Available via license: CC BY 4.0
Content may be subject to copyright.
Cywilizacja jako proces.
Część 3: Powrót idei?
Abstract
e Clash of Civi-
lizations and the Remaking of World Order
e Polish Journal of the Arts and Culture. New Series
]
civilization, civilizing process, pacication, civilizational
identity, Feliks Koneczny
cywilizacja, proces cywilizacji, pacykacja, tożsa-
mość cywilizacyjna, Feliks Koneczny
w
1
odium
1
Bardzo mocno należy podkreślić, że antropologia społeczna Engelsa zawarta w inspirowanym
Lewisem H. Morganem dziele Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (1884) stoi
w sprzeczności, jeżeli chodzi o wartościowanie cywilizacji, z wcześniejszą publicystyką tegoż
autora odnoszącą się do dziedziny stosunków międzynarodowych, którą szczegółowo zanali-
zował Andrzej Walicki (1996, 156–63), dochodząc do wniosku, że jego „teoria stosunków mię-
dzynarodowych sprowadza się w gruncie rzeczy do wiktoriańskiej koncepcji «historycznego
prawa wyższej cywilizacji». W konikcie między wyższą a niższą cywilizacją wyższa cywili-
zacja musi zwyciężyć, narzucić swe panowanie, i nikt nie powinien mieć w tej sprawie skru-
pułów moralnych: zwycięstwo wyższej cywilizacji leży bowiem w interesie ogólnoludzkiego
rozwoju historycznego. «Mieć słuszność» w historii to tyle, co «być po stronie postępu», «być
narzędziem cywilizacji». Cywilizacja zaś, zgodnie z prototypem wiktoriańskim, utożsamio-
na została przez Marksa i Engelsa z cywilizacją zachodnią, atlantycką, reprezentowaną przez
zachodnią Europę i Stany Zjednoczone” (156–7). Taka konkluzja pozwala zestawić wczesno-
marksistowską teorię stosunków międzynarodowych z darwinizmem społecznym i ideą misji
cywilizacyjnej, jednakże ta teoria nie wywarła takiego wpływu na studia cywilizacji jak Engel-
sowska antropologia, szeroko cytowana w literaturze socjalistycznej, a później feministycznej.
2 Co ciekawe, pojęcie cywilizacji przyjmuje się w sensie pluralistycznym i opisowym, blisko
spokrewnionym z antropologiczną denicją kultury, na przełomie XIX i XX wieku również na
gruncie rasistowsko nacechowanej części nauk społecznych, choćby pod piórem Gustava Le
Bona w pracach La civilisation des Arabes (1884) i Les civilisations de l’Inde (1887). Co prawda
uznawał on niezachodnie społeczeństwa za niezdolne do ucywilizowania na zachodnią modłę,
niemniej chwalił, gdy tylko trwały przy swoich autonomicznych wartościach, które określał
przy użyciu terminu „cywilizacja”, a nie „barbarzyństwo” (Saada 2015, 68–9).
4
a) Pierwsza fala studiów cywilizacji
3
Fale w studiach cywilizacji wyróżniają Tiryakian 2004 (trzy) oraz Hall i Jackson 2007b ( cztery).
Mój podział powiela tę drugą klasykację.
4 Na temat polityki rasowej III Rzeszy zob. Heinemann 2014. Odnośnie do powiązań rasizmu
zogólnoeuropejskim projektem eugenicznym (Włochy, Łotwa, Bułgaria, Portugalia) zob.
Gawin i Uzarczyk 2010, 65–118.
5 Klasyczne prace nieeuropejskie ufundowane na micie cywilizacji w jej oświeceniowym sen-
sie to Domingo Faustino Sarmiento, Facundo: Civilización y Barbarie z 1845 roku (tłum. ang.
Sarmiento 2004) i Yukichiego Fukuzawy Bunmeiron no gairyaku (Zarys teorii cywilizacji)
z1875 roku (tłum.ang. Fukuzawa 2009). Odnośnie do rozwoju dyskursu cywilizacyjnego
w Chinach zob. Fang 2019.
6 Podstawowymi źródłami informacji są dla mnie na tym etapie rozważań: Diec 2002, Fernán-
dez-Armesto 2008, Baradziej i Goćkowski 1997, Braudel 1999, Kieniewicz 2003, 29–35, Ar-
nason 2003, Tiryakian 2004, Hall i Jackson 2007a, Katzenstein 2010.
Cywilizacje bez okien
.
Kulturkreis
7
Kulturwelt
moral milieu8
7 Frobenius napisał Der westafrikanische Kulturkreis (1897), a Graebner usystematyzował teorię
w Die Methode der Ethnologie (1911).
8
Wyrażenie to pojawia się w Durkheim i Mauss 2006, 37. Szerzej ideę cywilizacji – jako rodzin
społeczeństw, cechujących się swoistymi formami uspołecznienia – przedstawia Mauss 2004.
W obu tekstach uderza nacisk kładziony na niewyraźny charakter cywilizacyjnych granic,
9
Hochkulturen]
11
dynamiczny charakter form uspołecznienia, sferę ideową, choć wciąż postrzega się cywiliza-
cje także jako zyczne obszary.
9
W centrum teorii wyższych kultur Spenglera stała idea duszy kultury wyrażanej przez pra-
symbol. Danilewski z kolei pisał o czterech kategoriach ludzkiej działalności, które składają się
na model typu kulturowo-historycznego samoistnej cywilizacji: działalność religijna, kultur-
alna, polityczna i społeczno-gospodarcza (Diec 2002, 30–2). Koneczny (2015, 181–6) przed-
stawił teorię ludzkiego quincunxu, składającego się ze zdrowia, dobrobytu, moralnego dobra,
prawdy, piękna, który to rozszerzony o stosunek do czasu oraz prawo wyznacza według nie-
go ogólną strukturę cywilizacji jako metody życia zbiorowego (por. Gawor 2002, 47–55). W
ujęciu Konecznego kultury są częściami składowymi cywilizacji, niższą, ale też ściślejszą formą
społecznej integracji. Ciekawą interpretację idei Konecznego przynosi Goćkowski 1997.
10
Spengler (2001, 48) deniował cywilizację w sposób korespondujący z charakterystycznym dla
kultury niemieckiej negatywnym jej postrzeganiem: „Każda kultura ma […] własną cywilizację.
Oba te terminy, mające dotąd oznaczać jakąś nieokreśloną różnicę etyczną, w niniejszym studi-
um zostały po raz pierwszy ujęte w sensie periodycznym, jako wyraz ścisłego i koniecznego
następstwa organicznego. Cywilizacja jest nieuniknionym przeznaczeniem kultury. Osiągamy
tu najwyższy punkt widzenia, z perspektywy którego możemy rozwiązać ostateczne i najtrud-
niejsze kwestie morfologii historycznej. Cywilizacje są najbardziej zewnętrznymi i sztuczny-
mi stanami, do których jest zdolny wyższy rodzaj ludzkości. Stanowią zakończenie; następują
po stawaniu się jako to, co się stało; po życiu jako śmierć; po rozwoju jako skostniałość; po
wsi i duchowym dzieciństwie jako intelektualna starość oraz kamienne, petrykujące umysły
i serca metropolie. Stanowią nieodwołalny kres, ku któremu wciąż wiedzie droga najgłębszej
konieczności”.
11 Znakomite opracowanie teorii cywilizacji Danilewskiego daje Diec 2002, 29–110.
b) Feliks Koneczny i cywilizacyjny segregacjonizm
Rassenkampf
12 „Rasa jest to somatyczna odmiana gatunku zoologicznego” (Koneczny 2015, 222).
13
Klasyczną postać teorii walki ras sformułował Ludwik Gumplowicz w pracy Der Rassenkampf
z 1883 roku. Jej związek z kształtowaniem się studiów cywilizacji pozostaje do zanalizowania.
14
14
Mniej więcej w tym samym okresie sformułował to marzenie Florian Znaniecki, na którego
Koneczny czasem się powołuje w O wielości cywilizacji. Znaniecki pisał: „cywilizacja wszech-
ludzka, jeżeli powstanie, różnić się będzie od cywilizacji narodowych nie tylko tym, że cała
ludzkość w niej będzie uczestniczyła. Będzie ona także cywilizacją humanistyczną, z przewa-
gą kultury duchowej, podczas gdy wszystkie dotychczasowe cywilizacje były naturalistyczne,
z przewagą kultury materialnej. Będzie to cywilizacja społecznie harmonijna, wolna od kon-
iktów i antagonizmów, które przepełniają dzieje dzisiejszych cywilizacji. Będzie to wreszcie
cywilizacja płynna, o równowadze dynamicznej, w której swobodna twórczość będzie nor-
malną funkcją kulturalną jednostek i grup ludzkich, nie potrzebującą przełamywać oporów
i nie powodującą kryzysów, jak w dotychczasowych cywilizacjach o równowadze stałej lub
statycznej” (Znaniecki 1974, 22–3). Samo pojęcie cywilizacji Znaniecki zrównuje z pojęciem
kultury w szerokim sensie antropologicznym. Grupa kulturowa wyłania się wtedy, „gdy ja-
kaś swoista grupa społeczna łączy w jedno społeczeństwo wszystkie grupy, do których nale-
żą uczestnicy pewnej wspólnoty, i zarazem jednoczy wszystkie systemy i wzory kulturalne,
którymi żyją członkowie tych grup, jako wspólną cywilizację tego społeczeństwa” (Znaniecki
1974, 16). Więcej na temat teorii cywilizacji u Znanieckiego zob. Hałas 1997.
c) Studia cywilizacji – druga fala
Zderzenie cywilizacji
17
18
19
15
Zaczynem realistycznej teorii stosunków międzynarodowych stały się prace Edwarda Hal-
letta Carra e Twenty Years’ Crisis, 1919–1939: An Introduction to the Study of Internation-
al Relations z 1939 roku (wyd. pol. Carr 2021) i Hansa Morgenthaua Politics Among Nations:
e Struggle for Power and Peace z 1948 roku (wyd. pol. skrócone: Morgenthau 2010). W obu
dziełach stosunki międzynarodowe pojmowane są jako zmagania (walka) o potęgę, swoisty
Nationenkampf.
16
Kontrowersje, jakie książka wzbudziła, szczegółowo omawiają choćby Katzenstein 2010, 7–10;
Hale i Laruelle 2021. Zob. też Todorov 2010.
17 Toynbee w latach 1934–1961 opublikował dwunastotomowy cykl A Study of History, którego
bohaterem są właśnie dzieje różnych, rozłącznie traktowanych cywilizacji podzielonych na cy-
wilizacje główne, poronione (ang. aborted) i zatrzymane w rozwoju (ang. arrested). W języku
polskim ukazał się wybór Toynbee 2000. Syntetyczne omówienie teorii Toynbeego daje choćby
Kowalska 2011.
18 Według Quigleya cywilizacja jest odmianą społecznego zgrupowania, a więc rodzajem społecz-
ności bardzo dużych rozmiarów. Zgrupowanie to cechuje produkcja dóbr, pismo oraz miej-
skie życie (1979, 76). Te same wyznaczniki cywilizowanego stanu spotykamy już w literaturze
XVIII i XX wieku.
19
Jak przyznaje sam autor w eseju opublikowanym 30 lat po napisaniu książki, jego denicja
cywilizacji oparta została na archeologicznej denicji cywilizacji V. Gordona Childe’a, we-
dle której cywilizacje to społeczeństwa, w których specjalizacja zawodowa doprowadziła do
ukształtowania się zaawansowanych umiejętności (ang. high skills) administracyjnych, mili-
tarnych, rzemieślniczych, piśmienniczych i artystycznych. Denicja ta być może rzeczywiście
pozwala odróżnić cywilizacje od neolitycznych społeczności wiejskich, jak chce McNeill, ale
z
całą pewnością nie jest ani oryginalna, ani klarowna, bo nie wiadomo, co czyni umiejętności
zaawansowanymi (McNeill 1991, 23).
20
Działoszyński (2018, 283–91) szczegółowo referuje krytykę prac Danilewskiego, Spenglera
i Toynbeego przeprowadzoną przez Sorokina. Zob. też Wilkinson 2017.
21
Najczęściej terminu „cywilizacja” używał Sorokin w sensie potocznym, w odniesieniu do kul-
turowej geograi, np. „cywilizacja zachodnia”. Zdarzyło mu się jednak zrównać go z terminem
„supersystem”, którego teorię szczegółowo opracował. Supersystem u Sorokina to kolektywnie
wypracowywana mentalność, zinstytucjonalizowany sposób postrzegania i przeżywania świa-
ta, spójny wewnętrznie światopogląd (Perrin 2017, 114). Blisko już stąd do teorii cywilizacji
Shmuela Eisenstadta.
civilizational complexes
intercivilizational encounters
e Rise of the West,
22
Bagby przedstawił swoją denicję cywilizacji jako największych całości dających się wyróżnić
na drodze analizy kulturowej w Kulturze i historii (1975, 233). Co ciekawe, denicja ta jest
bardzo bliska rozumieniu cywilizacji przez Toynbeego, którego dzieło w wymienionej książce
Bagby ocenia bardzo negatywnie. Z kolei wybór kluczowych studiów Eisenstadta w tłumacze-
niu na język polski przynosi Eisenstadt 2009. Warto zauważyć, że na polskim gruncie ich per-
spektywy spotkały się w badaniach twórcy Katedry Porównawczych Studiów Cywilizacji UJ –
Andrzeja Flisa, który cywilizację deniował jako „kulturę społeczeństw miejskich utrwalaną
i rozwijaną za pomocą pisma i zaawansowanej techniki” (Flis 2003, 84).
Gramatyce cywilizacji
,
23 Do bardzo podobnych wniosków dochodzi też Jaroslav Krejčí, który deniuje cywilizacje
jako style społeczne powiązane z konkretnymi zestawami idei, konkretnymi światopogląda-
mi (Krejčí 2004, 9). Warto zauważyć, że w tytule książki pojawia się cywilizacja w liczbie po-
jedynczej, choć istotą badań autora jest porównywanie cywilizacji.
Gramatyka
cywilizacji
24
Huntington (1997, 46) stwierdza: „Cywilizacje nie mają wyraźnie wytyczonych granic, nie wia-
domo dokładnie, gdzie się zaczynają i gdzie kończą. Ludzie mogą swoją tożsamość redenio-
wać, i czynią to, z czasem zmieniają się więc struktury cywilizacji i ich kształty. Poszczególne
kultury oddziałują na siebie wzajemnie i nakładają się. Odmienny bywa zakres podobieństw
i różnic między cywilizacjami. Są one jednak całościami o wielkim znaczeniu. Choć linie roz-
graniczające rzadko bywają ostro zarysowane, ich istnienie nie ulega wątpliwości”.
bellum omnia contra omnes.
polis,
patria
25
Debata nad cywilizacją globalną jest w studiach cywilizacji wciąż nierozstrzygnięta. Hunting-
ton, podobnie jak Koneczny i Spengler, postrzega ją jako miraż, choć uważnie rekonstruu-
je dyskursy próbujące uzasadnić tezę o jej istnieniu (1997, 67–103). Braudel (1999) staje na
Rethinking Civilizational Analysis
Civilizations in World Politics. Plural and Pluralist Perspec-
tives
stanowisku, że cywilizacja globalna już się kształtuje. Bardzo ciekawym przyczynkiem do dys-
kusji jest esej Bowden i Seabrooke 2007, który warto czytać w odniesieniu do idei cywilizacji
sformułowanej przez przedstawicieli szkockiego oświecenia. Epicką wizję cywilizacji globalnej
daje Khanna 2015.
26 Nawet Huntington (1997, 46) stwierdzał: „Cywilizacje to największe «my», grupy, w ramach
których czujemy się pod względem kulturowym jak w domu, w odróżnieniu od wszystkich
innych «onych»”.
Civilizational Identity. e
Production and Reproduction of „Civilizations” in International Relations
Civilizational Identity
27.
civilizational analysis
27
Hale i Laruelle (2020, 587) dopowiadają, że cywilizacja to „kategoria tożsamościowa wysokie-
go rzędu bazująca na kulturowych (a nie zycznych) atrybutach, którą na stopniach abstrakcji
umieścić można między istotą ludzką i grupą etniczną lub narodem i która ma tendencję, by
obejmować wiele narodów i grup etnicznych, ale nie wszystkie”.
28
Jakub Potulski nazywa to podejście paradygmatem geocywilizacyjnym. Pionierem tego podej-
ścia mianuje Potulski Danilewskiego. Zob. Potulski 2010, 90–7.
29
Potęga w jej politologicznym znaczeniu nie sprowadza się oczywiście do liczebności armii
i stanu uzbrojenia, niemniej popularne współcześnie analizy w duchu Realpolitik, w tym dys-
kurs geocywilizacyjny tak bardzo wpływowy w Rosji, właśnie w wojskowości wciąż widzą
podstawową kartę przetargową mocarstw-cywilizacji. Na temat politologicznej idei potęgi
(fr. puissance) zob. Buhler 2014. Odnośnie do współczesnej, zmilitaryzowanej geopolityki
w rosyjskim wydaniu zob. Dugin 2020. Odnośnie do wizji cywilizacji rosyjskiej Dugina zob.
Blecharczyk 2014.
civilitas/civility,
Civilizing Emotions
30
Wystarczy choćby wspomnieć przestawianą w kategoriach starcia cywilizacji i barbarzyństwa
wojnę z terroryzmem (Salter 2002).
Civilizing Emotions
31
Swoistymi wariacjami na temat tych mitów są współczesne prace z dziedziny studiów nad
technologią, w których często pojęcie cywilizacji występuje właśnie w liczbie pojedynczej, co
przywołuje na myśl jego dziewiętnastowieczne niemieckie rozumienie. Kilka najnowszych
przykładów: Brooks 2022, Kaplan 2022, Rooney 2021.
32 Na esej ten jako istotny wkład do studiów cywilizacji wskazuje Szakolczai 2004, 88.
collecter
Ethics and International Aairs
Civilizations in Dispute: Historical estions and eoretical Tra-
ditions
Kultura i historia. Prolegomena do porównawczego badania cywilizacji
Rozmyślania o cywilizacji
e Retreat of Scientic Racism. Changing Concepts of Race in Britain
and the United States Between the World Wars
Forum
Socjologiczne
W Civilizational Identity. e Production and Reproduction of “Civilizations” in Inter-
national Relations
e Empire of Civilization. e Evolution of an Imperial Idea
. Historia i trwa-
nie
Gramatyka cywilizacji
e Art of More: How Mathematics Created Civilization
O potędze w XXI wieku
Kryzys dwudziestolecia 1919–1939. Wprowadzenie do badań
nad stosunkami międzynarodowymi
Civilizations as Zones of Prestige and Social Contact W Rethinking
Civilizational Analysis
A Mission to Civilize. e Republican Idea of Empire in France and
West Africa
Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego i późniejsze kon-
cepcje monadycznych formacji socjokulturowych
Podstawy geopolityki
Techniques, Technology and Civiliza-
tion,
Cywilizacja. Szkice z dziejów pojęcia w XVIII i XIX wieku
Utopia i nowoczesność. Porównawcza analiza cywilizacji.
Ro-
zważania o Niemcach. Zmaganie o władzę a habitus narodowy i jego przemiany wXIX
iXX wieku.
O procesie cywilizacji. Analizy socjo- i psychogenetyczne
Modern Notions of Civilization and Culture in China
Cywilizacje. Kultura, ambicje i przekształcanie natury
Colonialism as Civilizing Mission: Cultural
Ideology in British India
Chrześcijaństwo i Europa. Studia z dziejów cywilizacji Zachodu
An Outline of a eory of Civilization
Civilization and the Culture of Science. Science and the Shaping of
Modernity, 1795–1935
Eugenika – biopolityka – państwo. Z his-
torii europejskich ruchów eugenicznych w pierwszej połowie XX w.
O wielości cywilizacji. Filozoa społeczna Feliksa Konecznego
Rozmyślania o cywilizacji
Journal of Civilization Studies / Medeniyet Araştırmaları Dergisi
Nationalities Papers
Nationalities Papers
Civilizational Identity. e Production
and Reproduction of “Civilizations” in International Relations
W Civilizational Identity. e Production and Reproduction
of “Civilizations” in International Relations
Rozmyślania o cywilizacji
Rasa, ziemia, niemiecka krew. Główny Urząd Rasy i Osadnictwa
SS i nowy porządek rasowy Europy
Zderzenie cywilizacji i nowy kształt światowego ładu.
When China Rules the World. e End of the Western World and the
Birth of a New Global Order
O źródle i celu historii
Articial Intelligence, Business and Civilization: Our Fate Made in
Machines
Civilizations in World Politics. Plural and Pluralist Per-
spectives
Russia as Civilization: Ideological Discourses in
Politics, Media and Academia
Connectography. Mapping the Future of Global Civilization
Wprowadzenie do historii cywilizacji Wschodu i Zachodu
e Polish
Journal of the Arts and Culture. New Series
e Polish Jour-
nal of the Arts and Culture. New Series
O wielości cywilizacji,
Estetyka i Krytyka
e Paths of Civilization. Understanding the Currents of History.
Polityka natury. Nauki wkraczają do demokracji.
e Russian Review
e Art of Civilization. A Bourgeois History
Rethink-
ing Civilizational Analysi
e Rise of the West. A History of the Human Community
e Rise of the West. A History of the Human Community. With
aRetrospective Essay
Tragizm polityki mocarstw
e American Civilizing Process
Polityka między narodami. Walka o potęgę i pokój
German Colonialism in a Global Age
On the Roads to Modernity. Conscience, Science, and Civilizations
Civilizing Emotions. Concepts in Nineteenth-Cen-
tury Asia and Europe
Sorokin & Civilization.
A Centennial Assessment
Wprowadzenie do geopolityki
e Evolution of Civilizations. An Introduction to Historical Analysis
About Time: A History of Civilization in Twelve Clocks
W Civilizing Emo-
tions. Concepts in Nineteenth-Century Asia and Europe
Orientalizm
Barbarians & Civilization in International Relations
Facundo: Civilization and Barbarism.
Od rasizmu do ludobójstwa. Antropologia w Trzeciej Rzeszy
e Courtiers of Civilization. A Study of Diplomacy
Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej.
W Rethinking Civilizational Anal-
ysis
W Rethinking Civilizational Analysis
e Fear of Barbarians. Beyond the Clash of Civilizations
Studium historii
e Civilizing Mission and the English Middle Class, 1792–1850. e “Hea-
then” at Home and Overseas
Russian Politics & Law
Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii
e Politics of the World-Economy. e States, the Movements,
and the Civilizations
. Civilizing Missions in Colonial and Postcolonial
South Asia: From Improvement to Development.
e China Wave: Rise of a Civilisational State
W Sorokin & Civilization.
A Centennial Assessment
Procedia: Social and Behavioral Sciences
Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości
Racism in White Sociology: from Adam Smith to Max Weber.
Web 02. Osterhammel, Jürgen. 2006. Europe, “the West” and the Civilizing Mission. e 2005
Annual Lecture.
