Available via license: CC BY-NC-ND 4.0
Content may be subject to copyright.
365
Ostale teme
Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite1
VioLeta ĐorĐeVić*2
JaSna Hrnčić3
Deca roditelja na izvršenju kazne zatvora (RIKZ) se suočavaju sa brojnim problemima
u ostvarivanju prava koji izmiču našoj naučnoj i stručnoj javnosti, počevši od
njihovog statističkog praćenja. Cilj rada jeste prikaz rezulata istraživanja koji se odnose
na utvrđivanje karakteristika i problema dece RIKZ i njihove pozicije u sistemu socijalne
zaštite. Sprovedeno je mešovito istraživanje deskriptivnog tipa i transferzalnog dizajna.
Podaci su prikupljani upitnicima, intervjuom i analizom dosijea. Uzorak je obuhvatao
dvanaestoro dece RIKZ, sedmoro njihovih roditelja (na slobodi), staratelja ili hranitelja
i 16 stručnih radnika Centra za socijalni rad (CSR) Leskovac. Pokazalo se da deca RIKZ
imaju probleme u ponašanju i u socijalnim odnosima. Njihova iskustva viđanja sa RIKZ
su stresna. Većina njihovih staratelja ima negativan stav prema viđanju deteta sa RIKZ.
Stručni radnici CSR ne sprovode mere i usluge posebno prilagođene problemima ove
dece jer one nedostaju. Potrebno je njihovo razvijanje i kvalitetna primena u saradnji sa
krivično-pravnim sistemom.
Ključne reči: deca roditelja na izvršenju kazne zatvora, socijalna zaštita, socijalni
rad, krivično-pravni sistem, kontakti sa roditeljima.
1 Podaci prikazani u istraživanju su prikupljani za potrebe izrade master rada prve autorke
rada. Deo podataka je usmeno predstavljen na konferenciji 43. Susreti socijalnih radnika
na Fakultetu politčkih nauka, Univerziteta u Beogradu 2. juna 2023. godine pod nazivom:
„Analiza pozicija i potreba dece roditelja na izdržavanju kazne zatvora u Republici Srbiji”. Rad
je finansijski podržan Planom naučnoistraživačkog rada, koji finansira Ministarstvo nauke,
tehnološkog razvoja i inovacija Republike Srbije.
2 MA Violeta Đorđević je istraživačica pripravnica na Institutu za srpsku kulturu, Priština-
-Leposavić i doktorantkinja na Fakultetu političkih nauka, Univerziteta u Beogradu.
E-mail: violeta.djordjevic.96@gmail.com.
3 Dr Jasna Hrnčić je redovna profesorka na Odeljenju za socijalnu politiku i socijalni rad
Fakulteta političkih nauka, Univerziteta u Beogradu. E-mail: jhrncic@gmail.com.
TEMIDA
2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
ISSN: 1450-6637
DOI: https://doi.org/10.2298/TEM2303365D
Originalni naučni rad
Primljeno: 14.6.2023.
Odobreno za štampu: 30.10.2023.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
366
Uvod
Trend rasta izricanja zatvorskih kazni zabeležen je u ovom, 21. veku, kako
u svetu (Mazza, 2002; Miller, 2006), tako i u Republici Srbiji4 (RS). Dok je 2021.
godine širom sveta 11900000 lica bilo lišeno slobode (Fair, Walmsley, 2021),
u Srbiji je bilo 10557 lica lišenih slobode5. Naša zemlja spada među evropske
zemlje sa izrazito visokom stopom zatvaranja i sa velikom gustinom zatvorske
populacije. Time raste i broj roditelja na izvršenju kazne zatvora (RIKZ) i nji-
hove dece koja su izložena separaciji od roditelja i diskriminaciji. Procenjuje se
da u Sjedinjenim Američkim Državama (SAD) ima 2,6 miliona dece RIKZ (Tur-
ney, Goodsell, 2018), a oko 800000 dece u Evropi (EUROCHIPS, 2011). Podaci o
broju dece RIKZ za Srbiju nisu dostupni.
Eksperimentalno istraživanje sprovedeno sa 411 dece pokazalo je da je
separacija od roditelja usled služenja kazne zatvora izrazit prediktor antiso-
cijalnog ponašanja dečaka (ispoljavalo ga je 71% dečaka koji imaju rodite-
lja u zatvoru, u odnosu na 23% dečaka čiji roditelji nisu u zatvoru i koji nisu
ispoljavali takvo ponašanje) (Murray, Farrington, 2005). Ova deca imaju i dvo-
struko veći rizik za mentalne poremećaje (Miller, 2006; Murray, Farrington,
2008). Pored toga, deca RIKZ imaju povećan rizik i za finansijske poteškoće
(Arditti i dr., 2003), loše školsko postignuće ili odustajanje od škole, doživljaj
vršnjačkog nasilja i zloupotrebu psihoaktivnih supstanci (Murray, Farrington,
2008; Kahya, Ekinci, 2018). Okolnosti koje su bitne za to kako će dete doži-
veti odlazak roditelja u zatvor jesu uzrast deteta, podrška drugih ljudi, broj
prethodnih razdvajanja deteta od roditelja i prethodni problemi u porodici
(Convery, Moore, 2011). Teže su posledice kada se radi o mlađoj deci (Murray,
Farrington, 2005; Poehlmann, 2005), i ako je separacija bila od roditelja koji je
imao aktivnu ulogu u brizi o detetu, tada zatvaranje dovodi do dodatne trau-
matizacije deteta zbog iznenadnih promena u porodici (Mazza, 2002). Sepa-
racija od majke ima teže posledice jer su emotivne veze sa majkom, po pra-
vilu, snažnije (Poehlmann, 2005) i često dovodi do velikih promena staratelja
i sredine (Davies i dr., 2008). Istraživanja pokazuju da većina dece doživljava
promene u sredini nakon odlaska roditelja na izdržavanje kazne zatvora, koji
retko kada bivaju uključeni u planiranje porodičnih aranžmana za svoju decu
4 Strategija razvoja sistema izvršenja krivičnih sankcija za period 2022-2027, Službeni glasnik
RS, br. 142/2022.
5 Strategija razvoja sistema izvršenja krivičnih sankcija za period 2022-2027, Službeni glasnik
RS, br. 142/2022
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
367
(Trotter i dr., 2017), kao i da su reakcije dece na separaciju od majke koja ide
u zatvor bile plakanje i/ili tuga (83%), zbunjenost (52%), bes i/ili ekstremno
ponašanje (40%), indiferentnost (33%), problemi sa spavanjem (32%), razvojna
regresija (22%) i strah (18%) (Poehlmann, 2005). Pokazuje se da decu majki
na izvršenju kazne zatvora karakteriše i zabrinutost o ishodima sudskog pro-
cesa i načinu života roditelja u zatvoru, briga o neizvesnoj budućnosti, krivica,
nisko samopouzdanje, depresija, usamljenost, osećaj napuštenosti, poremećaj
pažnje, problemi u ponašanju, agresija i traumom uzrokovano ponašanje, što
znatno povećava rizik od rane uključenosti u kriminalne aktivnosti (Wright,
Seymour, 2000). Deca se zbog očevog zatvaranja osećaju uznemireno, depre-
sivno i uskraćeno, više plaču, imaju enurezu i često najstariji sinovi mogu da
preuzmu ulogu oca u porodici, što ponekad podrazumeva i napuštanje škole
i zapošljavanje (Gharaibeh, 2008). Posebno je traumatično iskustvo prisustvo-
vanja hapšenju roditelja (Mazza, 2002; Miller, 2006), koje može biti moderator
budućeg ponašanja dece RIKZ (Poehlmann-Tynan, Turney, 2021). Retrauma-
tizacija i nekonzistentne životne okolnosti su prisutne kod dece sa višestru-
kim separacijama, posebno ako roditelji više puta izvršavaju kaznu zatvora
(Davies i dr., 2008; Convery, Moore, 2011). Bitna je i podrška drugih ljudi i pret-
hodni problemi u porodici (Convery, Moore, 2011). Negativna reakcija okoline
na zatvaranje roditelja i stigmatizacija porodice otežava situaciju (Davies i dr.,
2008; Gharaibeh, 2008; Nesmith, Ruhland, 2008; Heinecke Thulstrup, Eklund
Karlsson, 2017) i izaziva sram kod dece (Davies i dr., 2008).
Zatvaranje roditelja dovodi do stresa kod osoba koje zatim brinu o deci
(Nesmith, Ruhland, 2008), pogoršanja finansijske situacije, a često i do naru-
šavanja zdravlja (Arditti i dr., 2003). Preporučuje se podrška za njih (Nesmith,
Ruhland, 2008), jer je odnos između roditelja (a posebno majke) u zatvoru i
osobe koja brine o detetu povezan sa detetovom stabilnošću i ostvarivanjem
odnosa deteta sa majkom (Poehlmann i dr., 2008).
Autori ističu važnost ostvarivanja ličnih kontakata između RIKZ i njihove
dece kako bi se navedeni rizici smanjili ili otklonili (Mazza, 2002; Miller, 2006;
Hairston, 2007; Murray, Farrington, 2008; Nesmith, Ruhland, 2008; Poehlmann-
Tynan, Pritzl, 2019). Međunarodni standardi, takođe, ističu da ovi kontakti nisu
u sukobu sa garancijama sigurnosti, bezbednosti i reda u zatvoru, te da mogu
pozitivno uticati na zatvorenika, dete pa i društvo u krajnjoj liniji (Council of
Europe, 2018). Dobrobit od kontinuiranih neposrednih kontakata mogu imati
i dete, zatvorenik/ca i čitava porodica (Bouchet, 2008). Mazza (2002) ukazuje
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
368
da većina zatvora nema usluge za očeve i da se zatvorska pravila i regulacije
vezane za kontakte dece sa RIKZ uživo, telefonom ili pisanim putem čine arbi-
trarnim i neprilagođenim za decu. Time se može tumačiti nalaz da većina dece
nije posećivala RIKZ (Nesmith, Ruhland, 2008). Posebno se ističe važnost socijal-
nog rada u razumevanju bola koji potencijalno nastaje kod deteta usled zatva-
ranja roditelja i olakšavanju kontakata između deteta i RIKZ (Mazza, 2002).
U Srbiji pozicija dece RIKZ u krivično-pravnom i sistemu socijalne zaštite
i njihovi problemi nisu dovoljno istraženi. O njima se čak ne vodi ni zvanična
statistika. Na osnovu empirijskih nalaza iz drugih zemalja, Petrović i Jovanić
(2019) ukazuju na negativne efekte zatvaranja roditelja po decu i porodicu, a
Pucarević i Skrobić (2021) na potrebu za unapređenjem saradnje između kri-
vično-pravnog i sistema socijalne zaštite.
Specifičan problem ove dece je ostvarivanje prava na redovno održava-
nje ličnih odnosa i neposrednih kontakata sa RIKZ, koje definiše Konvencija o
pravima deteta (čl. 9, st. 3), kao i Porodični zakon RS (čl. 61, st. 1)6, u kojem se
svakom detetu garantuje pravo na ostvarivanje ličnih odnosa sa onim rodi-
teljem sa kojim ne živi. Prema ovom zakonu, deca mogu samostalno doneti
odluku o ostvarivanju ličnih odnosa sa roditeljem sa kojim ne žive tek sa navr-
šenih 15 godina života (čl. 61, st. 4), što sugeriše da do tog trenutka tu odluku
donosi onaj koji brine o detetu. Deca RIKZ mogu naići na prepreke u ostvari-
vanju ovog prava usled arbitrarnog odlučivanja staratelja o viđanju sa RIKZ i
rigidno određenih zatvorskih pravila, poput tačno određenih dana za posetu
osuđenim licima, ograničenog vremena trajanja posete, telefonskih kontakata
koje sa detetom može da ostvari samo osuđeno lice i to o svom trošku i slično.
Pandemija virusa COVID-19 dodatno je otežala neposredne kontakte dece sa
RIKZ (Flynn i dr., 2022). Iako kontakti korišćenjem modernih informacionih teh-
nologija mogu smanjiti troškove i uštedeti vreme, beskontaktne posete mogu
biti stresne za mlađu decu, koja ne razumeju zašto ne mogu da dodirnu svoje
roditelje (Arditti, 2003; Poehlmann-Tynan, Arditti, 2018).
Za decu posebno zastrašujući može biti postupak i sredina u kojoj viđaju
RIKZ. Naoružani pripadnici službe obezbeđenja, zaključavanje vrata, stroga
pravila, ogoljena prostorija, bez sadržaja koji su primereni deci, izaziva strah
i nesigurnost. Osuđenim licima je u Srbiji garantovano pravo na posete u
posebnim prostorijama dva puta mesečno sa bračnim drugom, decom ili bli-
skim licem (čl. 48, st. 1 Pravilnika o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda
6 Službeni glasnik RS, br. 18/2005, 72/2011-dr. zakon i 6/2015.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
369
i okružnih zatvora7, kao i čl. 90, st. 1 i čl. 94, st. 1 Zakona o izvršenju krivičnih
sankcija8). Osuđenom licu, koje se posebno dobro vlada i ostvaruje napredak
u ostvarivanju programa postupanja, upravnik može dodeliti i proširena prava,
uključujući i broj poseta i broj poseta u posebnoj prostoriji9. Ipak, ne postoje
specifične odredbe za način ostvarivanja prava deteta na lične odnose i nepo-
sredne kontakte sa RIKZ i za podršku deci u ostvarivanju ovih prava10. Takođe,
iako u velikom broju zavoda za izvršenje krivičnih sankcija u Srbiji postoje
posebne prostorije za neometano ostvarivanje poseta članova porodice,11 one,
po pravilu, ne sadrže posebne sadržaje prilagođene dečijim potrebama.
Uprkos indicijama da je narušeno ostvarivanje prava dece RIKZ, nema
dovoljno naučno zasnovanih nalaza o položaju i karakteristikama dece RIKZ
(Nesmith, Ruhland, 2008; Henley, 2014; Knudsen, 2019). Prema našim sazna-
njima, u Srbiji nije bilo istraživanja na ovu temu. Cilj rada jeste prikaz rezulata
istraživanja koji se odnose na karakteristike i probleme dece RIKZ i njihove
pozicije u sistemu socijalne zaštite. Značaj ovog istraživanja je u prikupljanju
podataka o deci lica koja se nalaze na izvršenju kazne zatvora, koji nedostaju
u našoj sredini, a koji su relevantni za bolje razumevanje usluga i mera koje su
potrebne za olakšavanje njihovog položaja. Ono, takođe daje osnovu za dalja
istraživanja u ovoj oblasti.
Metodološki okvir istraživanja
Sprovedeno je istraživanje mešovitog tipa i transferzalnog dizajna. Kori-
šćeni su primarni i sekundarni izvori podataka.
7 Službeni glasnik RS, br. 79/2016.
8 Službeni glasnik RS, br. 22/2014, 35/2019.
9 Član 51 Pravilnik o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora, Službeni
glasnik 79/2016; čl. 129 Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, Službeni glasnik RS 55/2014,
35/2019.
10 Pravilnik o organizaciji, normativima i standardima rada centra za socijani rad Službeni
glasnik RS, br. 59/2008, 37/2010, 19/2011 – dr. pravilnik, 1/2012 – dr. pravilnik, 51/2019, 12/2020
i 83/2022.
11 Član 48, stav 2, Pravilnik o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
370
Cilj istraživanja
Osnovni cilj istraživanja je utvrđivanje karakteristika i problema dece
RIKZ i njihove pozicije u sistemu socijalne zaštite. Posebni ciljevi istraživanja
su: 1) prikaz i analiza karakteristika i problema dece čiji su roditelji na izvrše-
nju kazne zatvora; 2) prikaz i analiza odnosa porodice prema pravu deteta na
neposredni kontakt sa RIKZ; 3) prikaz i analiza usluga i mera socijalne zaštite
koje su ovoj deci i njihovim porodicama pružene.
Uzorak
Istraživanje je sprovedeno u Centru za socijalni rad (CSR) Leskovac tokom
2021. godine. Kriterijum selekcije CSR-a je bio dostupnost podataka. Uzorak je
obuhvatao decu RIKZ, njihove roditelje, staratelje ili hranitelje i stručne radnike
CSR-a. Kriterijumi za uključivanje dece u istraživanje su: jedan ili oba roditelja su
bila ili su i dalje na izvršenju kazne zatvora, sposobnost deteta da razume pitanja
i dobrovoljni pristanak deteta i roditelja/staratelja na istraživanje. Kako zvanične
evidencije o deci RIKZ nema, uzorak je formiran na osnovu sećanja voditelja slu-
čaja CSR Leskovac o korisnicima kojima se jedan ili oba roditelja nalaze, ili su
se nalazila na izvršenju kazne zatvora u periodu od 2015. do 2021. godine. Od
ukupno 20 porodica, slučajnim uzorkovanjem je izabrano sedam porodica, koje
su imale ukupno 12 dece, osmoro muškog i četvoro ženskog pola, uzrasta od
jedne do 22 godine. Deca su odabrana za intervju na osnovu njihove sposobno-
sti da razumeju i odgovore na pitanja, koju je pokazivalo devetoro dece, petoro
muškog i četvoro ženskog pola, uzrasta od četiri do 22 godine. Od troje preo-
stale dece, dvoje je bilo uzrasta od jedne do tri godina starosti, a jedno je imalo
višestruke razvojne poremećaje. Intervjuisani su i roditelji na slobodi, staratelji
ili hranitelji, njih ukupno sedam (po jedan iz svake porodice), petoro ženskog i
dvoje muškog pola, od čega tri majke, dve babe, jedan deda i jedan hranitelj.
Uzorak je obuhvatao i svih 16 stručnih radnika u Službi za zaštitu dece i
mladih u CSR Leskovac, uzrasta od 25 do 63 godina, 14 ženskog i dva muš-
kog pola. Dužina radnog staža je bila od pet do 35 godina. Među stručnim
radnicima, bilo je 12 voditelja slučaja, tri supervizorke i jedna rukovoditeljka
ove Službe. Po obrazovanju su bili socijalni radnici (4), pedagozi (5), specijalni
pedagozi (3) i psiholozi (4). Sedam od 16 stručnih radnika je imalo od 150 do
200 predmeta godišnje, dok su ostali imali manje.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
371
Tehnike prikupljanja podataka
Podaci su prikupljani iz dosijea i putem upitnika i intervjua. Podaci priku-
pljani iz dosijea su obuhvatali tri kategorije: a) podatke o detetu (pol, uzrast,
školovanje i zdravlje deteta, drugi problemi deteta, kontakti deteta sa rodite-
ljem u zatvoru); b) podatke o porodici (broj, pol i uzrast sve dece u porodici,
osoba koja brine o detetu i od kada, razlozi evidentiranja porodica u sistemu
socijalne zaštite) i c) podatke o RIKZ (pol, uzrast, krivično delo zbog kojeg je
zatvoren).
Polustrukturirani intervju je imao dve forme: formu za dete RIKZ i formu
za njegovog roditelja na slobodi, staratelja ili hranitelja. Obe forme su obu-
hvatale: a) sociodemografske podatke o detetu, RIKZ i o roditelju na slobodi,
staratelju ili hranitelju; b) podatke o neposrednoj socijalnoj sredini deteta (o
drugoj deci, pohađanju škole, eventualnom hraniteljstvu i o reakciji sredine
na zatvaranje roditelja) i c) podatke o razlozima gubitka slobode RIKZ. Forma
za dete je uključivala i pitanja o njegovom odnosu prema izvršenju kazne
zatvora roditelja (o deljenju informacije o RIKZ sa vršnjacima, reakciji sredine),
o održavanju ličnih odnosa sa RIKZ (učestalost, sadržaj, kvalitet i značaj kon-
takta sa RIKZ), o osećanjima deteta prema izvršenju kazne zatvora roditelja
i o odnosu deteta prema svom životu i svojim roditeljima. Forma za roditelja
na slobodi, hranitelja ili staratelja je obuhvatala i pitanja o njegovom/njenom
svojstvu u odnosu na dete i RIKZ, o stavu prema održavanju kontakata deteta
sa RIKZ, o svojoj ulozi u održavanju kontakata deteta sa RIKZ i o iskustvu u
saradnji sa stručnim radnicima CSR Leskovac.
Upitnik za stručne radnike (USR) je konstruisan za potrebe istraživanja
u tri forme: za voditelje slučaja (USR-V1), supervizore (USR-S1) i rukovodioce
(USR-R1). Svaka forma bila je sastavljena od zatvorenih i otvorenih pitanja
(ukupno 21). Zajednička pitanja se odnose na: a) sociodemografske karakte-
ristike ispitanika (pol, obrazovanje, uzrast, radni staž i obim posla); b) način
saznanja o zatvaranju roditelja; c) iskustvo i obučenost za rad sa decom RIKZ;
d) zahtevnost rada sa ovom decom; e) procenu problema dece RIKZ i njihovih
razloga; f) stav po pitanju ostvarivanja ličnih odnosa deteta sa roditeljem u
zatvoru; g) primenjene usluge i mere socijalne zaštite i h) sugestije za unapre-
đenje rada sa decom RIKZ. Forma za supervizore sadrži i pitanje o specifično-
sti supervizije rada voditelja slučaja sa decom RIKZ, a za rukovodioce pitanje
o načinu dodeljivanja stručnim radnicima predmeta u kojima ima dece RIKZ.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
372
Postupak prikupljanja i obrade podataka
Za sprovođenje istraživanja od CSR Leskovac traženo je i dobijeno odo-
brenje od direktora CSR, kao i saglasnost svih zaposlenih u Službi za zaštitu
dece i mladih. Stučnim radnicima je dat odštampan odgovarajući upitnik
(USR), koji su zatim popunili i vratili istraživačici. Voditelji slučaja su zamoljeni
da se prisete porodica korisnika usluga CSR-a Leskovac u periodu od 2015. do
2021. godine, u kojima je bilo maloletno dete i RIKZ. To je bilo otežano usled
čestih promena voditelja slučaja zbog porodiljskog ili trudničkog bolovanja,
odlaska u penziju, otkaza ili smrti. Analizirani su dosijei izabranih sedam poro-
dica. Zatražena je i dobijena pisana saglasnost roditelja, staratelja ili hranitelja
za učešće u istraživanju njih i deteta, a zatim i pristanak dece, usmeni ili pisani
ukoliko su deca bila pismena. Obavljen je intervju sa devetoro dece i sedmoro
njihovih roditelja, staratelja ili hranitelja, tokom koga su zapisivani odgovori
ispitanika tehnikom slepog kucanja. U ovom radu odgovori dece, roditelja,
staratelja ili hranitelja i stručnih radnika označeni su šiframa12.
Kvantitativna obrada podataka je obuhvatala izračunavanje frekvencija
odgovora na zatvorena pitanja na upitniku. Pored toga, sprovedena je i kva-
litativna analizu sadržaja dokumentacije i odgovora na otvorena pitanja po
kategorijama.
Rezultati istraživanja
Podaci iz dosijea
a) Opšte karakteristike dece čiji su roditelji na izvršenju kazne zatvora
U sedam posmatranih porodica bilo je ukupno dvanaest dece - u jed-
noj ima troje dece, u tri porodice po dvoje i u tri po jedno dete. U trenutku
istraživanja, osmoro dece je išlo u školu, jedno je završilo školovanje, a troje
su bili ispod školskog uzrasta. O troje dece se sve vreme starao roditelj koji
nije na izvršenju kazne zatvora, jedno je živelo sa roditeljem u trenutku istra-
živanja, ali je prethodno bilo na hraniteljstvu, petoro je sve vreme boravka
12 Žd – dete ženskog pola; Md – dete muškog pola; Žst – staratelj ženskog pola; Sž – stručnjak
ženskog pola;
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
373
roditelja u zatvoru pod starateljstvom srodnika, dvoje je bilo na hraniteljstvu
a u trenutku istraživanja je živelo kod srodnika, dok je jedno dete bilo na hra-
niteljskom smeštaju. Kod osmoro dece nisu uočeni zdravstveni poremećaji
niti problemi u socijalnom prilagođavanju. Kod dvoje dece su uspostavljene
dijagnoze određenih poremećaja - kod jednog deteta su prisutni višestruki
mentalni poremećaji, a kod drugog mentalni i fizički poremećaji, dok su oboje
pokazivali i probleme u ponašanju, socijalnom prilagođavanju i školskom
postignuću. Još je dvoje dece pokazivalo probleme u prilagođavanju: jedno
probleme u ponašanju, a drugo probleme u adaptaciji na školsku sredinu.
b) Razlozi preduzimanja mera i pružanja usluga porodicama dece RIKZ u CSR-u
Centar za socijalni rad Leskovac je, po zahtevu Uprave za izvršenje krivič-
nih sankcija, za svako zatvoreno lice podnosio izveštaj o njegovim porodičnim
prilikama. Osim toga, preduzimao je mere i pružao usluge ovim porodicama
po barem još dva osnova, uključujući: davanje novčane socijalne pomoći (pet
porodica), poremećene porodične odnose (četiri), poveravanje dece ili izmena
odluke o poveravanju dece nakon razvoda ili prekida vanbračne zajednice
(četiri), nasilje u porodici (tri), problemi u ponašanju i krivična dela dece (dve),
postavljanje dece pod starateljstvo ili privremeno starateljstvo (pet) i smeštaj
dece u drugu porodicu (tri).
c) Roditelji na izvršenju kazne zatvora
U svim porodicama su očevi bili na izvršenju kazne zatvora, dok je u jed-
noj porodici i majka bila u zatvoru. RIKZ su bili uzrasta od 21 do 46 godina.
Sedmoro roditelja je osuđeno zbog krivičnih dela kao što su ponovljene
krađe, prevare, razbojništva, nasilje u porodici i pokušaj ubistva. Osmi RIKZ
je sankcionisan zbog zasnivanja vanbračne zajednice sa ženskim detetom
uz njen pristanak, a osuđen je na deset godina zatvora zbog obljube nad
detetom. Iako ne postoji sudska odluka koja ovom ocu ograničava roditelj-
ska prava, stručni radnik CSR Leskovac je u svojstvu neposrednog starate-
lja deteta odlučio da je u najboljem interesu deteta, koje je rođeno u ovoj
vanbračnoj zajednici, da ne viđa oca koji je u zatvoru, tako da dete nije znalo
ko mu je otac do urasta od 6 godina.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
374
Intervju sa decom
a) Odnos dece prema izvršenju kazne zatvora roditelja
Nijedno dete nije znalo tačan razlog zbog kojeg je roditelj bio ili jeste
na izvršenju kazne zatvora, a petoro njih nije znalo koliko će izvršenje kazne
trajati. Ni jedno dete nije nikome reklo da im je roditelj na izvršenju kazne
zatvora. Sedmoro dece je osetilo sram kada su ih druga deca ispitivala o RIKZ:
„Uvek kada me neko pita o ocu bude mi neprijatno” (Žd04). „Na pitanje o ocu
izmislim nešto” (Žd03).
Njih sedmoro je smatralo da njihovi vršnjaci znaju da imaju RIKZ i bilo
im je teško zbog toga. „Kada sam čuo šaputanje u školi uvek sam mislio da o
meni pričaju i o tome kako mi je otac u zatvoru” (Md06). Nekima su se deca
zbog toga podsmevala: „Drugovi su mi govorili da sam kriminalac, da sam isti
kao tata” (Md08), „Voleo bih da u školi nikada nisu saznali da mi je otac bio u
zatvoru, nekoliko njih sam prebio jer su me zezali” (Md09).
b) Održavanje ličnih odnosa dece sa roditeljima koji su na izvršenju kazne zatvora
Sva intervjuisana deca su u nekom trenutku imala kontakte sa RIKZ u
zatvoru, a njih troje je sa roditeljem komuniciralo i preko video poziva. Kon-
takti su se retko ostvarivali. Samo u dve porodice su se deca viđala sa jednim
RIKZ jednom mesečno i češće. Sva deca su navela da im je iskustvo odlaska u
zatvor bilo stresno. Smetalo im je zaključavanje, ograničeno vreme sa rodite-
ljem, naoružani stražari, provođenje vremena bez ikakvih aktivnosti. Sedmoro
dece je navelo da im smeta prostor, odnosno zatvorski ambijent u kojem
ostvaruju kontakte sa svojim roditeljima. Sama komunikacija sa roditeljem,
takođe, može biti stresna. Petoro dece je navelo da roditelj koji je u zatvoru
vrlo često govori loše o drugom roditelju ili da je tokom posete tužan.
Dve devojčice su prekinule da ostvaruju kontakte sa svojim ocem jer ih je
vređao: „Nazivao nas je pogrdnim imenima i govorio je mojoj majci da će je
ubiti kad izađe. Zato smo se i preselile” (Žd04). Ostalo sedmoro je navelo da je
ostvarivalo ili da ostvaruje kontakte sa roditeljem i da im to mnogo znači.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
375
c) Osećanja dece prema izvršenju kazne zatvora roditelja
Svo devetoro dece su u nekom trenutku osetili tugu jer im je roditelj u
zatvoru. Najčešći razlog je gubitak kontakta i razmene sa RIKZ: „Bio sam naj-
srećniji kada su tatu pustili za slavu, tad smo napokon svi bili zajedno i nisam
morao da idem u zatvor da bih ga video” (Md09), „Mame nema da se igramo,
sad je samo vidim (preko video poziva) i to ne često” (Md05). Tužni su i zbog
svoje pozicije: „Da, bilo je tužno i bilo mi je žao, ali mene, jer sam napokon
sebi priznala da on nije dobar otac. On je, znate, tukao moju majku ispred
mene. To mu neću zaboraviti. A neću ni njoj jer me je ostavila” (Žd03).
Šestoro dece je reklo da je osećalo strah. Plašili su se zatvora u kojem je
roditelj: „Plašim se policajaca, svi su naoružani” (Žd02). Strahovali su i od reago-
vanja sredine kad sazna za RIKZ, od ishoda izvršenja kazne zatvora roditelja i od
potpunog gubitka roditelja: „Plašim se da tatu više nikada neću videti” (Md07).
d) Odnos dece RIKZ prema svom životu i svojim roditeljima
Odnos dece RIKZ prema svom životu i roditeljima se kretao u širokom
rasponu. Neki su prihvatali svoj život sa roditeljem koji je na slobodi: „Ništa mi
sada ne fali, dobro mi je ovde sa mamom” (Žd04). Neki su prihvatili svoj život,
ali samo delimično roditelje: „Želim da ostanem kod tete (hraniteljice), ne
želim da budem sa mamom i tatom, volela bih da ih viđam, ali neću da živim
kod njih. Kod tete mi je lepo” (Žd02). Neki prihvataju život, ali ne i roditelje:
„Želim da se osamostalim, mislim da nemam drugačije potrebe od ostalih
ljudi iako sam odrastala drugačije. Jedno je sigurno, ne želim da viđam svoje
roditelje, oni za mene ne postoje” (Žd03). Jedno dete odbacuje život zbog
nedostatka roditelja, što je evidentno u njegovom zaključku: „Ne sviđa mi se
ovako. Mame nema, a on (tata) je u zatvoru. Bolje da se nisam rodio” (Md07).
Intervju sa roditeljima koji nisu na izvršenju kazne zatvora, starateljima
ili hraniteljem
Roditelji i staratelji koji se brinu o deci RIKZ su znali zbog čega je drugi
roditelj (roditelji) u zatvoru, dok hranitelj to nije znao. Svih sedam ispitanika su
u nekom trenutku odvodili decu u zatvor kako bi videli svoje roditelje. Svi su
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
376
istakli da je poseta bila veoma stresna i za njih i za decu, koja su pre ulaska i/ili
nakon povratka iz posete plakala, tresla se i bila uplašena.
Petoro ispitanika smatraju da kontakti deteta i RIKZ više štete detetu
nego što mu koristi: „…to nije mesto za decu. Niste videli njihovu razo-
čaranost kada se viđenje završi” (Žst01). Postoje i ekonomske prepreke:
„Nemamo para za taj put. Deca se viđaju sa njom (majkom) preko Skajpa. Ja
to dozvoljavam” (Žst04). U ovoj porodici otac je smešten bliže, pa su deca
odvođena kod njega.
Šest od sedam ispitanika su bili zadovoljni podrškom koju su im pružili
stručni radnici CSR Lekovac, dok je jedna ispitanica smatrala da je stručni rad-
nik bio nezainteresovan da joj pomogne da uspostavi kontakat sa stručnom
službom u zatvoru.
Odgovori stručnih radnika
Skoro svi stručni radnici (n=15) su saznali da je roditelj u zatvoru od čla-
nova porodice tokom rada sa njima po drugom osnovu. Njih osmoro su
saznali u postupku starateljstva, petoro preko zahteva Uprave za izvršenje kri-
vičnih sankcija za dostavom izveštaja o porodičnim prilikama osuđenog lica, a
četvoro prilikom smeštaja deteta u drugu porodicu.
Broj porodica sa RIKZ sa kojima su stručni radnici CSR radili se kretao u
rasponu od dve do deset porodica. Devet ispitanika smatra da su dovoljno
obučeni za rad sa porodicama dece sa RIKZ, dok njih sedam smatra da nisu,
navodeći da im nedostaju znanja o specifičnostima ličnosti zatvorenika i o
svim faktorima od značaja za takve porodice, kao i veštine adekvatne pro-
cene interesa deteta u regulisanju kontakata sa roditeljem na izvršenju kazne
zatvora, motivacije dece da ostvaruju kontakte sa RIKZ i pružanja efikasne
podrške ovoj deci i porodicama.
Skoro svi stručnjaci iz uzorka (n=13) smatraju da je rad sa decom RIKZ zah-
tevniji u odnosu na druge predmete, mada ne žele da izbegnu rad sa ovakvim
porodicama, dok dvoje to ne smatra.
Dvanaest stručnjaka smatra da su ova deca sklonija problemima, najčešće
zbog izloženosti negativnim uticajima u porodici (disfunkcionalne porodice,
negativni modeli ponašanja i slično) i zbog odsustva RIKZ. Od toga, devetoro
smatra da se radi o problemima u ponašanju.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
377
Svi stručni radnici smatraju da je važno da dete održava kontakte sa oba
roditelja. Njih petoro zastupa ovaj stav bezuslovno: dvoje zbog pravilnog
razvoja identiteta i prava deteta da zna ko su mu roditelji, dvoje zbog očuva-
nja emotivnih odnosa i jedan „da bi dete razumelo da roditelj nije napustio
dete jer ne želi da se stara o njemu, da nije ono krivo (mala deca to misle) i da
roditelj preuzme odgovornost za svoje postupke - što takođe može biti zna-
čajno za ponašanje deteta u budućnosti” (Sž05). Jedan stručnjak ukazuje i na
važnost koji kontakt sa detetom ima za očuvanje psihičkog zdravlja i uzorno
ponašanje RIKZ. Ostalima je važna procena najboljeg interesa deteta da
ostvaruje kontakte sa RIKZ u svakom konkretnom slučaju. Troje smatra da je
dovoljna procena bezbednosti. Dvoje daju preporuke vezane za uzrast deteta:
„nije preporučljivo da deca nižeg uzrasta posećuju roditelje u zatvoru, ali
postoje mogućnost da se roditelji puštaju vikendom kući” (Sž02), „Mislim da
deca na uzrastu iznad deset godina treba da viđaju roditelja, manja ne jer je
odlazak u zatvor veliki stres za manju decu” (Sž06). Stručni radnici su navodili
i druge uslove: „…ukoliko deca imaju očuvanu emotivnu vezu sa roditeljem i
može da se obezbedi da dete vidi roditelja u prihvatljivim, zadovoljavajućim
uslovima” (Sž14), „…ukoliko se proceni da to nije stres deci i ukoliko stručnjaci
pružaju podršku u vođenju” (Sž13), „…u zavisnosti od uzrasta dece, dužine
trajanja kazne, porodične istorije, stanja i potreba dece i roditelja i potrebe za
viđenjem između dece i roditelja” (Sž01). Dve stručnjakinje su istakle važnost
participacije deteta.
Skoro svi stručnjaci iz uzorka (n=15) smatraju da se u CSR Leskovac pruža
adekvatna podrška deci RIKZ. Samo se u jednom odgovoru naglašava da je
položaj dece RIKZ „…potpuno neobuhvaćena tema u svim sistemima, koji ni
jednim propisom ne prepoznaju pravo dece i roditelja koji je u zatvoru da
ostvaruju kontakte. Potrebno je imati individualizovan pristup svakom detetu
u svakom konkretnom slučaju” (Sž01).
Slično, skoro svi ispitanici (n=14) su naveli da se deci RIKZ pruža standar-
dna podrška kao i deci sa drugim problemima koji se nalaze na evidenciji CSR
Leskovac, koja obuhvata usluge starateljske zaštite, savetodavnog rada, mate-
rijalne podrške (novčana socijalna pomoć i jednokratna novčana pomoć),
procene, izrade planova, smeštaja u drugu, mahom hraniteljsku porodicu i
slično. Samo troje ispitanika je pomenulo i saradnju sa ustanovama za izvrše-
nje kazne zatvora i pružanje podrške prilikom odlaska u kaznenu ustanovu.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
378
Skoro svi (n=14) smatraju da nedostaju posebno prilagođene usluge,
mere i postupci, dok jedan smatra da je poseban postupak vezan za staratelj-
sku zaštitu13. Isti broj stručnih radnika (n=14) nema saznanja o tome da li se za
decu RIKZ sprovode posebni postupci u nekim drugim ustanovama, kao što su
sudovi, kazneno-popravni zavodi, okružni zatvori, Specijalna zatvorska bolnica,
nevladine organizacije. Samo jedan ispitanik smatra da stručnjaci zaposleni u
kazneno-popravnim zavodima pripremaju i realizuju edukacije koje su specija-
lizovane za potrebe dece RIKZ i da nevladine organizacije edukuju i informišu
širu javnost o mogućim problemima i posledicama po razvoj ove dece.
Na pitanje kako raspoređuje predmete sa detetom čiji je roditelj na izvrše-
nju kazne zatvora, rukovoditeljka je odgovorila da to radi na osnovu veština i
znanja koje je voditelj slučaja pokazao tokom svog rada, jer je rad sa ovakvim
porodicama zahtevan. Na pitanje da li postoji specifičnost supervizijskog rada
sa stručnim radnicima koji rade sa decom RIKZ, jedna supervizorka potvrđuje,
jer sa kolegama zajedno procenjuje da li je u najboljem interesu deteta da se
viđa sa roditeljem u zatvoru, dok druge dve negiraju da postoji specifičnost.
Nekoliko voditelja slučaja je dalo sugestije za unapređenje rada sa ovom
decom. Smatrali su da je potrebno da službe pri kazneno-popravnim zavo-
dima i okružim zatvorima rade na stvaranju ambijenta za posetu dece i na
razvoju roditeljskih veština RIKZ, da se razviju programi rada sa decom RIKZ
i da se taj rad suštinski produbi, kao i da se poveća materijalna podrška ovoj
deci od strane CSR-a.
Diskusija
Utvrđeno je da su u svim porodicama koje su bile predmet ovog istraži-
vanja i u kojima je RIKZ prisutni višestruki problemi, što ukazuje na potrebu
za većom podrškom obrazovnog, zdravstvenog i sistema socijalne zaštite,
radi preveniranja, rešavanja i saniranja ovih problema. Podatak da tri četvr-
tine stručnjaka iz uzorka smatra da su deca RIKZ sklonija problemima, a naj-
češće problemima u ponašanju, u skladu je sa rezultatima drugih istraživanja
(Muray, Farrington, 2005). Ipak, samo za trećinu dece postoji nalaz u dosijeima
13 Starateljska zaštita nije postupak koji se pokreće samo onda kada je reč o deci RIKZ, već i
kada su roditelji preminuli, napustili dete ili se o njemu ne staraju na adekvatan način i slično.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
379
da imaju probleme u prilagođavanju i mentalnom zdravlju, što sugeriše da je
izveštavanje u dosijeima često nepotpuno.
Nijedno dete u našem istraživanju nije bilo informisano o tačnim razlo-
zima zatvaranja roditelja, dok je u istraživanju Nesmith i Ruhland (2008)
većina od 24 deteta bila svesna zbog čega je roditelj u zatvoru, što suge-
riše da se u našoj kulturi to više krije, verovatno zbog potrebe da se dete
zaštiti i izbegavanja stigmatizacije od okoline. Skrivanje istine potencijalno
ugrožava ovu decu, jer ona mogu to da saznaju na bolniji način - iz medija,
od suda, od komšija ili vršnjaka. Neistina ugrožava i njihove odnose sa rodi-
teljima. Pokazuje se da kod dece kojima nije rečena istina o razlogu zatva-
ranja roditelja može javiti nepoverenje prema roditeljima (Profaca, Buljan
Flander, 2009).
Nalaz da su deca RIKZ trpela zbog stigmatizacije i posledično osećala
sram u skladu je sa rezultatim drugih istraživanja (Davies i dr., 2008; Gharai-
beh, 2008; Nesmith, Ruhland, 2008; Heinecke Thulstrup, Eklund Karlsson,
2017), kao i nalaz da vršnjacima nisu ništa rekla ili su lagala o RIKZ (Kahya,
Ekinci, 2018).
Sva deca u našem istraživanju su posetila RIKZ u zatvoru, za razliku
od nalaza istraživanja Nesmith i Ruhland (2008), u kome većina dece nije
posećivala roditelje u zatvoru. Po iskazu dece i njihovog drugog rodite-
lja (koji nije u zatvoru), staratelja ili hranitelja, sva deca su doživela posete
RIKZ kao stresne. Uprkos stresu i stavu većine njihovih roditelja, staratelja
ili hranitelja da zbog stresa kontakti deteta sa RIKZ više štete nego što kori-
ste, većina dece je nastavljala da viđa roditelja u zatvoru jer im je to značilo.
Nalazi ukazuju na potrebu za boljom pripremom dece za odlazak u zatvor
i za prilagođavanjem postupka i sredine u zatvoru potrebama dece koja
posećuju roditelje, poput Francuske, u kojoj u 20 zatvora postoji ukupno 70
posebno opremljenih prostorija za posete dece roditeljima u trajanju od 72
sata (Ayre i dr., 2006). Slično, u Italiji se realizuje projekat „Žuti prostor” (Spazio
Giallo), koji podrazumeva prostorije u zatvoru nalik na igraonice (opremljene
igračkama, knjigama, veselih boja), koje služe za pripremu deteta za susret sa
RIKZ (Bambini Senza Sbarre)14. Deci RIKZ je dostupna i aplikacija „Žuti telefon”
(YET Yellow Telephone/Telefono Giallo), preko koje mogu da se informišu o
lokaciji zatvora, vremenu posete i pravima u zatvoru. Kreirana je i igrica „Nađi
14 Videti na: https://www.bambinisenzasbarre.org/spazio-giallo-nel-carcere/, stranici pristupljeno
4.5.2023.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
380
tatu”, slična igri „nađi blago”, gde se detetu na ulazu da karta sa preprekama
i krajnjim ciljem pronalaženja oca u sobi za posete. Danska ide korak dalje,
obezbeđujući kuće na pola puta, u kojima osuđena lica u poslednjim godi-
nama izvršenja kazne zatvora mogu da budu zajedno sa svojom decom uz
stručnu podršku (Minke, 2011). Takođe, loša iskustva dece u komunikaciji sa
RIKZ sugerišu potrebu za unapređenjem roditeljskih veština zatvorenika. Tako,
u Francuskoj postoje stručnjaci koji odvode dete u zatvor ako to ne mogu
osobe koje brinu o njemu, i pomažu da se unapredi komunikacija između
deteta i RIKZ15.
Nalaz o negativnim reakcijama dece na zatvaranje roditelja odgovara
rezultatima drugih istraživanja o tuzi zbog gubitka roditelja i zbog svoje
teške pozicije, o strahu od zatvora i od reakcije sredine (Poehlmann, 2005), o
depresiji (Gharaibeh, 2008) i o osećaju stida (Davies i dr., 2008; Kahya, Ekinci,
2018). Nalaz da deca pre ulaska i nakon povratka iz posete bivaju uznemirena
u skladu je sa nalazima drugih istraživanja (Gharaibeh, 2008). O teškoj situa-
ciji u kojoj se nalaze deca RIKZ svedoči i povlačenje od roditelja kod većine
dece, što ukazuju na potrebu za stručnom podrškom. Rezultati sugerišu i da
stručni radnici u CSR nedovoljno rade sa decom RIKZ na preveniranju i pre-
vazilaženju trauma vezanih za zatvaranje roditelja, olakšavanju teških emo-
cija i boljem nošenju sa stigmatizacijom zbog zatvaranja roditelja. Posledice
se ipak mogu smanjiti ukoliko deca imaju adekvatnu podršku zajednice za
razvijanje veština prevazilaženja ove teške situacije (Heinecke Thulstrup i dr.,
2017) i imaju razvijenu rezilijentnost i sposobnost korišćenja podrške sredine
(Weidberg, 2017). Razlozi čestog negativnog stava roditelja, staratelja ili hrani-
telja prema održavanju ličnih kontakata deteta sa RIKZ, dobijenog u istraživa-
nju, mogu biti nedostatak materijalnih sredstava, ali i sukob između roditelja
(u četiri porodice je bilo poremećenih porodičnih odnosa, a u još tri je došlo
do nasilja u porodici), zbog čega roditelj ili staratelj (srodnik) može namerno
osujetiti kontakte dece sa RIKZ. To može imati negativne posledice po dete
- Ainsworth (1989) nalazi da slabo razvijena veza sa roditeljima može da ima
negativan uticaj na detetove kasnije emotivne veze i aktivnosti u svetu. U
našem istraživanju konitinuitet veze je kod devetoro od dvanaestoro dece
narušen jer su u nekom trenutku bili izmešteni u srodničku i/ili hraniteljsku
porodicu. Redovna komunikacija između roditelja i dece je neophodna kako
15 Relais Enfance et Famille, videti na: http://www.relais-enfance-famille.fr/action-prison/
presentation-action-prison, stranici pristupljeno 11.11.2022.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
381
bi se održala privrženost između njih, olakšalo uspešno ujedinjenje porodice
nakon razdvajanja (Hairston, 2009) i motivisao zatvorenik za primereno pona-
šanje u zatvoru i uspešnu reintegraciju po izlasku (Bouchet, 2008). Da bi se
deci obezbedio kontinuitet u ostvarivanju kontakta sa RIKZ važno je da rodi-
telj ili staratelj deteta ne bude isključivi arbitrar u donošenju odluke o održa-
vanju ličnih kontakata deteta sa RIKZ, već da se ova odluka donosi u saradnji
stručnjaka u CSR i u zatvoru koji zastupaju dečja prava (Lagoutte, 2016). Nalaz
da nedostaje saglasnost između stručnih radnika CSR oko načina utvrđivanja
najboljeg interesa deteta u odnosu na kontakte sa RIKZ ne iznenađuje ako
uzmemo u obzir nedostatak jasnih regulativa po ovom pitanju. Da postupa-
nje može biti arbirtarno ilustruje primer navedene odluke stručnog radnika
CSR sa dalekosežnim implikacijama, da je u najboljem interesu deteta da ne
viđa oca u zatvoru. Svakako da bi podrška detetu trebalo da bude zasnovana
na obuhvatnoj i pažljivoj proceni najboljeg interesa deteta od strane za to
obučenog stučnjaka, koja uključuje kvalitet emotivne veze deteta sa RIKZ,
odnos deteta prema viđanju sa RIKZ i bezbednost sredine u kojoj se obavlja
poseta RIKZ. Ipak, posebna obuka za ovaj rad nije na raspolaganju u Srbiji.
Istraživanje je pokazalo da se u CSR sa ovom decom ne radi dovoljno na
očuvanju porodice u otežanim uslovima zbog zatvaranja roditelja i na omo-
gućavanju posećivanja RIKZ. Ova deca su nevidljiva za sve postojeće sisteme.
U sistemu socijalne zaštite se ne predviđaju usluge i mere koje su posebno
prilagođene potrebama ove dece, dok zatvorski sistem saradnju sa CSR svodi
na traženje izveštaja o porodičnim prilikama osuđenog lica i ne obaveštava
CSR da osuđeno lice ima dete kome treba pomoći u teškoj situaciji u kojoj se
nalazi. Slična situacija je i u Engleskoj i Velsu (Boswell, 2018).
Potrebno je doneti jasne smernice za postupanje stručnih radnika CSR
radi pružanja podrške deci RIKZ. Trebalo bi da se stručni radnici CSR uključe
u podršku detetu od samog trenutka lišavanja slobode njegovog roditelja,
za šta je potrebna saradnja sa krivično-pravnim sistemom. Posebno je zna-
čajno pružanje podrške deci koja prisustvuju hapšenju, kao i ako je RIKZ pri-
marni staratelj detetu. Ostvarivanje prava deteta na očuvanje porodičnih veza
bi bilo unapređeno jasnim procedurama za uključivanje mišljenja stručnjaka
CSR u donošenje odluke o viđanju RIKZ, kao i na dokazima zasnovanim krite-
rijumima za individualizovanu procenu kada je u najboljem interesu deteta da
ne ostvaruje odnose sa RIKZ, jer se radi o heterogenim porodicama sa različi-
tim iskustvima u svakodnevnom životu (Foster, 2019).
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
382
Odluka da se ne ostvaruju lični kontakti deteta sa RIKZ bi trebalo da bude
izuzetak, a ne pravilo. Ohrabruje što skoro svi stručni radnici CSR prepoznaju
potrebu za posebno prilagođenim uslugama, merama i postupcima za ovu
decu. Međutim, obeshrabrujuće je to da većina stručnih radnika iz uzorka sma-
tra da su dovoljno obučeni za rad sa ovom decom, a da pri tome samo jedan
stručni radnik pokazuje dublje razumevanje problema koji ovde postoje.
Ograničenja istraživanja
Istraživanje je zasnovano na malom uzorku, u CSR u jednom gradu.
Takođe, problem je sagledan samo iz perspektive dece i njihovog roditelja
na slobodi, stručnih radnika zaposlenih u CSR. Problem bi bilo dobro sagle-
dati i iz perspektive roditelja koji su na izvršenju kazne zatvora, zatvorskog i
krivično-pravnog sistema i nadležnih ministarstava. Uprkos ograničenju, ovo
istraživanje daje neke osnovne smernice o temi koja je zapostavljena u našoj
stručnoj i naučnoj literaturi.
Zaključak
Istraživanje je pokazalo da postoji veliki prostor za poboljšanje prakse
ostvarivanja prava dece roditelja u zatvoru u okviru sistema socijalne zaštite
i krivično-pravnog sistema. Nedostaju statistički podaci o ovoj deci u ovim
sistemima. Nedostaje niz usluga u oblasti socijalne zaštite i krivično-pravnog
sistema i bolja saradnja između istih, a kako bi se olakšala teška situacija u kojoj
se nalaze deca RIKZ i njihove porodice. Ostvarivanje prava dece na održavanje
neposrednog kontakata sa RIKZ je možda najveći izazov. Nedostatak jasnih
procedura i na dokazima zasnovanih kriterijuma za procenu najboljeg inte-
resa deteta u odnosu na viđanje RIKZ, dozvoljava arbitrarnost u procenama
i odlučivanju. Dalja istraživanja bi mogla da doprinesu boljem razumevanju
potreba dece zatvorenika, ako bi bila sprovedena na većem uzorku, uključivala
i roditelje u zatvoru i stručnjake krivično-pravnog sistema, i obuhvatnije istra-
žila karakteristike i potrebe dece roditelja u zatvoru i članova njihovih poro-
dica, kao i faktore rizika i zaštite u odnosu na eventualne mentalne i fizičke
probleme ove dece. U oblasti praktičnog delovanja, potrebno je da se razvije i
kvalitetno primenjuje niz mera i usluga prilagođenih njihovim problemima.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
383
Literatura
Ainsworth, M. S. (1989) Attachment Beyond Infancy. American Psychologist, 4, str. 709
-716. https://psycnet.apa.org/doi/10.1037/0003-066X.44.4.709
Arditti, J. A. (2003) Locked Doors and Glass Walls: Family Visiting at a Local Jail.
Journal of Loss and Trauma, 8, str. 115–138. https://psycnet.apa.org/doi/10.1080/
15325020305864
Arditti, J. A., Lambert-Shute, J., Joest, K. (2003) Saturday Morning at the Jail:
Implications of Incarceration for Families and Children. Family Relations, 3, str. 195-
204. https://doi.org/10.1111/j.1741-3729.2003.00195.x
Ayre, L., Philbrick, K., Reiss, M. (2006) Children of Imprisoned Parents: European
Perspectives on Good Practice. Paris: EUROCHIPS.
Boswell, G. (2018) Imprisoned Fathers and their Children: A Reflection on Two
Decades of Research. Child Care in Practice, 2, str. 212–224. https://doi. org/10.1080/13
575279.2017.1420037
Bouchet, S. M. (2008) Children and Families with Incarcerated Parents. Exploring
Development in the Field and Opportunities for Growth. Baltimore: The Annie E. Casey
Foundation.
Convery, U., Moore, L. (2011) Children of Imprisoned Parents and their Problems. U:
P. Scharff-Smith, L. Gampell (ur.) Children of Imprisoned Parents. Copenhagen: The
Danish Institute for Human Rights, str. 12-30.
Davies, E., Brazzell, D., La Vigne, N. G., Shollenberger, T. (2008) Understanding
the Experiences and Needs of Children of Incarcerated Parents: Views from Mentors.
Washington, D.C.: Urban Institute Justice Policy Center.
Flynn, C., Bartels, L., Dennison, S., Taylor, H., Harrigan, S. (2022) Contact Experiences
and Needs of Children of Prisoners Before and During COVID-19: Findings from an
Australian survey. Child & Family Social Work, 1, str. 67-78.
Foster, R. (2019) Families’ Experiences in a Prison Visitors’ Centre. U: M. Hutton, D.
Moran (ur.) The Palgrave Handbook of Prison and the Family. Springer International
Publishing, str. 251-272.
Gharaibeh, F. A. (2008) The Effects upon Children in Jordan of the Imprisonment
of their Fathers: A Social Work Perspective. International Social Work, 2, str. 233-246.
https://doi.org/10.1177/0020872807085861
Hairston, C. F. (2007) Focus on Children with Incarcerated Parents: An Overview of the
Research Literature. Baltimore: The Annie E. Casey Foundation.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
384
Hairston, C. F. (2009) Kinship Care when Parents are Incarcerated: What We Know, What
We Can Do. A Review of the Research and Recommendations for Action. Baltimore: The
Annie E. Casey Foundation.
Heinecke Thulstrup, S., Eklund Karlsson, L. (2017) Children of Imprisoned Parents
and Their Coping Strategies: A Systematic Review. Societies, 2, str. 1-16. https://doi.
org/10.3390/soc7020015
Henley, A. (2014) Book Review - Children of the Prison Boom: Mass Incarceration and
the Future of American Inequality. The Sociological Review, 4, str. 920-922. https://doi.
org /10 .1111/14 67- 954X .12202
Kahya, O., Ekinci, C. E. (2018) In Their Own Words: School Lives of Children with an
Imprisoned Parent. International Journal of Educational Development, 62, str. 165-173.
https://doi.org/10.1016/j.ijedudev.2018.04.002
Knudsen, E. M. (2019) Hearing Children’s Voices in Studies of Familial Incarceration:
Experiences from a Canadian Study. U: M. Hutton, D. Moran (ur.) The Palgrave
Handbook of Prison and the Family. Springer International Publishing, str. 341–364.
Lagoutte, S. (2016) The Right to Respect for Family Life of Children of Imprisoned
Parents. The International Journal of Children's Rights, 1, str. 204–230. https://doi.
org/10.1163/15718182-02203002.
Mazza, C. (2002) And Then the World Fell Apart: The Children of Incarcerated Fathers.
Families in Society, 5, str. 521-529. https://doi.org/10.1606/1044-3894.61
Miller, K. M. (2006) The Impact of Parental Incarceration on Children: An Emerging
Need for Effective Interventions. Child and Adolescent Social Work Journal, 4, str. 472-
486. https://doi.org/10.1007/s10560-006 - 0065-6
Minke, L. K. (2011) The Effects of Mixing Offenders with Non-Offenders: Findings
from a Danish Quasi-experiment. Journal of Scandinavian Studies in Criminology and
Crime Prevention, 1, str. 80- 99. https://doi.org/10.1080/14043858.2011.561624
Murray, J., Farrington, D. P. (2005) Parental Imprisonment: Effects on Boys’ Antisocial
Behavior and Delinquency through the Life-Course. Journal of Child Psychology and
Psychiatry, 12, str. 1269-1278. https://doi.org/10.1111/j.1469-7610.2005.01433.x
Murray, J., Farrington, D. P. (2008) The Effects of Parental Imprisonment on Children.
U: M. Tonry (ur.) Crime and Justice: A Review of Research. Chicago: University of
Chicago Press, str. 133-206.
Nesmith, A., Ruhland, E. (2008) Children of Incarcerated Parents: Challenges and
Resiliency, in their Own Words. Children and Youth Services Review, 10, str. 1119 -1130.
https://doi.org/10.1016/j.childyouth.2008.02.006
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
385
Petrović, V., Jovanić, G. (2019) Marginalizacija dece kao posledica inkarceracije
roditelja. U: J. Petrović, G. Jovanić (ur.) Društvene devijacije - Položaj marginalizovanih
grupa u društvu. Banja Luka: Centar modernih znanja, Beograd: Resursni centar za
specijalnu edukaciju, str. 201-212.
Poehlmann, J. (2005) Representations of attachment relationships in children
of incarcerated mothers. Child Development, 76, str. 679-696. doi: 10.1111/j.1467-
8624.2005.00871.x.
Poehlmann, J., Shlafer, R. J., Maes, E., Hanneman, A. (2008) Factors Associated
with Young Children’s Opportunities for Maintaining Family Relationships During
Maternal Incarceration. Family Relations, 3, str. 267-280. https://doi.org/10.1111/j.1741-
3729.2008.00499.x
Poehlmann-Tynan, J., Arditti, J. A. (2018) Developmental and Family Perspectives
on Parental Incarceration. U: C. Wildeman, A. R. Haskins, J. Poehlmann-Tynan (ur.)
When Parents are Incarcerated: Interdisciplinary Research and Interventions to Support
Children. Washington, DC: American Psychological Association, str. 53-81.
Poehlmann-Tynan, J., Pritzl, K. (2019) Parent–Child Visits When Parents are
Incarcerated in Prison or Jail. U: J. M. Eddy, J. Poehlmann-Tynan (ur.) Handbook on
Children with Incarcerated Parents. New York: Springer International Publishing, str.
131-147. doi: https://doi.org/10.1007/978-3-030-16707-3_10
Poehlmann-Tynan, J., Turney, K. (2021) A Developmental Perspective on Children
with Incarcerated Parents. Child Development Perspectives, 1, str. 3–11. https://doi.
org /10 .1111/c dep .12 392
Porodični zakon, Službeni glasnik RS, br. 18/2005, 72/2011-dr. zakon i 6/2015.
Pravilnik o kućnom redu kazneno-popravnih zavoda i okružnih zatvora, Službeni
glasnik RS, br. 79/2016 .
Pravilnik o organizaciji, normativima i standardima rada centra za socijalni rad,
Službeni glasnik RS, br. 59/2008, 37/2010, 19/2011 – dr. pravilnik, 1/2012 – dr. pravilnik,
51/2019, 12/2020 i 83/2022.
Profaca, B., Buljan Flander G. (2009) Podrška djetetu čiji je roditelj u zatvou. U: M.
Gabelica Šupljika (ur.) Prava djece čiji su roditelji u zatvoru. Zagreb: Pravobranitelj za
djecu, str. 32-46.
Pucarević, B., Skrobić, L. (2021) Kontakti dece sa roditeljima lišenim slobode.
Godišnjak za pedagogiju, 1, str. 63–73. https://doi.org/10.46630/gped.1.2021.5
Strategija razvoja sistema izvršenja krivičnih sankcija za period 2022-2027, Službeni
glasnik RS, br. 142/2022.
Violeta Đorđević, Jasna Hrnčić Problemi dece roditelja u zatvoru i njihova pozicija
u sistemu socijalne zaštite
386
Trotter, C., Flynn, C., Baidawi, S. (2017) The Impact of Parental Incarceration on
Children's Care: Identifying Good Practice Principles from the Perspective of
Imprisoned Primary Carer Parents. Child & Family Social Work, 2, str. 952–962. https://
doi .or g /10.1111/cf s.12315
Turney, K., Goodsell, R. (2018) Parental Incarceration and Children’s Wellbeing. The
Future of Children, 28, str. 147-164.
Weidberg, F. (2017) Giving Children of Imprisoned Parents a Voice. Educational
Psychology in Practice, 4, str. 371–386. https://doi.org/10.1080/02667363.2017.1336703
Wright, L. E., Seymour, C. B. (2000) Working with Children and Families Separated by
Incarceration: A Handbook for Child Welfare Agencies. Washington, DC: CWLA Press.
Zakon o izvršenju krivičnih sankcija, Službeni glasnik RS, br. 35/2019.
Internet izvori
Bambini Senza Sbarre. Yellow Space in the Prison. Dostupno na: https://www.
bambinisenzasbarre.org/spazio-giallo-nel-carcere/, stranici pristupljeno 4.5.2023.
Council of Europe (2018) Recommendation CM/Rec(2018)5 of the Committee of
Ministers to member States concerning children with imprisoned parents. Dostupno
na: https://childrenofprisoners.eu/wp-content/uploads/2019/12/CoE_Rec20185.pdf
stranici pristupljeno 22.9.2023
EUROCHIPS, (2011) Strengthening Mutual Trust in the European Judicial Area - A Green
Paper on the Application of EU Criminal Justice Legislation in the Field of Detention.
Consultation Response by the European Network for Children of Imprisoned Parents.
Dostupno na: https://childrenofprisoners.eu/wp-content/uploads/2019/02/
GreenPaper.pdf, stranici pristupljeno 8.4.2023.
Fair, H., Walmsley, R. (2021) Word Prison Population List - Word Prison Brief (13th ed.).
London: The Institute for Crime & Justice Policy Research. Dostupno na: https://
www.prisonstudies.org/sites/default/files/resources/downloads/world_prison_
population_list_13th_edition.pdf, stranici pristupljeno 3.3.2023.
Konvencija o pravima deteta (1989) Beograd: UNICEF. Dostupno na: https://www.
unicef.org/serbia/media/3186/file/Konvencija%20o%20pravima%20deteta.pdf,
stranici pristupljeno 2.4.2023.
Relais Enfance et Famille. Présentatiton. Dostupno na: http://www.relais-enfance-
famille.fr/action-prison/presentation-action-prison, stranici pristupljeno 11.11.2022.
Temida, 2023, vol. 26, br. 3, str. 365-387
387
VioLeta ĐorĐeVić16
JaSna Hrnčić17
Problem of Children of Incarcerated Parents
and Their Position in Social Welfare
Children of incarcerated parents (CIP) face numerous challenges in realizing
their rights, which have been largely overlooked in our scientific and professional
community, starting from their statistical tracking. This study aims to present the
research results related to the characteristics and problems of CIP and their posi-
tion within the social welfare system. A mixed, descriptive and transfer design rese-
arch was conducted. Data was collected through questionnaires, interviews, and file
analysis. The sample included twelve children of incarcerated parents, seven of their
parents (who are not incarcerated), guardians or foster parents, and 16 professio-
nals from the Center for Social Work (CSW) in Leskovac. It was found that children of
incarcerated parents have behavioural and social relationship problems. The expe-
riences of visitation with incarcerated parents are stressful for these children. The
majority of their guardians have a negative attitude towards visitation with incar-
cerated parents. CSW professionals do not implement measures and services spe-
cifically tailored to the problem of these children because they are lacking in the
welfare system. It is necessary to develop and implement such measures in collabo-
ration with the criminal justice system.
Keywords: children of incarcerated parents, social welfare system, social work,
criminal justice system, parent-child visitation.
16 MA Violeta Đorđević is a Researcher Intern at the Institute for Serbian Culture Pristina –
Leposavic and PhD student at the Faculty of Political Sciences, University of Belgrade. E-mail:
violeta.djordjevic.96@gmail.com.
17 Dr Jasna Hrnčić is a Full Professor at the Department for Social policy and Social work, Faculty
of Political Sciences, University of Belgrade. E-mail: jhrncic@gmail.com.
