balikh, ΒΑ Συρία
585
ΒΣ47, ΒΣ48, ΒΣ49, ΒΣ50, ΒΣ51, ΒΣ52, ΒΣ53 – Tell Atchana, Amuq, Β Συρία
587

1
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
ΠΕΧ : Πρώιμη Εποχή Χαλκού ΠΕ : Πρωτοελλαδική ΠΜ : Πρωτομινωική
ΜΕΧ : Μέση Εποχή Χαλκού ΜΕ : Μεσοελλαδική ΜΜ : Μεσομινωική
ΥΕΧ : Ύστερη Εποχή Χαλκού ΥΕ : Υστεροελλαδική ΥΜ : Υστερομινωική
χιλ. : χιλιετία
Β : βόρεια ΒΔ : βορειοδυτικά
Δ : δυτικά ΝΔ : νοτιοδυτικά
Ν : νότια ΝΑ : νοτιοανατολικά
Α : ανατολικά ΒΑ : βορειοανατολικά
διάμ. : διάμετρος Μ : μήκος πλ. : πλάτος
πάχ. : πάχος Ύ : ύψος Βθ : βάθος
εκ. : εκατοστό μ. : μέτρο
κ.εκ. : κυβικό εκατοστό κ.μ. : κυβικό μέτρο
τ.μ. : τετραγωνικό μέτρο τ.χλμ. : τετραγωνικό χιλιόμετρο
μέγ. : μέγιστο/η σωζ. : σωζόμενο/η
εξωτ. : εξωτερικό/ή εσωτ. : εσωτερικό/ή
θ.θ. : θάλαμος θέρμανσης θ.ό. : θάλαμος όπτησης α.ο. : αγωγός οξυγόνωσης
τοίχ. : τοίχος χείλ. : χείλος
μτφρ : μετάφραση
Βλ. : βλέπε πρβλ. : παράβλεπε
Εικ. : Εικόνα Σχ. : σχέδιο Πίν. :Πίνακας
Π.Κ. : Πανεπιστήμιο της Κρήτης

8
Α - Εισαγωγή
Η πτωχή εικόνα βεβαιωμένων νεολιθικών δομών όπτησης αγγείων αλλάζει σημαντικά την
Εποχή του Χαλκού (3η-2η χιλ.) που θα πλαισιώσει σημαντικές μεταβολές στην κοινωνική
και εν γένει οικονομική οργάνωση των οικισμών στο Αιγαίο.
Β. Στόχος της έρευνας – Εύρος, μεθοδολογία και δομή της εργασίας
Ευρύτερο πλαίσιο της έρευνάς μου αποτελεί η πυροτεχνολογία, στον τομέα της όπτησης της
κεραμικής: η χρήση, δηλαδή της φωτιάς εκείνης που «επιφέρει οριστικές μεταβολές στην
κρυσταλλική δομή των αργιλικών ορυκτών και τελικά την αμετάκλητη μετατροπή τους σε
ένα σκληρό υλικό, την κεραμική».
27
Έμφαση δίνεται στις δομές που φιλοξένησαν την εν
λόγω διαδικασία το τελευταίο στάδιο της παραγωγής πήλινων αγγείων– την Εποχή του
Χαλκού στον ηπειρωτικό και νησιωτικό αιγαιακό χώρο, στα παράλια και την ενδοχώρα της
Μικράς Ασίας και στη Βόρεια Συρία.
Περιγράφονται αναλυτικά και συζητούνται συνθετικά, επομένως, τα μορφολογικά και τα
άλλα χαρακτηριστικά των κατασκευών αυτών, που ονομάζονται ιπνοί,
28
κάμινοι,
29
φούρνοι,
και κλίβανοι.
30
Πρόκειται για τεχνητούς, περίκλειστους χώρους, που θερμαίνονται με
διαφορετικές εντάσεις ώστε να επιτρέπουν την απανθράκωση ξύλων (ξυλοκάμινα), την
ασβεστοποίηση λίθων (ασβεστοκάμινα), την όπτηση πλίνθων, κεράμων και αγγείων και για
την τήξη μετάλλων (κεραμικοί και μεταλλευτικοί κλίβανοι).
31
Η λέξη ιπνός αναγνωρίζεται
ως ι – po – no της Γραμμικής Β, στην πινακίδα Uc 160.V της Κνωσού, όπου ακολουθείται
από το ιδεόγραμμα ενός αγγείου, πιθανόν μαγειρικού σκεύους, κατά τον J. Chadwick.
32
Χρονολογικά η έρευνα καλύπτει ειδικότερα την Πρώιμη, τη Μέση και την Ύστερη Εποχή
του Χαλκού. Ενώ, γεωγραφικά, περιλαμβάνει τη Μακεδονία, τη Θεσσαλία, τη Στερεά
Ελλάδα, την Πελοπόννησο, τα νησιά του Αιγαίου και την Κρήτη. Καλύπτει, επίσης, στη
Μικρά Ασία τις περιοχές της Τροίας, του Pazantepe, του Liman Tepe, του Kocabaş Tepe, της
Μιλήτου στα παράλια και τις περιοχές του Karataş, του Boğazköy, του Tatarlı Höyük, του
Gaziantep, του Şaraga Höyük, του Lidar Höyük στο εσωτερικό (Ανατολία) και στη Βόρεια
Συρία τις εγκαταστάσεις του Tell Hazna, του Tell Sabi Abyad Ι και του Tell Atchana στο
27
Κυριατζή 2000, 71.
28
Για τον ιπνό με την έννοια του κεραμικού κλιβάνου, βλ. Ιπποκράτης, Επίδαυρος 4. 20 (στο Hasaki 2002,
55): «ὁ ἀπό του κεραμέου ἱπνού καταπέσων».
29
Για την προέλευση της λέξης, βλ. Δορμπαράκης 1992, 412 ("καίω, κάω∙ αλλ' υπό τινών θεωρ. δάνειον εκ
ξένης γλώσσης").
30
Αναφορές στη λέξη κλίβανος σώζονται από τον 5ο αι. π.Χ. (Hasaki 2021, 217). Αρχική μορφή, κατά τον
Δορμπαράκη (1992, 463): "κρίβανος και κλίβανος, ο, (συνάπτουν με το λατινικό libum=πόπανον∙ πιθανόν
σημιτικής αρχής), πήλινον αγγείον με πλατιά βάση για το ψήσιμο του άρτου. Παράγωγο, ο κριβανίτης -ου, ο,
άρτος ψημένος στη χύτρα. κριβανωτός, ή, όν, οπτός εν κριβάνω".
31
Ορλάνδος και Τραυλός 1986, 139.
32
Chadwick 1973, 331.

9
Α - Εισαγωγή
πλαίσιο, κυρίως μιας συγκριτικής προσέγγισης και κατανόησής τους, και, μαζί των τρόπων
και των δρόμων διάδοσης της κεραμικής πυροτεχνολογίας στην Ανατολική Μεσόγειο κατά
τη μακρά υπό μελέτη περίοδο.
Εξετάζονται 159 κλίβανοι (106 εντός και 53 εκτός Αιγαίου) από 78 διαφορετικές
εγκαταστάσεις. Στις μέχρι τώρα σχετικές συνθετικές μελέτες προστίθενται, έτσι, 32
κλίβανοι από 22 αιγαιακές εγκαταστάσεις (Μ3 Άψαλος, Θ1 Πετρωτό, Θ2 Ράχες, Θ5
Τσιγγενίνα, Θ6 Γεντίκι, Ε3 Μήτρου, Ε7 Κολώνα, Ε11-Ε12 Κακαίικα, Ε13-Ε14 Αθήνα, Ε16
Πλάσι, Π1 Υψηλή Ράχη, Π9 Μυκήνες, Π14 Σπάρτη, Ν6 Ιαλυσός, Ν7-Ν8 Πηγάδια, Κ3
Χαμαλεύρι, Κ4 Ζώμινθος, Κ11-Κ12-Κ13 Κνωσός, Κ31-Κ32 Πρινιάτικος Πύργος, Κ34
Χαλασμένος, Κ37 Χαλινομούρι, Κ44-Κ45 Βουκολιάδες, Κ47-Κ57, Γουρνιά, Κ59
Χοιρόμαντρες, Κ58 Σιόπατα). Επαναπροσεγγίζονται οι δομές σε έξι παλαιότερες
εγκαταστάσεις, μέσα από νέες πρόσφατες δημοσιεύσεις που τις αφορούν. Ειδικότερα,
έχουν ενταχθεί δύο αδημοσίευτοι κλίβανοι από τη θέση Βουκολιάδες Ζάκρου,
επανεξετάστηκαν, επίσης, με επιτόπιες επισκέψεις και μελέτη των ανασκαφικών
ημερολογίων, οι τρεις εκείνοι στο Κόκκινο Φρούδι Ζάκρου, μελετήθηκε το καμίνι στα
Σιόπατα (Πάνω Λάκκος) Γαύδου, ενώ συνεξετάστηκαν εικόνες και σχέδια των καμινιών του
κεραμικού εργαστηρίου στις Κάτω Γούβες Ηρακλείου. Ενδιαφέρον συγκριτικό υλικό
παρέχει, εξάλλου, η μελέτη επιπλέον 53 κλιβάνων από 21 εγκαταστάσεις της Τουρκίας και
της Συρίας, από τους οποίους οι 24 έχουν δημοσιευθεί τα τελευταία 10 χρόνια.
Ανιχνεύονται, έτσι, επιμέρους ζητήματα, για παράδειγμα τυπολογικής κατάταξης, αλλά και
κοινές παραδόσεις και τοπικές ιδιομορφίες, ακόμη και ενδεχόμενοι πειραματισμοί στη
μορφολογία, την κατασκευή και τη συνολική διαδικασία της λειτουργίας των κλιβάνων.
Ιδιαιτερότητα της έρευνάς μου είναι ο συνολικός σχεδιασμός για την πειραματική
δημιουργία μιας σύνθετης τέτοιας δομής (του κρητικού Τύπου ΙΙΙ) που οδηγεί σε μια
πολυεπίπεδη καταρχήν κατανόηση – σχετική π.χ. με την απόκτηση των βασικών υλικών, με
τον απαιτούμενο χώρο και χρόνο και πολλές από τις δυσκολίες που θα προκύπταν στην
πορεία
Αναλυτικά, στον Πρώτο Τόμο της εργασίας τα ερωτήματα προσεγγίζονται στα επτά
κεφάλαια από τα οποία απαρτίζεται. Ειδικότερα, στο αρχικό περιγράφονται η κεραμική
διαδικασία, και τα δομικά στοιχεία ενός δίχωρου κλιβάνου. Στο δεύτερο παρουσιάζονται οι
τρέχουσες σχετικές τυπολογικές κατατάξεις και προτείνεται μια νέα που, χωρίς να αναιρεί
τις προηγούμενες, συνδυάζει εποικοδομητικά πολλά από τα βασικά κριτήρια τους: με στόχο
την ανάδειξη κάποιων ιδιαίτερων μορφολογικών χαρακτηριστικών των δομών κατά την
εκάστοτε περίοδο. Οι 106 κλίβανοι στο ηπειρωτικό και το νησιωτικό Αιγαίο θα

10
Α - Εισαγωγή
παρουσιαστούν, στο τρίτο κεφάλαιο, σε μια γεωγραφική σειρά, από τα βόρεια (τη
Μακεδονία) προς τα νότια (την Κρήτη). Ενώ οι αντίστοιχοι 53 μικρασιατικοί και συριακοί
εγγράφονται στο τέταρτο κεφάλαιο.
Στο πέμπτο κεφάλαιο επιχειρείται μια συνθετική παρουσίαση των υπό μελέτη δομών ανά
χιλιετία και ανά τύπο, με σκοπό την αναγνώριση και την επικαιροποίηση των δεδομένων
για την παρουσία συγκεκριμένων τυπολογικών ομάδων κλιβάνων καταρχήν στο Αιγαίο, και
τυχόν αλληλεπιδράσεων μεταξύ σχετικών πρακτικών σε διαφορετικές γεωπολιτισμικές
επικράτειες. Στο έκτο κεφάλαιο αναλύεται διεξοδικά ο μινωικός κλίβανος με
κανάλια/αεραγωγούς (Τύπος ΙΙΙ), τα μορφολογικά του χαρακτηριστικά, η πιθανή
προέλευσή του αλλά και η διαντίδρασή του με άλλους τύπους στον χώρο και στον χρόνο.
Εδώ εγγράφεται και η μελέτη για την πειραματική κατασκευή μιας τέτοιας δομής όπτησης.
Υπολογίζονται ο απαιτούμενος χρόνος κατασκευής, τα είδη και οι ποσότητες των
απαραίτητων υλικών και η διάρκεια της επεξεργασίας τους, ο ελάχιστος αριθμός ατόμων
και οι εν δυνάμει ανθρωποώρες για την πραγματοποίηση του εγχειρήματος τους.
Στο τελευταίο κεφάλαιο επιχειρείται μια συνολική ανάγνωση των χωρικών σχέσεων
κλιβάνων και εργαστηριακών χώρων, με μελέτες περίπτωσης τα κεραμικά καμίνια της
Εποχής του Χαλκού στην Κρήτη, και σε αναζήτηση αναλογιών με σύγχρονα παραδοσιακά
εργαστήρια στο νησί, και πέρα από αυτό. Γίνεται, τέλος, μια σύνοψη των συμπερασμάτων
της έρευνας. Για τη διευκόλυνση της ανάγνωσης, όλο το εικονογραφικό υλικό έχει
ενσωματωθεί στο κείμενο.
Ο Δεύτερος Τόμος της εργασίας περιλαμβάνει δύο Παραρτήματα. Στο Παράρτημα Ι
παρατίθενται α) συγκεντρωτικός πίνακας με σχεδιαστικές κατόψεις κλιβάνων κατά την
προτεινόμενη τυπολογία και β) συγκριτικοί τυπολογικοί πίνακες όλων των εξεταζόμενων
δομών όπτησης. Το Παράρτημα ΙΙ παρέχει τα αναλυτικά στοιχεία για τις υπό μελέτη δομές
όπτησης. Πράγματι, σε 149 φόρμες του συστήματος MS Access, μία για κάθε κλίβανο,
παρέχονται τα συνολικά δημοσιευμένα στοιχεία για τη μορφολογία, τις χωρικές συνάφειες,
τα αρχαιομετρικά δεδομένα, τη χρονολόγηση και τα τυπολογικά τους παράλληλα. Κάθε
δομή φέρει ξεχωριστό αύξοντα αριθμό μαζί το/τα αρχικό/ά γράμμα/τα της γεωγραφική της
ενότητας (Μ=Μακεδονία, Θ=Θεσσαλία, Ε=Στερεά Ελλάδα και Εύβοια, Ν=Νησιά
[Κυκλάδες, Δωδεκάνησα], Κ=Κρήτη, ΔΜΑ=Δυτική Μικρά Ασία, ΑΜΑ = Ανατολική Μικρά
Ασία, ΒΣ = Β Συρία).
Τα κοινά γενικά και επιμέρους αναλυτικά κριτήρια κατάταξης και περιγραφής κάθε
κλιβάνου είναι τα ακόλουθα (Πίν. Α).

11
Α - Εισαγωγή
ΣΤΟΙΧΕΙΑ
ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ
Αριθμός Καταλόγου, Τύπος, Περίοδος
ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ -
ΧΩΡΙΚΑ
Περιοχή, Θέση, Τοπίο, Εγκατάσταση (είδος), Χώρος, Απόσταση από
ανάλογη δομή
ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ
Χαρακτηρισμός, Προσανατολισμός,
1. Θάλαμος θέρμανσης: α) σχήμα, β) διαστάσεις, γ) υλικά
1.2 Αγωγός Οξυγόνωσης, 1.3-4 Τοιχίσκοι  Άλλες κατασκευές
2. Εσχάρα: α) Υποστήριξη, β) Υλικά – διατρήσεις
3. Θάλαμος όπτησης: α) σχήμα, β) διαστάσεις, Υλικά κατασκευής
ΣΥΝΑΦΕΙΕΣ
Ακίνητες /Αρχιτεκτονικές συνάφειες α) άμεσα, β) έμμεσα
Κινητές συνάφειες /Συνευρήματα α) άμεσα, β) έμμεσα
ΙΧΝΗ ΧΡΗΣΗΣ
α) Άμεσα, β) Έμμεσα, γ) Αρχαιομετρικά
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ
Παράλληλα: α) Χρόνος, β) Τύπος, γ) Βιβλιογραφία
Πίν. Α: Περιγραφικά κριτήρια κλιβάνων Καταλόγου (Τόμος 2, Παράρτημα ΙΙ)