ArticlePDF Available
195
ISSN: 1897-7146; eISSN: 2719-4264;
https://doi.org/10.31743/sp.16682
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl
STUDIA PRAWNICZE KUL
1 (97) 2024
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
Rozdział VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Chapter VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Глава VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Розділ VI
JOANNA KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Dr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: jkulawiak@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0001-9498-4845
BARTŁOMIEJ DZIEDZIC
Mgr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: bartlomiej.dziedzic@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-7133-9429
GRZEGORZ MELKA
Mgr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: grzegorz.melka@outlook.com, https://orcid.org/0000-0002-0177-2163
Wprowadzenie
Niniejsza publikacja stanowi tłumaczenie na język polski
1
tekstu znanego jako Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – źródła powstałego prawdopodobnie między
438 a 529 r.
2
, będącego zbiorem porad prawnych udzielonych przez anonimowego
1 Tłumaczenia wcześniejszych rozdziałów: J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G.Mel-
ka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1, s. 345–
356; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022,
nr1, s. 339–349; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze
KUL 2022, nr 3, s. 271–281; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział IV, Studia
Prawnicze KUL 2023, nr 1, s. 227–238; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – RozdziałV,
Studia Prawnicze KUL 2023, nr 2, s. 261–271.
2 Podstawy współczesnych badań nie stanowi tekst antyczny, ale jego szesnastowieczna publikacja
opracowana przez J. Cujasa w1577 r. Ohistorii źródła piszą np.: A.A.F. Rudor, Über die Entste-
hung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung
1846, t. 13, s. 50–66; E. Volterra, Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo
scopritore Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993, s.273–
308; C.A.Cannata, La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra scoperta
e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno internazionale della
196
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
znawcę prawa. Rozważania prowadzone w szóstym rozdziale
3
Consultationis veteris
cuiusdam iurisconsulti dotyczą powództwa o wydanie spadku lub jego części.
1. Tekst łaciński
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
VI
1. Iuvante Deo quid tractari debeat adversus eum, qui se heredem dicit alicuius
aut ad se hereditatem personae cuiuslibet aestimat posse competere?
2. Et dum agere forsitan temptaverit, primore in loco debet evidenter ostendere
se personam habere legitimam: et hoc dum ostenderit, ut iuris legumque dictat
auctoritas, genus actionis edere debet, in quo manu sua subscribat: quo dato ge-
nere actionis, acceptis triduanis
4
indutiis quarto die respondeat adversarius suus,
ut leges praecipiunt, responsionibus salvis pulsato, quae de iure et legibus sura-
gantur, salva etiam actione calumniae: quia dum calumniator qui pulsat, ostensus
fuerit, qualis sit poena calumniae, legibus subter adnexis ostenditur: sic tamen, ut
ipse probet, quemadmodum sua interest, et ostendat ad se universa, quae repetit,
pertinere.
3. Illud praecipue summa cum cautela observari oportet, ut, si adversarius
scripturam aliquam donationis ostenderit, et primore in loco dem faciat scripturae:
Società italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red. M.G. di Renzo Villata, Napoli
2003, s.201–274; P. Chmiel, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego teks-
tu ijego przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1, s. 147–170; G. Zanon, Indicazioni di metodo
giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Napoli 2009, s. 1–104.
3 Systematykę tę wprowadził A. Schulting, anastępnie udoskonalił P.E. Huschke. Zob. Iurisprudentia
Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717 oraz Iurisprudentiae anteiustinia-
nae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Huschke, Lipsiae 1867. Podczas przygo-
towywania publikacji bazowano na wydaniu krytycznym opracowanym przez drugiego zuczonych.
Wniektórych aspektach podążono jednak za nowszymi (zwykle zbieżnymi) wydaniami autorstwa
G. Zanon lub J.M. Blanch Nougués. Zob. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti = Consultazione
di un vecchio giureconsulto, red. G. Zanon, Napoli 2006 oraz El dictamen de un antiguo jurisconsulto
(Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defensa de la mujer casada, prólogo, introducción,
traducción y notas de Juan Manuel Blanch Nougués, Madrid 1999. Odniesienia do alternatywnych
lekcji tekstu uwidoczniono wprzypisach.
4 P.E. Huschke: acoeptis (Iurisprudentiae…, s. 847).
197
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
quam dum fecerit, in eadem municentia
5
singulae quaeque res si scriptae fuerint,
quae donantur, sicut leges iubent, valet facta donatio: et si eas, dum vixit, in bonis
suis habuit, aut eius iuri vel dominio competebant, aut si lite contestata de hac luce
migraverit. Quae universa qualiter et quibus modis adstruere, defensare
6
vel adver-
sario divinitatis auxilio resistere debeas, inferius continent
7
adscripta.
4. Et ne forte dicat adversa pars aliqua sibi principali rescripto aut praeceptione
fuisse concessa, ad huiusmodi versutiam potest pulsatus modis omnibus replica-
re, principem ea semper velle concedere, quae legibus rationique conveniunt: quia
causa, quae nullam de legibus sortitur rmitatem, in praeiudicium alterius aprin-
cipe non potest sumere rmitatem; sicut idem inferius declaratur.
5. Petitio hereditatis, cuius defunctus litem non erat contestatus, ad heredem
non transmittitur. P(aulus) lib. Isententiarum tit. VI si hereditas vel quid aliud
petatur
8
.
5a. Qui petit hereditatem, ipse probare debet ad se magis quam ad eum qui pos-
sidet sive ex testamento sive ab intestato pertinere
9
.
6. Eas res, quas quis iuris sui esse putat, petere potest: ita tamen, ut ipsi incumbat
necessitas probandi, eas ad se pertinere
10
. Idem eod. leges lib. et tit. IIII
11
.
7. In petitione hereditatis ea veniunt, quae defunctus mortis tempore dereliquit,
vel ea, quae post mortem ante aditam hereditatem ex ea quaesita sunt
12
. Eod. lib. et
tit. si hereditas vel quid aliud petatur
13
.
8. Lib. II sent. Pauli tit. ex empto et vendito: Heredibus debitoris adversus credi-
torem, qui pignora vel ducias distraxit, nulla actio datur, nisi atestatore inchoata
ad eos transmissa sit
14
.
5 P.E. Huschke: municantis (Iurisprudentiae…, s. 847). Na temat terminu municentia wkomentarzu.
6 Szerzej na temat tego terminu iproponowanych alternatyw wkomentarzu.
7 G. Zanon (Consultatio…, s. 56) oraz J.M. Blanch Nougués (El dictamen…, s. 81) proponują wtym
miejscu stronę bierną: continentur.
8 P.S. 1.13b.4 Petitio hereditatis, cuius defunctus litem non erat contestatus, ad heredem non transmittitur.
9 P.S. 1.13b.6 Qui petit hereditatem, ipse probare debet ad se magis quam ad eum qui possidet sive ex te-
stamento sive ab intestato pertinere.
10 P.E. Huschke rozpoczyna ten fragment wnastępujący sposób: Idem eod. lib. sententiarum receptarum,
eodem titulo si hereditas etc. Eas res […] (Iurisprudentiae…, s. 848).
11 P.S. 1.13b.7 Eas res, quas quis iuris sui esse putat, petere potest, ita tamen ut ipsi incumbat necessitas
probandi eas ad se pertinere.
12 P.E. Huschke rozpoczyna ten fragment wnastępujący sposób: Item eod. Leges lib. et tit.: In petitione
[…] (Iurisprudentiae…, s. 848). Wpóźniejszych publikacjach, również niniejszej, frazę tę uznaje się
za zakończenie ustępu szóstego.
13 P.S. 1.13b.1 In petitione hereditatis ea veniunt, quae defunctus mortis tempore reliquit, vel ea, quae post
mortem ante aditam hereditatem ex ea quaesita sunt.
14 P.S. 2.17.15 Heredibus debitoris adversus creditorem, qui pignora vel ducias distraxit, nulla actio datur,
nisi atestatore inchoata ad eos transmissa sit.
198
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
9. Lib. III Paul. sent. tit. de legatis: Post diem legati cedentem actio, quae inchoa-
ta non est, ad heredem non transmittitur
15
.
10. Item qualiter donatio eri debeat, ex corpore Hermogeniani, tit. de donat. inter
vir. et uxor. Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Septimio Sabiniano. Cum de bonis
tuis partem quidem tertiam penes te retinuisse, partem vero tertiam in eum, quem tu
16
in potestate habebas
17
, ac tertiam in emancipatum donationis titulo contulisse comme-
mores, non est iuris incerti, in eum quidem, qui in sacris familiae tuae remanet, destina-
tionem magis paternae voluntatis factam, quam perpetuam
18
donationem pervenisse
19
:
nec in emancipatum translatam, si generaliter eidem partem tertiam bonorum donasti:
quia generaliter bonorum portionem donari non posse
20
, cum singulae res nominari
debeant, quae <traditione> [donatione]
21
mancipatione vel in iure cessione transferunt.
Et reliqua. Dat. prid. kalend. Maii Heraclea ipsis AA. conss. a. 293.
11. Idem eod. lib. et tit.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Cretiamo Maxi-
mo. Nec venditio donationis causa bonorum omnium valet, sed rerum singularum
nominatim donatio facta capit eectum etc. Dat. VIII kal. Ianuar. Caesaribus conss.
a. 294.
12. Item leges, legatum, si per codicillos dimissum fuerit, sine testamento valere
non posse. Ex corpore Hermogeniani tit. de donat. inter vir. et uxor.: Iidem
22
AA.et
CC. Aurelio Altino. (inter cetera et ad locum:) Codicillis autem sine testamento
legatum nec adimi, nec dari potest. Datum sub die VIII kal. Ianuar. Nicomedia CC.
conss. a. 294
23
.
13. Item leges, qua poena calumniatores plectendi sint. Ex corpore Hermogeniani
tit. de calumniatorib.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Quintiano. Tibi ma-
gis quam adversario, qui per calumniam petit, contra quem supplicas, iudicio tutelae
convenit excipere actionem, ad quam respondere debes: quippe si per calumniam hoc
15 P.S. 3.6.3 Post diem legati cedentem actio, quae inchoata non est, ad heredem non transmittitur.
16 P.E. Huschke: [tu] (Iurisprudentiae…, s. 847).
17 P.E. Huschke proponuje wtym miejscu wersję quem in potestate habes (Iurisprudentiae…, s. 848,
przyp. 8 i9).
18 P.E. Huschke proponuje lekcję perfectam (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 10). Do tej interpretacji
przychyla się także G. Zanon, Indicazioni…, s. 168. Na ten temat szerzej wkomentarzu.
19 Por. C. 8.53.11.pr.
20 P.E. Huschke: [posse] <posses> (Iurisprudentiae…, s. 849, przyp. 2).
21 Wtym miejscu przychylono się do wersji proponowanej przez J.M. Blanch Nougués, El dictamen
s. 121, przyp. 71 w ślad za S. Riccobono, VIII. Traditio cta, Zeitschri der Savigny-Stiung für
Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1912, t. 33, nr 1, s. 191. P.E. Huschke proponuje wtym
miejscu wersję donationis causa (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 3), aA. Vargas Valencia (Consulta
de un jurisconsulto antiguo, México 1991, s. 18) iG. Zanon (Consultatio…, s. 60) – donatione.
22 P.E. Huschke: municantis (Iurisprudentiae…, s. 847).
23 W294 r. n.e. urząd konsula sprawowali Konstancjusz IChlorus oraz Galeriusz, obaj po raz pierwszy.
199
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
eum facere condis, remedio repromissionis initio postulatae, calumniae
24
decimae
partis eius, quod petit, tibi condemnari eum desiderare potes. P. XI kal. Novemb
25
.
14. Item leges, qualiter petitor probare debeat, quod intendit, non ab adversario
instrui. Ex corpore Hermogeniani tit. Ad exhib.: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Aurelio Diogeni
26
. Nimis grave est, quod petitis, urgueri
27
ad exhibitionem par-
tem diversam
28
eorum, per quos sibi negotium at. Unde intellegitis, quod intentio-
ni
29
vestrae proprias adferre
30
debeatis probationes, non adversum se ab adversariis
adduci. P. Kal. Mai. AA. et CC. conss. a. 293
31
.
15. Item eodem corpore titul. Ubi agi debeat: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Flavianae. (inter cetera et ad locum:) quaecumque
32
ad te pertinentia detineri
dicis ab his, quorum meministi, vel probaveris tibi deberi, praeses provinciae resti-
tui providebit. P. VII id. Ian. AA
33
.
16. Item eod. corpore tit. De instrum.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA.
Iulio Pancratio. (inter cetera et ad locum:) omissis itaque istiusmodi moris, si in-
tentionem suam incipiat adversarius tuus implere, praescriptionibus temporis vel
alterius
34
et tu causam magis tuam defende, habens securitatem victoriae, si quod
intendit adversarius tuus probationibus implere non possit. P. DD. Diocletiano
A.V. et Maximiano A. <IV> conss. a293
35
.
24 Zdaniem J.M. Blanch Nougués przecinek, który umieszcza tu P.E. Huschke dezorientuje, ponieważ
może sprawiać wrażenie, że termin calumniae odnosi się do pojęcia condemnari, El dictamen…,
s. 121, przyp. 76.
25 P.E. Huschke: PP. kal. Novembr. AA. coss. (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 8).
26 Ze względu na obecność liczby mnogiej petitis wkonstytucji A. Vargas Valencia określa adresatów
jako Aurelio Diogeni et Ingenio, zob. Consulta…, s. 19, przyp. 79. Por. także C. 4.20.7 Impp. Diocletia-
nus et Maximianus AA. et CC. Diogeni et Ingenuo. Nimis grave est, quod petitis urgueri ad exhibitionem
partem diversam eorum, per quos sibi negotium at. unde intellegitis, quod intentioni vestrae proprias
adferre debetis probationes, non adversus se ab adversariis adduci. D. VI k. Mai. AA. conss.
27 P.E. Huschke (Iurisprudentiae…, s. 849) iA. Vargas Valencia (Consulta…, s. 19) proponują formę
urgeri.
28 P.E. Huschke proponuje lekcję adversam (Iurisprudentiae…, s. 849).
29 P.E. Huschke: intentionis (Iurisprudentiae…, s. 850).
30 P.E. Huschke: aerre (Iurisprudentiae…, s. 850).
31 P.E. Huschke: PP. kal. Maii AA. et CC. coss. (Iurisprudentiae…, s. 850).
32 P.E. Huschke: quaecunque (Iurisprudentiae…, s. 850).
33 P.E. Huschke: PP. VII Ianuar. AA. Coss. (Iurisprudentiae…, s. 850).
34 P. Krüger nie wyklucza lekcji aliter, zob. Collectio librorum iur is anteiustiniani. In usum scholarum, t. 2,
red. P. Krüger, T. Mommsen, W. Studemund, Berolini 1890, s. 213; por. także wJ.M. Blanch Nougués,
El dictamen…, s. 121, przyp. 78. Natomiast P.E. Huschke proponuje lekcję alterius (rei) (Iurispruden-
tiae…, s. 850).
35 W 293 r. n.e. Dioklecjan sprawował urząd konsula po raz piąty, Maksymian zaś po raz czwarty.
Wprzekładzie uwzględniono korektę tekstu.
200
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
17. Item leges, quod scriptura, quae nullam de legibus habeat rmitatem, rmari
aprincipe non debet. Eodem corp. tit. De testament.: Impp. Diocletianus et Maxi-
mianus AA. Aurelio Secundino, Optioni. (inter cetera et ad locum:) scriptura, quae
nec iure nec legibus consistit, nec anobis hanc conrmari convenit, quippe cum
benecia (nisi) citra cuiusquam iniuriam petentibus decernere minime soleamus.
PP. VII kal. Novemb. Martianopoli CC. conss. a. 294.
18. Item leges, qualiter, quod actor
36
habuit, hoc eius heredi possit competere. Ex
corpore Hermogeniani tit. De successionibus: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Aurelio Asterio. (inter cetera et ad locum:) si secundum edicti formam testa-
mentum, obsignatum extitit, bona, quae cum moreretur auctor tuus, eius fuerunt,
sollemniter
37
petes et reliq. P. III kal. April. Sirmio CC. conss. a. 294.
19. Item eodem corpore tit. De pact. et transact.: Impp. Diocletianus et Maxi-
mianus AA. Eusebio. (inter cetera et ad locum:) manifesti atque evidentis iuris est,
antequam cerneret vel pro herede gereret vel bonorum possessionem peteret de-
functa, successionem eam non potuisse ad heredes suos transmittere. P. X kal. Mart.
iisdem AA. conss. a. 293
38
.
20. Item leges, qua poena calumniatores plectendi sunt, (P.) lib. Isentent. tit. De
calumniator.: calumniosus est, qui sciens prudensque per fraudem negotium alicui
comparat
39
.
21. Idem lib. V tit. de privatis et publicis iudiciis
40
: omnes calumniosi extra ordi-
nem pro qualitate admissi plectendi sunt
41
.
36 P.E. Huschke: auctor (Iurisprudentiae…, s. 850).
37 P.E. Huschke: solenniter (Iurisprudentiae…, s. 850).
38 Por. Diocl. et Maxim. C. 6.30.7 Quoniam sororem tuam prius defunctam esse proponis, quam cognosce-
ret, an afratre sibi aliquid hereditatis fuisset relictum, manifestum atque evidens est, antequam pro he-
rede gereret vel bonorum possessionem admiserit, defunctam successionem eam non potuisse ad heredes
suos transmittere. Pp. k. Mai. iralli AA. conss. a. 293 („Ponieważ twierdzisz, że twoja siostra zmarła
zanim jeszcze zdecydowała, czy chce pozostawić coś ze spadku swojemu bratu, nie budzi żadnych
wątpliwości prawnych, że zmarła nie mogła przekazać spadku swoim dziedzicom przed podjęciem się
zarządzania spadkiem bądź wystąpieniem oochronę posiadania majątku spadkowego. Wydano dnia
1 maja 293 roku wAdrianopolu za konsulatu Augustów” – tłum. własne).
39 P.S. 1.5.1. Calumniosus est qui sciens prudensque per fraudem negotium alicui comparat.
40 P.E. Huschke uzgadnia zP.S. 1.5.2 iproponuje Idem (eod.) lib et tit.: Et in privatis et in publicis iudiciis
(Iurisprudentiae…, s. 851). Jest to otyle uzasadnione, że piąty tytuł pierwszej księgi Sentencji Paulusa
to rzeczywiście De calumniatoribus. Z tej przyczyny fraza De privatis et publicis iudiciis nie została
zinterpretowana jako tytuł, ajako wskazanie tematyki.
41 Por. P.S. 1.5.2. Et in privatis et in publicis iudiciis omnes calumniosi extra ordinem pro qualitate admissi
plectuntur; Paul. D. 48.16.3 Et in privatis et in extraordinariis criminibus omnes calumniosi extra ordi-
nem pro qualitate admissi plectuntur.
201
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
2. Przekład polski
Opinia pewnego dawnego znawcy prawa
Rozdział VI
1. ZBożą pomocą, cóż należałoby rozważyć względem tego, kto twierdzi, że jest
czyimś dziedzicem bądź uważa, że powinien mu przypaść spadek po jakiejś osobie?
2. Igdyby na przykład chciał się procesować, najpierw powinien jasno wykazać,
że jest uprawniony do wystąpienia ze skargą. Agdy to wykaże, to, jak nakazuje
powaga prawa iustaw, musi oznaczyć rodzaj skargi, który pisemnie poświadczy. Po
zatwierdzeniu rodzaju skargi ipo upływie trzech dni niech, zgodnie zwymogami
ustaw, czwartego dnia jego przeciwnik odpowie, zachowując prawo repliki przy-
sługujące pozwanemu, które znajduje podstawę wprawie iustawach, jak również
uprawnienie do wniesienia skargi ztytułu wytoczenia niesprawiedliwego procesu.
Ajeśli okaże się, że ten, kto pozwał, skarżył niesprawiedliwie, to wniżej przytoczo-
nych konstytucjach wyjaśnia się, jaka jest kara za niesprawiedliwe wystąpienie ze
skargą. Jest przecież tak, że to powód powinien udowodnić, wjakim stopniu wystą-
pienie ze skargą pozostaje wjego interesie, iwykazać, że należą do niego wszystkie
rzeczy, których wydania się domaga.
3. Należy przede wszystkim znajwyższą starannością dopilnować tego, aby, jeśli
przeciwnik okaże jakiś dokument potwierdzający dokonanie darowizny, najpierw
wykazał, że pismo jest autentyczne. Jeśli to uczynił, awszystkie poszczególne rze-
czy, które darowano, zostały wymienione wtym właśnie akcie zgodnie zwymoga-
mi prawa, dokonana darowizna jest ważna, zarówno jeśli za życia miał te rzeczy
wswoim majątku, jak igdy przypadały mu ztytułu przysługującego mu prawa lub
władztwa, anawet jeśli odszedł ztego świata po zawiązaniu sporu. Poniżej przy-
toczone fragmenty objaśniają, jak iwjaki sposób powinieneś to wszystko ustalić
izBoską pomocą przychylić się do stanowiska przeciwnika procesowego lub się
mu sprzeciwić.
4. Gdyby zaś przeciwna strona wystąpiła ztwierdzeniem, że jakieś rzeczy zosta-
ły jej przyznane na mocy cesarskiego reskryptu lub nakazu, pozwany może ode-
przeć tego rodzaju przebiegłość wszelkimi sposobami, twierdząc, że Cesarz zawsze
pragnie zgodzić się ztym, co odpowiada prawu irozsądkowi. Ponieważ sprawa,
która nie znajduje podstawy wprawie, nie może zyskać tej podstawy od Cesarza
wskutek wydania wyroku przedwstępnego na rzecz kogoś innego, tak jak to poniżej
przedstawiono.
202
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
5. Jeśli zmarły nie dokonał poświadczenia sporu, skarga owydanie spadku nie
przechodzi na dziedzica. Zszóstego tytułu pierwszej księgi Sentencji Paulusa „Jeśli
żąda się spadku bądź czegoś innego.
5a. Kto domaga się spadku, ten powinien udowodnić, że spadek raczej należy
się jemu – czy to ztestamentu, czy to na podstawie dziedziczenia beztestamentowe-
go – niż temu, kto go posiada. Tak samo ztej samej księgi Sentencji Paulusa itego
samego tytułu „Jeśli żąda się spadku…” itd.
6. Ten, kto uważa, że ma prawo do rzeczy, może się ich domagać; tak jednak, aby
ciążyła na nim konieczność udowodnienia, że rzeczy te należą do niego. To samo
przeczytasz wtej samej księdze iwtytule czwartym.
7. Wskardze owydanie spadku uwzględnia się te rzeczy, które zmarły pozosta-
wił wchwili śmierci lub pożytki ze spadku, które po śmierci spadkodawcy powięk-
szyły spadek przed jego nabyciem. Ztej samej księgi itytułu „Jeśli żąda się spadku
bądź czegoś innego.
8. Wksiędze drugiej Sentencji Paulusa wtytule „Powództwo zkupna isprzeda-
ży”. Przeciwko wierzycielowi, który zbył przedmiot zastawu ręcznego lub powier-
niczego, dziedzicom dłużnika nie przysługuje żadna skarga, chyba że została ona
wniesiona przez testatora iprzeszła na nich po jego śmierci.
9. Wksiędze trzeciej Sentencji Paulusa wtytule „Ozapisach”: Po upływie dnia,
do którego musiał dożyć zapisobiorca, aby uzyskać prawo do zapisu, skarga, która
nie została wniesiona, nie przechodzi na dziedzica.
10. Podobnie otym, wjaki sposób powinna zostać dokonana darowizna. Ze
zbioru Hermogeniana, ztytułu „Odarowiznach między mężem iżoną”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Septymiusza Sabiniana:
Skoro zaiste twierdzisz, że trzecia część ztwojego majątku utrzymała się wtwo-
im posiadaniu, trzecia zaś wmocy tego, kto pozostawał pod twoją władzą, apozo-
stała część tytułem darowizny została wydana emancypowanemu, to zpunktu wi-
dzenia prawa nie ma żadnych wątpliwości, że postanowienie odnośnie do tego, kto
pozostaje wtwojej czcigodnej rodzinie, jest przecież nie tyle trwałą darowizną, co –
ściślej ujmując – wyrazem twojej ojcowskiej woli. Jasne jest też, że jeśli podarowałeś
wsposób ogólny trzecią część majątku, nie została ona skutecznie przeniesiona na
emancypowanego. Nie można bowiem podarować części majątku wsposób ogól-
ny, ponieważ pojedyncze rzeczy, których własność przenosi się przez ich wydanie,
mancypację lub pozorny proces przed pretorem (in iure cessio), powinny zostać
wyraźnie wymienione. Itak dalej.
11. Tak samo wtej samej księdze itytule: Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Au-
gustowie, do Kretiana Maksyma:
203
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Inie jest ważna sprzedaż całego majątku pod pozorem darowizny, aczkolwiek
dokonana darowizna poszczególnie wymienionych rzeczy będzie skuteczna itak
dalej. Wydano dnia 25 grudnia 294 roku za konsulatu Cesarzy.
12. Podobnie przeczytasz, że legat, który został pozostawiony wkodycylu, ale
nie wtestamencie, nie może być ważny. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Odaro-
wiznach między mężem iżoną”:
Ci sami Augustowie iCesarze do Aureliusza Altina (między innymi ina ten
temat): Legat nie może być ani odwołany, ani ustanowiony wkodycylu, jeśli nie
potwierdzono tego wtestamencie. Wydano dnia 25 grudnia 294 roku wNikomedii
za konsulatu Cesarzy.
13. Podobnie przeczytasz otym, jaką karą należy ukarać niesprawiedliwie skar-
żących. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Oniesprawiedliwie skarżących”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Kwintiana:
Lepiej, abyś raczej ty niż niesprawiedliwie skarżący przeciwnik, przeciwko
któremu szukasz unas pomocy, przystał na skargę, której powinieneś dać odpór
wsporze ztytułu opieki. Albowiem jeśli jesteś pewien, że on to czyni wcelu szy-
kany, z racji złożenia przez niego fałszywej przysięgi możesz żądać, by został on
zasądzony na zapłacenie ci dziesiątej części tego, czego pierwotnie się domagał, wy-
stępując zoszczerczą skargą. Wydano dnia 22 października.
14. Podobnie przeczytasz, wjaki sposób powód powinien udowodnić to, co
twierdzi, zamiast oczekiwać, że zostanie to uczynione przez pozwanego. Ze zbioru
Hermogeniana ztytułu „Ookazaniu”, Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augusto-
wie, do Aureliusza Diogenesa:
Zbyt wiele żądacie, domagając się, aby druga strona została zmuszona do przed-
stawienia dowodów, na podstawie których zostanie jej wytoczona sprawa sądowa.
Dlatego też wiedzcie, że powinniście przedstawić własne dowody na poparcie wa-
szego żądania, anie domagać się, aby zostały one przedstawione przez przeciwni-
ków przeciwko nim samym. Wydano dnia 1 maja roku 293 za konsulatu Augustów
iCesarzy.
15. Podobnie wtym samym zbiorze wtytule „Gdzie należy pozywać”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Flawiany (między innymi ina ten temat):
Namiestnik prowincji zatroszczy się oto, by cokolwiek, co należy do ciebie, zo-
stało ci zwrócone przez tych, co do których twierdzisz albo raczej udowodnisz, że
są twoimi dłużnikami. Wydano dnia 7 stycznia przez Augustów.
16. Tak samo wtym samym zbiorze, wtytule „Ośrodkach dowodowych”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Juliusza Pankracego (między innymi
ina ten temat):
204
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Przeto jeśli twój przeciwnik wystąpi ze skargą, uchybiając tego rodzaju termino-
wi, ity broń swojej sprawy, podnosząc raczej zarzut przedawnienia lub inny, mając
pewność zwycięstwa, skoro twój przeciwnik nie może przedstawić dowodów na to,
czego żąda. Wydano za piątego konsulatu Cesarza Dioklecjana iczwartego konsu-
latu Cesarza Maksymiana, Augustów, wroku 293.
17. Podobnie przeczytasz, że pismo, które według ustaw nie ma żadnej mocy,
nie powinno zostać zatwierdzone przez Cesarza. Wtym samym zbiorze, wtytule
Otestamentach”: Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza Se-
kundyna Opcjona (między innymi ina ten temat):
Nie godzi się, by pismo, które nie jest zgodne ani zwymogami prawa, ani ustaw,
zostało przez nas zatwierdzone, skoro przecież nie zwykliśmy stawiać wsytuacji
uprzywilejowanej występujących zżądaniem, nie bacząc na to, że ktoś inny na tym
ucierpi. Wydano dnia 26 października 294 roku wMarcjanopolu za konsulatu tych
Cesarzy.
18. Podobnie przeczytasz, wjaki sposób to, co posiadał powód, może przysługi-
wać jego dziedzicowi. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Odziedziczeniu”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza Asteriusa
42
(między innymi
ina ten temat):
Jeśli testament został opieczętowany wmyśl treści edyktu, to zgodnie zprawem
żądasz dóbr, które należały do twojego poprzednika prawnego wchwili jego śmier-
ci, ipozostałe. Wydano dnia 30 marca 294 roku wSirmium za konsulatu Cesarzy.
19. Podobnie wtym samym zbiorze wtytule „Oumowach iugodach”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Euzebiusza (między innymi ina ten
temat):
Nie budzi żadnych wątpliwości prawnych, że zanim zmarła nie złożyła oświad-
czenia onabyciu spadku, nie podjęła się zarządzania spadkiem albo nie wystąpiła
do pretora oochronę posiadania majątku spadkowego, nie mogła ona przekazać
42 Aureliusz Asterius jest adresatem trzech konstytucji znajdujących się wKodeksie Justyniańskim.
Wszystkie traktują oprawie spadkowym (C. 3.31.8; C. 6.59.4; C. 7.16.27). Wydaje się prawdopo-
dobne, że są to fragmenty jednego reskryptu, podzielone iwcielone do Kodeksu Justyniańskiego
jako oddzielne konstytucje. Wjednym ztłumaczeń Kodeksu (e Codex of Justinian. ANew Anno-
tated Translation with Parallel Latin and Greek Text. Based on aTranslation by Justice Fred H. Blume,
t.3, red. B.W. Frier, Cambridge 2016, s. 1835, przyp. 64) zaleca się odczytywać te konstytucje razem
zomawianym fragmentem Cons. VI.18. Asterius był prawdopodobnie współdziedzicem niejakiego
Arriana, którego status libertatis budził pewne wątpliwości, zgłoszone następnie cesarzom. Szerzej
opisuje tę sytuację S. Sciortino, analizując ostatnią zpodanych konstytucji – por. tegoż, La relazione
tra il κατὰ πόδας e le traduzioni di Taleleo dei rescritti latini del Codex, Annali del seminario giuridico
dell’Università degli Studi di Palermo 2013, t. 56, s. 129–131.
205
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
spadku swoim dziedzicom. Wydano dnia 20 lutego 293 roku za konsulatu tych sa-
mych Augustów.
20. Podobnie wksiędze pierwszej Sentencji Paulusa wtytule „Oniesprawiedli-
wie skarżących” przeczytasz, jaką karę należy wymierzać niesprawiedliwie skarżą-
cym: Niesprawiedliwie skarżącym jest ten, kto, mając świadomość iwiedzę, nie-
uczciwie wytacza komuś proces.
21. Tak samo w<tej samej> księdze wpiątym tytule na temat publicznych ipry-
watnych postępowań sądowych: Wszystkich niesprawiedliwie skarżących powinno
się karać stosownie do ich przewin wpostępowaniu nadzwyczajnym.
3. Komentarz
Punktem wyjścia dla rozważań prowadzonych w rozdziale VI jest wytoczenie po-
wództwa o wydanie spadku lub jego części. W centrum uwagi stoi więc pochodne
nabycie praw, przy czym w wywodach znawcy prawa pojawia się zwłaszcza proble-
matyka dziedziczenia i darowizny.
Na początku swoich rozważań vetus iurisconsultus skupia się na wyłożeniu
aspektów formalnych (Cons. VI.2). Objaśnia, że powód powinien wykazać swo-
ją legitymację procesową (personam habere legitimam)
43
, oznaczyć rodzaj skargi
(genus actionis edere) oraz pisemnie ją poświadczyć (manu sua subscribat). Autor
wspomina również otrzydniowym terminie odpowiedzi
44
, przy czym ze względu
43 Zagadnienie legitymacji procesowej pojawia się wrozważaniach znawcy prawa również wCons. III.1,
III.13 oraz Cons. V.2. Podobnie jak tutaj, winnych rozdziałach także jest to element otwierający nar-
rację.
44 Problematyczne jest ustalenie znaczenia tej regulacji. G. Zanon wskazuje na podobne rozwiązanie
znajdujące się wLex Romana Burgundionum XI.1. We fragmencie tym jest mowa otrzydniowym
terminie peremptoryjnym na sformułowanie przez powoda editio actionis – dokumentu wformie
pisemnej, który ma być dostarczony pozwanemu przed stawieniem się wsądzie. WLex Romana Bur-
gundionum XI.1 brak jednak jakiegokolwiek obowiązku odpowiedzi nałożonego na pozwanego. Moż-
na zatem zastanawiać się, czy również wkomentowanym fragmencie trzydniowego terminu nie nale-
żałoby odnieść do powinnego zachowania powoda. Przekonuje jednak zapatrywanie przedstawione
przez G. Zanon, według której omawiany termin dotyczy uprawnienia pozwanego do odpowiedzi
na skargę po uznaniu powództwa przez urzędnika. Upływ terminu jest bowiem liczony właśnie od
dokonania tej czynności prawnej (zob. Indicazioni…, s. 156–157, przyp. 105). Problematyczna jest
ponadto sama komputacja. Vetus iurisconsultus wskazuje czwarty dzień jako termin odpowiedzi dla
pozwanego (quarto die respondeat adversarius suus). Termin można by więc liczyć jako czwarty, włą-
czając dzień dokonania czynności prawnej, albo też – odliczając dzień dokonania samej czynności
prawnej – jako trzeci. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż wzmianka oeditio actionis pojawia
się wostatnim zdaniu piątego rozdziału Consultationis, co sugerować może zapowiedź poruszenia tej
206
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
na potencjalną wieloznaczność używanych wtekście terminów, możliwe jest przy-
jęcie założenia, iż fraza respondeat adversarius suus […] responsionibus salvis pul-
sato dotyczy albo repliki pozwanego na wniesioną przeciwko niemu skargę, albo
też odpowiedzi powoda na już złożoną replikę pozwanego. Wtłumaczeniu opo-
wiedziano się za pierwszą interpretacją – dzięki temu określenie adversarius jest
rozumiane wcałym tekście jednolicie iwskazuje na osobę pozwanego
45
.
Cons. VI.3 uzupełnia analizowany przez znawcę prawa kazus oelement daro-
wizny, której przedmiot nabył adversarius. Autor tekstu twierdzi, że jeśli osoba ta
okaże dokument potwierdzający dokonanie darowizny, którego autentyczność nie
będzie budziła wątpliwości, aponadto czynność prawna czyni zadość wymogom
formalnym (tj. wszystkie darowane rzeczy zostały imiennie wymienione wtreści
aktu
46
), dokonaną darowiznę należy uznać za ważną, oile podmiot „za życia miał
te rzeczy wswoim majątku albo przypadały mu ztytułu jego prawa lub władztwa,
albo jeśli po zawiązaniu sporu odszedł ztego świata” (et si eas, dum vixit, in bo-
nis suis habuit, aut eius iuri vel dominio competebant, aut si lite contestata de hac
luce migraverit). Części składowe tej wypowiedzi potwierdzają, że darowizna mo-
gła przyjmować różne postaci ipolegać np. na przeniesieniu własności lub inne-
go prawa rzeczowego, na zwolnieniu obdarowanego zzobowiązania, bądź też na
przelewie wierzytelności
47
. Ten ostatni pozostaje ściśle związany ze wspomnianym
wźródle momentem litis contestatio. Dopiero bowiem od chwili zawiązania sporu
między obdarowanym-cesjonariuszem adłużnikiem cedenta-darczyńcy czynność
prawna stawałaby się pełnoprawną darowizną. Wtakiej sytuacji cesjonariusz miał
pozycję zastępcy procesowego, który w razie wygrania procesu mógł zatrzymać
dla siebie przedmiot sporu (procurator in rem suam). Do momentu litis contesta-
tio to cedent pozostawał bowiem wierzycielem swojego dłużnika. Mógł zatem sam
problematyki wrozdziale VI. Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 155, przyp. 103 iJ. Kulawiak-Cyrankowska,
B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V, s. 263,
265, 269–270.
45 Gdyby przyjąć drugą z przedstawionych interpretacji, termin adversarius występujący wtym frag-
mencie tekstu należałoby odnieść do powoda, który ma odpowiedzieć pozwanemu (dat. pulsato) –
tak Consulta…, red. A. Vargas Valencia, s. 15, przyp. 109; G. Zanon, Indicazioni…, s. 158, przyp. 108.
Więcej na temat stosowanej przez autora terminologii itrudności interpretacyjnych znią związanych
wdalszej części komentarza.
46 Niewykluczone, że chodziło wtym przypadku odonatio omnium bonorum, októrej mowa wCons.
VI.11, gdzie objaśnia się, że wymogiem ważności takiej czynności prawnej jest imienne wymienienie
wszystkich rzeczy wchodzących wskład darowizny.
47 Zob. np. R. Zimmermann, e Law of Obligations. Roman Foundations of the Civilian Tradition, Cape
Town–Wetton–Johannesburg 1996, s. 479.
207
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
dokonać znim zawiązania sporu, przyjąć świadczenie lub też zwolnić dłużnika
zzobowiązania.
Ponieważ jednak nie jest pewne, do kogo należy odnieść frazę de hac luce mi-
graverit, rozważania anonimowego znawcy prawa mogą – przynajmniej wteorii –
dotyczyć śmierci zarówno darczyńcy, jak iobdarowanego. Chociaż każda zhipotez
wymaga wyobrażenia sobie innych stanów faktyczno-prawnych, każda znich wska-
zuje wistocie na dwie strony tego samego medalu: bez względu na to, czy podstawą
nabycia prawa do przedmiotu darowizny dokonanej przez darczyńcę byłaby sama
darowizna, czy dziedziczenie, kluczowym momentem jest tutaj litis contestatio. Na
przykładzie przelewu wierzytelności: śmierć darczyńcy-cedenta przed zawiązaniem
sporu między obdarowanym-cesjonariuszem adłużnikiem cedenta powodowałaby
wygaśnięcie pełnomocnictwa procesowego udzielonego obdarowanemu. Nie mógł-
by on wówczas uczestniczyć wsporze izatrzymać rzeczy dla siebie
48
. Zdrugiej stro-
ny prawo do skargi przechodziłoby na dziedziców obdarowanego-cesjonariusza
dopiero po dokonaniu poświadczenia sporu lub też po uzyskaniu od cesarza tożsa-
mego wskutkach przywileju, określanego wźródłach jako ius contestationis
49
.
Nie można jednak wykluczyć, że wydarzenia opisane wCons. VI.3 nie stano-
wią kontynuacji narracji prowadzonej wCons. VI.2, ale dotyczą sytuacji odrębnej.
Termin adversarius oznaczałby wówczas powoda imógłby wskazywać bądź na ob-
darowanego, bądź też na jego spadkobiercę, którzy domagaliby się od spadkobier-
cy darczyńcy wydania rzeczy będących przedmiotem darowizny. Wtakiej sytuacji
spadkobierca obdarowanego, poza obowiązkiem wykazania, że dokonana darowi-
zna była ważna, musiałby dodatkowo wskazać podstawę dziedziczenia. Wreszcie,
nie można wykluczyć, że anonimowy znawca prawa nie opisuje dwóch stron sporu
48 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 159, przyp. 110. Szerzej na temat instytucji W. Rozwadowski, Przelew
wierzytelności wprawie rzymskim, Poznań 1969; tenże, Studi sul trasferimento dei crediti in diritto
romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano “Vittorio Scialoja” 1973, nr 15, s. 11–170.
49 Regulacja ta została zniesiona dopiero przez cesarza Justyniana. C. 8.53.33 Iust. A. Menae pp. Illam
subtilem observationem amputamus, per quam donationis titulo cessiones actionum accipientes non
aliter eas suis transmittere heredibus poterant, nisi litem ex his contestati essent vel ius contestationis
divino rescripto meruissent. nam sicut venditionis titulo cessas actiones etiam ante litis contestationem
ad heredes transmitti permittitur, simili modo et donatas ad eos transferri volumus, licet nulla contesta-
tio vel facta vel petita sit. a. 528 D. k. Iun. Constantinopoli dn. Iustiniano A. pp. II cons. („Znosimy tę
formalistyczną zasadę, zgodnie zktórą ci, którzy otrzymują wdarze cesję wierzytelności, nie mogą
ich przekazać swoim spadkobiercom, jeśli nie dokonali wcześniej poświadczenia sporu lub nie uzy-
skali prawa poświadczenia sporu [ius contestationis] na mocy cesarskiego reskryptu. Tak bowiem, jak
dozwala się przenieść na spadkobierców uprawnienia scedowane tytułem sprzedaży jeszcze przed
poświadczeniem sporu, tak też pragniemy, aby przechodziły na nich również uprawnienia stanowiące
przedmiot darowizny, nawet jeśli poświadczenie sporu ani nie miało miejsca, ani się onie nie ubiega-
no” – tłum. własne). Zob. też W. Rozwadowski, Przelew wierzytelności…, s. 115–117.
208
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
występujących z odmiennymi żądaniami, lecz przedstawia potencjalną sytuację
powoda domagającego się wydania rzeczy, który swoje żądania mógłby oprzeć
na różnych podstawach. Vetus iurisconsultus najpierw opisywałby więc sytuację,
wktórej powód twierdziłby, że jest dziedzicem i domagałby się wydania spadku
(Cons. VI.1 i2), anastępnie proces, wktórym powód żądałby rzeczy wchodzących
wskład spadku, wywodząc prawo do nich zdokonanej na jego rzecz darowizny
(Cons. VI.3).
Odrębnego omówienia wymaga kwestia adresata, do którego została skierowana
wypowiedź znawcy prawa. Istnieją argumenty na rzecz tezy, iż adresatem rozdziału
VI był biskup sprawujący funkcję sędziego wramach sądownictwa polubownego
za pozwoleniem cesarza. Przede wszystkim rozdział VI otwiera wpleciona wformę
pytania invocatio Dei,
podobnie jak wrozdziałach IV iV
50
. Początek ten, różniący
się znacznie od rozpoczęcia pierwszych trzech rozdziałów, według C.A. Canna-
ty wskazuje na to, że adresatem rozdziałów IV, V oraz VI był biskup sprawujący
funkcję sędziego w ramach sądownictwa polubownego za pozwoleniem cesarza
(episcopalis audientia
51
), który – jak można przypuszczać po przystępnym spo-
sobie prowadzenia rozważań – prawdopodobnie nie był wykształconym prawni-
kiem
52
. Hipotezę tę przyjęto przy przygotowaniu przekładu również ze względu na
to, że zapewnia spójność narracji (jedynie niniejsze założenie gwarantuje, że użyty
50 Por. Cons. IV.1 In nomine Dei […]; Cons. V.1 In Dei nomine […].
51 Na ten temat powstała bardzo bogata literatura, zob. np.: G. Crifò, Aproposito di Episcopalis audien-
tia, w: Institutions, société et vie politique dans l’empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table
ronde autour de l’œuvre d’André Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin,
Y. Duval, C. Lepelley, L. Pietri, Rome 1992, s. 397–410; I. Cremades Ugarte, Derecho romano, co-
munidad cristiana y episcopalis audientia, Seminarios complutenses de derecho romano 1996, t. 8,
s.99–138; P. Maymó Capdevila, La episcopalis audientia durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional La Hispania
de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997, s. 165–170; O. Huck, Apropos de C
1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis audientia constantinienne, Ze-
itschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 2003, t. 120, s. 78–105;
A.J.B. Sirks, e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internationale inter-
disciplinaire 2013, nr 65, s. 79–88; S. Puliatti, L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016,
t. 40, s. 299–330; F. Cuena Boy, La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el apóstata, Studia
et documenta historiae et iuris 2016, t. 82, s. 117–175; tenże, Juliano el apóstata y la episcopalis au-
dientia, Vergentis 2017, t. 4, s. 57–76; M. Wojtczak, Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej
starożytności – wposzukiwaniu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku
Starożytności. Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15, s. 121–147; tejże, Audientia sacerdotalis? – Remarks
on the Legal Nature of Dispute Resolution by Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes
Christentum / Journal of Ancient Christianity 2021, t. 25, nr 1, s. 108–149.
52 C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 244–245. Teorii tej wydaje się sprzyjać także P. Chmiel (Consul-
tatio…, s. 158). Inną hipotezę stawia H.U. Kantorowicz, któremu rozdziały IV–VI przywodzą na
myśl wywód na temat podstawowych reguł prawnych skierowanych do ucznia – M.C. Conrat, H.U.
209
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
wCons. VI.2–3 termin adversarius będzie rozumiany jednolicie, dzięki czemu uni-
ka się sytuacji, wktórej mówiący zwracałby się do tej samej osoby wróżny sposób,
oczym dalej) oraz odpowiada instruktywnemu tonowi początkowych fragmentów
(np. Cons.VI.1 quid tractari debeat; Cons. VI.2 Illud praecipue summa cum cautela
observari oportet).
Decyzja ta zdeterminowała jednak kilka translatorskich wyborów. Po pierw-
sze, fragment quid tractari debeat adversus eum, qui se heredem dicit alicuius […]?
(Cons. VI.1) przetłumaczono jako „cóż należałoby rozważyć względem tego, który
twierdzi, że jest czyimś dziedzicem […]?”, ponieważ tylko taki przekład wskazuje
na zachowanie obiektywizmu sędziowskiego. Kolejno przyjęto również, że fraza po-
jawiająca się wostatnim zdaniu Cons.VI.3, tj. defensare vel adversario divinitatis au-
xilio resistere debeas, opisuje aktywności sędziego (hipotezę tę wspiera, rzecz jasna,
wzmianka ocharakterze religijnym). Interpretacja przytoczonego fragmentu przy-
sparza więcej jeszcze trudności, spowodowanych nie tylko koniecznością dookre-
ślenia adresata, lecz także wyboru lekcji tekstu. Przyjęta wniniejszym opracowaniu
za P.E. Huschkem wersja defensare, tłumaczona jako „przychylić się”, stanowi udane
narracyjnie przeciwieństwo użytego chwilę później terminu resistere– „sprzeciwić
się”. Przy zastosowaniu takiej interpretacji sytuacja procesowa jest więc typowa.
Sędzia staje przed koniecznością oceny żądań powoda, które może albo uznać za
słuszne, albo też niezasługujące na aprobatę. Wtym drugim przypadku otwiera się
hipotetyczna możliwość wystąpienia przez pozwanego ze skargą ztytułu wytocze-
nia niesprawiedliwego procesu, októrej vetus iurisconsultus wspomina już na po-
czątku swoich wywodów (Cons. VI.2). Nieco inaczej sprawa przedstawia się, gdyby
przyjąć lekcję defensori zaproponowaną przez A. Schultinga
53
. Również wtakim
wypadku można utrzymać interpretację, zgodnie zktórą adresatem wywodu jury-
sty jest sędzia. Ostatnie zdanie Cons. VI.3 odnosiłoby się wówczas do dwóch stron
sporu. Wątpliwości budzi jednak oznaczenie ich jako defensor iadversarius. Nie
są to bowiem terminy typowe dla określenia pozwanego ipowoda. Poza tym zbyt
jednostronne wydawać się może kierowanie do sędziego zalecenia, by sprzeciwiał
się stanowisku jednej ze stron sporu, zwłaszcza że nie wspomina się omożliwości
przychylenia się do twierdzeń jej przeciwnika.
Niemniej wywód jurysty zawarty wCons. VI.1–VI.3 można interpretować ina-
czej ipotraktować jako instrukcję dla pozwanego, jak ma postępować wwytoczonym
Kantorowicz, III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvollendet hinterlassene Arbeit, Zeit-
schri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1913, t. 34, nr 1, s. 49.
53 Iurisprudentia…, s. 818.
210
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
przeciwko niemu sporze
54
. Interpretację tę potencjalnie wspiera już sam incipit roz-
działu VI (quid tractari debeat adversus eum), jeśli tłumaczyć go jako „cóż należałoby
rozważyć przeciwko temu”. Wyraźnie zarysowuje się zatem opozycja wobec stanowi-
ska uczestnika procesu występującego zżądaniem wydania rzeczy. Odnotować przy
tym należy, że wszystkie przytaczane przez znawcę prawa wymagania wCons. VI.2
iVI.3 dotyczą właśnie powoda imają niejako stawiać tamę wysuwanym przez nie-
go żądaniom. Rozumowanie to znajduje oparcie wużytym wostatnim zdaniu Cons.
VI.3 terminie adversarius, oznaczającym przeciwnika, który to termin może służyć za
oznaczenie powoda
55
. Wtakiej sytuacji fragment defensare vel adversario divinitatis
auxilio resistere debeas należałoby jednak rozumieć inaczej iuznać, iż termin defensa-
re oznaczałby „oddalać, odpierać, bronić się”, awięc byłby synonimiczny do pojęcia
resistere. Interpretacja ta utrzymuje się także wrazie przychylenia się do lekcji defen-
sori proponowanej przez A. Schultinga. Wszczególności dlatego, że bardziej praw-
dopodobne jest, iż defensor służy za określenie pełnomocnika powoda („jak iwjaki
sposób powinieneś to wszystko ustalić izBoską pomocą sprzeciwić się stanowisku
obrońcy [pełnomocnika] lub przeciwnika procesowego”)
56
. Chodziłoby zatem ood-
parcie żądań samego powoda (przeciwnika procesowego) lub występującego wjego
imieniu pełnomocnika. Słabym punktem tej hipotezy jest jednak fakt, że wymagałaby
ona przyjęcia, iż vetus iurisconsultus czasem zwraca się do pozwanego bezpośrednio
(Cons. VI.3 debeas), czasami bezosobowo (Cons. VI.1 quid tractari debeat; Cons. VI.2
observari oportet), aniekiedy opisuje jego aktywności wtrzeciej osobie liczby poje-
dynczej (Cons.VI.2 quarto die respondeat adversarius suus)
57
.
Wśród omawianych przez znawcę prawa zagadnień na pierwszy plan wysu-
wa się problematyka dziedziczenia skargi oraz składu spadku (Cons. VI.5, VI.7,
VI.8, VI.9, VI.18). Ponadto jurysta podejmuje zagadnienie ważności legatu (Cons.
54 Tak G. Zanon, Indicazioni…, s. 154–155. Zdaniem autorki chodzi oprzyjęcie strategii procesowej
przeciwko temu, kto twierdzi, że ma prawo do spadku po jakiejś osobie.
55 G. Zanon uważa, że termin adversarius niekiedy odnosi się do powoda, aniekiedy do pozwanego (In-
dicazioni…, s. 158, przyp. 108). Również A. Vargas Valencia termin adversarius występujący wCons.
VI.2 odnosi do powoda (Consulta…, s. 15, przyp. 109).
56 Tak wEl dictamen…, s. 81 iConsulta…, s. 16, przyp. 119.
57 Wspomnieć należy, że jeszcze inną lekcję tekstu proponuje P. Krüger, przyjmując wersję defensore
(Collectio librorum…, t. 2, s. 210). Trudno jednak znaleźć przekonujący argument na rzecz takiego
rozwiązania. Przyjęcie terminu defensore wablatiwie nie koresponduje bowiem zinnymi formami
gramatycznymi występującymi wzdaniu, w szczególności z czasownikiem resistere ifrazą vel ad-
versario. Lekcję defensore przyjmują również G. Zanon (Consultatio…, s. 56), J.M. Blanch Nougués
(Eldictamen…, s. 80) oraz A. Vargas Valencia (Consulta…, s. 16). Autorzy tłumaczeń na język hi-
szpański wskazują jednak, że wersja A. Schultinga wydaje się bardziej poprawna itłumaczą omawiany
fragment zjej uwzględnieniem.
211
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
VI.12), atakże sposobów nabycia spadku (Cons. VI.19). Wszystkie wymienione
fragmenty są cytatami zSentencji Paulusa lub ze zbioru Hermogeniana.
Przytoczone przez znawcę prawa źródła zjednej strony wskazują na wymogi, któ-
re muszą być spełnione, by skarga przeszła na spadkobierców uczestnika procesu,
azdrugiej określają, jakie rzeczy wchodzą wskład spadku. Następstwo procesowe
obarczone było przy tym pewnymi ograniczeniami. Prezentując regulację dotyczącą
dziedziczenia skargi owydanie spadku, jurysta przytacza wCons. VI.5 ustęp zSen-
tencji Paulusa (P.S. 1.13b.4), zgodnie zktórym skarga ta przechodzi na dziedzica tyl-
ko wówczas, gdy zmarły dokonał litis contestationis. Podobnie dziedziczenie skargi
przysługującej dłużnikowi przeciwko wierzycielowi, który zbył przedmiot zastawu,
było możliwe tylko, gdy skarga została wniesiona wcześniej przez testatora (Cons.
VI.8 = P.S. 2.17.15). Skarga owykonanie zapisu również nie przechodziła na dziedzica
(Cons. VI.9 = P.S. 3.6.3), jeżeli nie została wniesiona przez zapisobiorcę po upływie
dnia, do którego musiał on dożyć, by uzyskać prawo do zapisu (dies legati cedens).
Wszystkie cytowane ustępy objaśniają więc, że wniesienie skargi przez uprawnionego
stanowiło warunek konieczny nabycia jej przez jego spadkobierców. W przypadku
dziedziczenia skargi owydanie spadku niezbędne było także zawiązanie sporu.
Ponadto wśród przywoływanych przez dawnego znawcę prawa źródeł znajduje
się fragment konstytucji cesarskiej włączonej do zbioru Hermogeniana dotyczący
ważności legatu. Vetus iurisconsultus przypomina tam, że legat nie może być ani
ustanowiony, ani odwołany wkodycylu, jeżeli nie potwierdzono go wtestamencie
58
.
Za pośrednictwem przytoczonego wCons. VI.19 fragmentu konstytucji cesar-
skiej ze zbioru Hermogeniana autor tekstu przypomina otrzech sposobach nabycia
spadku: złożeniu oświadczenia onabyciu spadku (cretio), podjęciu się zarządza-
nia spadkiem (pro herede gestio) oraz wystąpieniu do pretora oochronę posiadania
majątku spadkowego (bonorum possessio)
59
. Wiadomo, że odnoszą się do dziedzica
58 Por. G. 2.270a Item legatum codicillis relictum non aliter valet, quam si atestatore conrmati fuerint, id
est nisi in testamento caverit is testator, ut quidquid in codicillis scripserit, id ratum sit; deicommissum
vero etiam non conrmatis codicillis relinqui potest („Podobnie legat pozostawiony wkodycylu jest
ważny tylko wtedy, gdy kodycyl zostanie zatwierdzony przez testatora, azatem pod warunkiem, że
testator zastrzegł wtestamencie, iż wszystkie postanowienia zawarte wkodycylu będą ważne. Fidei-
komis zaś może być pozostawiony także wkodycylu” – tłum. własne). Na ten temat szerzej E. Loska,
Legat wprawie rzymskim, Zeszyty Prawnicze 2003, t. 3, nr 1, s. 69–92.
59 Por. G. 2.167 At is, qui sine cretione heres institutus sit aut qui ab intestato legitimo iure ad hereditatem
uocatur, potest aut cernendo aut pro herede gerendo uel etiam nuda uoluntate suscipiendae hereditatis
heres eri: eique liberum est, quocumque tempore uoluerit, adire hereditatem; sed solet praetor postu-
lantibus hereditariis creditoribus tempus constituere, intra quod, si uelit, adeat hereditatem, si minus,
ut liceat creditoribus bona defuncti uendere („Ten zaś, kto jest ustanowiony spadkobiercą bez [upraw-
nienia do] oświadczenia się, albo ten, kto jest powołany do spadku beztestamentowo zgodnie zpra-
wem ustawowym, może stać się spadkobiercą albo przez oświadczenie się, albo przez działanie za
212
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
określanego jako zewnętrzny lub też postronny (extraneus heres), który nie podle-
gał władzy spadkodawcy
60
, co może sugerować, że spadkobiercy powoda lub po-
zwanego – możliwie, że występujący wsporze opisanym wCons. VI.1–3 – mogli
być właśnie dziedzicami zewnętrznymi.
Gdy idzie oskład spadku, jurysta przytacza fragment zSentencji Paulusa, zgodnie
zktórym wprzypadku dziedziczenia skargi owydanie spadku na dziedzica przecho-
dzą rzeczy, które zmarły pozostawił wchwili śmierci lub pożytki ze spadku, które po
śmierci spadkodawcy powiększyły spadek przed jego nabyciem (Cons.VI.7 = P.S.
1.13b.1). Podobnie wrazie dziedziczenia na podstawie testamentu na dziedzica prze-
chodzą dobra, które należały do poprzednika prawnego wchwili jego śmierci, pod
warunkiem jednak, że testament został opieczętowany wmyśl edyktu (Cons. VI.18)
61
.
Istotne wkontekście ustalenia składu spadku jest uwzględnienie innych rozpo-
rządzeń majątkiem czynionych przez spadkodawcę za życia. Dlatego też rozpatry-
wany przez znawcę prawa problem prawny komplikuje ocena ważności dokonanej
darowizny (Cons. VI.3). Prawnik stwierdza, że strona sporu powinna przedstawić
dokument poświadczający dokonanie czynności prawnej (scriptura donationis
62
),
jak również udowodnić jego autentyczność, awśród wymogów ważności tej czyn-
ności wskazuje wymienienie poszczególnych składników darowizny
63
. Powraca do
tego także wCons. VI.10 oraz 11, gdzie autor przytacza konstytucje zkompilacji
Hermogeniana
64
. W pierwszym z powołanych reskryptów cesarzy Dioklecjana
spadkobiercę, albo nawet poprzez samo [objawienie] woli przyjęcia spadku. Ima on swobodę objęcia
spadku, wjakimkolwiek by czasie zechciał. Jednakże na prośbę wierzycieli spadkowych pretor określa
zwykle czas, wjakim winien, jeśli zechce, objąć spadek; gdyby nie [objął], żeby wolno było wierzycie-
lom sprzedać majątek zmarłego” – tłum. Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz,
oprac. J. Rezler, Warszawa 1982, s. 189–191.
60 Sui heredes spadek nabywali bowiem ipso iure zchwilą śmierci spadkodawcy, bez potrzeby dokony-
wania jakichkolwiek czynności. Jeżeli zatem extraneus heres nie nabył przed śmiercią spadku na jeden
zwyżej wskazanych sposobów, spadek ten nie mógł zostać następnie przekazany jego dziedzicom.
Zob. np. G. 2.161–173; I. 2.19.3–5.
61 Prawdopodobnie mowa tu oEdictum Salvianum, który wymagał opatrzenia testamentu pieczęciami
siedmiu świadków – tak też A. Vargas Valencia, Consulta…, s. 21, przyp. 158. Zob. też. G. 2.119, 147;
Tit. Ulp. 28.6.
62 WCons. VI.3 pojawia się także termin municentia, który według G. Zanon (Indicazioni…, s. 159,
przyp. 109) wskazuje na to samo co scriptura donationis lub instrumentum, quo contine[n?]tur muni-
centia – zwrot ten pojawia się wC.. 8.12.8.1.
63 Por. też F.V. 263; C.. 8.12.1.2. Interpr. (= Brev. Alar. 8.5.1.2. Interpr.).
64 Na ten temat np. A. Cenderelli, Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965; S. Connolly, Lives
Behind the Law. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington 2010; S. Corcoran, e Gre-
gorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges de l’École française de Rome – An-
tiquité 2013, t. 125, nr 2, s. 285–304.
213
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
iMaksymiana skierowanym do Septymiusza Sabiniana
65
opisuje się przypadek ojca,
który podzielił swój majątek na trzy równe części, przy czym jedną znich zatrzy-
mał dla siebie, drugą przekazał temu, kto był pod jego władzą, zaś trzecią przekazał
wdrodze darowizny emancypowanemu synowi. Rozważając charakter pierwszej
czynności prawnej, znawca prawa nie uznaje jej za darowiznę (perpetua donatio
66
),
ale raczej za wyraz ojcowskiej woli (destinatio voluntatis)
67
. Co do drugiej stwierdza
natomiast, że ojciec, dokonując ogólnej darowizny bez wymienienia poszczegól-
nych przedmiotów, nie wywołał żadnych skutków prawnych. Wdrugim reskrypcie
(Cons. VI.11) wyraźnie stwierdza się zkolei, że chociaż sprzedaż pod pozorem da-
rowizny będzie nieważna, to sama czynność dysymulowana wywoła skutki prawne,
oile tylko poszczególne składniki darowizny zostaną wyraźnie wymienione.
Zwraca uwagę, że jurysta wzasadzie wżaden sposób nie odwołuje się do posta-
nowień reformy Konstantyna z316 lub 323 r.
68
, znacznie zmieniającej dotychczaso-
we regulacje wzakresie dokonywania darowizn. Wprawie klasycznym darowizna
była wyłącznie podstawą prawną dla dokonania przysporzenia majątkowego; nato-
miast Konstantyn uczynił zniej formalny akt prawny ocharakterze zobowiązująco-
-rozporządzającym, skutkujący natychmiastowym przeniesieniem własności. Na
ważne iskuteczne dokonanie tej czynności składały się trzy elementy. Po pierwsze,
darowizna musiała zostać odnotowana wdokumencie sporządzonym przy świad-
kach izawierającym dane darczyńcy oraz wskazującym przedmiot darowizny, jak
również tytuł prawny darczyńcy do rzeczy. Kolejno akt ten musiał obejmować
65 Konstytucja zachowała się także częściowo (tj. do słowa pervenisse) wC. 8.53.11.pr.
66 P.E. Huschke (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 10) oraz G. Zanon (Indicazioni…, s. 168) proponu-
ją wtym miejscu wersję perfecta donatio, zgodnie z przekazem zachowanym wC. 8.53.11.pr. Tego
rodzaju kolokacja znajduje też poświadczenie wźródłach, zarówno jurysprudencyjnych (zob. np.
Ulp.D. 24.1.5.pr.; Paul. D. 39.5.24.pr.; Scaev. D. 39.5.35.2), jak icesarskich (ito wszczególności tych
samych cesarzy; zob. np. Diocl. et Maxim. C. 4.6.6; 4.6.7; 4.38.3; 5.3.9; 7.27.3; 8.53.11.1; 8.54.4). Por.
też G.G. Archi, La donazione. Corso di diritto romano, Milano 1960.
67 Zob. też G. Zanon, Indicazioni…, s. 167–168. Darowizna nie mogła dojść do skutku, ponieważ ob-
darowany pozostawał pod władzą ojca. A. Vargas Valencia twierdzi przy tym, że czynność taka wy-
woła skutki prawne nie jako darowizna, lecz jako postanowienie testamentowe, Consulta…, s. 18,
przyp.132.
68 Na temat datacji G.G. Archi, La donazione…, s. 230. Wśród przyczyn reformy badacze dopatrują się
głównie motywów religijnych lub podatkowych. Za pierwszą interpretacją opowiada się np. R. Zim-
mermann, e Law of Obligations, passim. Za drugą np. G.G. Archi, Indirizzi e problemi del sistema
contrattuale nella legislazione da Costantino aGiustiniano, w: Scritti di diritto romano in onore di Con-
tardo Ferrini, red. G.G. Archi, Milano 1946, s. 674, przyp. 2. Por. tenże, La donazione…, s. 253–254.
Wpolskiej literaturze na temat pobudek ustawodawstwa Konstantyna pisał ostatnio B. Zalewski, Hu-
manitas wustawodawstwie Konstantyna Wielkiego. Religia – polityka – prawo, Lublin 2021.
214
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
wydanie rzeczy wobecności świadków
69
iwreszcie – zostać ocjalnie zarejestrowa-
ny
70
. Wymogi te miały bez wątpienia na celu zapewnienie pewności prawnej wobro-
cie, pozwalając choćby uniknąć potencjalnych trudności dowodowych. Wpraktyce
musiały być jednak raczej dokuczliwe
71
. W ramach darowizn między rodzicami
a dziećmi (C.. 8.12.4
72
) czy przedmałżeńskich (C.. 3.5.2) łagodził je nawet
sam Konstantyn
73
. Co do zasady jednak, jak podkreśla E. Levy, cesarze regularnie
akcentowali konieczność przestrzegania postanowień reformy, azwłaszcza dwóch
ostatnich, jako że wydaje się, iż sporządzanie dokumentu poświadczającego doko-
nanie darowizny itak było wpowszechnym użyciu
74
, aKonstantyn jedynie nadał
69 Wtym kontekście używa się zwrotu advocata vicinitate omnibusque arbitris (F.V. 249.6; wC..8.12.1.2
[= Brev. Alar. 8.5.1.2] arbitris adhibitis), który należy chyba rozumieć możliwie szeroko. Wtym gro-
nie znajdują się zatem sąsiedzi, osoby zbliskiego otoczenia, ale iinni właściwi świadkowie mogą-
cy poświadczyć dokonanie czynności prawnej (FV. 249.6 quorum post de uti liceat; C..8.12.1.1
[= Brev. Alar. 8.5.1.2] quorum postea de probabitur). Wymóg ten musiał być spełniony także przy za-
wieraniu kontraktu kupna–sprzedaży, przy czym wtym kontekście podkreśla się aspekt zaświadcze-
nia oprawie właściciela do rzeczy (F.V. 35.4; C.. 3.1.2.1 [= Brev. Alar. 3.1.2.1] certa et vera proprietas
avicinis demonstretur). Na ten temat zob. A. Palma, Donazione e vendita „advocata vicinitate” nella
legislazione costantiniana, Index 1992, nr 20, s. 477–503; J.L. Zamora Manzano, Cautelas legales sobre
la transmisión de la propiedad en el derecho postclásico: las formalidades por el testimonio de los vecinos
y la „insinuatio, Revue internationale des droits de l’antiquité 2010, t. 57, s. 487–519.
70 Por. F.V. 249. Przekaz zmodykacjami zachował się także wC.. 8.12.1 oraz C. 8.53.25. Por. też Brev.
Alar. 8.5.1. Na ten temat np.: E. Levy, West Roman Vulgar Law. e Law of Property, Philadelphia 1951,
s. 138–142; G.G. Archi, La donazione…, s. 225–252; R. Zimmermann, e Law of Obligations…,
s. 491–494; S. Tarozzi, Ricerche in tema di registrazione e certicazione del documento nel periodo
postclassico, Bologna 2006, s. 33–84 (zwłaszcza wkontekście ostatniego zwymogów); D. Skrzywanek-
-Jaworska, Darowizna remuneratoryjna wrzymskim prawie pandektowym iXIX-wiecznym ustawo-
dawstwie niemieckim, Łódź 2019, s. 78–81; B. Zalewski, Humanitas…, s. 213–214.
71 Złagodzone zostały za Justyniana. Zob. np.: E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 152–154; R. Zim-
mermann, e Law of Obligations…, s. 494–495; R. Lambertini, Sugli eetti della donazione nell’ottica
giustinianea e dei primi interpreti bizantini, Diritto @ Storia 2007, t. 6.
72 C.. 8.12.4 Const. A. ad Bassum pu. Iuxta divi Pii consultissimi principis instituta valere donationes
placet inter liberos et parentes in quocumque solo et cuiuslibet rei liberalitas probabitur extitisse, licet
neque mancipatio dicatur neque traditio subsecuta, sed nuda tantum voluntas claruerit, quae non du-
bium consilium teneat nec incertum, sed iudicium animi tale proferat, ut nulla quaestio voluntatis possit
irrepere […] („Zgodnie zpostanowieniami świętego Piusa, wielce uczonego wprawie cesarza, zNa-
szej woli darowizny między dziećmi irodzicami będą ważne niezależnie od tego, na jakim gruncie
ico darowano, nawet jeśli formuła mancypacji nie została wypowiedziana, ani nie nastąpiło wydanie
rzeczy zręki do ręki, ajedynie zadeklarowano zwykłą wolę, która dawała wyraz decyzji, inie była ani
wątpliwa, ani nieokreślona, ale wyrażała taki osąd umysłu, że nie mogła powstać żadna wątpliwość
co do woli […]” – tłum. własne). Por. też C.. 8.12.5 oraz uwagi, które sformułował G.G. Archi, La
donazione…, s. 242–243.
73 Por. tamże, s. 233–236, przy czym włoski badacz przyjmuje, że regulacje te pojawiły się jeszcze przed
reformą Konstantyna.
74 E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 141–143 wraz zcytowanymi źródłami. Zob. np. C.. 3.5.1
(= Brev. Alar. 3.5.1).
215
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
tym działaniom konkretną formę
75
. Tych nacisków trudno nie powiązać zfaktem,
że praktyka prawa nie wydawała się przykładać szczególnej wagi do wprowadzonej
przez cesarza reformy
76
. Na jej temat nie znajdzie się wzasadzie żadnej wzmianki
wSentencjach Paulusa. Poza wspomnieniem okonieczności sporządzenia pisem-
nego dokumentu
77
milczy onich także opracowana do nich Interpretacja
78
.
Słusznie zauważa więc G. Zanon, że pominięcie przez autora Consultationis
tematu reformy raczej nie jest zbiegiem okoliczności. Badaczka szuka przy tym
salomonowego rozwiązania i tłumaczy brak wyszczególnienia wszystkich wy-
mogów faktem odstępowania od nich wniektórych, jak pisze, budzących wąt-
pliwości przypadkach. Wziąwszy kolejno pod uwagę treść reskryptu przytoczo-
nego w Cons. VI.10, stawia hipotezę, że problem, który znawca prawa rozważa
wCons.VI.3, dotyczy darowizny między rodzicami adziećmi
79
. Propozycji tej nie
można jednoznacznie wykluczyć, ale równie trudno przyjąć ją bez żadnych wątpli-
wości. Być może jednak nie trzeba szukać próby pogodzenia przekazów źródłowych
i– biorąc pod uwagę to, co zostało wcześniej powiedziane – przyjąć, że niewspo-
mnienie przez jurystę oreformie Konstantyna mogło być równie dobrze wyrazem
napięcia między teorią apraktyką oraz niechęci do przestrzegania bardziej uciążli-
wych spośród wymogów regulacji, awreszcie: opowiedzeniem się za preferowanym
rozwiązaniem, które (jak zresztą zauważa sama G. Zanon) lepiej odpowiadałoby
społecznym potrzebom ibyłoby próbą powrotu do koncepcji klasycznych, bardziej
skłonnych do stawiania na pierwszym miejscu woli darczyńcy
80
.
Powracającym wtreści rozważań motywem jest ponadto problematyka cięża-
ru dowodu (onus probandi). Jurysta podkreśla, że powód domagający się wydania
spadku musi udowodnić swój interes wsprawie oraz wskazać podstawę dla wszyst-
kich zgłaszanych przez siebie roszczeń (Cons. VI.2). Na potwierdzenie swoich słów
75 G.G. Archi, Indirizzi e problemi…, s. 674, przyp. 1, który powołuje następujące źródła: F.V. 314; 263;
265; 268; 281; 297; 252; C. 8.53.1 oraz 5.71.7.
76 E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 141–143 wraz zprzytoczonymi źródłami, na którego opinię
powołuje się także R. Zimmermann, e Law of Obligations…, s. 494, przyp. 102.
77 Używa się wyrażenia legitima scriptura (Interpr. P.S. 4.11.3; 5.2.4; 5.12.4) lub scriptura interveniens
(Interpr. P.S. 5.12.5).
78 Z wyjaśnieniem braku wzmianek o reformie w tym źródle ma problem nawet G.G. Archi, który
wkontekście Sentencji Paulusa stwierdza, że autorzy (czy też autor) nie mieli potrzeby przytoczenia
postanowień reformy, La donazione…, s. 247–250. Na temat autorstwa ostatnio I. Ruggiero, Ricerche
sulle Pauli Sententiae, Milano 2017; krytycznie wstosunku do tez włoskiej badaczki D. Liebs, Ricerche
sulle Pauli Sententiae (= Quaderni di “Studi Senesi” 145), Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechts-
geschichte. Romanistische Abteilung 2019, nr 136, s. 465–479.
79 G. Zanon, Indicazioni…, s. 169–173.
80 Por. tamże, s. 172–173.
216
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
przytacza dwa fragmenty Sentencji
81
, które poświadczają fundamentalną zasadę
procesową, że to na powodzie ciąży obowiązek udowodnienia jego tytułu do rze-
czy. Wedle treści źródła znajduje ona zastosowanie zarówno, gdy żądania powoda
mają charakter ogólny (Cons. VI.6 = P.S. 1.13b.1), jak ikiedy występuje on prze-
ciwko posiadaczowi spadku ze skargą ojego wydanie. Nie ma przy tym znaczenia,
czy żądania te znajdują podstawę wtestamencie, czy wdziedziczeniu beztestamen-
towym (Cons.VI.5a = P.S. 1.13b.6). Tożsamy wymóg zawarty jest także wtrzech
przytoczonych przez znawcę prawa reskryptach cesarzy Dioklecjana iMaksymiana
(Cons. VI. 14–16), przy czym wkonstytucji cytowanej wCons. VI.14 (= C. 4.20.7)
dobitnie stwierdza się również, że na pozwanych nie ciąży obowiązek udowod-
nienia okoliczności świadczących na ich niekorzyść. Wreskrypcie zachowanym
wCons VI.16
82
rekomenduje się natomiast strategię procesową wformie przedsta-
wienia zarzutów (np. przedawnienia) wsytuacji, gdy powód nie jest wstanie udo-
wodnić podstaw swoich roszczeń.
Utrzymane wtonie strategicznego zalecenia procesowego pozostają też wnio-
ski sformułowane wCons. VI.13. Przywołana tam konstytucja cesarska wskazuje,
iż wsporze oopiekę – zamiast samodzielnie wszczynać proces – korzystniej jest
dać się pozwać; wtak ukształtowanej sytuacji pozwanemu przysługuje możliwość
skorzystania ze środka obrony procesowej wpostaci powództwa oniesprawiedliwe
skarżenie (calumnia). Co jest istotą calumniae, autor źródła tłumaczy, przytaczając
wCons. VI.20 (= P.S. 1.5.1) fragment Sentencji Paulusa: „Niesprawiedliwie skarżą-
cym jest ten, kto mając świadomość iwiedzę, nieuczciwie wytacza komuś proces.
Aby więc uznać daną skargę za złożoną wcelu szykany, calumniator, wchodząc na
ścieżkę procesową, musi zdawać sobie sprawę, że jego skarga jest bezpodstawna,
amimo tego decyduje się na wszczęcie procesu. Jurysta kolejno wskazuje (Cons.
VI.21 = P.S. 1.5.2
83
), iż takie działanie podlega rozpoznaniu wpostępowaniu nad-
81 Warto wtym miejscu przypomnieć, że autorstwo słynnej paremii Ei incumbit probatio qui dicit, non
qui negat wnież przypisuje się Paulusowi (Paul. D. 22.3.2). Zaczerpnięto ją zsześćdziesiątej dziewią-
tej księgi jego Komentarza do edyktu.
82 Niewykluczone, że fragment dotyczy sprawy, której opis zachował się szerzej wC. 3.19.1 (Diocl. et
Maxim.). Zreskryptu skierowanego do Pankracego wynika, że osoba trzecia żądała od niego wydania
rzeczy, którą nabył wdrodze umowy sprzedaży. Zwrócił się on więc do kancelarii cesarskiej zpyta-
niem, czy pozwany powinien zostać rzeczywiście on, czy może sprzedawca. Cesarze odpowiedzieli,
że wtakiej sytuacji skargę rzeczową wnosi się przeciwko posiadaczowi rzeczy – azatem wprzeciwko
samemu Pankracemu – bez uszczerbku jednak dla odpowiedzialności sprzedawcy ztytułu ewikcji,
oile zostanie on zawiadomiony.
83 Wersja ta odbiega nieco od tej zachowanej wDigestach Justyniańskich: Paul. D. 48.16.3 Et in pri-
vatis et in publicis iudiciis omnes calumniosi extra ordinem pro qualitate admissi plectuntur („Tak
217
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
zwyczajnym oraz, co istotne, że określenie wymiaru kary było każdorazowo za-
daniem sędziego. O surowości zasądzanej przez niego kary decydował stopień
przewiny oszczercy, której dopuścił się, skarżąc fałszywie (pro qualitate admissi
plectendi sunt). Można sobie wyobrazić, że sędzia mógł brać pod uwagę takie kryte-
ria, jak pozycja społeczna oskarżanego czy też potencjalna ujma dla jego reputacji.
Calumnia podlegała karze zarówno na gruncie prawa prywatnego (tak jak wskazuje
się to wtekście), jak ipublicznego. Można przypuszczać, że wdrugim zkontekstów
odnosi się do postępowania karnego, awięc do kary sensu stricto. Jurysta wyraźnie
akcentuje, że ciężar dowodu spoczywa na powodzie, który powinien wykazać swój
interes we wniesionej skardze iuzasadnić roszczenie. Powód musiał także złożyć
przysięgę (iusiurandum calumniae), która stanowiła swego rodzaju gwarancję do-
brej woli, że nie działa się wcelu szykany (calumniae causa)
84
. Wkonsekwencji, jeśli
niesprawiedliwe skarżenie miało miejsce, pozwany mógł domagać się zasądzenia
na swoją rzecz 1/10 wartości przedmiotu sporu (Cons. VI.13)
85
.
Warto wreszcie zwrócić uwagę na interesujący wątek, który stanowi kwestia
władzy iautorytetu cesarza. Vetus iurisconsultus wzasadzie denitywnie wyklucza
możliwość, by cesarz sprzeciwiał się treści prawa – robi to jednak wbardzo zręczny
sposób: wretorycznej frazie znajdującej się we fragmencie Cons. VI.4 podkreśla,
że pragnieniem cesarza jest rozstrzyganie wzgodzie zprawem irozsądkiem (legi-
bus rationique conveniunt)
86
. Konsekwencja wynikająca ztego sformułowania jest
jednak poważna: cesarskie decyzje wydane wsprzeczności zobowiązującymi re-
gulacjami nie mają mocy prawnej. Skoro tak, cesarz nie stoi ponad prawem. Myśl
tę potwierdza przytoczona znacznie później w tekście konstytucja Dioklecjana
wprywatnych, jak ipublicznych postępowaniach sądowych, wszyscy, którzy wnoszą bezpodstawnie
skargi, karani są stosownie do charakteru czynu wpostępowaniu nadzwyczajnym” – tłum. własne).
84 Zob. Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2021, s. 37,
s.v. calumnia.
85 Ta sama konstrukcja została wspomniana również wGajańskich Instytucjach. Por. Gai. 4.175 et qui-
dem calumniae iudicium adversus omnes actiones locum habet et est decimae partis, praeterquam quod
adversus adsertorem tertiae partis est […] („apowództwo oto ztytułu złośliwości ma zastosowanie
przeciwko wszelkim powództwom iopiewa na dziesiątą część [wartości przedmiotu sporu], ztym
wyjątkiem, że [skierowane] przeciwko obrońcy wolności opiewa na trzecią część […]” – tłum. Gaius,
Instytucje, s. 471). Warto zwrócić uwagę, że wprzypadku skierowania skargi oniesprawiedliwe skar-
żenie przeciwko obrońcy wolności (adsesor libertatis) – osobie, która wprocesie owolność utrzymy-
wała, że uważany za niewolnika jest wistocie człowiekiem wolnym – wysokość rekompensaty ztego
tytułu podnosiła się aż do 1/3 wartości przedmiotu sporu.
86 Analogiczna fraza pojawia się także w Cons. IV.1 […] nec legibus nec rationi conveniunt. Zob. też
J.Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Consultatio veteris cuiusdam iuriscon-
sulti– Rozdział IV, s. 232.
218
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
iMaksymiana (Cons. VI.17), zgodnie zktórą pismo nieczyniące zadość wymogom
prawa nie mogło zostać konwalidowane mocą cesarskiej decyzji
87
. Te dwa krótkie
fragmenty wyraźnie pokazują, że iwpóźniejszych wiekach juryści mieli czujne oko
na aktywność cesarzy, wszczególności tę skutkującą wprowadzaniem odstępstw od
obowiązującego prawa, inie bali się korzystać zdostępnych im instrumentów, by
wyrazić swoją wtym zakresie opinię.
Bibliograa
Archi G.G., Indirizzi e problemi del sistema contrattuale nella legislazione da Costantino
aGiustiniano, w: Scritti di diritto romano in onore di Contardo Ferrini, red. G.G. Archi,
Milano 1946.
Archi G.G., La donazione. Corso di diritto romano, Milano 1960.
Cannata C.A., La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra sco-
perta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno
internazionale della Società Italiana di storia del diritto, Napoli, 18‒20 ottobre 2001, red.
M.G. di Renzo Villata, Napoli 2003.
Cenderelli A., Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965.
Chmiel P., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego tekstu ijego
przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1.
Collectio librorum iuris anteiustiniani. In usum scholarum, t. 2, red. P. Krüger, T. Mommsen,
W. Studemund, Berolini 1890.
Connolly S., Lives Behind the Laws. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington
2010.
Conrat M.C., Kantorowicz H.U., III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvoll-
endet hinterlassene Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung 1913, t. 34, nr 1.
Consulta de un jurisconsulto antiguo, traducción, introducción y notas de Aurelia Vargas
Valencia, México 1991.
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti = Consultazione di un vecchio giureconsulto, red.
G. Zanon, Napoli 2006.
Corcoran S., e Gregorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges de
l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2.
87 Wśród innych konstytucji Dioklecjana, wktórych wspomina się otym, czego nie można uczynić
mocą cesarskiego reskryptu, J. Harries, I. Wood wymieniają: C. 2.4.16; 2.9.3; 3.32.12; 4.44.3; 4.54.7;
5.3.9; 6.23.10; 8.4.3; 8.55.5 – e eodosian Code. Studies in the Imperial Law of Late Antiquity, Lon-
don 1993, s. 101, przyp. 23. Nie myli się G. Zanon, pisząc, że fragment ten wydaje się stanowić najbar-
dziej brzemienny wskutki argument tekstowy przywołany przez autora na poparcie proponowanego
przez niego rozwiązania (Indicazioni…, s. 161).
219
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Cremades Ugarte I., Derecho romano, comunidad cristiana y episcopalis audientia, Semina-
rios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8.
Crifò G., Aproposito di Episcopalis audientia, w: Institutions, société et vie politique dans
l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ronde autour de l’œuvre d’André
Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin, Y. Duval, C. Le-
pelley, L. Pietri, Rome 1992.
Cuena Boy F., Juliano el Apóstata y la episcopalis audientia, Vergentis 2017, t. 1, nr 4.
Cuena Boy F., La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el apóstata, Studia et docu-
menta historiae et iuris 2016, t. 82.
El dictamen de un antiguo jurisconsulto (Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defen-
sa de la mujer casada, prólogo, introducción, traducción y notas de Juan Manuel Blanch
Nougués, Madrid 1999.
Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.
Harries J., Wood I., e eodosian Code. Studies in the Imperial Law of Late Antiquity, Lon-
don 1993.
Huck O., Apropos de C 1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis
audientia constantinienne, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung 2003, t. 120.
Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717.
Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Hu-
schke, Lipsiae 1867.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 3.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział IV, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział V, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 2.
Lambertini R., Sugli eetti della donazione nellottica giustinianea e dei primi interpreti bizan-
tini, Diritto @ Storia 2007, t. 6.
Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2021.
Levy E., West Roman Vulgar Law: e Law of Property, Philadelphia 1951.
Liebs D., Ricerche sulle Pauli Sententiae (= Quaderni di “Studi Senesi” 145), Zeitschri der
Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 2019, t. 136, nr 1.
Loska E., Legat wprawie rzymskim, Zeszyty Prawnicze 2003, t. 3, nr 1.
Maymó Capdevila P., La episcopalis audientia durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre el
poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional
La Hispania de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997.
Palma A., Donazione e vendita „advocata vicinitate” nella legislazione costantiniana, Index
1992, nr 20.
Peterlongo M.E., La transazione nel diritto romano, Milano 1936.
Puliatti S., Lepiscopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016, t. 40.
220
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Riccobono S., VIII. Traditio cta, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Ro-
manistische Abteilung 1912, t. 33, nr 1.
Rudor A.A.F., Über die Entstehung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechts-
geschichte. Romanistische Abteilung 1846, t. 13.
Ruggiero I., Ricerche sulle Pauli Sententiae, Milano 2017.
Rozwadowski W., Przelew wierzytelności wprawie rzymskim, Poznań 1969.
Rozwadowski W., Studi sul trasferimento dei crediti in diritto romano, Bullettino dell’Istituto
di Diritto Romano “Vittorio Scialoja” 1973, nr 15.
Schindler K.-H., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo 1962, nr 8.
Sciortino S., La relazione tra il κατὰ πόδας e le traduzioni di Taleleo dei rescritti latini del
Codex, Annali del seminario giuridico dell’Università degli Studi di Palermo 2013, t. 56.
Sirks A.J.B., e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internatio-
nale interdisciplinaire 2013, nr 65.
Skrzywanek-Jaworska D., Darowizna remuneratoryjna w rzymskim prawie pandektowym
iXIX-wiecznym ustawodawstwie niemieckim, Łódź 2019.
Tarozzi S., Ricerche in tema di registrazione e certicazione del documento nel periodo post-
classico, Bologna 2006.
e Codex of Justinian. ANew Annotated Translation with Parallel Latin and Greek Text.
Based on aTranslation by Justice Fred H. Blume, t. 3, red. B.W. Frier, Cambridge 2016.
Volterra E., Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo scopritore
Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993.
Wojtczak M., Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej starożytności – wposzukiwa-
niu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku Starożytności.
Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15.
Wojtczak M., Audientia sacerdotalis? – Remarks on the Legal Nature of Dispute Resolution by
Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes Christentum / Journal of Ancient
Christianity 2021, t. 25, nr 1.
Zalewski B., Humanitas wustawodawstwie Konstantyna Wielkiego. Religia – polityka – pra-
wo, Lublin 2021.
Zamora Manzano J.L., Cautelas legales sobre la transmisión de la propiedad en el derecho
postclásico: las formalidades por el testimonio de los vecinos y la „insinuatio, Revue inter-
nationale des droits de lantiquité 2010, t. 57.
Zanon G., Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti,
Napoli 2009.
Zimmermann R., e Law of Obligations. Roman Foundations of the Civilian Tradition, Cape
Town–Wetton–Johannesburg 1996.
ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.
Article
Full-text available
The problem of audientia episcopalis in late antiquity has been the subject of extensive research in the past. Previous studies have usually focussed on the legal doctrine, as well as the picture of bishop courts in the light of the literary sources. In contrast, the question of how audientia episcopalis functioned in the legal practice as shown by papyri has caused scholars much difficulty, due to the limited material available as well as the obscure nature of the institution. One could therefore ask: how is it possible that such allegedly common practice of dispute resolution by the bishops—as literary sources make us believe—is so elusive in the papyri? How to explain the simultaneous increase for that period of the papyrological attestations regarding arbitration/mediation carried out by the clergy of lower rank? Could we be dealing with some sort of audientia sacerdotalis functioning in the legal practice? How widespread was in fact the audientia episcopalis , and was this institution homogeneous or rather heterogeneous in nature? The paper presents the attempt to answer these questions by confronting the imperial law with the evidence of legal practice.
Book
L’oralità e il formalismo sono aspetti predominanti nella vita socio-economica e giuridica delle civiltà antiche. Il ricorso a riti orali più o meno complessi e a comportamenti formalisticamente preordinati e programmati caratterizza anche la società romana. Ciò non significa, però, che l’uso della scrittura non fosse diffuso. Se ne sentiva, infatti, la necessità per esigenze connesse alla vita pubblica: ad esempio per l’esigenza di dare a tutti i consociati la possibilità di conoscere quanto fosse stato deliberato publice e di conservare per gli interessati il ricordo, sia di quelle convenzioni che fossero intervenute con popoli stranieri e per le quali si era ricorso alla redazione per iscritto, sia degli atti emanati dagli organi di governo. La definizione di Svetonio della scrittura quale "pulcherrimum ac vestustissimum" strumento al servizio del potere (instrumentum imperii) se, da un lato, ne esalta la funzione, dall’altro sembra circoscriverne l’utilizzo in un ambito esclusivamente pubblico
Article
CONSULTATIO VETERIS CUIUSDAM IURISCONSULTI Chapter IX of the Mysterious Text and its PurposeSummaryThe article presents the common opinion about an enigmatic Roman legal text from the Vth century, called Consultatio veteris cuiusdam iurisoconsulti. This short text, published for the first time in 1577 by J. Cujas, is composed of some fragments from the codes Gregorian and Hermogenian, The Tedosian Code and Pauli Sententiae, with comments explaining the legal institutions mentioned in those fragments. According to the researchers, the text was probably composed in the second half of the Vth century, in Gaul or northern Italy. The text can be easily divided into three parts which could have been formulated by different authors or – which seems to be more probable – by the same author, vetus iurisocnsultus, who presented the problems useful for a teacher in a legal school, a bishop during an episcopalis audientia and a law operator. One of the more interesting parts of the Consultatio is chapter IX, composed of only 19 fragments of imperial constitutions without any comments.
Article
A LEGACY IN THE ROMAN LAWSummary A notion of a legacy did not exist in the archaic Roman law as a homogenous concept of law and it developed as late as in the pre-classical Roman law. Even then, however, only particular types of legacies, rather than their general concept, were defined. Nevertheless, one may say that a legacy was a civil law instrument by means of which a testator left a certain economic benefit to a particular person, not making him\her an inheritor.At the beginning there were four basic types of legacy in the Roman law: legatum per vindicationem, legatum per praeceptionem, legatum per damnationem and legatum sinendi modo. The first two types had an effect of a disposition while the two latter ones of an obligation only. In sources there also exist two other types: legatum optionis and legatum partitionis. This last mentioned is similar to a later established concept of a fideicommissum, an informal legacy, which became actionable in the times of the Emperor August.Already in the ancient times one may observe a decrease in the significance of these types of legacy, the effects of which directly related to the ownership of objects (legatum per vindicationem and legatum per praeceptioneni).They were connected with the notion o f an ownership according to ius civile and formal means of transferring the ownership. They lost its significance when - beside the oldest civil law - praetorian law and emperors’ constitutions appeared and when the ownership was standardised. After the issuance of senatusconsultum Neronianum in the 1st century AD it became possible to retain the legal effectiveness of the legacies which until then were considered invalid due to a failure to preserve an appropriate form; an ex /^ con version took place. It resulted most probably in converting invalid legacies into legatum per damnationem.In the subsequent centuries, emperors’ constitutions led to a harmonisation o f the concept of legacy (while the division between the legacy having an effect of a disposition and an obligation was still preserved), and later on to equalisation in the legal effect of formal and informal legacies. The most important regulations were: the constitution of the Emperor Constantinus dated 339 AD, which abolished the requirement of solemnitas verbum and two constitutions of the Emperor Iustinianus - the first - dated 529 AD - introduced an identical legal nature of all legacies, the other - dated 531 AD - completely equalised legacies with fideicommissa.
Article
In this exploration of the administration of law and its role in the lives of ordinary people in the northern provinces of the Roman Empire, Serena Connolly draws upon a rich but little-known legal collection from the late 3rd century known as the Codex Hermogenianus. The codex is composed of imperial responses to petitions sent to Rome, written by a team of the emperor's legal experts. These petitions and responses provide a wealth of information about provincial legal administration and the lives of the non-elite petitioners. The man who prostituted his wife, the mother whose malicious son undersold her farm, and the slaves who posed as free men to get a loan are just a few of the lives to encounter. Lives behind the Laws makes a valuable contribution to Roman social, political, and legal history.