Content uploaded by Bartłomiej Dziedzic
Author content
All content in this area was uploaded by Bartłomiej Dziedzic on Mar 27, 2024
Content may be subject to copyright.
195
ISSN: 1897-7146; eISSN: 2719-4264;
https://doi.org/10.31743/sp.16682
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl
STUDIA PRAWNICZE KUL
1 (97) 2024
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti –
Rozdział VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Chapter VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Глава VI
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Розділ VI
JOANNA KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Dr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: jkulawiak@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0001-9498-4845
BARTŁOMIEJ DZIEDZIC
Mgr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: bartlomiej.dziedzic@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-7133-9429
GRZEGORZ MELKA
Mgr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: grzegorz.melka@outlook.com, https://orcid.org/0000-0002-0177-2163
Wprowadzenie
Niniejsza publikacja stanowi tłumaczenie na język polski
1
tekstu znanego jako Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – źródła powstałego prawdopodobnie między
438 a 529 r.
2
, będącego zbiorem porad prawnych udzielonych przez anonimowego
1 Tłumaczenia wcześniejszych rozdziałów: J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G.Mel-
ka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1, s. 345–
356; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022,
nr1, s. 339–349; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze
KUL 2022, nr 3, s. 271–281; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział IV, Studia
Prawnicze KUL 2023, nr 1, s. 227–238; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – RozdziałV,
Studia Prawnicze KUL 2023, nr 2, s. 261–271.
2 Podstawy współczesnych badań nie stanowi tekst antyczny, ale jego szesnastowieczna publikacja
opracowana przez J. Cujasa w1577 r. Ohistorii źródła piszą np.: A.A.F. Rudor, Über die Entste-
hung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung
1846, t. 13, s. 50–66; E. Volterra, Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo
scopritore Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993, s.273–
308; C.A.Cannata, La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra scoperta
e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno internazionale della
196
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
znawcę prawa. Rozważania prowadzone w szóstym rozdziale
3
Consultationis veteris
cuiusdam iurisconsulti dotyczą powództwa o wydanie spadku lub jego części.
1. Tekst łaciński
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti
VI
1. Iuvante Deo quid tractari debeat adversus eum, qui se heredem dicit alicuius
aut ad se hereditatem personae cuiuslibet aestimat posse competere?
2. Et dum agere forsitan temptaverit, primore in loco debet evidenter ostendere
se personam habere legitimam: et hoc dum ostenderit, ut iuris legumque dictat
auctoritas, genus actionis edere debet, in quo manu sua subscribat: quo dato ge-
nere actionis, acceptis triduanis
4
indutiis quarto die respondeat adversarius suus,
ut leges praecipiunt, responsionibus salvis pulsato, quae de iure et legibus sura-
gantur, salva etiam actione calumniae: quia dum calumniator qui pulsat, ostensus
fuerit, qualis sit poena calumniae, legibus subter adnexis ostenditur: sic tamen, ut
ipse probet, quemadmodum sua interest, et ostendat ad se universa, quae repetit,
pertinere.
3. Illud praecipue summa cum cautela observari oportet, ut, si adversarius
scripturam aliquam donationis ostenderit, et primore in loco dem faciat scripturae:
Società italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red. M.G. di Renzo Villata, Napoli
2003, s.201–274; P. Chmiel, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego teks-
tu ijego przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1, s. 147–170; G. Zanon, Indicazioni di metodo
giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Napoli 2009, s. 1–104.
3 Systematykę tę wprowadził A. Schulting, anastępnie udoskonalił P.E. Huschke. Zob. Iurisprudentia
Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717 oraz Iurisprudentiae anteiustinia-
nae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Huschke, Lipsiae 1867. Podczas przygo-
towywania publikacji bazowano na wydaniu krytycznym opracowanym przez drugiego zuczonych.
Wniektórych aspektach podążono jednak za nowszymi (zwykle zbieżnymi) wydaniami autorstwa
G. Zanon lub J.M. Blanch Nougués. Zob. Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti = Consultazione
di un vecchio giureconsulto, red. G. Zanon, Napoli 2006 oraz El dictamen de un antiguo jurisconsulto
(Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defensa de la mujer casada, prólogo, introducción,
traducción y notas de Juan Manuel Blanch Nougués, Madrid 1999. Odniesienia do alternatywnych
lekcji tekstu uwidoczniono wprzypisach.
4 P.E. Huschke: acoeptis (Iurisprudentiae…, s. 847).
197
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
quam dum fecerit, in eadem municentia
5
singulae quaeque res si scriptae fuerint,
quae donantur, sicut leges iubent, valet facta donatio: et si eas, dum vixit, in bonis
suis habuit, aut eius iuri vel dominio competebant, aut si lite contestata de hac luce
migraverit. Quae universa qualiter et quibus modis adstruere, defensare
6
vel adver-
sario divinitatis auxilio resistere debeas, inferius continent
7
adscripta.
4. Et ne forte dicat adversa pars aliqua sibi principali rescripto aut praeceptione
fuisse concessa, ad huiusmodi versutiam potest pulsatus modis omnibus replica-
re, principem ea semper velle concedere, quae legibus rationique conveniunt: quia
causa, quae nullam de legibus sortitur rmitatem, in praeiudicium alterius aprin-
cipe non potest sumere rmitatem; sicut idem inferius declaratur.
5. Petitio hereditatis, cuius defunctus litem non erat contestatus, ad heredem
non transmittitur. P(aulus) lib. Isententiarum tit. VI si hereditas vel quid aliud
petatur
8
.
5a. Qui petit hereditatem, ipse probare debet ad se magis quam ad eum qui pos-
sidet sive ex testamento sive ab intestato pertinere
9
.
6. Eas res, quas quis iuris sui esse putat, petere potest: ita tamen, ut ipsi incumbat
necessitas probandi, eas ad se pertinere
10
. Idem eod. leges lib. et tit. IIII
11
.
7. In petitione hereditatis ea veniunt, quae defunctus mortis tempore dereliquit,
vel ea, quae post mortem ante aditam hereditatem ex ea quaesita sunt
12
. Eod. lib. et
tit. si hereditas vel quid aliud petatur
13
.
8. Lib. II sent. Pauli tit. ex empto et vendito: Heredibus debitoris adversus credi-
torem, qui pignora vel ducias distraxit, nulla actio datur, nisi atestatore inchoata
ad eos transmissa sit
14
.
5 P.E. Huschke: municantis (Iurisprudentiae…, s. 847). Na temat terminu municentia wkomentarzu.
6 Szerzej na temat tego terminu iproponowanych alternatyw wkomentarzu.
7 G. Zanon (Consultatio…, s. 56) oraz J.M. Blanch Nougués (El dictamen…, s. 81) proponują wtym
miejscu stronę bierną: continentur.
8 P.S. 1.13b.4 Petitio hereditatis, cuius defunctus litem non erat contestatus, ad heredem non transmittitur.
9 P.S. 1.13b.6 Qui petit hereditatem, ipse probare debet ad se magis quam ad eum qui possidet sive ex te-
stamento sive ab intestato pertinere.
10 P.E. Huschke rozpoczyna ten fragment wnastępujący sposób: Idem eod. lib. sententiarum receptarum,
eodem titulo si hereditas etc. Eas res […] (Iurisprudentiae…, s. 848).
11 P.S. 1.13b.7 Eas res, quas quis iuris sui esse putat, petere potest, ita tamen ut ipsi incumbat necessitas
probandi eas ad se pertinere.
12 P.E. Huschke rozpoczyna ten fragment wnastępujący sposób: Item eod. Leges lib. et tit.: In petitione
[…] (Iurisprudentiae…, s. 848). Wpóźniejszych publikacjach, również niniejszej, frazę tę uznaje się
za zakończenie ustępu szóstego.
13 P.S. 1.13b.1 In petitione hereditatis ea veniunt, quae defunctus mortis tempore reliquit, vel ea, quae post
mortem ante aditam hereditatem ex ea quaesita sunt.
14 P.S. 2.17.15 Heredibus debitoris adversus creditorem, qui pignora vel ducias distraxit, nulla actio datur,
nisi atestatore inchoata ad eos transmissa sit.
198
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
9. Lib. III Paul. sent. tit. de legatis: Post diem legati cedentem actio, quae inchoa-
ta non est, ad heredem non transmittitur
15
.
10. Item qualiter donatio eri debeat, ex corpore Hermogeniani, tit. de donat. inter
vir. et uxor. Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Septimio Sabiniano. Cum de bonis
tuis partem quidem tertiam penes te retinuisse, partem vero tertiam in eum, quem tu
16
in potestate habebas
17
, ac tertiam in emancipatum donationis titulo contulisse comme-
mores, non est iuris incerti, in eum quidem, qui in sacris familiae tuae remanet, destina-
tionem magis paternae voluntatis factam, quam perpetuam
18
donationem pervenisse
19
:
nec in emancipatum translatam, si generaliter eidem partem tertiam bonorum donasti:
quia generaliter bonorum portionem donari non posse
20
, cum singulae res nominari
debeant, quae <traditione> [donatione]
21
mancipatione vel in iure cessione transferunt.
Et reliqua. Dat. prid. kalend. Maii Heraclea ipsis AA. conss. a. 293.
11. Idem eod. lib. et tit.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Cretiamo Maxi-
mo. Nec venditio donationis causa bonorum omnium valet, sed rerum singularum
nominatim donatio facta capit eectum etc. Dat. VIII kal. Ianuar. Caesaribus conss.
a. 294.
12. Item leges, legatum, si per codicillos dimissum fuerit, sine testamento valere
non posse. Ex corpore Hermogeniani tit. de donat. inter vir. et uxor.: Iidem
22
AA.et
CC. Aurelio Altino. (inter cetera et ad locum:) Codicillis autem sine testamento
legatum nec adimi, nec dari potest. Datum sub die VIII kal. Ianuar. Nicomedia CC.
conss. a. 294
23
.
13. Item leges, qua poena calumniatores plectendi sint. Ex corpore Hermogeniani
tit. de calumniatorib.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA. Quintiano. Tibi ma-
gis quam adversario, qui per calumniam petit, contra quem supplicas, iudicio tutelae
convenit excipere actionem, ad quam respondere debes: quippe si per calumniam hoc
15 P.S. 3.6.3 Post diem legati cedentem actio, quae inchoata non est, ad heredem non transmittitur.
16 P.E. Huschke: [tu] (Iurisprudentiae…, s. 847).
17 P.E. Huschke proponuje wtym miejscu wersję quem in potestate habes (Iurisprudentiae…, s. 848,
przyp. 8 i9).
18 P.E. Huschke proponuje lekcję perfectam (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 10). Do tej interpretacji
przychyla się także G. Zanon, Indicazioni…, s. 168. Na ten temat szerzej wkomentarzu.
19 Por. C. 8.53.11.pr.
20 P.E. Huschke: [posse] <posses> (Iurisprudentiae…, s. 849, przyp. 2).
21 Wtym miejscu przychylono się do wersji proponowanej przez J.M. Blanch Nougués, El dictamen…
s. 121, przyp. 71 w ślad za S. Riccobono, VIII. Traditio cta, Zeitschri der Savigny-Stiung für
Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1912, t. 33, nr 1, s. 191. P.E. Huschke proponuje wtym
miejscu wersję donationis causa (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 3), aA. Vargas Valencia (Consulta
de un jurisconsulto antiguo, México 1991, s. 18) iG. Zanon (Consultatio…, s. 60) – donatione.
22 P.E. Huschke: municantis (Iurisprudentiae…, s. 847).
23 W294 r. n.e. urząd konsula sprawowali Konstancjusz IChlorus oraz Galeriusz, obaj po raz pierwszy.
199
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
eum facere condis, remedio repromissionis initio postulatae, calumniae
24
decimae
partis eius, quod petit, tibi condemnari eum desiderare potes. P. XI kal. Novemb
25
.
14. Item leges, qualiter petitor probare debeat, quod intendit, non ab adversario
instrui. Ex corpore Hermogeniani tit. Ad exhib.: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Aurelio Diogeni
26
. Nimis grave est, quod petitis, urgueri
27
ad exhibitionem par-
tem diversam
28
eorum, per quos sibi negotium at. Unde intellegitis, quod intentio-
ni
29
vestrae proprias adferre
30
debeatis probationes, non adversum se ab adversariis
adduci. P. Kal. Mai. AA. et CC. conss. a. 293
31
.
15. Item eodem corpore titul. Ubi agi debeat: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Flavianae. (inter cetera et ad locum:) quaecumque
32
ad te pertinentia detineri
dicis ab his, quorum meministi, vel probaveris tibi deberi, praeses provinciae resti-
tui providebit. P. VII id. Ian. AA
33
.
16. Item eod. corpore tit. De instrum.: Impp. Diocletianus et Maximianus AA.
Iulio Pancratio. (inter cetera et ad locum:) omissis itaque istiusmodi moris, si in-
tentionem suam incipiat adversarius tuus implere, praescriptionibus temporis vel
alterius
34
et tu causam magis tuam defende, habens securitatem victoriae, si quod
intendit adversarius tuus probationibus implere non possit. P. DD. Diocletiano
A.V. et Maximiano A. <IV> conss. a293
35
.
24 Zdaniem J.M. Blanch Nougués przecinek, który umieszcza tu P.E. Huschke dezorientuje, ponieważ
może sprawiać wrażenie, że termin calumniae odnosi się do pojęcia condemnari, El dictamen…,
s. 121, przyp. 76.
25 P.E. Huschke: PP. kal. Novembr. AA. coss. (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 8).
26 Ze względu na obecność liczby mnogiej petitis wkonstytucji A. Vargas Valencia określa adresatów
jako Aurelio Diogeni et Ingenio, zob. Consulta…, s. 19, przyp. 79. Por. także C. 4.20.7 Impp. Diocletia-
nus et Maximianus AA. et CC. Diogeni et Ingenuo. Nimis grave est, quod petitis urgueri ad exhibitionem
partem diversam eorum, per quos sibi negotium at. unde intellegitis, quod intentioni vestrae proprias
adferre debetis probationes, non adversus se ab adversariis adduci. D. VI k. Mai. AA. conss.
27 P.E. Huschke (Iurisprudentiae…, s. 849) iA. Vargas Valencia (Consulta…, s. 19) proponują formę
urgeri.
28 P.E. Huschke proponuje lekcję adversam (Iurisprudentiae…, s. 849).
29 P.E. Huschke: intentionis (Iurisprudentiae…, s. 850).
30 P.E. Huschke: aerre (Iurisprudentiae…, s. 850).
31 P.E. Huschke: PP. kal. Maii AA. et CC. coss. (Iurisprudentiae…, s. 850).
32 P.E. Huschke: quaecunque (Iurisprudentiae…, s. 850).
33 P.E. Huschke: PP. VII Ianuar. AA. Coss. (Iurisprudentiae…, s. 850).
34 P. Krüger nie wyklucza lekcji aliter, zob. Collectio librorum iur is anteiustiniani. In usum scholarum, t. 2,
red. P. Krüger, T. Mommsen, W. Studemund, Berolini 1890, s. 213; por. także wJ.M. Blanch Nougués,
El dictamen…, s. 121, przyp. 78. Natomiast P.E. Huschke proponuje lekcję alterius (rei) (Iurispruden-
tiae…, s. 850).
35 W 293 r. n.e. Dioklecjan sprawował urząd konsula po raz piąty, Maksymian zaś po raz czwarty.
Wprzekładzie uwzględniono korektę tekstu.
200
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
17. Item leges, quod scriptura, quae nullam de legibus habeat rmitatem, rmari
aprincipe non debet. Eodem corp. tit. De testament.: Impp. Diocletianus et Maxi-
mianus AA. Aurelio Secundino, Optioni. (inter cetera et ad locum:) scriptura, quae
nec iure nec legibus consistit, nec anobis hanc conrmari convenit, quippe cum
benecia (nisi) citra cuiusquam iniuriam petentibus decernere minime soleamus.
PP. VII kal. Novemb. Martianopoli CC. conss. a. 294.
18. Item leges, qualiter, quod actor
36
habuit, hoc eius heredi possit competere. Ex
corpore Hermogeniani tit. De successionibus: Impp. Diocletianus et Maximianus
AA. Aurelio Asterio. (inter cetera et ad locum:) si secundum edicti formam testa-
mentum, obsignatum extitit, bona, quae cum moreretur auctor tuus, eius fuerunt,
sollemniter
37
petes et reliq. P. III kal. April. Sirmio CC. conss. a. 294.
19. Item eodem corpore tit. De pact. et transact.: Impp. Diocletianus et Maxi-
mianus AA. Eusebio. (inter cetera et ad locum:) manifesti atque evidentis iuris est,
antequam cerneret vel pro herede gereret vel bonorum possessionem peteret de-
functa, successionem eam non potuisse ad heredes suos transmittere. P. X kal. Mart.
iisdem AA. conss. a. 293
38
.
20. Item leges, qua poena calumniatores plectendi sunt, (P.) lib. Isentent. tit. De
calumniator.: calumniosus est, qui sciens prudensque per fraudem negotium alicui
comparat
39
.
21. Idem lib. V tit. de privatis et publicis iudiciis
40
: omnes calumniosi extra ordi-
nem pro qualitate admissi plectendi sunt
41
.
36 P.E. Huschke: auctor (Iurisprudentiae…, s. 850).
37 P.E. Huschke: solenniter (Iurisprudentiae…, s. 850).
38 Por. Diocl. et Maxim. C. 6.30.7 Quoniam sororem tuam prius defunctam esse proponis, quam cognosce-
ret, an afratre sibi aliquid hereditatis fuisset relictum, manifestum atque evidens est, antequam pro he-
rede gereret vel bonorum possessionem admiserit, defunctam successionem eam non potuisse ad heredes
suos transmittere. Pp. k. Mai. iralli AA. conss. a. 293 („Ponieważ twierdzisz, że twoja siostra zmarła
zanim jeszcze zdecydowała, czy chce pozostawić coś ze spadku swojemu bratu, nie budzi żadnych
wątpliwości prawnych, że zmarła nie mogła przekazać spadku swoim dziedzicom przed podjęciem się
zarządzania spadkiem bądź wystąpieniem oochronę posiadania majątku spadkowego. Wydano dnia
1 maja 293 roku wAdrianopolu za konsulatu Augustów” – tłum. własne).
39 P.S. 1.5.1. Calumniosus est qui sciens prudensque per fraudem negotium alicui comparat.
40 P.E. Huschke uzgadnia zP.S. 1.5.2 iproponuje Idem (eod.) lib et tit.: Et in privatis et in publicis iudiciis
(Iurisprudentiae…, s. 851). Jest to otyle uzasadnione, że piąty tytuł pierwszej księgi Sentencji Paulusa
to rzeczywiście De calumniatoribus. Z tej przyczyny fraza De privatis et publicis iudiciis nie została
zinterpretowana jako tytuł, ajako wskazanie tematyki.
41 Por. P.S. 1.5.2. Et in privatis et in publicis iudiciis omnes calumniosi extra ordinem pro qualitate admissi
plectuntur; Paul. D. 48.16.3 Et in privatis et in extraordinariis criminibus omnes calumniosi extra ordi-
nem pro qualitate admissi plectuntur.
201
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
2. Przekład polski
Opinia pewnego dawnego znawcy prawa
Rozdział VI
1. ZBożą pomocą, cóż należałoby rozważyć względem tego, kto twierdzi, że jest
czyimś dziedzicem bądź uważa, że powinien mu przypaść spadek po jakiejś osobie?
2. Igdyby na przykład chciał się procesować, najpierw powinien jasno wykazać,
że jest uprawniony do wystąpienia ze skargą. Agdy to wykaże, to, jak nakazuje
powaga prawa iustaw, musi oznaczyć rodzaj skargi, który pisemnie poświadczy. Po
zatwierdzeniu rodzaju skargi ipo upływie trzech dni niech, zgodnie zwymogami
ustaw, czwartego dnia jego przeciwnik odpowie, zachowując prawo repliki przy-
sługujące pozwanemu, które znajduje podstawę wprawie iustawach, jak również
uprawnienie do wniesienia skargi ztytułu wytoczenia niesprawiedliwego procesu.
Ajeśli okaże się, że ten, kto pozwał, skarżył niesprawiedliwie, to wniżej przytoczo-
nych konstytucjach wyjaśnia się, jaka jest kara za niesprawiedliwe wystąpienie ze
skargą. Jest przecież tak, że to powód powinien udowodnić, wjakim stopniu wystą-
pienie ze skargą pozostaje wjego interesie, iwykazać, że należą do niego wszystkie
rzeczy, których wydania się domaga.
3. Należy przede wszystkim znajwyższą starannością dopilnować tego, aby, jeśli
przeciwnik okaże jakiś dokument potwierdzający dokonanie darowizny, najpierw
wykazał, że pismo jest autentyczne. Jeśli to uczynił, awszystkie poszczególne rze-
czy, które darowano, zostały wymienione wtym właśnie akcie zgodnie zwymoga-
mi prawa, dokonana darowizna jest ważna, zarówno jeśli za życia miał te rzeczy
wswoim majątku, jak igdy przypadały mu ztytułu przysługującego mu prawa lub
władztwa, anawet jeśli odszedł ztego świata po zawiązaniu sporu. Poniżej przy-
toczone fragmenty objaśniają, jak iwjaki sposób powinieneś to wszystko ustalić
izBoską pomocą przychylić się do stanowiska przeciwnika procesowego lub się
mu sprzeciwić.
4. Gdyby zaś przeciwna strona wystąpiła ztwierdzeniem, że jakieś rzeczy zosta-
ły jej przyznane na mocy cesarskiego reskryptu lub nakazu, pozwany może ode-
przeć tego rodzaju przebiegłość wszelkimi sposobami, twierdząc, że Cesarz zawsze
pragnie zgodzić się ztym, co odpowiada prawu irozsądkowi. Ponieważ sprawa,
która nie znajduje podstawy wprawie, nie może zyskać tej podstawy od Cesarza
wskutek wydania wyroku przedwstępnego na rzecz kogoś innego, tak jak to poniżej
przedstawiono.
202
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
5. Jeśli zmarły nie dokonał poświadczenia sporu, skarga owydanie spadku nie
przechodzi na dziedzica. Zszóstego tytułu pierwszej księgi Sentencji Paulusa „Jeśli
żąda się spadku bądź czegoś innego”.
5a. Kto domaga się spadku, ten powinien udowodnić, że spadek raczej należy
się jemu – czy to ztestamentu, czy to na podstawie dziedziczenia beztestamentowe-
go – niż temu, kto go posiada. Tak samo ztej samej księgi Sentencji Paulusa itego
samego tytułu „Jeśli żąda się spadku…” itd.
6. Ten, kto uważa, że ma prawo do rzeczy, może się ich domagać; tak jednak, aby
ciążyła na nim konieczność udowodnienia, że rzeczy te należą do niego. To samo
przeczytasz wtej samej księdze iwtytule czwartym.
7. Wskardze owydanie spadku uwzględnia się te rzeczy, które zmarły pozosta-
wił wchwili śmierci lub pożytki ze spadku, które po śmierci spadkodawcy powięk-
szyły spadek przed jego nabyciem. Ztej samej księgi itytułu „Jeśli żąda się spadku
bądź czegoś innego”.
8. Wksiędze drugiej Sentencji Paulusa wtytule „Powództwo zkupna isprzeda-
ży”. Przeciwko wierzycielowi, który zbył przedmiot zastawu ręcznego lub powier-
niczego, dziedzicom dłużnika nie przysługuje żadna skarga, chyba że została ona
wniesiona przez testatora iprzeszła na nich po jego śmierci.
9. Wksiędze trzeciej Sentencji Paulusa wtytule „Ozapisach”: Po upływie dnia,
do którego musiał dożyć zapisobiorca, aby uzyskać prawo do zapisu, skarga, która
nie została wniesiona, nie przechodzi na dziedzica.
10. Podobnie otym, wjaki sposób powinna zostać dokonana darowizna. Ze
zbioru Hermogeniana, ztytułu „Odarowiznach między mężem iżoną”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Septymiusza Sabiniana:
Skoro zaiste twierdzisz, że trzecia część ztwojego majątku utrzymała się wtwo-
im posiadaniu, trzecia zaś wmocy tego, kto pozostawał pod twoją władzą, apozo-
stała część tytułem darowizny została wydana emancypowanemu, to zpunktu wi-
dzenia prawa nie ma żadnych wątpliwości, że postanowienie odnośnie do tego, kto
pozostaje wtwojej czcigodnej rodzinie, jest przecież nie tyle trwałą darowizną, co –
ściślej ujmując – wyrazem twojej ojcowskiej woli. Jasne jest też, że jeśli podarowałeś
wsposób ogólny trzecią część majątku, nie została ona skutecznie przeniesiona na
emancypowanego. Nie można bowiem podarować części majątku wsposób ogól-
ny, ponieważ pojedyncze rzeczy, których własność przenosi się przez ich wydanie,
mancypację lub pozorny proces przed pretorem (in iure cessio), powinny zostać
wyraźnie wymienione. Itak dalej.
11. Tak samo wtej samej księdze itytule: Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Au-
gustowie, do Kretiana Maksyma:
203
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Inie jest ważna sprzedaż całego majątku pod pozorem darowizny, aczkolwiek
dokonana darowizna poszczególnie wymienionych rzeczy będzie skuteczna itak
dalej. Wydano dnia 25 grudnia 294 roku za konsulatu Cesarzy.
12. Podobnie przeczytasz, że legat, który został pozostawiony wkodycylu, ale
nie wtestamencie, nie może być ważny. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Odaro-
wiznach między mężem iżoną”:
Ci sami Augustowie iCesarze do Aureliusza Altina (między innymi ina ten
temat): Legat nie może być ani odwołany, ani ustanowiony wkodycylu, jeśli nie
potwierdzono tego wtestamencie. Wydano dnia 25 grudnia 294 roku wNikomedii
za konsulatu Cesarzy.
13. Podobnie przeczytasz otym, jaką karą należy ukarać niesprawiedliwie skar-
żących. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Oniesprawiedliwie skarżących”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Kwintiana:
Lepiej, abyś raczej ty niż niesprawiedliwie skarżący przeciwnik, przeciwko
któremu szukasz unas pomocy, przystał na skargę, której powinieneś dać odpór
wsporze ztytułu opieki. Albowiem jeśli jesteś pewien, że on to czyni wcelu szy-
kany, z racji złożenia przez niego fałszywej przysięgi możesz żądać, by został on
zasądzony na zapłacenie ci dziesiątej części tego, czego pierwotnie się domagał, wy-
stępując zoszczerczą skargą. Wydano dnia 22 października.
14. Podobnie przeczytasz, wjaki sposób powód powinien udowodnić to, co
twierdzi, zamiast oczekiwać, że zostanie to uczynione przez pozwanego. Ze zbioru
Hermogeniana ztytułu „Ookazaniu”, Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augusto-
wie, do Aureliusza Diogenesa:
Zbyt wiele żądacie, domagając się, aby druga strona została zmuszona do przed-
stawienia dowodów, na podstawie których zostanie jej wytoczona sprawa sądowa.
Dlatego też wiedzcie, że powinniście przedstawić własne dowody na poparcie wa-
szego żądania, anie domagać się, aby zostały one przedstawione przez przeciwni-
ków przeciwko nim samym. Wydano dnia 1 maja roku 293 za konsulatu Augustów
iCesarzy.
15. Podobnie wtym samym zbiorze wtytule „Gdzie należy pozywać”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Flawiany (między innymi ina ten temat):
Namiestnik prowincji zatroszczy się oto, by cokolwiek, co należy do ciebie, zo-
stało ci zwrócone przez tych, co do których twierdzisz albo raczej udowodnisz, że
są twoimi dłużnikami. Wydano dnia 7 stycznia przez Augustów.
16. Tak samo wtym samym zbiorze, wtytule „Ośrodkach dowodowych”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Juliusza Pankracego (między innymi
ina ten temat):
204
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Przeto jeśli twój przeciwnik wystąpi ze skargą, uchybiając tego rodzaju termino-
wi, ity broń swojej sprawy, podnosząc raczej zarzut przedawnienia lub inny, mając
pewność zwycięstwa, skoro twój przeciwnik nie może przedstawić dowodów na to,
czego żąda. Wydano za piątego konsulatu Cesarza Dioklecjana iczwartego konsu-
latu Cesarza Maksymiana, Augustów, wroku 293.
17. Podobnie przeczytasz, że pismo, które według ustaw nie ma żadnej mocy,
nie powinno zostać zatwierdzone przez Cesarza. Wtym samym zbiorze, wtytule
„Otestamentach”: Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza Se-
kundyna Opcjona (między innymi ina ten temat):
Nie godzi się, by pismo, które nie jest zgodne ani zwymogami prawa, ani ustaw,
zostało przez nas zatwierdzone, skoro przecież nie zwykliśmy stawiać wsytuacji
uprzywilejowanej występujących zżądaniem, nie bacząc na to, że ktoś inny na tym
ucierpi. Wydano dnia 26 października 294 roku wMarcjanopolu za konsulatu tych
Cesarzy.
18. Podobnie przeczytasz, wjaki sposób to, co posiadał powód, może przysługi-
wać jego dziedzicowi. Ze zbioru Hermogeniana ztytułu „Odziedziczeniu”: Cesarze
Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza Asteriusa
42
(między innymi
ina ten temat):
Jeśli testament został opieczętowany wmyśl treści edyktu, to zgodnie zprawem
żądasz dóbr, które należały do twojego poprzednika prawnego wchwili jego śmier-
ci, ipozostałe. Wydano dnia 30 marca 294 roku wSirmium za konsulatu Cesarzy.
19. Podobnie wtym samym zbiorze wtytule „Oumowach iugodach”: Cesa-
rze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Euzebiusza (między innymi ina ten
temat):
Nie budzi żadnych wątpliwości prawnych, że zanim zmarła nie złożyła oświad-
czenia onabyciu spadku, nie podjęła się zarządzania spadkiem albo nie wystąpiła
do pretora oochronę posiadania majątku spadkowego, nie mogła ona przekazać
42 Aureliusz Asterius jest adresatem trzech konstytucji znajdujących się wKodeksie Justyniańskim.
Wszystkie traktują oprawie spadkowym (C. 3.31.8; C. 6.59.4; C. 7.16.27). Wydaje się prawdopo-
dobne, że są to fragmenty jednego reskryptu, podzielone iwcielone do Kodeksu Justyniańskiego
jako oddzielne konstytucje. Wjednym ztłumaczeń Kodeksu (e Codex of Justinian. ANew Anno-
tated Translation with Parallel Latin and Greek Text. Based on aTranslation by Justice Fred H. Blume,
t.3, red. B.W. Frier, Cambridge 2016, s. 1835, przyp. 64) zaleca się odczytywać te konstytucje razem
zomawianym fragmentem Cons. VI.18. Asterius był prawdopodobnie współdziedzicem niejakiego
Arriana, którego status libertatis budził pewne wątpliwości, zgłoszone następnie cesarzom. Szerzej
opisuje tę sytuację S. Sciortino, analizując ostatnią zpodanych konstytucji – por. tegoż, La relazione
tra il κατὰ πόδας e le traduzioni di Taleleo dei rescritti latini del Codex, Annali del seminario giuridico
dell’Università degli Studi di Palermo 2013, t. 56, s. 129–131.
205
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
spadku swoim dziedzicom. Wydano dnia 20 lutego 293 roku za konsulatu tych sa-
mych Augustów.
20. Podobnie wksiędze pierwszej Sentencji Paulusa wtytule „Oniesprawiedli-
wie skarżących” przeczytasz, jaką karę należy wymierzać niesprawiedliwie skarżą-
cym: Niesprawiedliwie skarżącym jest ten, kto, mając świadomość iwiedzę, nie-
uczciwie wytacza komuś proces.
21. Tak samo w<tej samej> księdze wpiątym tytule na temat publicznych ipry-
watnych postępowań sądowych: Wszystkich niesprawiedliwie skarżących powinno
się karać stosownie do ich przewin wpostępowaniu nadzwyczajnym.
3. Komentarz
Punktem wyjścia dla rozważań prowadzonych w rozdziale VI jest wytoczenie po-
wództwa o wydanie spadku lub jego części. W centrum uwagi stoi więc pochodne
nabycie praw, przy czym w wywodach znawcy prawa pojawia się zwłaszcza proble-
matyka dziedziczenia i darowizny.
Na początku swoich rozważań vetus iurisconsultus skupia się na wyłożeniu
aspektów formalnych (Cons. VI.2). Objaśnia, że powód powinien wykazać swo-
ją legitymację procesową (personam habere legitimam)
43
, oznaczyć rodzaj skargi
(genus actionis edere) oraz pisemnie ją poświadczyć (manu sua subscribat). Autor
wspomina również otrzydniowym terminie odpowiedzi
44
, przy czym ze względu
43 Zagadnienie legitymacji procesowej pojawia się wrozważaniach znawcy prawa również wCons. III.1,
III.13 oraz Cons. V.2. Podobnie jak tutaj, winnych rozdziałach także jest to element otwierający nar-
rację.
44 Problematyczne jest ustalenie znaczenia tej regulacji. G. Zanon wskazuje na podobne rozwiązanie
znajdujące się wLex Romana Burgundionum XI.1. We fragmencie tym jest mowa otrzydniowym
terminie peremptoryjnym na sformułowanie przez powoda editio actionis – dokumentu wformie
pisemnej, który ma być dostarczony pozwanemu przed stawieniem się wsądzie. WLex Romana Bur-
gundionum XI.1 brak jednak jakiegokolwiek obowiązku odpowiedzi nałożonego na pozwanego. Moż-
na zatem zastanawiać się, czy również wkomentowanym fragmencie trzydniowego terminu nie nale-
żałoby odnieść do powinnego zachowania powoda. Przekonuje jednak zapatrywanie przedstawione
przez G. Zanon, według której omawiany termin dotyczy uprawnienia pozwanego do odpowiedzi
na skargę po uznaniu powództwa przez urzędnika. Upływ terminu jest bowiem liczony właśnie od
dokonania tej czynności prawnej (zob. Indicazioni…, s. 156–157, przyp. 105). Problematyczna jest
ponadto sama komputacja. Vetus iurisconsultus wskazuje czwarty dzień jako termin odpowiedzi dla
pozwanego (quarto die respondeat adversarius suus). Termin można by więc liczyć jako czwarty, włą-
czając dzień dokonania czynności prawnej, albo też – odliczając dzień dokonania samej czynności
prawnej – jako trzeci. Warto również zwrócić uwagę na fakt, iż wzmianka oeditio actionis pojawia
się wostatnim zdaniu piątego rozdziału Consultationis, co sugerować może zapowiedź poruszenia tej
206
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
na potencjalną wieloznaczność używanych wtekście terminów, możliwe jest przy-
jęcie założenia, iż fraza respondeat adversarius suus […] responsionibus salvis pul-
sato dotyczy albo repliki pozwanego na wniesioną przeciwko niemu skargę, albo
też odpowiedzi powoda na już złożoną replikę pozwanego. Wtłumaczeniu opo-
wiedziano się za pierwszą interpretacją – dzięki temu określenie adversarius jest
rozumiane wcałym tekście jednolicie iwskazuje na osobę pozwanego
45
.
Cons. VI.3 uzupełnia analizowany przez znawcę prawa kazus oelement daro-
wizny, której przedmiot nabył adversarius. Autor tekstu twierdzi, że jeśli osoba ta
okaże dokument potwierdzający dokonanie darowizny, którego autentyczność nie
będzie budziła wątpliwości, aponadto czynność prawna czyni zadość wymogom
formalnym (tj. wszystkie darowane rzeczy zostały imiennie wymienione wtreści
aktu
46
), dokonaną darowiznę należy uznać za ważną, oile podmiot „za życia miał
te rzeczy wswoim majątku albo przypadały mu ztytułu jego prawa lub władztwa,
albo jeśli po zawiązaniu sporu odszedł ztego świata” (et si eas, dum vixit, in bo-
nis suis habuit, aut eius iuri vel dominio competebant, aut si lite contestata de hac
luce migraverit). Części składowe tej wypowiedzi potwierdzają, że darowizna mo-
gła przyjmować różne postaci ipolegać np. na przeniesieniu własności lub inne-
go prawa rzeczowego, na zwolnieniu obdarowanego zzobowiązania, bądź też na
przelewie wierzytelności
47
. Ten ostatni pozostaje ściśle związany ze wspomnianym
wźródle momentem litis contestatio. Dopiero bowiem od chwili zawiązania sporu
między obdarowanym-cesjonariuszem adłużnikiem cedenta-darczyńcy czynność
prawna stawałaby się pełnoprawną darowizną. Wtakiej sytuacji cesjonariusz miał
pozycję zastępcy procesowego, który w razie wygrania procesu mógł zatrzymać
dla siebie przedmiot sporu (procurator in rem suam). Do momentu litis contesta-
tio to cedent pozostawał bowiem wierzycielem swojego dłużnika. Mógł zatem sam
problematyki wrozdziale VI. Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 155, przyp. 103 iJ. Kulawiak-Cyrankowska,
B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V, s. 263,
265, 269–270.
45 Gdyby przyjąć drugą z przedstawionych interpretacji, termin adversarius występujący wtym frag-
mencie tekstu należałoby odnieść do powoda, który ma odpowiedzieć pozwanemu (dat. pulsato) –
tak Consulta…, red. A. Vargas Valencia, s. 15, przyp. 109; G. Zanon, Indicazioni…, s. 158, przyp. 108.
Więcej na temat stosowanej przez autora terminologii itrudności interpretacyjnych znią związanych
wdalszej części komentarza.
46 Niewykluczone, że chodziło wtym przypadku odonatio omnium bonorum, októrej mowa wCons.
VI.11, gdzie objaśnia się, że wymogiem ważności takiej czynności prawnej jest imienne wymienienie
wszystkich rzeczy wchodzących wskład darowizny.
47 Zob. np. R. Zimmermann, e Law of Obligations. Roman Foundations of the Civilian Tradition, Cape
Town–Wetton–Johannesburg 1996, s. 479.
207
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
dokonać znim zawiązania sporu, przyjąć świadczenie lub też zwolnić dłużnika
zzobowiązania.
Ponieważ jednak nie jest pewne, do kogo należy odnieść frazę de hac luce mi-
graverit, rozważania anonimowego znawcy prawa mogą – przynajmniej wteorii –
dotyczyć śmierci zarówno darczyńcy, jak iobdarowanego. Chociaż każda zhipotez
wymaga wyobrażenia sobie innych stanów faktyczno-prawnych, każda znich wska-
zuje wistocie na dwie strony tego samego medalu: bez względu na to, czy podstawą
nabycia prawa do przedmiotu darowizny dokonanej przez darczyńcę byłaby sama
darowizna, czy dziedziczenie, kluczowym momentem jest tutaj litis contestatio. Na
przykładzie przelewu wierzytelności: śmierć darczyńcy-cedenta przed zawiązaniem
sporu między obdarowanym-cesjonariuszem adłużnikiem cedenta powodowałaby
wygaśnięcie pełnomocnictwa procesowego udzielonego obdarowanemu. Nie mógł-
by on wówczas uczestniczyć wsporze izatrzymać rzeczy dla siebie
48
. Zdrugiej stro-
ny prawo do skargi przechodziłoby na dziedziców obdarowanego-cesjonariusza
dopiero po dokonaniu poświadczenia sporu lub też po uzyskaniu od cesarza tożsa-
mego wskutkach przywileju, określanego wźródłach jako ius contestationis
49
.
Nie można jednak wykluczyć, że wydarzenia opisane wCons. VI.3 nie stano-
wią kontynuacji narracji prowadzonej wCons. VI.2, ale dotyczą sytuacji odrębnej.
Termin adversarius oznaczałby wówczas powoda imógłby wskazywać bądź na ob-
darowanego, bądź też na jego spadkobiercę, którzy domagaliby się od spadkobier-
cy darczyńcy wydania rzeczy będących przedmiotem darowizny. Wtakiej sytuacji
spadkobierca obdarowanego, poza obowiązkiem wykazania, że dokonana darowi-
zna była ważna, musiałby dodatkowo wskazać podstawę dziedziczenia. Wreszcie,
nie można wykluczyć, że anonimowy znawca prawa nie opisuje dwóch stron sporu
48 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 159, przyp. 110. Szerzej na temat instytucji W. Rozwadowski, Przelew
wierzytelności wprawie rzymskim, Poznań 1969; tenże, Studi sul trasferimento dei crediti in diritto
romano, Bullettino dell’Istituto di Diritto Romano “Vittorio Scialoja” 1973, nr 15, s. 11–170.
49 Regulacja ta została zniesiona dopiero przez cesarza Justyniana. C. 8.53.33 Iust. A. Menae pp. Illam
subtilem observationem amputamus, per quam donationis titulo cessiones actionum accipientes non
aliter eas suis transmittere heredibus poterant, nisi litem ex his contestati essent vel ius contestationis
divino rescripto meruissent. nam sicut venditionis titulo cessas actiones etiam ante litis contestationem
ad heredes transmitti permittitur, simili modo et donatas ad eos transferri volumus, licet nulla contesta-
tio vel facta vel petita sit. a. 528 D. k. Iun. Constantinopoli dn. Iustiniano A. pp. II cons. („Znosimy tę
formalistyczną zasadę, zgodnie zktórą ci, którzy otrzymują wdarze cesję wierzytelności, nie mogą
ich przekazać swoim spadkobiercom, jeśli nie dokonali wcześniej poświadczenia sporu lub nie uzy-
skali prawa poświadczenia sporu [ius contestationis] na mocy cesarskiego reskryptu. Tak bowiem, jak
dozwala się przenieść na spadkobierców uprawnienia scedowane tytułem sprzedaży jeszcze przed
poświadczeniem sporu, tak też pragniemy, aby przechodziły na nich również uprawnienia stanowiące
przedmiot darowizny, nawet jeśli poświadczenie sporu ani nie miało miejsca, ani się onie nie ubiega-
no” – tłum. własne). Zob. też W. Rozwadowski, Przelew wierzytelności…, s. 115–117.
208
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
występujących z odmiennymi żądaniami, lecz przedstawia potencjalną sytuację
powoda domagającego się wydania rzeczy, który swoje żądania mógłby oprzeć
na różnych podstawach. Vetus iurisconsultus najpierw opisywałby więc sytuację,
wktórej powód twierdziłby, że jest dziedzicem i domagałby się wydania spadku
(Cons. VI.1 i2), anastępnie proces, wktórym powód żądałby rzeczy wchodzących
wskład spadku, wywodząc prawo do nich zdokonanej na jego rzecz darowizny
(Cons. VI.3).
Odrębnego omówienia wymaga kwestia adresata, do którego została skierowana
wypowiedź znawcy prawa. Istnieją argumenty na rzecz tezy, iż adresatem rozdziału
VI był biskup sprawujący funkcję sędziego wramach sądownictwa polubownego
za pozwoleniem cesarza. Przede wszystkim rozdział VI otwiera wpleciona wformę
pytania invocatio Dei,
podobnie jak wrozdziałach IV iV
50
. Początek ten, różniący
się znacznie od rozpoczęcia pierwszych trzech rozdziałów, według C.A. Canna-
ty wskazuje na to, że adresatem rozdziałów IV, V oraz VI był biskup sprawujący
funkcję sędziego w ramach sądownictwa polubownego za pozwoleniem cesarza
(episcopalis audientia
51
), który – jak można przypuszczać po przystępnym spo-
sobie prowadzenia rozważań – prawdopodobnie nie był wykształconym prawni-
kiem
52
. Hipotezę tę przyjęto przy przygotowaniu przekładu również ze względu na
to, że zapewnia spójność narracji (jedynie niniejsze założenie gwarantuje, że użyty
50 Por. Cons. IV.1 In nomine Dei […]; Cons. V.1 In Dei nomine […].
51 Na ten temat powstała bardzo bogata literatura, zob. np.: G. Crifò, Aproposito di Episcopalis audien-
tia, w: Institutions, société et vie politique dans l’empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table
ronde autour de l’œuvre d’André Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin,
Y. Duval, C. Lepelley, L. Pietri, Rome 1992, s. 397–410; I. Cremades Ugarte, Derecho romano, co-
munidad cristiana y episcopalis audientia, Seminarios complutenses de derecho romano 1996, t. 8,
s.99–138; P. Maymó Capdevila, La episcopalis audientia durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional La Hispania
de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997, s. 165–170; O. Huck, Apropos de C
1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis audientia constantinienne, Ze-
itschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 2003, t. 120, s. 78–105;
A.J.B. Sirks, e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internationale inter-
disciplinaire 2013, nr 65, s. 79–88; S. Puliatti, L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016,
t. 40, s. 299–330; F. Cuena Boy, La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el apóstata, Studia
et documenta historiae et iuris 2016, t. 82, s. 117–175; tenże, Juliano el apóstata y la episcopalis au-
dientia, Vergentis 2017, t. 4, s. 57–76; M. Wojtczak, Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej
starożytności – wposzukiwaniu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku
Starożytności. Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15, s. 121–147; tejże, Audientia sacerdotalis? – Remarks
on the Legal Nature of Dispute Resolution by Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes
Christentum / Journal of Ancient Christianity 2021, t. 25, nr 1, s. 108–149.
52 C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 244–245. Teorii tej wydaje się sprzyjać także P. Chmiel (Consul-
tatio…, s. 158). Inną hipotezę stawia H.U. Kantorowicz, któremu rozdziały IV–VI przywodzą na
myśl wywód na temat podstawowych reguł prawnych skierowanych do ucznia – M.C. Conrat, H.U.
209
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
wCons. VI.2–3 termin adversarius będzie rozumiany jednolicie, dzięki czemu uni-
ka się sytuacji, wktórej mówiący zwracałby się do tej samej osoby wróżny sposób,
oczym dalej) oraz odpowiada instruktywnemu tonowi początkowych fragmentów
(np. Cons.VI.1 quid tractari debeat; Cons. VI.2 Illud praecipue summa cum cautela
observari oportet).
Decyzja ta zdeterminowała jednak kilka translatorskich wyborów. Po pierw-
sze, fragment quid tractari debeat adversus eum, qui se heredem dicit alicuius […]?
(Cons. VI.1) przetłumaczono jako „cóż należałoby rozważyć względem tego, który
twierdzi, że jest czyimś dziedzicem […]?”, ponieważ tylko taki przekład wskazuje
na zachowanie obiektywizmu sędziowskiego. Kolejno przyjęto również, że fraza po-
jawiająca się wostatnim zdaniu Cons.VI.3, tj. defensare vel adversario divinitatis au-
xilio resistere debeas, opisuje aktywności sędziego (hipotezę tę wspiera, rzecz jasna,
wzmianka ocharakterze religijnym). Interpretacja przytoczonego fragmentu przy-
sparza więcej jeszcze trudności, spowodowanych nie tylko koniecznością dookre-
ślenia adresata, lecz także wyboru lekcji tekstu. Przyjęta wniniejszym opracowaniu
za P.E. Huschkem wersja defensare, tłumaczona jako „przychylić się”, stanowi udane
narracyjnie przeciwieństwo użytego chwilę później terminu resistere– „sprzeciwić
się”. Przy zastosowaniu takiej interpretacji sytuacja procesowa jest więc typowa.
Sędzia staje przed koniecznością oceny żądań powoda, które może albo uznać za
słuszne, albo też niezasługujące na aprobatę. Wtym drugim przypadku otwiera się
hipotetyczna możliwość wystąpienia przez pozwanego ze skargą ztytułu wytocze-
nia niesprawiedliwego procesu, októrej vetus iurisconsultus wspomina już na po-
czątku swoich wywodów (Cons. VI.2). Nieco inaczej sprawa przedstawia się, gdyby
przyjąć lekcję defensori zaproponowaną przez A. Schultinga
53
. Również wtakim
wypadku można utrzymać interpretację, zgodnie zktórą adresatem wywodu jury-
sty jest sędzia. Ostatnie zdanie Cons. VI.3 odnosiłoby się wówczas do dwóch stron
sporu. Wątpliwości budzi jednak oznaczenie ich jako defensor iadversarius. Nie
są to bowiem terminy typowe dla określenia pozwanego ipowoda. Poza tym zbyt
jednostronne wydawać się może kierowanie do sędziego zalecenia, by sprzeciwiał
się stanowisku jednej ze stron sporu, zwłaszcza że nie wspomina się omożliwości
przychylenia się do twierdzeń jej przeciwnika.
Niemniej wywód jurysty zawarty wCons. VI.1–VI.3 można interpretować ina-
czej ipotraktować jako instrukcję dla pozwanego, jak ma postępować wwytoczonym
Kantorowicz, III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvollendet hinterlassene Arbeit, Zeit-
schri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1913, t. 34, nr 1, s. 49.
53 Iurisprudentia…, s. 818.
210
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
przeciwko niemu sporze
54
. Interpretację tę potencjalnie wspiera już sam incipit roz-
działu VI (quid tractari debeat adversus eum), jeśli tłumaczyć go jako „cóż należałoby
rozważyć przeciwko temu”. Wyraźnie zarysowuje się zatem opozycja wobec stanowi-
ska uczestnika procesu występującego zżądaniem wydania rzeczy. Odnotować przy
tym należy, że wszystkie przytaczane przez znawcę prawa wymagania wCons. VI.2
iVI.3 dotyczą właśnie powoda imają niejako stawiać tamę wysuwanym przez nie-
go żądaniom. Rozumowanie to znajduje oparcie wużytym wostatnim zdaniu Cons.
VI.3 terminie adversarius, oznaczającym przeciwnika, który to termin może służyć za
oznaczenie powoda
55
. Wtakiej sytuacji fragment defensare vel adversario divinitatis
auxilio resistere debeas należałoby jednak rozumieć inaczej iuznać, iż termin defensa-
re oznaczałby „oddalać, odpierać, bronić się”, awięc byłby synonimiczny do pojęcia
resistere. Interpretacja ta utrzymuje się także wrazie przychylenia się do lekcji defen-
sori proponowanej przez A. Schultinga. Wszczególności dlatego, że bardziej praw-
dopodobne jest, iż defensor służy za określenie pełnomocnika powoda („jak iwjaki
sposób powinieneś to wszystko ustalić izBoską pomocą sprzeciwić się stanowisku
obrońcy [pełnomocnika] lub przeciwnika procesowego”)
56
. Chodziłoby zatem ood-
parcie żądań samego powoda (przeciwnika procesowego) lub występującego wjego
imieniu pełnomocnika. Słabym punktem tej hipotezy jest jednak fakt, że wymagałaby
ona przyjęcia, iż vetus iurisconsultus czasem zwraca się do pozwanego bezpośrednio
(Cons. VI.3 debeas), czasami bezosobowo (Cons. VI.1 quid tractari debeat; Cons. VI.2
observari oportet), aniekiedy opisuje jego aktywności wtrzeciej osobie liczby poje-
dynczej (Cons.VI.2 quarto die respondeat adversarius suus)
57
.
Wśród omawianych przez znawcę prawa zagadnień na pierwszy plan wysu-
wa się problematyka dziedziczenia skargi oraz składu spadku (Cons. VI.5, VI.7,
VI.8, VI.9, VI.18). Ponadto jurysta podejmuje zagadnienie ważności legatu (Cons.
54 Tak G. Zanon, Indicazioni…, s. 154–155. Zdaniem autorki chodzi oprzyjęcie strategii procesowej
przeciwko temu, kto twierdzi, że ma prawo do spadku po jakiejś osobie.
55 G. Zanon uważa, że termin adversarius niekiedy odnosi się do powoda, aniekiedy do pozwanego (In-
dicazioni…, s. 158, przyp. 108). Również A. Vargas Valencia termin adversarius występujący wCons.
VI.2 odnosi do powoda (Consulta…, s. 15, przyp. 109).
56 Tak wEl dictamen…, s. 81 iConsulta…, s. 16, przyp. 119.
57 Wspomnieć należy, że jeszcze inną lekcję tekstu proponuje P. Krüger, przyjmując wersję defensore
(Collectio librorum…, t. 2, s. 210). Trudno jednak znaleźć przekonujący argument na rzecz takiego
rozwiązania. Przyjęcie terminu defensore wablatiwie nie koresponduje bowiem zinnymi formami
gramatycznymi występującymi wzdaniu, w szczególności z czasownikiem resistere ifrazą vel ad-
versario. Lekcję defensore przyjmują również G. Zanon (Consultatio…, s. 56), J.M. Blanch Nougués
(Eldictamen…, s. 80) oraz A. Vargas Valencia (Consulta…, s. 16). Autorzy tłumaczeń na język hi-
szpański wskazują jednak, że wersja A. Schultinga wydaje się bardziej poprawna itłumaczą omawiany
fragment zjej uwzględnieniem.
211
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
VI.12), atakże sposobów nabycia spadku (Cons. VI.19). Wszystkie wymienione
fragmenty są cytatami zSentencji Paulusa lub ze zbioru Hermogeniana.
Przytoczone przez znawcę prawa źródła zjednej strony wskazują na wymogi, któ-
re muszą być spełnione, by skarga przeszła na spadkobierców uczestnika procesu,
azdrugiej określają, jakie rzeczy wchodzą wskład spadku. Następstwo procesowe
obarczone było przy tym pewnymi ograniczeniami. Prezentując regulację dotyczącą
dziedziczenia skargi owydanie spadku, jurysta przytacza wCons. VI.5 ustęp zSen-
tencji Paulusa (P.S. 1.13b.4), zgodnie zktórym skarga ta przechodzi na dziedzica tyl-
ko wówczas, gdy zmarły dokonał litis contestationis. Podobnie dziedziczenie skargi
przysługującej dłużnikowi przeciwko wierzycielowi, który zbył przedmiot zastawu,
było możliwe tylko, gdy skarga została wniesiona wcześniej przez testatora (Cons.
VI.8 = P.S. 2.17.15). Skarga owykonanie zapisu również nie przechodziła na dziedzica
(Cons. VI.9 = P.S. 3.6.3), jeżeli nie została wniesiona przez zapisobiorcę po upływie
dnia, do którego musiał on dożyć, by uzyskać prawo do zapisu (dies legati cedens).
Wszystkie cytowane ustępy objaśniają więc, że wniesienie skargi przez uprawnionego
stanowiło warunek konieczny nabycia jej przez jego spadkobierców. W przypadku
dziedziczenia skargi owydanie spadku niezbędne było także zawiązanie sporu.
Ponadto wśród przywoływanych przez dawnego znawcę prawa źródeł znajduje
się fragment konstytucji cesarskiej włączonej do zbioru Hermogeniana dotyczący
ważności legatu. Vetus iurisconsultus przypomina tam, że legat nie może być ani
ustanowiony, ani odwołany wkodycylu, jeżeli nie potwierdzono go wtestamencie
58
.
Za pośrednictwem przytoczonego wCons. VI.19 fragmentu konstytucji cesar-
skiej ze zbioru Hermogeniana autor tekstu przypomina otrzech sposobach nabycia
spadku: złożeniu oświadczenia onabyciu spadku (cretio), podjęciu się zarządza-
nia spadkiem (pro herede gestio) oraz wystąpieniu do pretora oochronę posiadania
majątku spadkowego (bonorum possessio)
59
. Wiadomo, że odnoszą się do dziedzica
58 Por. G. 2.270a Item legatum codicillis relictum non aliter valet, quam si atestatore conrmati fuerint, id
est nisi in testamento caverit is testator, ut quidquid in codicillis scripserit, id ratum sit; deicommissum
vero etiam non conrmatis codicillis relinqui potest („Podobnie legat pozostawiony wkodycylu jest
ważny tylko wtedy, gdy kodycyl zostanie zatwierdzony przez testatora, azatem pod warunkiem, że
testator zastrzegł wtestamencie, iż wszystkie postanowienia zawarte wkodycylu będą ważne. Fidei-
komis zaś może być pozostawiony także wkodycylu” – tłum. własne). Na ten temat szerzej E. Loska,
Legat wprawie rzymskim, Zeszyty Prawnicze 2003, t. 3, nr 1, s. 69–92.
59 Por. G. 2.167 At is, qui sine cretione heres institutus sit aut qui ab intestato legitimo iure ad hereditatem
uocatur, potest aut cernendo aut pro herede gerendo uel etiam nuda uoluntate suscipiendae hereditatis
heres eri: eique liberum est, quocumque tempore uoluerit, adire hereditatem; sed solet praetor postu-
lantibus hereditariis creditoribus tempus constituere, intra quod, si uelit, adeat hereditatem, si minus,
ut liceat creditoribus bona defuncti uendere („Ten zaś, kto jest ustanowiony spadkobiercą bez [upraw-
nienia do] oświadczenia się, albo ten, kto jest powołany do spadku beztestamentowo zgodnie zpra-
wem ustawowym, może stać się spadkobiercą albo przez oświadczenie się, albo przez działanie za
212
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
określanego jako zewnętrzny lub też postronny (extraneus heres), który nie podle-
gał władzy spadkodawcy
60
, co może sugerować, że spadkobiercy powoda lub po-
zwanego – możliwie, że występujący wsporze opisanym wCons. VI.1–3 – mogli
być właśnie dziedzicami zewnętrznymi.
Gdy idzie oskład spadku, jurysta przytacza fragment zSentencji Paulusa, zgodnie
zktórym wprzypadku dziedziczenia skargi owydanie spadku na dziedzica przecho-
dzą rzeczy, które zmarły pozostawił wchwili śmierci lub pożytki ze spadku, które po
śmierci spadkodawcy powiększyły spadek przed jego nabyciem (Cons.VI.7 = P.S.
1.13b.1). Podobnie wrazie dziedziczenia na podstawie testamentu na dziedzica prze-
chodzą dobra, które należały do poprzednika prawnego wchwili jego śmierci, pod
warunkiem jednak, że testament został opieczętowany wmyśl edyktu (Cons. VI.18)
61
.
Istotne wkontekście ustalenia składu spadku jest uwzględnienie innych rozpo-
rządzeń majątkiem czynionych przez spadkodawcę za życia. Dlatego też rozpatry-
wany przez znawcę prawa problem prawny komplikuje ocena ważności dokonanej
darowizny (Cons. VI.3). Prawnik stwierdza, że strona sporu powinna przedstawić
dokument poświadczający dokonanie czynności prawnej (scriptura donationis
62
),
jak również udowodnić jego autentyczność, awśród wymogów ważności tej czyn-
ności wskazuje wymienienie poszczególnych składników darowizny
63
. Powraca do
tego także wCons. VI.10 oraz 11, gdzie autor przytacza konstytucje zkompilacji
Hermogeniana
64
. W pierwszym z powołanych reskryptów cesarzy Dioklecjana
spadkobiercę, albo nawet poprzez samo [objawienie] woli przyjęcia spadku. Ima on swobodę objęcia
spadku, wjakimkolwiek by czasie zechciał. Jednakże na prośbę wierzycieli spadkowych pretor określa
zwykle czas, wjakim winien, jeśli zechce, objąć spadek; gdyby nie [objął], żeby wolno było wierzycie-
lom sprzedać majątek zmarłego” – tłum. Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz,
oprac. J. Rezler, Warszawa 1982, s. 189–191.
60 Sui heredes spadek nabywali bowiem ipso iure zchwilą śmierci spadkodawcy, bez potrzeby dokony-
wania jakichkolwiek czynności. Jeżeli zatem extraneus heres nie nabył przed śmiercią spadku na jeden
zwyżej wskazanych sposobów, spadek ten nie mógł zostać następnie przekazany jego dziedzicom.
Zob. np. G. 2.161–173; I. 2.19.3–5.
61 Prawdopodobnie mowa tu oEdictum Salvianum, który wymagał opatrzenia testamentu pieczęciami
siedmiu świadków – tak też A. Vargas Valencia, Consulta…, s. 21, przyp. 158. Zob. też. G. 2.119, 147;
Tit. Ulp. 28.6.
62 WCons. VI.3 pojawia się także termin municentia, który według G. Zanon (Indicazioni…, s. 159,
przyp. 109) wskazuje na to samo co scriptura donationis lub instrumentum, quo contine[n?]tur muni-
centia – zwrot ten pojawia się wC.. 8.12.8.1.
63 Por. też F.V. 263; C.. 8.12.1.2. Interpr. (= Brev. Alar. 8.5.1.2. Interpr.).
64 Na ten temat np. A. Cenderelli, Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965; S. Connolly, Lives
Behind the Law. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington 2010; S. Corcoran, e Gre-
gorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges de l’École française de Rome – An-
tiquité 2013, t. 125, nr 2, s. 285–304.
213
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
iMaksymiana skierowanym do Septymiusza Sabiniana
65
opisuje się przypadek ojca,
który podzielił swój majątek na trzy równe części, przy czym jedną znich zatrzy-
mał dla siebie, drugą przekazał temu, kto był pod jego władzą, zaś trzecią przekazał
wdrodze darowizny emancypowanemu synowi. Rozważając charakter pierwszej
czynności prawnej, znawca prawa nie uznaje jej za darowiznę (perpetua donatio
66
),
ale raczej za wyraz ojcowskiej woli (destinatio voluntatis)
67
. Co do drugiej stwierdza
natomiast, że ojciec, dokonując ogólnej darowizny bez wymienienia poszczegól-
nych przedmiotów, nie wywołał żadnych skutków prawnych. Wdrugim reskrypcie
(Cons. VI.11) wyraźnie stwierdza się zkolei, że chociaż sprzedaż pod pozorem da-
rowizny będzie nieważna, to sama czynność dysymulowana wywoła skutki prawne,
oile tylko poszczególne składniki darowizny zostaną wyraźnie wymienione.
Zwraca uwagę, że jurysta wzasadzie wżaden sposób nie odwołuje się do posta-
nowień reformy Konstantyna z316 lub 323 r.
68
, znacznie zmieniającej dotychczaso-
we regulacje wzakresie dokonywania darowizn. Wprawie klasycznym darowizna
była wyłącznie podstawą prawną dla dokonania przysporzenia majątkowego; nato-
miast Konstantyn uczynił zniej formalny akt prawny ocharakterze zobowiązująco-
-rozporządzającym, skutkujący natychmiastowym przeniesieniem własności. Na
ważne iskuteczne dokonanie tej czynności składały się trzy elementy. Po pierwsze,
darowizna musiała zostać odnotowana wdokumencie sporządzonym przy świad-
kach izawierającym dane darczyńcy oraz wskazującym przedmiot darowizny, jak
również tytuł prawny darczyńcy do rzeczy. Kolejno akt ten musiał obejmować
65 Konstytucja zachowała się także częściowo (tj. do słowa pervenisse) wC. 8.53.11.pr.
66 P.E. Huschke (Iurisprudentiae…, s. 848, przyp. 10) oraz G. Zanon (Indicazioni…, s. 168) proponu-
ją wtym miejscu wersję perfecta donatio, zgodnie z przekazem zachowanym wC. 8.53.11.pr. Tego
rodzaju kolokacja znajduje też poświadczenie wźródłach, zarówno jurysprudencyjnych (zob. np.
Ulp.D. 24.1.5.pr.; Paul. D. 39.5.24.pr.; Scaev. D. 39.5.35.2), jak icesarskich (ito wszczególności tych
samych cesarzy; zob. np. Diocl. et Maxim. C. 4.6.6; 4.6.7; 4.38.3; 5.3.9; 7.27.3; 8.53.11.1; 8.54.4). Por.
też G.G. Archi, La donazione. Corso di diritto romano, Milano 1960.
67 Zob. też G. Zanon, Indicazioni…, s. 167–168. Darowizna nie mogła dojść do skutku, ponieważ ob-
darowany pozostawał pod władzą ojca. A. Vargas Valencia twierdzi przy tym, że czynność taka wy-
woła skutki prawne nie jako darowizna, lecz jako postanowienie testamentowe, Consulta…, s. 18,
przyp.132.
68 Na temat datacji G.G. Archi, La donazione…, s. 230. Wśród przyczyn reformy badacze dopatrują się
głównie motywów religijnych lub podatkowych. Za pierwszą interpretacją opowiada się np. R. Zim-
mermann, e Law of Obligations, passim. Za drugą np. G.G. Archi, Indirizzi e problemi del sistema
contrattuale nella legislazione da Costantino aGiustiniano, w: Scritti di diritto romano in onore di Con-
tardo Ferrini, red. G.G. Archi, Milano 1946, s. 674, przyp. 2. Por. tenże, La donazione…, s. 253–254.
Wpolskiej literaturze na temat pobudek ustawodawstwa Konstantyna pisał ostatnio B. Zalewski, Hu-
manitas wustawodawstwie Konstantyna Wielkiego. Religia – polityka – prawo, Lublin 2021.
214
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
wydanie rzeczy wobecności świadków
69
iwreszcie – zostać ocjalnie zarejestrowa-
ny
70
. Wymogi te miały bez wątpienia na celu zapewnienie pewności prawnej wobro-
cie, pozwalając choćby uniknąć potencjalnych trudności dowodowych. Wpraktyce
musiały być jednak raczej dokuczliwe
71
. W ramach darowizn między rodzicami
a dziećmi (C.. 8.12.4
72
) czy przedmałżeńskich (C.. 3.5.2) łagodził je nawet
sam Konstantyn
73
. Co do zasady jednak, jak podkreśla E. Levy, cesarze regularnie
akcentowali konieczność przestrzegania postanowień reformy, azwłaszcza dwóch
ostatnich, jako że wydaje się, iż sporządzanie dokumentu poświadczającego doko-
nanie darowizny itak było wpowszechnym użyciu
74
, aKonstantyn jedynie nadał
69 Wtym kontekście używa się zwrotu advocata vicinitate omnibusque arbitris (F.V. 249.6; wC..8.12.1.2
[= Brev. Alar. 8.5.1.2] arbitris adhibitis), który należy chyba rozumieć możliwie szeroko. Wtym gro-
nie znajdują się zatem sąsiedzi, osoby zbliskiego otoczenia, ale iinni właściwi świadkowie mogą-
cy poświadczyć dokonanie czynności prawnej (FV. 249.6 quorum post de uti liceat; C..8.12.1.1
[= Brev. Alar. 8.5.1.2] quorum postea de probabitur). Wymóg ten musiał być spełniony także przy za-
wieraniu kontraktu kupna–sprzedaży, przy czym wtym kontekście podkreśla się aspekt zaświadcze-
nia oprawie właściciela do rzeczy (F.V. 35.4; C.. 3.1.2.1 [= Brev. Alar. 3.1.2.1] certa et vera proprietas
avicinis demonstretur). Na ten temat zob. A. Palma, Donazione e vendita „advocata vicinitate” nella
legislazione costantiniana, Index 1992, nr 20, s. 477–503; J.L. Zamora Manzano, Cautelas legales sobre
la transmisión de la propiedad en el derecho postclásico: las formalidades por el testimonio de los vecinos
y la „insinuatio”, Revue internationale des droits de l’antiquité 2010, t. 57, s. 487–519.
70 Por. F.V. 249. Przekaz zmodykacjami zachował się także wC.. 8.12.1 oraz C. 8.53.25. Por. też Brev.
Alar. 8.5.1. Na ten temat np.: E. Levy, West Roman Vulgar Law. e Law of Property, Philadelphia 1951,
s. 138–142; G.G. Archi, La donazione…, s. 225–252; R. Zimmermann, e Law of Obligations…,
s. 491–494; S. Tarozzi, Ricerche in tema di registrazione e certicazione del documento nel periodo
postclassico, Bologna 2006, s. 33–84 (zwłaszcza wkontekście ostatniego zwymogów); D. Skrzywanek-
-Jaworska, Darowizna remuneratoryjna wrzymskim prawie pandektowym iXIX-wiecznym ustawo-
dawstwie niemieckim, Łódź 2019, s. 78–81; B. Zalewski, Humanitas…, s. 213–214.
71 Złagodzone zostały za Justyniana. Zob. np.: E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 152–154; R. Zim-
mermann, e Law of Obligations…, s. 494–495; R. Lambertini, Sugli eetti della donazione nell’ottica
giustinianea e dei primi interpreti bizantini, Diritto @ Storia 2007, t. 6.
72 C.. 8.12.4 Const. A. ad Bassum pu. Iuxta divi Pii consultissimi principis instituta valere donationes
placet inter liberos et parentes in quocumque solo et cuiuslibet rei liberalitas probabitur extitisse, licet
neque mancipatio dicatur neque traditio subsecuta, sed nuda tantum voluntas claruerit, quae non du-
bium consilium teneat nec incertum, sed iudicium animi tale proferat, ut nulla quaestio voluntatis possit
irrepere […] („Zgodnie zpostanowieniami świętego Piusa, wielce uczonego wprawie cesarza, zNa-
szej woli darowizny między dziećmi irodzicami będą ważne niezależnie od tego, na jakim gruncie
ico darowano, nawet jeśli formuła mancypacji nie została wypowiedziana, ani nie nastąpiło wydanie
rzeczy zręki do ręki, ajedynie zadeklarowano zwykłą wolę, która dawała wyraz decyzji, inie była ani
wątpliwa, ani nieokreślona, ale wyrażała taki osąd umysłu, że nie mogła powstać żadna wątpliwość
co do woli […]” – tłum. własne). Por. też C.. 8.12.5 oraz uwagi, które sformułował G.G. Archi, La
donazione…, s. 242–243.
73 Por. tamże, s. 233–236, przy czym włoski badacz przyjmuje, że regulacje te pojawiły się jeszcze przed
reformą Konstantyna.
74 E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 141–143 wraz zcytowanymi źródłami. Zob. np. C.. 3.5.1
(= Brev. Alar. 3.5.1).
215
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
tym działaniom konkretną formę
75
. Tych nacisków trudno nie powiązać zfaktem,
że praktyka prawa nie wydawała się przykładać szczególnej wagi do wprowadzonej
przez cesarza reformy
76
. Na jej temat nie znajdzie się wzasadzie żadnej wzmianki
wSentencjach Paulusa. Poza wspomnieniem okonieczności sporządzenia pisem-
nego dokumentu
77
milczy onich także opracowana do nich Interpretacja
78
.
Słusznie zauważa więc G. Zanon, że pominięcie przez autora Consultationis
tematu reformy raczej nie jest zbiegiem okoliczności. Badaczka szuka przy tym
salomonowego rozwiązania i tłumaczy brak wyszczególnienia wszystkich wy-
mogów faktem odstępowania od nich wniektórych, jak pisze, budzących wąt-
pliwości przypadkach. Wziąwszy kolejno pod uwagę treść reskryptu przytoczo-
nego w Cons. VI.10, stawia hipotezę, że problem, który znawca prawa rozważa
wCons.VI.3, dotyczy darowizny między rodzicami adziećmi
79
. Propozycji tej nie
można jednoznacznie wykluczyć, ale równie trudno przyjąć ją bez żadnych wątpli-
wości. Być może jednak nie trzeba szukać próby pogodzenia przekazów źródłowych
i– biorąc pod uwagę to, co zostało wcześniej powiedziane – przyjąć, że niewspo-
mnienie przez jurystę oreformie Konstantyna mogło być równie dobrze wyrazem
napięcia między teorią apraktyką oraz niechęci do przestrzegania bardziej uciążli-
wych spośród wymogów regulacji, awreszcie: opowiedzeniem się za preferowanym
rozwiązaniem, które (jak zresztą zauważa sama G. Zanon) lepiej odpowiadałoby
społecznym potrzebom ibyłoby próbą powrotu do koncepcji klasycznych, bardziej
skłonnych do stawiania na pierwszym miejscu woli darczyńcy
80
.
Powracającym wtreści rozważań motywem jest ponadto problematyka cięża-
ru dowodu (onus probandi). Jurysta podkreśla, że powód domagający się wydania
spadku musi udowodnić swój interes wsprawie oraz wskazać podstawę dla wszyst-
kich zgłaszanych przez siebie roszczeń (Cons. VI.2). Na potwierdzenie swoich słów
75 G.G. Archi, Indirizzi e problemi…, s. 674, przyp. 1, który powołuje następujące źródła: F.V. 314; 263;
265; 268; 281; 297; 252; C. 8.53.1 oraz 5.71.7.
76 E. Levy, West Roman Vulgar Law…, s. 141–143 wraz zprzytoczonymi źródłami, na którego opinię
powołuje się także R. Zimmermann, e Law of Obligations…, s. 494, przyp. 102.
77 Używa się wyrażenia legitima scriptura (Interpr. P.S. 4.11.3; 5.2.4; 5.12.4) lub scriptura interveniens
(Interpr. P.S. 5.12.5).
78 Z wyjaśnieniem braku wzmianek o reformie w tym źródle ma problem nawet G.G. Archi, który
wkontekście Sentencji Paulusa stwierdza, że autorzy (czy też autor) nie mieli potrzeby przytoczenia
postanowień reformy, La donazione…, s. 247–250. Na temat autorstwa ostatnio I. Ruggiero, Ricerche
sulle Pauli Sententiae, Milano 2017; krytycznie wstosunku do tez włoskiej badaczki D. Liebs, Ricerche
sulle Pauli Sententiae (= Quaderni di “Studi Senesi” 145), Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechts-
geschichte. Romanistische Abteilung 2019, nr 136, s. 465–479.
79 G. Zanon, Indicazioni…, s. 169–173.
80 Por. tamże, s. 172–173.
216
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
przytacza dwa fragmenty Sentencji
81
, które poświadczają fundamentalną zasadę
procesową, że to na powodzie ciąży obowiązek udowodnienia jego tytułu do rze-
czy. Wedle treści źródła znajduje ona zastosowanie zarówno, gdy żądania powoda
mają charakter ogólny (Cons. VI.6 = P.S. 1.13b.1), jak ikiedy występuje on prze-
ciwko posiadaczowi spadku ze skargą ojego wydanie. Nie ma przy tym znaczenia,
czy żądania te znajdują podstawę wtestamencie, czy wdziedziczeniu beztestamen-
towym (Cons.VI.5a = P.S. 1.13b.6). Tożsamy wymóg zawarty jest także wtrzech
przytoczonych przez znawcę prawa reskryptach cesarzy Dioklecjana iMaksymiana
(Cons. VI. 14–16), przy czym wkonstytucji cytowanej wCons. VI.14 (= C. 4.20.7)
dobitnie stwierdza się również, że na pozwanych nie ciąży obowiązek udowod-
nienia okoliczności świadczących na ich niekorzyść. Wreskrypcie zachowanym
wCons VI.16
82
rekomenduje się natomiast strategię procesową wformie przedsta-
wienia zarzutów (np. przedawnienia) wsytuacji, gdy powód nie jest wstanie udo-
wodnić podstaw swoich roszczeń.
Utrzymane wtonie strategicznego zalecenia procesowego pozostają też wnio-
ski sformułowane wCons. VI.13. Przywołana tam konstytucja cesarska wskazuje,
iż wsporze oopiekę – zamiast samodzielnie wszczynać proces – korzystniej jest
dać się pozwać; wtak ukształtowanej sytuacji pozwanemu przysługuje możliwość
skorzystania ze środka obrony procesowej wpostaci powództwa oniesprawiedliwe
skarżenie (calumnia). Co jest istotą calumniae, autor źródła tłumaczy, przytaczając
wCons. VI.20 (= P.S. 1.5.1) fragment Sentencji Paulusa: „Niesprawiedliwie skarżą-
cym jest ten, kto mając świadomość iwiedzę, nieuczciwie wytacza komuś proces”.
Aby więc uznać daną skargę za złożoną wcelu szykany, calumniator, wchodząc na
ścieżkę procesową, musi zdawać sobie sprawę, że jego skarga jest bezpodstawna,
amimo tego decyduje się na wszczęcie procesu. Jurysta kolejno wskazuje (Cons.
VI.21 = P.S. 1.5.2
83
), iż takie działanie podlega rozpoznaniu wpostępowaniu nad-
81 Warto wtym miejscu przypomnieć, że autorstwo słynnej paremii Ei incumbit probatio qui dicit, non
qui negat również przypisuje się Paulusowi (Paul. D. 22.3.2). Zaczerpnięto ją zsześćdziesiątej dziewią-
tej księgi jego Komentarza do edyktu.
82 Niewykluczone, że fragment dotyczy sprawy, której opis zachował się szerzej wC. 3.19.1 (Diocl. et
Maxim.). Zreskryptu skierowanego do Pankracego wynika, że osoba trzecia żądała od niego wydania
rzeczy, którą nabył wdrodze umowy sprzedaży. Zwrócił się on więc do kancelarii cesarskiej zpyta-
niem, czy pozwany powinien zostać rzeczywiście on, czy może sprzedawca. Cesarze odpowiedzieli,
że wtakiej sytuacji skargę rzeczową wnosi się przeciwko posiadaczowi rzeczy – azatem wprzeciwko
samemu Pankracemu – bez uszczerbku jednak dla odpowiedzialności sprzedawcy ztytułu ewikcji,
oile zostanie on zawiadomiony.
83 Wersja ta odbiega nieco od tej zachowanej wDigestach Justyniańskich: Paul. D. 48.16.3 Et in pri-
vatis et in publicis iudiciis omnes calumniosi extra ordinem pro qualitate admissi plectuntur („Tak
217
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
zwyczajnym oraz, co istotne, że określenie wymiaru kary było każdorazowo za-
daniem sędziego. O surowości zasądzanej przez niego kary decydował stopień
przewiny oszczercy, której dopuścił się, skarżąc fałszywie (pro qualitate admissi
plectendi sunt). Można sobie wyobrazić, że sędzia mógł brać pod uwagę takie kryte-
ria, jak pozycja społeczna oskarżanego czy też potencjalna ujma dla jego reputacji.
Calumnia podlegała karze zarówno na gruncie prawa prywatnego (tak jak wskazuje
się to wtekście), jak ipublicznego. Można przypuszczać, że wdrugim zkontekstów
odnosi się do postępowania karnego, awięc do kary sensu stricto. Jurysta wyraźnie
akcentuje, że ciężar dowodu spoczywa na powodzie, który powinien wykazać swój
interes we wniesionej skardze iuzasadnić roszczenie. Powód musiał także złożyć
przysięgę (iusiurandum calumniae), która stanowiła swego rodzaju gwarancję do-
brej woli, że nie działa się wcelu szykany (calumniae causa)
84
. Wkonsekwencji, jeśli
niesprawiedliwe skarżenie miało miejsce, pozwany mógł domagać się zasądzenia
na swoją rzecz 1/10 wartości przedmiotu sporu (Cons. VI.13)
85
.
Warto wreszcie zwrócić uwagę na interesujący wątek, który stanowi kwestia
władzy iautorytetu cesarza. Vetus iurisconsultus wzasadzie denitywnie wyklucza
możliwość, by cesarz sprzeciwiał się treści prawa – robi to jednak wbardzo zręczny
sposób: wretorycznej frazie znajdującej się we fragmencie Cons. VI.4 podkreśla,
że pragnieniem cesarza jest rozstrzyganie wzgodzie zprawem irozsądkiem (legi-
bus rationique conveniunt)
86
. Konsekwencja wynikająca ztego sformułowania jest
jednak poważna: cesarskie decyzje wydane wsprzeczności zobowiązującymi re-
gulacjami nie mają mocy prawnej. Skoro tak, cesarz nie stoi ponad prawem. Myśl
tę potwierdza przytoczona znacznie później w tekście konstytucja Dioklecjana
wprywatnych, jak ipublicznych postępowaniach sądowych, wszyscy, którzy wnoszą bezpodstawnie
skargi, karani są stosownie do charakteru czynu wpostępowaniu nadzwyczajnym” – tłum. własne).
84 Zob. Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2021, s. 37,
s.v. calumnia.
85 Ta sama konstrukcja została wspomniana również wGajańskich Instytucjach. Por. Gai. 4.175 et qui-
dem calumniae iudicium adversus omnes actiones locum habet et est decimae partis, praeterquam quod
adversus adsertorem tertiae partis est […] („apowództwo oto ztytułu złośliwości ma zastosowanie
przeciwko wszelkim powództwom iopiewa na dziesiątą część [wartości przedmiotu sporu], ztym
wyjątkiem, że [skierowane] przeciwko obrońcy wolności opiewa na trzecią część […]” – tłum. Gaius,
Instytucje, s. 471). Warto zwrócić uwagę, że wprzypadku skierowania skargi oniesprawiedliwe skar-
żenie przeciwko obrońcy wolności (adsesor libertatis) – osobie, która wprocesie owolność utrzymy-
wała, że uważany za niewolnika jest wistocie człowiekiem wolnym – wysokość rekompensaty ztego
tytułu podnosiła się aż do 1/3 wartości przedmiotu sporu.
86 Analogiczna fraza pojawia się także w Cons. IV.1 […] nec legibus nec rationi conveniunt. Zob. też
J.Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Consultatio veteris cuiusdam iuriscon-
sulti– Rozdział IV, s. 232.
218
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
iMaksymiana (Cons. VI.17), zgodnie zktórą pismo nieczyniące zadość wymogom
prawa nie mogło zostać konwalidowane mocą cesarskiej decyzji
87
. Te dwa krótkie
fragmenty wyraźnie pokazują, że iwpóźniejszych wiekach juryści mieli czujne oko
na aktywność cesarzy, wszczególności tę skutkującą wprowadzaniem odstępstw od
obowiązującego prawa, inie bali się korzystać zdostępnych im instrumentów, by
wyrazić swoją wtym zakresie opinię.
Bibliograa
Archi G.G., Indirizzi e problemi del sistema contrattuale nella legislazione da Costantino
aGiustiniano, w: Scritti di diritto romano in onore di Contardo Ferrini, red. G.G. Archi,
Milano 1946.
Archi G.G., La donazione. Corso di diritto romano, Milano 1960.
Cannata C.A., La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra sco-
perta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno
internazionale della Società Italiana di storia del diritto, Napoli, 18‒20 ottobre 2001, red.
M.G. di Renzo Villata, Napoli 2003.
Cenderelli A., Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965.
Chmiel P., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego tekstu ijego
przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1.
Collectio librorum iuris anteiustiniani. In usum scholarum, t. 2, red. P. Krüger, T. Mommsen,
W. Studemund, Berolini 1890.
Connolly S., Lives Behind the Laws. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington
2010.
Conrat M.C., Kantorowicz H.U., III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvoll-
endet hinterlassene Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung 1913, t. 34, nr 1.
Consulta de un jurisconsulto antiguo, traducción, introducción y notas de Aurelia Vargas
Valencia, México 1991.
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti = Consultazione di un vecchio giureconsulto, red.
G. Zanon, Napoli 2006.
Corcoran S., e Gregorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges de
l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2.
87 Wśród innych konstytucji Dioklecjana, wktórych wspomina się otym, czego nie można uczynić
mocą cesarskiego reskryptu, J. Harries, I. Wood wymieniają: C. 2.4.16; 2.9.3; 3.32.12; 4.44.3; 4.54.7;
5.3.9; 6.23.10; 8.4.3; 8.55.5 – e eodosian Code. Studies in the Imperial Law of Late Antiquity, Lon-
don 1993, s. 101, przyp. 23. Nie myli się G. Zanon, pisząc, że fragment ten wydaje się stanowić najbar-
dziej brzemienny wskutki argument tekstowy przywołany przez autora na poparcie proponowanego
przez niego rozwiązania (Indicazioni…, s. 161).
219
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział VI
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Cremades Ugarte I., Derecho romano, comunidad cristiana y episcopalis audientia, Semina-
rios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8.
Crifò G., Aproposito di Episcopalis audientia, w: Institutions, société et vie politique dans
l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ronde autour de l’œuvre d’André
Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin, Y. Duval, C. Le-
pelley, L. Pietri, Rome 1992.
Cuena Boy F., Juliano el Apóstata y la episcopalis audientia, Vergentis 2017, t. 1, nr 4.
Cuena Boy F., La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el apóstata, Studia et docu-
menta historiae et iuris 2016, t. 82.
El dictamen de un antiguo jurisconsulto (Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defen-
sa de la mujer casada, prólogo, introducción, traducción y notas de Juan Manuel Blanch
Nougués, Madrid 1999.
Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.
Harries J., Wood I., e eodosian Code. Studies in the Imperial Law of Late Antiquity, Lon-
don 1993.
Huck O., Apropos de C 1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis
audientia constantinienne, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung 2003, t. 120.
Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717.
Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Hu-
schke, Lipsiae 1867.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 3.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział IV, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział V, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 2.
Lambertini R., Sugli eetti della donazione nell’ottica giustinianea e dei primi interpreti bizan-
tini, Diritto @ Storia 2007, t. 6.
Leksykon rzymskiego prawa karnego. Podstawowe pojęcia, red. M. Jońca, Warszawa 2021.
Levy E., West Roman Vulgar Law: e Law of Property, Philadelphia 1951.
Liebs D., Ricerche sulle Pauli Sententiae (= Quaderni di “Studi Senesi” 145), Zeitschri der
Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 2019, t. 136, nr 1.
Loska E., Legat wprawie rzymskim, Zeszyty Prawnicze 2003, t. 3, nr 1.
Maymó Capdevila P., La episcopalis audientia durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre el
poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional
La Hispania de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997.
Palma A., Donazione e vendita „advocata vicinitate” nella legislazione costantiniana, Index
1992, nr 20.
Peterlongo M.E., La transazione nel diritto romano, Milano 1936.
Puliatti S., L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016, t. 40.
220
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 1 (97) 2024
Riccobono S., VIII. Traditio cta, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Ro-
manistische Abteilung 1912, t. 33, nr 1.
Rudor A.A.F., Über die Entstehung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechts-
geschichte. Romanistische Abteilung 1846, t. 13.
Ruggiero I., Ricerche sulle Pauli Sententiae, Milano 2017.
Rozwadowski W., Przelew wierzytelności wprawie rzymskim, Poznań 1969.
Rozwadowski W., Studi sul trasferimento dei crediti in diritto romano, Bullettino dell’Istituto
di Diritto Romano “Vittorio Scialoja” 1973, nr 15.
Schindler K.-H., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo 1962, nr 8.
Sciortino S., La relazione tra il κατὰ πόδας e le traduzioni di Taleleo dei rescritti latini del
Codex, Annali del seminario giuridico dell’Università degli Studi di Palermo 2013, t. 56.
Sirks A.J.B., e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internatio-
nale interdisciplinaire 2013, nr 65.
Skrzywanek-Jaworska D., Darowizna remuneratoryjna w rzymskim prawie pandektowym
iXIX-wiecznym ustawodawstwie niemieckim, Łódź 2019.
Tarozzi S., Ricerche in tema di registrazione e certicazione del documento nel periodo post-
classico, Bologna 2006.
e Codex of Justinian. ANew Annotated Translation with Parallel Latin and Greek Text.
Based on aTranslation by Justice Fred H. Blume, t. 3, red. B.W. Frier, Cambridge 2016.
Volterra E., Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo scopritore
Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993.
Wojtczak M., Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej starożytności – wposzukiwa-
niu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku Starożytności.
Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15.
Wojtczak M., Audientia sacerdotalis? – Remarks on the Legal Nature of Dispute Resolution by
Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes Christentum / Journal of Ancient
Christianity 2021, t. 25, nr 1.
Zalewski B., Humanitas wustawodawstwie Konstantyna Wielkiego. Religia – polityka – pra-
wo, Lublin 2021.
Zamora Manzano J.L., Cautelas legales sobre la transmisión de la propiedad en el derecho
postclásico: las formalidades por el testimonio de los vecinos y la „insinuatio”, Revue inter-
nationale des droits de l’antiquité 2010, t. 57.
Zanon G., Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti,
Napoli 2009.
Zimmermann R., e Law of Obligations. Roman Foundations of the Civilian Tradition, Cape
Town–Wetton–Johannesburg 1996.