ArticlePDF Available

Basing and introducing the concept of Islamic financing in public-private partnership (PPP) projects in Uzbekistan

January 2024

Authors:

Tashkent State University of Economics

The purpose of this article is to consider the possibilities of establishing the concept of Islamic financing in public-private partnership (PPP) projects in Uzbekistan. In our study, not only the theoretical aspects of the organization of Islamic financing in public-private partnership projects, but also its practical aspects are highlighted based on the experiences of foreign countries. In particular, the possibilities of introducing Islamic financing mechanisms to public-private partnership projects in Uzbekistan, as well as the possibility of implementing Islamic financing in parallel and syndicated financing together with traditional financing of large PPP projects have been researched.

Content uploaded by Rukhiddin Zayniddinov

Content may be subject to copyright.

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

11-12

2023

08.00.10 Demograﬁya. Mehnat iqtisodiyoti

08.00.11 Marketing

08.00.12 Mintaqaviy iqtisodiyot

08.00.13 Menejment

08.00.14 Iqtisodiyotda axborot tizimlari va texnologiyalari

08.00.15 Tadbirkorlik va kichik biznes iqtisodiyoti

08.00.16 Raqamli iqtisodiyot va xalqaro raqamli integratsiya

08.00.17 Turizm va mehmonxona faoliyati

08.00.01 Iqtisodiyot nazariyasi

08.00.02 Makroiqtisodiyot

08.00.03 Sanoat iqtisodiyoti

08.00.04 Qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti

08.00.05 Xizmat ko‘rsatish tarmoqlari iqtisodiyoti

08.00.06 Ekonometrika va statistika

08.00.07 Moliya, pul muomalasi va kredit

08.00.08 Buxgalteriya hisobi, iqtisodiy tahlil va audit

08.00.09 Jahon iqtisodiyoti

74-91 xalqaro daraja

ISSN: 2992-8982

2https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

Bosh muharrir:

Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avezimbetovich

Bosh muharrir o‘rinbosari:

Karimov Norboy G‘aniyevich

Elektron nashr. 1416 sahifa, 5-dekabr, 2023-yil.

Tahrir hay’ati:

Rae Kvon Chung, Janubiy Korea, TDIU faxriy professori, “Nobel” mukofoti laureati

Salimov Oqil Umrzoqovich, O‘zbekiston fanlar akademiyasi akademigi

Abduraxmanov Kalandar Xodjayevich, O‘zbekiston fanlar akademiyasi akademigi

Osman Mesten, Turkiya parlamenti a’zosi, Turkiya – O‘zbekiston do‘stlik jamiyati rahbari

Toshkulov Abduqodir Hamidovich, i.f.d., prof., TDU rektori

Buzrukxonov Sarvarxon Munavvarxonovich, i.f.d., O‘zR Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar vaziri o‘rinbosari

Sharipov Qo‘ng‘irotboy Avazimbetovich, t.f.d., prof., TDIU rektori

Oblamuradov Narzulla Naimovich, i.f.n., dotsent

Axmedov Durbek Kudratillayevich, i.f.d., prof., O‘zR Oliy Majlisi qonunchilik palatasi deputati

Utayev Uktam Choriyevich, O‘zR Bosh prokuraturasi boshqarma boshlig‘i o‘rinbosari

Ochilov Farxod, O‘zR Bosh prokuraturasi iqtisodiy jinoyatlarga qarshi kurashish departamenti bo‘limi boshlig‘i

Eshov Mansur Po‘latovich, i.f.d., prof., TDIU Akademik faoliyat bo‘yicha prorektori

Xudoyqulov Sadirdin Karimovich, i.f.d., prof., TDIU YoMMMIB birinchi prorektori

Abduraxmanova Gulnora Kalandarovna, i.f.d., prof., TDIU Ilmiy ishlar va innovatsiyalar bo‘yicha prorektori

Kalonov Muxiddin Baxritdinovich, i.f.d., prof., “O‘IRIAM” ilmiy tadqiqot markazi direktori ‒ prorektor

Yuldashev Maqsud Abdullayevich, p.f.d., prof., TDIU Moliya-iqtisod ishlari bo‘yicha prorektori

Karimov Norboy G‘aniyevich, i.f.d., prof., TDIU huzuridagi PKQTMO tarmoq markazi direktori

Hakimov Nazar Hakimovich, f.f.d. TDIU professor

Yuldashev Mutallib Ibragimovich, i.f.d., TMI professori

Samadov Asqarjon Nishonovich, i.f.n., TDIU professori

Slizovskiy Dimitriy Yegorovich, t.f.d., Rossiya xalqlar do‘stligi universiteti professori

Mustafakulov Sherzod Igamberdiyevich, i.f.d., prof., Xalqaro “Nordik” universiteti rektori

Aliyev Bekdavlat Aliyevich, f.f.d., TDIU professori

Po‘latov Baxtiyor Alimovich, t.f.d., profesor

Eshtayev Alisher Abdug‘aniyevich, i.f.d., TDIU professori

Isakov Janabay Yakubbayevich, i.f.d., TDIU professori

Musyeva Shoira Azimovna SamDu IS instituti professori

Axmedov Javohir Jamolovich, i.f.f.d., “El-yurt umidi” jamg‘armasi ijrochi direktori o‘rinbosari

Toxirov Jaloliddin Ochil o‘g‘li, t.f.f.d., Toshkent Arxitektura-qurilish universiteti katta o‘qituvchisi

Xalikov Suyun Ravshanovich, iqtisod fanlari nomzodi, dotsent

Kamilova Iroda Xusniddinovna, i.f.f.d., TDIU dotsenti

Nosirova Nargiza Jamoliddin qizi, i.f.f.d., TDIU dotsenti

Sevil Piriyeva Karaman, PhD, Turkiya Anqara universiteti doktaranti

Yaxshiboyeva Laylo Abdisattorovna, TDIU katta o‘qituvchisi

Rustamov Ilhomiddin, f.f.n., Farg‘ona davlat universiteti dotsenti

Nomozova Qumri isoyevna GF universiteti dotsеnti

Fayziyev Oybek Raximovich, i.f.f.d. (PhD), dotsent

Mirzaliyev Sanjar Maxamatjon o‘g‘li, TDIU mustaqil tadqiqotchisi

Babayeva Zuhra Yuldashevna, TDIU mustaqil tadqiqotchisi

Ekspertlar kengashi:

Hakimov Ziyodulla Ahmadovich, i.f.d, TDIU dotsenti

Tuxtabayev Jamshid Sharafetdinovich, i.f.f.d, TDIU dotsenti

Imomqulov To‘lqin Burxonovich, i.f.f.d, TDIU dotsenti

Muassis: “Ma’rifat-print-media” MChJ

Hamkorlarimiz: Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti, O‘zR Tabiat resurslari vazirligi,

O‘zR Bosh prokuraturasi huzuridagi IJQK departamenti.

Muharrir:

Qurbonov Sherzod Ismatillayevich

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

MUNDARIJA

12

Шарипов Конгратбай Авезимбетович, Зайнутдинова Умида Джалаловна

19

Иноятова Камола Фуркатовна

 23

Abdullayeva Sharbat, Abdullayeva Nozima

29

Axmedov Ikrom Akramovich

36

Butaboyev Maxamadjon, Gaibnazarova Zumrat Talatovna

41

Yavmutov Dilshod Shoyimardonkulovich

47

Zikrullayev Valixon G‘aybullayevich

52

Nigora Saidmuradova Aslamovna, Anil Kumar

59

Botirov Azamat Axmedovich, Fayziyev Samandar Sobir ogli

67

Aлимoвa Мунисa Юльчиевнa



 71

Sobirjonov Sanjar Sobirjonovich

81

Uskanov Eldor

86

Haydarov O‘ral Axmadovich

93

Nosirov Egamqul Ismailovich

100

Musyeva Shoira Azimovna



107

Ташева Севара Равшановна

 111

Abduraxmonov Farxod Abdufarmonovich

117

Xursandov Komiljon Maxmatkulovich

122

Isroilov Bohodir Ibragimovich, To‘rayev Alijon Akmal o‘g‘li

 128

Xudoyorov O. O.

 132

Po‘latov Xudoyberdi O‘ktamovich



135

Xamzayeva Dilfuza Samarovna

141

Abduturopov Jasurbek Nozimjonovich

 148

Bektemirov Abduxamid Abdumalikovich

151

Ahmedova Ziyodahon Saydulloxon qizi, Askarov Hasanboy Holdorovich



 153

Kosimov Sardor Dilmurodovich, Akbarov Abdulkhamid Akmal ugli

159

Abdug‘aniyev Abdulaziz Alisher o‘g‘li

 164

Kurbanova Maftuna Lazizovna

4https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

170

Kurbonov Jasurbek Pozilovich

173

Kushakova Ma’mura Narimanovna

176

Nosirov Javlonbek Jamoliddin o‘g‘li, Raxmatov Ziyodullo Nosirovich

Botirov Azamat Axmedovich, Fayziyev Samandar Sobri ogli



187

Azamatova Gulmira Bayirbekovna

 191

Akramova Aziza Abduvohidovna

196

Жамалова Гулнора Гуломовна, Айматова Фарида Хуразовна

202

Aliyev Azim Tolip o‘g‘li

205

Абдишукуров Шерзод Шавкат угли

 211

Xo‘janova Gulshoda Otamurodovna



214

Raxmatova Sitora Shuxratjon qizi

221

Xudayberganova Zarofat Zaxidovna

227

Saypullayev Ilhomjon Abduraxmonovich

 233

Raxmatova Shaxnoza Shukurovna

240

Маматкулова Шоира Джалоловна

245

Boltayev N. N.

 249

Qurbonov A. U.

254

Karamatova Noiba Xusnitdinovna

 259

Axmedov Oybek Turgunpulatovich

 263

Анваров Нодир Аллаёрович, Назарова Раъно Рустамовна

272

Absamatov Askar Ergashovich

277

Yusupov Abbosxon Aliyevich

285

Satoshi Sugahara, Ochilov Bobur

 292

Nazarova Maryam Sharipovna, Kazakova Zulayxo Saloxiddinovna

 297

Mamasoatov Dilshod Ravshanovich



304

Keldiyorov Shohruh Ilyos o‘g‘li

308

Eshmuradov Ulug‘bek Tashmuratovich

313

Bekmurodov Abbos Amiriddinovich

 318

Alikulov Abdimo‘min Ismatovich, Toshpulatov Jalil Baxodirovich

 324

Abiyev Davron Ilxomovich

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

331

Юлдошева Гулноза Абдинабиевна

336

Raximov E. N.

343

Shoyev Davronbek Axmadjonovich, Ahmadjonova Gulsanam

346

Расулова Ш. Х.

351

Sa’dullayev Oybek Turdiali o‘g‘li

364

Abdusaidov Sanjar Jaloliddin o‘g‘li

368

Узакова Камола Бехзодовна



372

Ёркулов Умиджон

378

Узганбаева Дилноза Тохтасиновна



382

Умаров Диёр Равшанович

388

Turopova Nigora Xolmurod qizi

393

Taylakova Dilafro‘z Baymamatovna



 399

Хусниддинов Нуриддин

402

To‘ychiyev Abduraxmon G‘ofurovich

406

Nabiyeva Feruza Odilovna



 411

Холмирзаев Эльбек Бахтиерович

415

Yahyoxonov N. B.

420

Mirzayeva Xilola Jaloliddin qizi

424

Mamanazarova N. J., Jamilova N. X.

429

Рахмедова Мадинахон Нусрат кизи

433

Примова Н. И.

440

Pardayev Jamshid Muza󰀨arovich

445

Uralov Baxtiyor Maxmudovich, Ishturdiyev Hasan Abdigapparovich



450

Sattarova Dilfuza Dilshodbekovna

456

Erkayeva Gulbaxor Panjiyevna, Raximova Madina Shuxrat qizi

462

Ostanov Egamberdi, Ostanova Mashxura Egamberdiyevna

466

Omonov Sardor O‘lmasovich

472

Nutfulloyev Tolib G‘olib o‘g‘li

478

Sadikova Muslima Alisher qizi

 483

Sabirova Zaynab Qadambayevna

6https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

 488

Режаббаев Сарвар Умархонович

491

Ruzibayeva Nargiza Xakimovna

 497

Otaxonova Shohyora

 502

Qobilova Shaxnoza

505

Shari Abdul Fatah



512

Sarimsakov Baxtiyor Rahmonjanovich

518

Usmanov Zayniddin Berdirasulovich

523

Usmanov Iixom Achilovich

527

Uroqboyeva Farzuna Axmadjonovna

532

Xujaxonova Sitora Baxtiyor qizi



 537

Xalimov Shaxboz Xalimovich

 542

Vaisov Dilshod Ibodullayevich

549

Usmonova D. I.

 555

Abduraxmonova Zarina Muysinjonovna

559

Zakhidov Nodir Umidjanovich

563

Yusupov Fayzulla Yakubovich

567

Yaxshimuratova Xasiyat Xudaybergenovna

571

Sultonov B. A.

575

Saidakhmedov Islomjon Uligbekovich



580

Хамракулова О. Д., Халмурзаев М., Аликулов С. А.

 585

Алиева Зилола Маматвалиевна

589

Аделя Азаматовна Нематова, Ибрагимов Мансур Мардонович

592

Botirov Erkinjon Xayitovich

598

Sanakulova Barnogul Rizakulovna, Berdiyeva Dilfuza Axatovna

 605

Дадаханова Саида Махаммаджон кизи



 608

Baxtiyorova Umida Ulug‘bek qizi



613

Ilyasova Barno Axmadovna

618

Imomaliyeva Mohizoda, Raxmatullayev Lazizbek Nematullo o‘g‘li



623

Дурманов Акмал Шаймарданович

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

628

Doniyorova Shaxnoza Doniyorovna

633

Kamalov Shuxrat Kamalovich



637

Kadirova Sharofat Amonovna

645

Yuldashev Sherali Xayitovich, Ishturdiyev Hasan Abdigapparovich

 650

Ёдгоров Сардорбек Самадович

 655

Narziyeva Guzal Baxtiyorovna, Raximova Umida Rabbimovna

659

Kambarova Sh. M.

665

Usmonov Bunyod

 

Muxammadiyev Kamoliddin G‘ulomiddinovich



672

Каримова Азиза Махомадризоевна

 676

Kasimov Azamat Abdukarimovich

682

Кодиров Бобур



 689

Qodirov Jasurbek Sharotdinovich

696

Mirsaliyev Erkin Ergashevich



700

Dusmatov Begmuhammad Olimjonovich, Muxtorova Oydin Sayddin qizi

 707

Akishova Shaxnoza Davlet qizi

712

Erdonov Muhammadamin Erdon o‘gli, Ibragimov Shoxrux Baxtiyorovich, Ataqulov Jahongir Valijon ug‘li

717

Mirzoyev Sayfullo Fayzulloyevich

727

Насиров Дилшод Фарходович

 731

Нозимов Элдор Анварович, Санатиллоев Ферузшох Бахтиёр угли



737

Norkulova Dilfuza Zoxidovna, Xayitov Jamshid Xolvoyevich

741

Нуриллаев Рахмат Ярашевич, Нуриллаев Шердил Жамолиддин угли

 747

Nurmanov Ulugbek Anorbayevich

752

Abdunazarov O.



756

Ким П. В.

760

Kudratov Sunnatulla Ropijanovich

764

Jo‘rayev Isroil Ibrohimovich

770

Javliyev Nuriddin Bektemir o‘g‘li

775

Isroilov Xusanboy Ibrohimjon o‘g‘li

8https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

781

Isomiddinov Sherzod Sirojiddin o‘g‘li, Azamatova Nozima Jaxongirovna

784

Halimova Dilora Olimboyevna



787

Hakimov Hakimjon

793

Tirkashyev Farhod Mahmudovich

796

Xudoyberdiyeva Sadoqat Abdumannonova

 801

Абдуллаева Нигора Санжаровна

804

Qo‘ziboyev Boxodir Azzamboy o‘g‘li, Ibragimov Behruz Ravshan o‘g‘li

808

Hakimov Nazar Hakimovich, Vaxobova Marg‘uba Abduxamidovna

812

Yuldashev Mutallib Ibroximovich

819

Xudaynazarova Dilnoza Gafurovna



823

Musyeva Shoira Azimovna



831

To‘xsanov Qudratillo Nozimovich

837

Mamaraximov Bekzod Erkinovich

 841

Niyozov Zuxur Davronovich

845

Yusupov Muxiddin Soatovich

 855

Asatullayev Alisher

860

Ataxanov Bekpo‘lat Abdullayevich

Дурманов Акмал Шаймарданович

872

Gadayev Jaxongir Muhammadi o‘g‘li

876

Khairiddinov Sh. B.

879

Kholdarova Fariza Tukhtabaevna

 883

Mamayusupova Mashxura Sodiqovna



887

Maxmudov Lazizbek Ubaydullo o‘g‘li

896

Nurbek Khalimjonov

902

Oblomuradov Narzullo Naimovich, Shavkatov Navruzbek Shavkatovich

910

Poyonov Bobur Bekmurod o‘g‘li

916

Ruzmatova Gulnoz Miraxrarovna

923

Saloxov Sirojiddin Sadriddin o‘g‘li

 928

Samijonov Musobek G‘ayratjon o‘g‘li

 933

Sharifov Shuhrat Saidahmadovich

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

 936

Shakhzod Saydullaev

 944

Sharobiddinov Akramjon Goyibbayevich

 950

Soatov Yusuf Xo‘jayor o‘g‘li

954

To‘laganova Ruhshona Farrux qizi

959

Umurzakova Dilnoza Egamberdiyevna

964

Xomidov Mirodiljon Xasanboy o‘g‘li

 971

Yo‘ldasheva Mohiraxon Ochestva

 975

Abduraxmonova Zarina Muysinjonovna

980

Abdusherozov Abdullo Baxtiyorovich

984

Aliyev Ma’ruf Komiljon o‘g‘li

 991

Baxriyev Dilshod Rizvonkulovich

996

Бобомуротова Манзура Панжи кизи



1000

Irmatova Lola

Karamatova Noiba Xusnitdinovna

1010

Qo‘ziboyev Boxodir Azzamboy o‘g‘li, Ibragimov Behruz Ravshan o‘g‘li

1014

Yuldashev Farhodbek Abdumutalibovich

1017

Pardayeva Shahnoza Abdinabiyevna

1022

Пулатова Сурайё Юлдашевна



 1026

Tog‘ayeva Dilnoza Azamatovna

 1031

Тула Нодирбек Баходир угли

1037

Хайдарова Нигинахон Шухрат кизи

1042

Hojiyev Qo‘chqor Mamadiyorovich



1047

Sherqulov Nodir Erkin o‘g‘li

1052

Гулнoзa Тoхирoвнa Самиева

1057

Majidov Nizomjon

1064

Tohirjonov Ahmadjon Tohirjon o‘g‘li, Ergashxodjayeva Shaxnoza Djasurovna

1070

Norqulov Mirsaid Tulqin o‘g‘li

1075

Badalov Jamshid Jamolovich

 1080

Shirinov Sabir Erkinovich

1084

Anvar Eshmatov

 1088

Ametova Nasiba Danilovna

 1092

Bayjanova Gozzal Sarsengaliyevna

10 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

1096

Boburjon Turanboyev Qodirjon o‘g‘li, Musabekov Sherali Nazarali o‘g‘li

 1101

Raxmonova Aziza Tolibovna

1106

Umarov Elshod G‘ulom o‘g‘li

1112

Yuldashov Elmurod Abdujalil o‘g‘li



1116

Икромова Ханифа Одиловна

1121

Kamalova Jamila

1125

Qahhorov Azizjon Ahror o‘g‘li



 1131

Ne’matov Oybek Ismatullayevich



1136

Туйчиев Комилжон Лазизович

1143

O‘ktamova Nozima Narzulla qizi

1146

Umarov Abdulquddus Abdilxatovich



1151

Шадиева Гулнора Мардиевна, Усманов Фарзод Шохрухович

1158

Усманова Дилфузахон Иброхимовна

 1163

Po‘latov Sherzodbek Oybek o‘g‘li, Farmonov Ilhomjon Iqboljon o‘g‘li



1168

Xolmatov Sanjarbek Xojimamatovich

 1174

Qilichev Umid Ibadullayevich

1181

Xamraqulova Gulnozaxon Faxriddin qizi

1185

Jumayev Muza󰀨ar Mahmud o‘g‘li

1191

Vasiyev Alisher Samiyevich, Sayfullayev Sirojiddin Soli o‘g‘li

1197

Sayfullayev Sirojiddin Soli o‘g‘li



1201

G‘ofurov Bekzod Fayzulla o‘g‘li



 1207

Ja’sur Umirzoqov Artiqboy o‘g‘li

1212

Назарова Раъно Рустамовна, Жартай Жанибек Маратулы

1218

Berdiyeva Uguloy Abduraxmanovna

1222

Nematov Inatillo Ubaydullayevich

 1228

Umurzakova Adiba Ochilovna

 1232

Raxmanov Ilxom Xurramovich

Пулатова Сурайё Юлдашевна

 1242

Рафиева Зарина Хусановна

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

MUNDARIJA СОДЕРЖАНИЕ CONTENTS

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.



 1246

Akhmedov Doniyorbek

 1250

Azizova Manzura Ibragimovna

 1254

Dilfuza Baxramovna Safarova

 1261

Shamsiyev O‘ktam Saytdinovich

 1266

Sultonova Mushtariy Abdulabbosovna

 1272

Xushvaqov Islombek Muxammadi o‘g‘li

 1277

Ibragimov Gafurjan Axmetovich

 1282

Ibragimov Mansur Axmedovich

 1286

Mamayusupov Omonulla Mamatqulovich

 1295

Мансурова Севара Мансуровна

 1298

Ishanxodjayeva Dilfuza Erkinovna

 1302

Кучаров Аброр Сабиржанович, Абдурахмонов Абдумалик Абдурашидович, Набиева Нилуфар Наби қизи

 1310

Maxmudova Muxlisa Qodirjon qizi

 1319

Davronov Saxobiddin Faxriddinovich

 1324

Axmedov Sayfullo Normatovich

 1334

Ismailov Xusanboy Mahammadqosim o‘g‘li, Rizayev Anvar Baxtiyorovich

 1338

Kholiyorova Shokhista

 1341

Taniyev Ahmadjon Bahromovich

 1347

Masharipov Maxmud Bekturdiyevich

 1352

O. Jono‘zoqov

 1358

Ergashev Sanjarbek Sobirjon o‘g‘li

 1364

Fayzieva Nargiza Rabimovna

 1371

Raxmatov Azizjon Jaloliddinovich

󰥄󰥄 1375

Yo‘ldosheva Iroda Ibodulla qizi

󰥄 1380

Fayziyev Oybek Raximovich, Aitimbetov Amirbek Koishibekovich

  1389

Xalikov Suyun Ravshanovich

 1394

Mullabayev Baxtiyarjon Bulturbayevich



 1401

Zayniddinov Ruhiddin Xusniddin o‘g‘li

 1411

Maxkamboyev Komil Abdulxakovich

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1401

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

O‘ZBEKISTONDA DAVLAT-

XUSUSIY SHERIKCHILIK

LOYIHALARIDA ISLOMIY

MOLIYALASHTIRISH

KONSEPSIYASINI ASOSLASH

VA JORIY ETISH

Zayniddinov Ruhiddin Xusniddin o‘g‘li

Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti tayanch doktoranti

Annotatsiya: Mazkur maqolaning maqsadi O‘zbekistonda davlat-xususiy sherikchilik (DXSH) loyihalarida islomiy moli-

yalashtirish konsepsiyasini asoslash va joriy etish imkoniyatlari ko‘rib chiqishdan iborat. Tadqiqotimizda nafaqat dav-

lat-xususiy sherikchilik loyihalarida islomiy moliyalashtirishni tashkil etishning nazariy jihatlari, balki shuning bilan birga-

likda, uning amaliy aspektlari ham xorijiy mamlakatlarning tajribalari asosida yoritib berilgan. Jumladan, O‘zbekistonda

davlat xususiy sherikchilik loyihalariga islomiy moliyalashtirish mexanizmlarini joriy etish, shu bilan birgalikda parallel va

sindikatlashgan moliyalashtirishda DXSHning yirik loyihalarini an’anaviy moliyalashtirish bilan birgalikda islomiy moli-

yalashtirishni amaliyotga joriy qilish imkoniyatlari tadqiq etilgan.

Kalit so‘zlar: DXSH loyihalari, islom moliyasi, islomiy moliya institutlari, ijara (islom lizingi), istisno’, vakala, mushoraka.

Abstract: The purpose of this article is to consider the possibilities of establishing the concept of Islamic nancing in

public-private partnership (PPP) projects in Uzbekistan. In our study, not only the theoretical aspects of the organization

of Islamic nancing in public-private partnership projects, but also its practical aspects are highlighted based on the expe-

riences of foreign countries. In particular, the possibilities of introducing Islamic nancing mechanisms to public-private

partnership projects in Uzbekistan, as well as the possibility of implementing Islamic nancing in parallel and syndicated

nancing together with traditional nancing of large PPP projects have been researched.

Key words: PPP projects, Islamic nance, Islamic nancial institutions, ijara (Islamic leasing), istisna, wakala, musharaka.

Аннотация: Целью данной статьи является рассмотрение возможностей внедрения концепции исламского

финансирования в проектах государственно-частного партнерства (ГЧП) в Узбекистане. В нашем исследовании

освещены не только теоретические аспекты организации исламского финансирования в проектах государствен-

но-частного партнерства, но и его практические аспекты на основе опыта зарубежных стран. В частности, иссле-

дованы возможности внедрения механизмов исламского финансирования в проекты государственно-частного

партнерства в Узбекистане, а также возможность реализации исламского финансирования параллельно и синди-

цированного финансирования совместно с традиционным финансированием крупных проектов ГЧП.

Ключевые слова: Проекты ГЧП, Исламские финансы, Исламские финансовые институты, Иджара (исламский

лизинг), истисна, вакала, мушарака.

KIRISH

O‘zbekistonda investitsiya loyihalarini moliyalashtirishning samarali usullarini milliy iqtisodiyot xususiyat-

larini inobatga olgan holda joriy etish, investitsion faoliyatda loyihaviy risklarni imkon darajasida pasaytirish,

investitsion risklarni samarali boshqarish, resurslar taqchilligi sharoitida yirik investitsiya loyihalarini samarali

moliyalashtirishni tashkil etishda davlat-xususiy sherikligi asosida loyihalarni islomiy moliyalashtirishni tashkil

etilishi moliyaviy xizmatlar sifatining oshishi, xorijiy va ichki investitsiyalar oqimining oshishi, xususiy tarmoq

vakillari salohiyatining o‘sishi, aholi turmush darajasining yaxshilanishi hamda mamlakat iqtisodiyoti rivojiga

hissa qo‘shishi nuqtayi nazaridan muhim ahamiyatga ega.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-yanvardagi PF–60-sonli “2022–2026-yillarga mo‘ljal-

langan Yangi O‘zbekistonning Taraqqiyot strategiyasi” Farmoni uchinchi yo‘nalishi Milliy iqtisodiyotni jadal rivo-

jlantirish va yuqori o‘sish sur’atlarini ta’minlash bo‘lib, ushbu yo‘nalishning quyidagi bir nechta maqsadlarni

amalga oshirishda ilmiy tadqiqot ishimiz muhim ahamiyat kasb etadi. Jumladan, 26-maqsad – mamlakatda

investitsiya muhitini yanada yaxshilash va uning jozibadorligini oshirish, kelgusi besh yilda 120 milliard AQSH

dollari, jumladan 70 milliard dollar xorijiy investitsiyalarni jalb etish choralarini ko‘rish. 2026-yilgacha Xorijiy va

mahalliy investitsiyalarni jalb etish strategiyasini amalga oshirish. Davlat-xususiy sheriklik asosida energetika,

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1402 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

transport, sog‘liqni saqlash, ta’lim, ekologiya, kommunal xizmatlar, suv xo‘jaligi va boshqa sohalarga 14 milliard

AQSH dollarga teng investitsiya jalb etish.

Mazkur maqsadni amalga oshirilishida biz davlat-xususiy sherikligi asosida loyihalarni islomiy moliyalashti-

rishning bir nechta iqtisodiy va ijtimoiy samaralarini ochib beramiz, xususan, qo‘shimcha xorijiy va ichki investit-

siyalarni jalb qilish imkoniyatlari, infratuzilma loyihalarini ishonchli moliyalashtirilishi, aholini ish bilan bandligini

oshirish va boshqa bir nechta takliarni ilgari so‘rganmiz. Qolaversa, so‘ngi yillarda hukumat tomonidan dav-

lat-xususiy sherikligi asosida korxonalarni tashkil etishga katta e’tibor qaratilmoqda. Jumaladan, O‘zbekiston

Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasida iqtisodiyot tarmoqlarini, shu-

ningdek, ta’lim muassasalarini tashkil etishda va rivojlantirishda davlat-xususiy sheriklik imkoniyatlaridan keng

foydalanish kerakligini alohida ta’kidlab o‘tdilar [1]. Ta’kidlash joizki, so‘ngi yillarda O‘zbekistonda maktabgacha

ta’lim tizimida davlat-xususiy sheriklik amaliyotning joriy etilayotganligi, maktab ta’limi va oliy ta’lim tizimida ham

bunday amaliyotning joriy etilishi mamlakatimiz ta’lim tizimi rivojlanishini yangi bosqichga olib chiqishi mumkin.

Shuningdek, Prezidentimiz mamlakatimizda davlat-xususiy sheriklik asosida madaniyat istirohat bog‘larini

tashkil etish, kommunal xo‘jalik sohasida investorlar bilan hamkorlikda DXSH loyihalarni amalga oshirilishini

ta’kidlab o‘tgan edilar.

Shunday ekan, musulmon davlatlaridagi faoliyati islomiy moliyalashtirishga asoslangan mavjud banklar,

investitsiya fondlari va kompaniyalar mablag‘larini O‘zbekistonga DXSH loyihalariga jalb qilish mamlakatga

xorijiy investitsiyalar oqimini oshishiga olib keladi. Bu esa O‘zbekistonda DXSH loyihalarida islomiy moliyalash-

tirishni joriy etish imkoniyatlari yuzasidan tadqiqot olib borish va mazkur masala bo‘yicha ilmiy xulosa va tavsi-

yalarni ishlab chiqish ilmiy maqolamizni dolzarbligini ko‘rsatib beradi. Mazkur tadqiqot O‘zbekistonda DXSH loyi-

halarida islomiy moliyalashtirishni tadqiq etish bo‘yicha adabiyotlarni to‘ldirishga yordam beribgina qolmasdan,

shu bilan birgalikda tadqiqotimiz natijalari asosida O‘zbekistonda DXSH loyihalarida islomiy moliyalashtirishni

amaliyotga joriy etish yo‘lidagi amaliy taklif va tavsiyalar O‘zbekistonda mazkur yo‘nalishga javobgar vazirlik

va idoralar tomonidan amaliy qo‘llanma sifatida hamda huquqiy xujjatlar, davlat investitsiya dasturlari, ushbu

yo‘nalishni rivojlantirish bo‘yicha yo‘l xaritasini shakllantirish va boshqalarda foydalanilishi mumkin.

MAVZUGA OID ADABIYOTLAR SHARHI

Jahon banki tomonidan olib borilgan so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, to‘g‘ri siyosat olib borilganda –

past va o‘rta daromadli mamlakatlar infratuzilma bilan bog‘liq Barqaror rivojlanish maqsadlariga (BRM) erishish

uchun YAIMning o‘rtacha 4,5 foizini sarashlari kerak ekan [2].

Infratuzilmani rivojlantirish zarurati davlat siyosatining eng muhim masalalaridan biri bo‘lib hisoblanadi.

Hisob-kitoblarga ko‘ra, global iqtisodiyot 2030 yilgacha infratuzilma aktivlariga taxminan 90 trillion dollar sar-

moya kiritishiga tayyorgarlik ko‘rishi zarur ekan (Bxattacharya, Oppenheim va Stern 2015) [3].

DXSH konsepsiyasi va umumiy tuzilmasi birinchi bor 1990-yillarda Buyuk Britaniya hukumati tomonidan

ishlab chiqilgan bo‘lib, davlat-xususiy sheriklik (DXSH) davlat sektori uchun xaridlarning muqobil varianti va

xususiy investorlar uchun qulay investitsion imkoniyat sifatida dunyo bo‘ylab tan olindi (Bing va boshqalar,

2005) [4].

DXSH Bilim labaratoriyasi (PPP Knowledge Lab), (2017) [5] DXSHligini “Xususiy tomon va davlat tashkiloti

o‘rtasida davlat aktivi yoki xizmatlarini taqdim etish bo‘yicha uzoq muddatli shartnoma sifatida belgilaydi, bunda

xususiy tomon katta xavf va boshqaruv mas’uliyatini o‘z zimmasiga oladi, daromad yesa o‘zaro ishlashga

bog‘liqdir” deya ta’rif bergan. Amalda esa DXSH siyosati boshqacha tarzda belgilanadi va amalga oshiriladi.

Masalan, Kolumbiyaning DXSH to‘g‘risidagi Milliy qonunida xususiy investor barcha DXSH shartnomalari

bo‘yicha operatsiyalar va texnik xizmat ko‘rsatish uchun javobgar bo‘lishi va bu 30 yildan oshmasligi kerakligi

ko‘rsatilgan.

DXSH siyosatini amalga oshirish ham mamlakatlarga qarab farq qiladi. Masalan, Indoneziyada DXSH

loyihalarini muvoqlashtirish uchun mas’ul bo‘lgan bir nechta institutlar mavjud bo‘lib, Malayziya, Vetnam va

Tailand kabi mamlakatlarda DXSH loyihalarini boshqarish uchun bir martalik xizmat sifatida maxsus bo‘linma

tashkil etilgan (Zen, 2018) [6].

An’anaviy moliyalashtirish mexanizmi bilan bir qatorda, Islomiy moliya DXSH loyihalarida (ayniqsa, Turkiya

va Saudiya Arabistoni kabi musulmonlar ko‘p bo‘lgan mamlakatlarda) muqobil moliyalashtirish sifatida foydala-

niladi. Loyihani moliyalashtirishda odatda istisno’ va ijara (islom lizingi) qo‘llaniladi.

“Islom moliya tizimi” atamasi 1980 yillarning o‘rtalarida paydo bo‘lganligi sababli ilmiy atamalar orasida nis-

batan yangidir. Ko‘pincha, bu konsepsiya foizsiz moliyaviy amaliyotlar tizimi sifatida tushuniladi. Ammo, islomiy

moliya tamoyillari kredit foizlarini rad etibgina qolmasdan, bu tushunchadan anchayin kengroq hamdir.

Islom moliyasi deganda shariat tamoyillari asosida amalga oshiriladigan moliyaviy xizmat yoki mahsulot

tushuniladi (Gait va Uortington, 2008) [7]. Islomda moliyalashtirish tushunchasi an’anaviy yoki “G‘arb moli-

yasi”dan farq qiladi. Islomiy moliya tizimini an’anaviy tizimdan farqlash quyidagilarni o‘z ichiga oladi (Miraxor

va Iqbol, 2011) [8]:

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1403

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

Birinchidan, islom moliya tizimi tenglik, adolatli jamiyat va iqtisodiy tartib uchun intiladi. Islomiy moliya

tizimida foizning (ribo) taqiqlanishi, ekspluatatsiyadan qochish, narxlarni manipulyatsiya qilish orqali foyda

olishdan qochish va kambag‘allarni (ya’ni qarz oluvchi) himoya qilish uchun mo‘ljallangan.

Ikkinchidan, islom moliya tizimi hamkorlik va birodarlik tamoyiliga urg‘u beradi. Bu an’anaviy moliya tizim-

idagi tadbirkorning kreditga layoqatliligidan ko‘ra biznes samaradorligini oshirishga yordam beradigan tavak-

kalchilik, foyda va zararni taqsimlash tizimidan dalolat beradi.

Uchinchidan, islom moliyasi shariatning axloqiy mezonlari bilan asoslanadi.

Islomiy moliyaning aktivlarga asoslangan yondashuvi amaliyotlarda moddiy yoki nomoddiy aktivlardan

foydalanishga yordam beradi, bu esa infratuzilma aktivlarini islomiy moliyalash usullari bilan moliyalashtirish

uchun eng maq’bul tanlov hisoblanadi. Islomiy moliyaning asosiy tamoyillaridan biri DXSH loyihalarida xavarni

taqsimlashni nazarda tutadi. Bu kapital yetkazib beruvchilarga asosiy iqtisodiy faoliyatda ishtirok etish, ijtimoiy

va iqtisodiy rivojlanishga hissa qo‘shish imkonini beradi. Bundan tashqari, islomiy moliya manfaatdor iqtisodi-

yotlarning rivojlanish maqsadlariga mos keladigan ijtimoiy infratuzilma investitsiyalarini ham rag‘batlantiradi.

Mazkur maqolamizning maqsadi yuqorida keltirib o‘tganimizdek, o‘rganilayotgan mamlakatlarning tajrib-

alari asosida O‘zbekistonda DXSH loyihalarida islomiy moliyalashtirish konsepsiyasini asoslash va joriy etish

imkoniyatlari ko‘rib chiqishdan iborat. Ilmiy tadqiqotimizda foydalanilgan uslub va obyekt yuqorida nomlari kel-

tirilgan olimlarning ishlarida kuzatilmasligi bilan ilmiy ishimizning farqli jihatlarini namoyon etadi.

TADQIQOT METODOLOGIYASI

Maqolamizda miqdoriy tadqiqot usulidan keng foydalanildi. Shuningdek, tizimli va qiyosiy tahlil, grak tas-

virlash, ekspert baholash, iqtisodiy statistik kabi usullardan ham samarali foydalanildi.

TAHLIL VA NATIJALAR MUHOKAMASI

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 27-avgustdagi 371-sonli qaroriga muvoq,

2004-yilda Islom taraqqiyot banki (IsTB) tomonidan O‘zbekistonda energetika va sog‘liqni saqlash sohasida

davlat investitsiya loyihalarini moliyalashtirish uchun “ijara” va “murobaha” shartnomalaridan foydalanilgan.

2004-yildan bugungi kunga qadar, Islom taraqqiyot banki guruhining O‘zbekiston uchun ma’qullangan loyi-

halari miqdori 2.5 mlrd. AQSH dollaridan ortiq bo‘lib, shundan 459 million AQSH dollari XSRIK va 2,08 mlrd.

AQSH dollari IsTB ulushiga to‘g‘ri keladi.

1-jadval: O‘zbekistonda IsTB tomonidan islomiy moliyalashtiriligan investitsion loyihalar statistikasi (30.06.2022

y. holatiga) [9]

№Sohalar nomi Loyihalar soni Moliyalashtirilgan loyihalar miqdori (mln AQSh doll.)

1 Transport 4 348.1

2Moliya 54 653.5

3 Ta’lim 11 78.4

4 Qishloq xo‘jaligi 9 702.4

5 Energetika 5 203.1

6 Suv, Sanitariya, shahar xizmatlari 3 93.1

7Sog‘liqni saqlash 15 413.2

8 Sanoat/Konchilik 9 59.9

9 Informatsiya va kommunikatsiya 1 0.1

10 Boshqalar 5 51.1

Jami: 116 2.602.8

Yuqorida 1-jadval ma’lumotlaridan ham ma’lumki, O‘zbekistonda islomiy moliyalashtirilgan loyihalar asosan

davlat infratuzilma loyihalarini tashkil etgan bo‘lib, aynisa amalga oshirilgan loyihalar samaradorligi yuqori hi -

soblanadi. Mazkur mavzuda ilgari surayotgan krimizni yanada aniqroq qilish va davlat-xususiy sherikchiligini

islomiy moliyalashtirishning mazmun-mohiyati va uning ustivorligini quyidagi tahlillarimiz bilan boyitamiz. Jum-

ladan, mazkur tadqiqotimizda O‘zbekistonda davlat xususiy sherikchilik (DXSH)loyihalariga islomiy moliyalash-

tirish mexanizmlarini joriy etish, shu bilan birgalikda parallel va sindikatlashgan moliyalashtirishda DXSHning

yirik loyihalarini an’anaviy moliyalashtirish bilan birgalikda islomiy moliyalashtirishni ham amalga oshirish takli

bilan chiqib uni qanday amaliyotga joriy qilish bo‘yicha quyidagi konseptual asosni ishlab chiqdik. Ushbu tak-

limizda nafaqat DXSH loyihalarini islomiy moliyalashtirishning nazariy balki shu bilan birgalikda amaliy aspekt-

larini ham bir qancha graklar va real amalga oshirilgan loyihalar yordamida yoritib berdik.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1404 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

Infratuzilmaga oid DXSH loyihalarini shariatga muvoq moliyalashtirilishi mumkin bo‘lgan mablag‘ni mudo-

raba (kapital va mehnat sherikchiligi), vakala (agentlik) va mushoraka (sheriklik shartnomasi) yo‘li bilan o‘z

hissasini qo‘llash orqali moliyalashtirish mumkin; yoki murobaha (bo‘lib to‘lash), istisno’ (qurilish/ishlab chiqa-

rish/ bosqichli to‘lov), salam (oldindan sotib olish/islom forvardi) va ijara (islom lizingi) orqali qarzga o‘xshash

moliyalashtirilishi mumkin.

Amalda, islomiy loyihalarni moliyalashtirishda eng ko‘p qo‘llaniladigan tuzilmalar ikkita alohida tuzilmaning

bir tranzaksiyadagi birikmasi istisno’-ijara, vakala-ijara, va mushoraka-ijara hisoblanadi.

Infratuzilmaviy DXSH loyihasini shar’iy qoidalarga muvoq tuzish asosan loyihaning o‘ziga xos xususi-

yatiga bog‘liq bo‘ladi. Agar loyiha “Brown eld” loyihasi bo‘lsa, unda loyiha kompaniyasi allaqachon aktivlarga

ega bo‘lishi kutilayotgan bo‘ladi va odatda bunday loyihalar uchun islomiy moliya tuzilmasi istisno’-ijara kombi-

natsiyasi ko‘rishidagi shartnomalardan foydalanadi.

Aksincha, aktivlar noldan tashkil etilishi yoki sotib olinishi kerak bo‘lgan “Green eld” loyihasi uchun eng

mos islomiy moliya tuzilmalari istisno’ga asoslangan moliyalashtirish, istisno’-ijara, vakala-ijara asosidagi moli-

yalashtirish yoki mushoraka-istisno’-ijara asosidagi moliyalashtirishdan foydalaniladi. Ba’zi boshqa moliyalash

tuzilmalari islomiy moliya bilan qo‘llab-quvvatlanadigan DXSH amaliyotlari uchun mos keladi, masalan, muro-

baha, mudoraba yoki loyiha sukuki.

Islomiy moliya sheriklik tuzilmalari va risklarni taqsimlashni rag‘batlantiradi, bu foyda va zararni bo‘lishish

shaklida namoyon bo‘ladi. Moliyalashtirish usullarining bu jihatlari davlat xususiy sherikchiligida islomiy moli-

yani qo‘llashni osonlashtiradi. Islom ijtimoiy infratuzilma sarmoyalarini ham qo‘llab-quvvatlaydi. Demak, islomiy

moliya ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirishni moliyalashtirish uchun ulkan salohiyatga ega hisoblanadi.

Islomiy moliyachilar moliyalashtirgan ko‘plab loyihalarda an’anaviy kreditorlar ham ishtirok etishgan. Ushbu

kelishuv odatda parallel moliyalashtirish yoki qo‘shma moliyalashtirish deb ataladi.

An’anaviy moliyalashtirish va islomiy moliyalashtirish o‘rtasidagi tarkibiy va texnik farqlarni hisobga olgan

holda, ikkalasi ham har xil va alohida hujjatlashtirilgan, ikkala hujjatlar to‘plamiga kiritilgan shartlar va sharoitlar,

har ikkala moliyachilar guruhi bir xil yoki juda o‘xshash foyda olishini ta’minlaydigan tarzda tuzilgan tijorat shart-

laridan iborat bo‘ladi.

Hujjatlar ikkala obyektning yuqori darajali bo‘lishini va ikkita sindikatning proporsional va pari passu aso-

sida xavfsizlikni bo‘lishishini ta’minlaydi.

Umumiy shartlar shartnomasi va kreditorlararo shartnomadan foydalanish an’anaviy va islomiy moliya

operatsiyalarida keng tarqalgan bo‘lib, bunda ikki yoki undan ortiq moliyachi alohida moliyalashtirish kelishuv-

lari orqali moliyalashtirishni kengaytiradi.

Islomiy obyektga nisbatan taqdim etilgan xavfsizlik hujjatlari va kafolatlar odatda an’anaviy obyektniki bilan

bir xil. 2-jadvalda infratuzilmaviy DXSH loyihalarida islom va an’anaviy moliyalashtirish solishtiriladi.

Keyingi muhokama infratuzilmaviy DXSH loyihalarini moliyalashtirish nuqtayi nazaridan ko‘rib chiqiladigan

bir qancha islomiy moliya tuzilmalariga qaratilgan.

2-jadval: Infratuzilma DXSH loyihalarida islomiy va an’anaviy moliyalashtirish

Ismom obyekti An’anaviy obyekt

SPV uchun to‘lovlar bosqichi

SPV

SPV uchun to‘lovlar

Oldindan ijara (Forvard ijara) Qurilish vaqtida foizlar (%)

SPV tomonidan aktivlarni qayta sotib olish SPV tomonidan tugatish to‘lovi

Lizing ijarasi/to‘lovni kechiktirish Amortizatsiya va foizlarni to‘lash

SPV tomonidan aktivlarni qayta sotib olish SPV tomonidan tugatish to‘lovi

Islomiy obyektlar bo‘yicha shartnomalar An’anaviy obyektlar bo‘yicha shartnomalar

Umumiy shartlar shartnomasi

Umumiy xavfsizlik shartnomasi

Umumiy hisob shartnomasi





Infratuzilmaviy DXSH loyihasini moliyalashtirishda istisno’ shartnomasi qo‘llanilganda, islomiy moliyachilar

(sotuvchi sifatida) istisno’ shartnomasi bo‘yicha (1) tegishli aktivlarni ishlab chiqarish, qurish va yetkazib be -

rishni muhandislik, ta’minot va qurilish (MTQ) yoki qurilish pudratchidan sotib oladi va (2) loyiha kompaniyasi

(xaridor sifatida)ga shartnomada kelishilgan sotish narxida yetkazib beradi.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1405

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

O‘z navbatida, islomiy moliyachilar loyiha kompaniyasini agentlik shartnomasiga muvoq, MTQ yoki quri-

lish pudratchisi bilan MTQ yoki boshqa har qanday shakldagi qurilish shartnomasini tuzish uchun o‘zlarining

agenti sifatida tayinlaydilar, bunda shartnoma shartlari istisno’ kelishuviga muvoq amalga oshiriladi.

Islomiy moliyachilar istisno’ shartnomasi bo‘yicha sotuvchi sifatida, loyiha kompaniyasini loyihani xarid

qilish uchun o‘z agenti (agentlik shartnomasi bo‘yicha) etib tayinlash orqali loyiha aktivlari bilan bog‘liq qurilish,

bajarish va yetkazib berish risklariga duchor bo‘lishdan qochadi.

Loyiha kompaniyasi (islom moliyachilari agenti sifatida) islom moliyachilari uchun va ularning nomidan

MTQ/qurilish pudratchisidan belgilangan aktivlarni (ya’ni loyiha aktivlarini) sotib olish va islom moliyachilariga

loyiha aktivlariga egalik huquqini berish uchun MTQ/qurilish shartnoma(lar)ini tuzadi.

Islom moliyachilari agentlik shartnomasining kelishilgan to‘lov shartlariga muvoq obyekt miqdorini to‘lay-

dilar.

Istisno’ sotishga asoslangan vosita ekanligini hisobga olib, loyiha kompaniyasi tomonidan islom moliyachi-

lariga to‘lashi kerak bo‘lgan istisno’ aktivlarini sotish narxi islom moliyachilari (sotuvchi sifatida) o‘rtasida istisno’

shartnomasini tuzish vaqtida kelishilishi va belgilanishi kerak. Moliyachi nuqtayi nazaridan, qat’iy belgilangan

stavkali moliyalashtirish bilan cheklanish faqat istisno’ moliyalashtirishga asoslangan kelishuvlarning muhim

cheklovidir.

Istisno’ aktivlari tugallangandan va yetkazib berilgandan so‘ng loyiha kompaniyasi to‘liq yoki qisman to‘lovni

oldindan to‘lashni taklif qilishi mumkin. Loyiha kompaniyasi muddatidan oldin to‘lovni amalga oshirsa, islomiy

moliyachilar loyiha kompaniyasiga sotish narxining istalgan qismini (chegirma sifatida) qaytarishi mumkin (lekin

majburiy emas). Kelajakdagi shartnoma bilan bog‘liq shar’iy masalalarni va sotish bahosidagi noaniqlikni oldini

olish uchun bunday chegirmalar tuzilmasligi va moliyaviy shartnomalarda hujjatlashtirilishi mumkin emas.

Loyiha kompaniyasi, agentlik shartnomasi bo‘yicha islomiy moliyachilarning agenti sifatida, istisno’ aktivla-

rining MTQ/qurilish shartnoma(lar)ida kelishilgan xarajatlar doirasida to‘ldirilishini va yetkazib berilishini ta’min-

laydi va islom moliyachilaridan istisno’ aktivlarini to‘ldirish bo‘yicha qo‘shimcha xarajatlar uchun hech qanday

to‘lov talab qilinmaydi.

Istisno’ga asoslangan moliyalashtirish tuzilmasida islom moliyachilari (boshqaruvchi) va loyiha kompani-

yasi (agent sifatida) o‘rtasida tuziladigan agentlik shartnomasi loyiha kompaniyasi tomonidan obyekt miqdori

va qurilish davrini o‘z vaqtida to‘lash/foydalanish mexanizmini belgilaydi. Istisno’ shartnomasi loyiha kompani-

yasi islom moliyachilariga sotish bahosi ko‘rinishida kelishilgan foyda bilan birga obyekt miqdorini to‘lash me -

xanizmini taqdim etadi. 1-rasmda taklif qilingan istisno’ga asoslangan infratuzilma DXSH loyihasini moliyalash-

tirish tuzilmasi va tegishli bosqichlar keltirilgan.

2005-yilda Turkiya hukumati xususiy sektorning investitsiya imkoniyatlari va tajribasidan foydalanish orqali

fuqarolarga izchil va sifatli tibbiy xizmat ko‘rsatishni ta’minlash maqsadida keng qamrovli dasturni ishga tushirdi.

1-rasm: Istisno’ asosidagi infratuzilma DXSH loyihasini moliyalashtirish tuzilmasi va bosqichlari namunasi

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1406 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

Istis

Ushbu uzoq muddatli transformatsiya dasturi Turkiyaning sog‘liqni saqlash xizmatlarini mintaqaviy sog‘liqni

saqlash markazi darajasiga ko‘tarishga qaratilgan bo‘lib, 2 milliondan ortiq xorijiy bemorlardan 20 milliard dollar

daromad olishni maqsad qilgan edi.

838 o‘rinli umumiy kasalxonani qurish uchun Turkiyadagi Konya Integral Sog‘liqni saqlash shaharchasi

loyihasida istisno’ga asoslangan moliyalashtirish tuzilmasi qo‘llanildi. Konya loyihasidagi tomonlar quyidagi

moliyaviy hujjatlarni tuzishdi:

Loyiha kompaniyasi va islomiy moliyachi (IsTB guruhi) o‘rtasida istisno’ shartnomasi tuzildi, unga muvoq

islom moliyachisi (sotuvchi sifatida) aktivlarni loyiha kompaniyasiga (xaridor sifatida) yetkazib berish majburi-

yatini oldi, loyiha kompaniyasi tomonidan bo‘lib-bo‘lib to‘lanishi kerak bo‘lgan sotib olish majburiyati yuklandi.

Agentlik shartnomasiga muvoq, islom moliyachisi (asosiy sifatida) loyiha kompaniyasini MTQ pudratchisi

bilan MTQ shartnomasini tuzish uchun uning agenti etib tayinladi. Islom moliyachisi agentlik shartnomasi

bo‘yicha obyektni MTQ shartnomasida kelishilgan to‘lov shartlariga muvoq o‘zlashtirdi. Loyiha bo‘yicha obyekt

qurib bitkazilgach, aktivlar MTQ pudratchisi tomonidan to‘g‘ridan to‘g‘ri loyiha kompaniyasiga yetkazib berildi.

Aktivlarning loyiha kompaniyasiga topshirilishi bilan loyiha kompaniyasining agentlik shartnomasi bo‘yicha

agentlik roli tugadi va istisno’ shartnomasi bo‘yicha islom moliyachisi (sotuvchi sifatida) aktivlarni loyiha kom-

paniyasiga (xaridor) yetkazib berish majburiyati yakunlandi.

Sog‘liqni saqlashni o‘zgartirish bo‘yicha ushbu keng ko‘lamli dastur doirasida hukumat davlat-xususiy

sheriklik (DXSH) modeli bo‘yicha 35 ta yangi integratsiyalashgan sog‘liqni saqlash shaharchalari (DXSH

kasalxonalari) rejasini ishlab chiqdi, kasalxona sig‘imlarini 40 000 dan 50 000 gacha oshirish nazarda tutildi.

Konya Karatay integral soqliqni saqlash kompus DXSH loyihasi, “greeen eld” sog‘liqni saqlash obyekti

loyihalaridan biri hisoblanadi. U umumiy kasalxona (420 o‘rinli) hamda tug‘ruqxona va bolalar shifoxonasi (418

o‘rinli) jami 838 o‘ringa mo‘ljallangan. Aholi soni bo‘yicha Turkiyaning yettinchi yirik shahri Koniya shahrida joy-

lashgan ushbu loyiha Koniyadagi sog‘liqni saqlash muassasalarida yuqori sifatli xizmatlar va rivojlanayotgan

texnologiyalar bo‘yicha bo‘shliqni to‘ldirishi hamda nafaqat ushbu shaharning o‘sib borayotgan aholisiga, balki

qo‘shni Karaman va Aksaray shaharlari va boshqalar aholisiga ham xizmat qilishi rejalashtirilgan edi.

DXSH bo‘yicha tender g‘olibi YEDA Insaat Sanayi ve Ticaret A.S. (YEDA Group yoki homiy) loyihani 28

yillik konsessiya muddati, jumladan, uch yarim yillik qurilish muddati ostida amalga oshirdi. Qurilishdan so‘ng

homiy loyihani 25 yil davomida boshqarib, Turkiya Sog‘liqni saqlash vazirligiga topshiradi. Loyihaning umumiy

qiymati 354 million yevroga baholandi.

Loyiha qarz va o‘z mablag‘larini birlashtirish orqali amalga oshirildi. Qarzni moliyalashtirish bir guruh ko‘p

tomonlama rivojlanish banklari (XTB) va tijorat banklari tomonidan taqdim etilgan bo‘lib, ular an’anaviy kredi-

torlar va islom moliyachilari, shu jumladan Islom taraqqiyot banki (IsTB), Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki

(YETTB), Qora dengiz savdosi va taraqqiyot banki (QDSTB), UniKredit va Siyemens Bank. Loyiha 2019 yilning

oxirgi choragida yakunlandi.



Istisno’-ijara tuzilmasi ikki alohida tuzilmaning (Istisno’ va ijara) bir muomalada birikishidir. Istisno’ (ishlab

chiqarish/qurish) shartnomasi odatda qurilish bosqichida, asosiy aktivlar sotib olinganda qo‘llaniladi.

Ijara (Islom lizingi) shartnomasi aktivlar mo‘ljallangan maqsadlarga tayyor bo‘lganda, ekspluatatsiya

bosqichi uchun tuziladi.



Ijara shartnomasi odatda qurilish bosqichi va loyiha tugallangandan keyin kuchga kiradi. Ijara – islom lizing

shartnomasi bo‘lib, unga ko‘ra ijaraga beruvchi mulkni sotib oladi va uni ijaraga oluvchiga kelishilgan ijara aso-

sida ma’lum muddatga ijaraga beradi.

Lizingga olingan mulk uzufruktga ega bo‘lishi kerak. Shariatga muvoq bo‘lishi uchun ijara sha󰀨of va

batafsil bo‘lishi va ijaradan oldin kelishilgan shartlar bo‘lishi kerak.

Ijara bo‘yicha ijaraga beruvchi mulkning qonuniy egaligini saqlab qolishi va mulkka egalik qilish bilan bog‘liq

risklar uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olishi kerak. Boshqacha qilib aytganda, islomiy moliyachining foyda

olish qobiliyati va tavakkalchilikni o‘z zimmasiga olishi o‘rtasida bog‘liqlik bo‘lishi kerak.

Ijara va iqtina mohiyatan an’anaviy asbob-uskunalar lizingi shartnomasining islomiy ekvivalentidir.

Aktivlarga egalik huquqi islomiy moliyachilarga loyiha tugallangandan so‘ng istisno’ shartnomasiga muvoq

beriladi. Shundan so‘ng, islomiy moliyachilar uskunaning kapital qiymatini qoplash uchun tuzilgan ijara to‘lovlari

evaziga loyiha kompaniyasiga aktivlarni ijaraga berishadi.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1407

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

2-rasm: Istisno’-ijaraga asoslangan infratuzilma DXSH loyihasini moliyalashtirish tuzilmasi va tegishli bosqichlari



Islomiy moliyachilar loyihaning qurilish bosqichida loyiha kompaniyasiga bosqichma-bosqich to‘lovlarni

amalga oshiradilar. Shariat ulamolari odatda forvard ijara shartnomasidan foydalanishga ruxsat beradilar (ijara

mavsufa  al timma deb nomlanadi), bunda avans ijara to‘lovlari loyiha kompaniyasi tomonidan istisno’ (yoki

qurilish bosqichi) davrida to‘lanadi. Ushbu avans ijara to‘lovlari, odatda, qurilish vaqtidagi foyda marjasi bilan

birga islom moliyachisining moliyalashtirish xarajatlarini qoplash uchun tuziladi.

Agar loyiha kompaniyasi aktivlarni yetkazib bera olmasa, islomiy moliyachilar uchun mavjud bo‘lgan himoya

vositalari xuddi shu ssenariyda an’anaviy banklar tayanadigan vositalar bilan bir xil bo‘ladi. Islom moliyachilari

loyiha kompaniyasining to‘lov majburiyatlarini tezlashtirishga va istisno’ shartnomasini bekor qilishga haqli.

Loyiha kompaniyasi odatda islomiy moliyachilarga shartnoma kuchga kirgunga qadar istisno’ shartnomasi

bo‘yicha olgan davlat to‘lovlari yig‘indisini qoplashi shart va ko‘pincha yuqorida aytib o‘tilganidek, tugatilgan

zararni to‘lashi shart.

Istisno’-ijaraga asoslangan moliyalashtirish tuzilmasida, istisno’ shartnomasi qurilish davrida loyiha kom-

paniyasi tomonidan obyektdan foydalanish mexanizmini belgilaydi, forvard ijara shartnomasi esa islom obyekti

uchun to‘lovlarni amalga oshirish mexanizmini ko‘rsatadi.

Tavsiya etilgan istisno’-ijaraga asoslangan infratuzilma DXSH loyihasini moliyalashtirish tuzilmasi va

tegishli bosqichlar 2-rasmda keltirilgan.



Mushoraka (sherikchilik) – tomonlarning kapital va faoliyatda sheriklik tamoyili asosida ishtirok etuvchi

hamda foydada avvaldan kelishilgan ulushda qatnashuvchi kelishuv turi. Bunda tomonlarning foydadagi ulushi

ustav kapitali(fondi)dagi ulushiga mutanosib ravishda bo‘lishi shart emas. Ammo zarar ustav kapitali(fondi)dagi

ulushiga mos ravishda taqsimlanadi. Investitsion loyihani amalga oshirishda tomonlarning barchasi ham, faqat

bittasi ham ishtirok etishi mumkin.

Istisno’ shartnomasi. Mushoraka hamkorlari (loyiha kompaniyasi va islom moliyachilari) istisno’ shartno-

masini tuzadilar, unga ko‘ra loyiha kompaniyasi (sotuvchi sifatida) istisno’ aktivlarini sotib olishga va qurilish

tugallangandan so‘ng mushoraka shartnomasidagi sheriklariga (xaridor sifatida) yetkazib berishga rozi bo‘ladi.

Mushoraka sheriklari (xaridor sifatida) MTQ shartnomasi bo‘yicha kelishilgan to‘lov shartlariga muvoq loyiha

kompaniyasiga (sotuvchi sifatida) tegishli mushoraka hissalarini to‘lash majburiyatini oladilar.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1408 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

Ijara (Forvard ijara shartnomasi). Islomiy moliyachilar (lizing beruvchi sifatida) istisno’ aktivlaridagi o‘z

ulushlarini loyiha kompaniyasiga (lizing oluvchi sifatida) forvard ijara asosida ijaraga berishadi, bunda loyiha

kompaniyasi davriy ijara to‘lovlarini to‘lashga rozi bo‘ladi.

Infratuzilmaviy DXSH loyihasi kontekstida loyiha kompaniyasi va islomiy moliyachilar mushoraka shartno-

masini tuzish orqali mushorakat (shartnomaviy sheriklik) tuzishlari mumkin. Mushoraka shartnomasiga ko‘ra,

loyiha kompaniyasi va islomiy moliyachilar mushoraka biznes rejasi (konsessiya kelishuvi yoki uning har qanday

muayyan qismi)ni amalga oshirish uchun mushoraka kapitalining ma’lum bir kelishilgan foizini (naqd pul va/

yoki boshqa ko‘rinishida) hissa qo‘shishga va foyda (oldindan kelishilgan foiz bo‘yicha) va zararni (ularning

tegishli kapital hissalariga mutanosib ravishda) bo‘lishishga rozi bo‘ladilar. Agar loyiha kompaniyasining hissasi

naturadagi badallarni, shu jumladan uning konsessiya shartnomasi bo‘yicha huquqlarini o‘z ichiga olsa, u holda

loyiha kompaniyasining natura hissasining tegishli bahosi aniqlanadi.

Loyiha kompaniyasi va islomiy moliyachilar o‘rtasida tashkil etiladigan mushoraka biznes rejasiga ega

bo‘lib, unda mushoraka kapitali qaysi faoliyatga investitsiya qilinishi va bunday investitsiyadan kutilayotgan

daromad ko‘rsatiladi. Konsessiya shartnomasining predmeti yoki uning har qanday alohida qismi mushoraka

biznes rejasi hisoblanadi.

Mushorakada biznes rejani amalga oshirish uchun menejer kerak bo‘ladi. Mushorakani boshqarish shart-

nomasiga muvoq, har ikkala mushoraka hamkorlari (loyiha kompaniyasi va islomiy moliyachilar) loyiha kom-

paniyasini mushorakaning biznes rejasini amalga oshirish uchun mushorakaning boshqaruvchisi etib tayin-

laydilar. Loyiha kompaniyasi mushorakaning boshqaruvchisi sifatida MTQ/qurilish pudratchi(lar)i va boshqa

tomonlar bilan loyihani mushorakaning biznes rejasiga muvoq yakunlash uchun MTQ/qurilish shartnomasi(lar)

ini tuzadi.

Mushoraka menejeri loyihaning mushoraka biznes rejasiga muvoq loyiha xarajatlarining taxminiy para-

metrlari doirasida amalga oshirilishini ta’minlaydi.

1983-yilda qurilgan Iordaniyaning Amman shahridagi eng yirik aeroport va asosiy aviatsiya shlyuzi bo‘lgan

Qirolicha Alia xalqaro aeroportida (QAXA) imkoniyatlar va xizmat ko‘rsatish sifatini oshirishga qaratilgan loyiha

amalga oshirilgan. Loyiha Iordaniya va Yaqin Sharqdagi birinchi muva󰀨aqiyatli aeroport davlat-xususiy sheriklik

va Iordaniyadagi xususiy sektorning bugungi kunga qadar eng yirik sarmoyasi hisoblanadi.

2007-yil noyabr oyida Airoport xalqaro guruhi (AXG) kompaniyasi hukumat bilan QAXAni kengaytirish,

rekonstursiya qilish va ishlatish uchun kengaytirish va ekspluatatsiya (RЕO) shartnomasi sifatida ham tanilgan

25 yillik konsessiya shartnomasini tuzdi. Konsessiya shartnomasiga muvoq, AXG 2032 yilgacha QAXAni loyi-

halash, ishlab chiqish, ishlatish, boshqarish, takomillashtirish va texnik xizmat ko‘rsatish bilan shug‘ullanadi.

Konsessiya loyihani sotib ol-boshqar-egalik huquqini o‘tkaz (BOT) sxemasi bo‘yicha amalga oshirishni ko‘zda

tutdi, aeroport sig‘imini bosqichma-bosqich oshirishni hisobga olgan holda mavjud terminal o‘rniga yangi ter-

minal qurish va foydalanishga topshirish kerak edi (1-bosqich, 2013-yilda yakunlangan), so‘ngra tegishli aero-

port obyektlarini kengaytirish (2-bosqich, 2016-yilda yakunlangan)).

Ushbu DXSH loyihasi xususiy sektor tomonidan moliyalashtirilgan 1 milliard dollardan ortiq investitsiyaga

olib keldi. Moliyalashtirish ikki bosqichda amalga oshirildi: dastlabki bosqich va kengaytirish. Ikkala bosqich

ham parallel moliyalashtirishdan foyda ko‘rdi: ya’ni islomiy moliyalashtirish (IsTB tomonidan taqdim etilgan)

va an’anaviy moliyalashtirish (XMK tomonidan taqdim etilgan). DXSH kelishuvi har yili 200 million dollarga

baholangan davlat sektori uchun sezilarli daromad keltirdi (Jahon banki guruhi 2016-yil). Aeroportning sig‘imi

2007-yildagi 4 million yo‘lovchidan 2016-yilda kengaytirish bosqichi yakunlanganda 12 million yo‘lovchiga

oshirildi. Aeroport 2017-yilda 8 millionga yaqin yo‘lovchiga xizmat ko‘rsatdi, bu esa Iordaniyaning uzoq muddatli

trak o‘sishiga yordam berishda davom etdi va Iordaniyaning mintaqaviy va global aloqalarini qo‘llab-quvvat-

lovchi zamonaviy va samarali transport aktivini ta’minladi.

Moliyalashtirish IsTB va XMKning uzoq muddatli qarzlarini, shuningdek, AXG aksiyadorlarining o‘z mab-

lag‘larini o‘z ichiga oladi.

Ushbu bazaviy moliyalashtirishga qo‘shimcha ravishda, homiylar yangi terminalni qurish paytida ortiqcha

xarajatlar yoki boshqa kutilmagan o‘zgarishlarni qoplash uchun shartli moliyalashtirishga kelishib olganlar.



Loyiha Yaqin Sharqdagi birinchi DXSH qo‘shma transh an’anaviy krediti va islom obyektidir. Islom moliya-

chisi (IsTB) jami 125 million dollarlik moliyalashtirni amalga oshirgan.

Loyihaning qurilish bosqichi IsTB va loyiha kompaniyasi o‘rtasidagi istisno’ kelishuvi bilan tartibga solingan.

Qurilish tugallangach, IsTB va loyiha kompaniyasi o‘rtasida ijara shartnomasi imzolandi, unga ko‘ra IsTB

aktivni AXGga ijaraga beradi. IsTB mudoraba bitimi orqali uchinchi tomon moliyalashtirishni safarbar qildi.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1409

https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

3-rasm: Qirolicha Alia xalqaro aeroporti loyihasi uchun islomiy moliyalashtirish transhi bo‘yicha shartnoma

asoslari

Islomiy va an’anaviy transhlar parallel moliyalashtirish tuzilmasi orqali birlashtirilgan bo‘lsa-da, ushbu loyi-

haning qo‘shimcha e’tiborga molik xususiyati XMK B-ga o‘xshab, murobaha kelishuvi orqali islomiy transh

doirasida resurslarni safarbar etishni ko‘rsatishdir.

Loyihani amalga oshirishning ikkala bosqichini o‘z ichiga olgan loyiha xarajatlari 1 060 million dollardan

ortiqni tashkil etdi (1 bosqich uchun 850 million dollar va 2 bosqich uchun 214 million dollar).

Loyiha 55:45 qulay qarz-kapital nisbati ostida moliyalashtirildi. XMK va IsTB tomonidan to‘plangan qarz

473 million dollarni tashkil etdi, qolgan qismi homiylar va aeroport faoliyatidan tushgan pul oqimlari tomonidan

moliyalashtirildi.

Moliyalashtirish rejasi quyidagicha edi:

1-bosqich (2007-yil) an’anaviy moliyalashtirish ikkita yuqori darajadagi moliyalashtirishdan (jami 230 mil-

lion dollarlik A-kredit va B-kredit) va ikkita subordinatsiyalangan transhdan (jami 50 million dollarlik C-kredit

va Stand-bay kreditidan) iborat edi. Islomiy moliyalash parallel ravishda birgalikda moliyalash bo‘yicha katta

transhdan (jami 100 million dollar) iborat bo‘lib, keyinchalik uchinchi tomon moliyachisi ishtirok etishi uchun

sindikatlangan.

2-bosqich (2016-yil) moliyalashtirish ikkala yetakchi moliyachilarning yuqori darajadagi transhini (jami 93

million dollar) moliyalashtirishdan iborat edi.

Loyihani amalga oshirish ehtiyojlarini qondirish uchun moliyalashtirish uzoq muddat va o‘rtacha imtiyozli

davrni o‘z ichiga oldi hamda bozor narxlarida baholandi.

Kreditorlar tomonidan moliyalashtirish barcha konsessiya huquqlari va loyiha kompaniyasining aktivlari

bilan ta’minlangan va keyinchalik kirish huquqi va hukumatning konsessiya shartnomasi bekor qilingan taqdirda

barcha moliyaviy majburiyatlarni to‘lash majburiyati bilan himoyalangan. 2 bosqich moliyachilariga homiylardan

loyiha tugaguniga qadar qarzga xizmat ko‘rsatish yoki mablag‘ yetishmovchiligi uchun kutish rejimida moli-

yalashtirishni talab qilish orqali qo‘shimcha qulayliklar yaratildi. Xavfsizlik har ikki bosqich moliyachilari o‘rtasida

taqsimlangan pari passu asosida tuzilgan.

XULOSA VA TAKLIFLAR

Olib borgan tadqiqotimiz natijasiga ko‘ra quyidagi xulosa va takliarni shakllantirdik:

Davlat-xususiy sheriklik (DXSH) asosidagi loyihalar xorijiy mamlakatlar iqtisodiyotining ko‘plab tarmoqlari

va sohalarida amalga oshirilmoqda. Birinchi galda bu, infratuzilma: transport, uy-joykommunal xo‘jaligi, tele-

kommunikatsiya, energetikani rivojlantirishga yo‘naltirilgan loyihalardir.

Yuqoridagi 1-jadval ma’lumotlariga ko‘ra, moliya sektori, transport, qishloq xo‘jaligi va sog‘liqni saqlash

soha loyihalarini moliyalashtirish eng asosiy qismini egalagan, ya’ni bu irrigatsiya tarmoqlarini rekonstruksiya

qilish, yo‘l qurilishi, shifohonalar qurish va ularni jihozlash va boshqa loyihalarni o‘z ichiga qamrab oladi. Jadval

ma’lumotlaridan yana shu ma’lumki, O‘zbekistonda islomiy moliyalashtirilgan loyihalar asosan davlat infratu-

zilma loyihalarini tashkil etgan bo‘lib, aynisa amalga oshirilgan loyihalar samaradorligi yuqori hisoblanadi.

TARAQQIYOT ПРОГРЕСС PROGRESS

1410 https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2023-yil, dekabr. № 11-12-sonlar.

Islom moliya institutlarida sezilarli likvidlikni hisobga olgan holda, DXSHlarning aktivlarga bog‘liqligi va

uzoq muddatli tabiati ularni islom banki faoliyati uchun yaxshi investitsiya imkoniyatiga aylantiradi. Turkiyadagi

Konya integratsiyalashgan sog‘liqni saqlash kampusi an’anaviy va islomiy moliyalashtirish loyihalarni moli-

yalashtirish sifatida birgalikda ishlatilishi mumkinligini ko‘rsatadi. Saudiya Arabistonidagi Madina aeroportining

kengayishi esa infratuzilma loyihasini moliyalashtirishda istisno’ va ijara birlashtirilishi mumkinligini ko‘rsatadi.

Jahon banki (2017) ma’lumotlariga ko‘ra, islomiy moliyaning asosiy xususiyatlaridan biri shariat tuzilmalarining

mamlakat, sektor va loyihaga xos bo‘lgan infratuzilma ehtiyojlarini qondirish uchun moslashuvchanligi va shu

bilan islomiy moliya provayderlariga eng to‘g‘ri yechimni ishlab chiqish imkonini beradi. Islomiy moliya infra-

tuzilmadagi bo‘shliqni bartaraf etish uchun moliyalashtirish yetishmasligini hisobga olgan holda qo‘shimcha

moliyalashtirish manbalarini taklif qiladi.

Jahon banki tomonidan 2019-yilda olib borilgan tadqiqot natijalariga ko‘ra, O‘zbekistonga tegishli ban-

dida mamlakatda infratuzilma obyektlarining holatini yaxshilashga muhtoj aholining hududlar bo‘yicha ulushi

anchayin qoniqarsiz bo‘lib, ayniqsa issiqlik bilan taminlaganlik Toshkent shahridan boshqa barcha hududlarda

o‘rtacha 90 foizlik ehtiyoj chegarasida turishi bu yo‘nalishda kechiktirib bo‘lmaydigan islohotlarni olib borilishi

kerakligidan darak beradi. Shuningdek, asfalt yo‘llari, ko‘priklar, parklar va bolalar maydonchasi, internet, suv

taminoti, gaz taminoti va irrigatsiya sohalarida ham loyihalar ishlab chiqilishi va bu loyihalarning moliyaviy

resurslar ko‘p talab qilishini taqqazo etgani uchun xalqaro moliyaviy institutlar mablag‘lari (IsTB, OTB,) hamda

ichki va xorijiy investsiyalarni jalb qilish maqsadga muvoq bo‘lar edi. Bunda, ushbu loyihalarni DXSH loyi-

halari ko‘rinishida bo‘lishi va yuqorida ko‘rib chiqanimizdek islomiy moliyalashtirish tuzilmalari (istisno’, istisno’-

ijara, vakala-ijara yoki mushoraka-istisno’-ijara)dan foydalanish va parallel yoki sindikatlashgan ko‘rinishda

ham (OTB va IsTB misol uchun) moliyalashtirish imkoniyatlarini berilishi islom iqtisodiyoti tamoyillari asosidagi

xorijiy investitsiyalarni kirib kelishiga va yuqoridagi hududlar kesimida moliyalashtirishga muhtoj yo‘nalishlarni

muammolarini hal etilishiga olib kelgan bo‘lar edi. Buning isbotini nafaqat nazariy balki amaliy aspektlarini

amaliyotdagi loyihalar bilan ko‘rsatib berdik.

Ushbu maqolada keltirilgan xulosalar asosida qolgan masalalar bo‘yicha istiqbolli ishlarimiz davom

etmoqda va kelgusi maqolalarimizda taqdim etib boriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:

1. https://xs.uz/uzkr/post/ O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlisga murojaatnomasi.

2. Xayitov S.B. (2022) “O‘zbekiston Respublikasida barqaror iqtisodiy o‘sishni ta’minlashda DXSH mexanizmini tako-

millashtirish”, 08.00.02-«Makroiqtisodiyot» Iqtisodiyot fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) dissertatsiyasi. UDK:

330.101.541:330.35(575.1). –TDIU. 153 bet.

3. Bhattacharya, A., J. Oppenheim, and N. Stern. (2015). “Driving Sustainable Development through Better Infrastruc-

ture: Key Elements of a Transformation Program.” Global Economy & Development Working Paper 91.

4. Bing, L. and et al. (2005), “The allocation ofrisk in PPP/PFI construction projects in the UK”, International Journal of

ProjectManagement, Vol. 23, No. 1, pp. 25-35.

5. PPP Knowledge Lab (2017), PPP Reference Guide – Version 3, [Online] Availablefrom: https://pppknowledgelab.org/

guide/sections/1-introduction

6. Zen, F. (2018), Public–Private Partnership Development in Southeast Asia. ThePhilipines: Asian Development Bank.

7. Gait , A. and Worthington, A. (2008). An empirical survey of individual customer, business rms and nancial institution

attitudes towards Islamic methods of nance, International Journal of Social Economics, 35(11), –783-808.

8. Mirakhor, A. and Iqbal, Z. (2011). An Introduction To Islamic Finance : Theory and Practice. Singapore: John Wiley &

Sons.

9. Imamnazarov J.M. (2023) Islom moliya tizimi imkoniyatlaridan O‘zbekiston iqtisodiyotida foydalanishning nazariy

asos larini takomillashtirish 08.00.01 – Iqtisodiyot nazariyasi. PhD ilmiy darajasi dissertatsiyasi. –TDIU.

Jurnalning ilmiyligi:

“Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot”

jurnali

O‘zbekiston Respublikasi

Oliy ta’lim, fan va innovatsiyalar

vazirligi huzuridagi Oliy

attestatsiya komissiyasi

rayosatining

2023-yil 1-apreldagi 336/3-

sonli qarori bilan ro‘yxatdan

o‘tkazilgan.

Manzilimiz: Toshkent shahar, Mirzo Ulug‘bek tumani

Kumushkon ko‘chasi, 26-uy.

Jurnal sayti: https://yashil-iqtisodiyot-taraqqiyot.uz

2023. № 11-12

Ingliz tili muharriri: Feruz Hakimov

Musahhih: Xondamir Ismoilov

Sahifalovchi va dizayner: Iskandar Islomov

ko‘rsatilishi shart. Jurnalda bosilgan material va reklamalardagi dalillarning aniqligiga mualliar

ma’sul. Tahririyat kri har vaqt ham mualliar kriga mos kelamasligi mumkin. Tahririyatga

yuborilgan materiallar qaytarilmaydi.

Jurnalga istalgan payt quyidagi rekvizitlar orqali obuna bo‘lishingiz mumkin. Obuna bo‘lgach,

@iqtisodiyot_77 telegram sahifamizga to‘lov haqidagi ma’lumotni skrinshot yoki foto shaklida

jo‘natishingizni so‘raymiz. Shu asosda har oygi jurnal yangi sonini manzilingizga jo‘natamiz.

Mazkur jurnalda maqolalar chop etish uchun quyidagi havolalarga

maqola, reklama, hikoya va boshqa ijodiy materiallar yuborishingiz mumkin.

Materiallar va reklamalar pullik asosda chop etiladi.

El.Pochta: sq143235@gmail.com

Bot: @iqtisodiyot_77

Tel.: 93 718 40 07

“Yashil iqtisodiyot va taraqqiyot” jurnali 03.11.2022-yildan

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Adminstratsiyasi huzuridagi

Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi tomonidan

№566955 reyestr raqami tartibi bo‘yicha ro‘yxatdan o‘tkazilgan.

Litsenziya raqami: №046523. PNFL: 30407832680027

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Istisno' va ijara) bir muomalada birikishidir. Istisno' (ishlab chiqarish/qurish) shartnomasi odatda qurilish bosqichida, asosiy aktivlar sotib olinganda qo'llaniladi. Ijara (Islom lizingi) shartnomasi aktivlar mo'ljallangan maqsadlarga tayyor bo'lganda

Ijara Istisno
Tuzilmasi

Istisno'-ijara tuzilmasi ikki alohida tuzilmaning (Istisno' va ijara) bir muomalada birikishidir. Istisno' (ishlab chiqarish/qurish) shartnomasi odatda qurilish bosqichida, asosiy aktivlar sotib olinganda qo'llaniladi. Ijara (Islom lizingi) shartnomasi aktivlar mo'ljallangan maqsadlarga tayyor bo'lganda, ekspluatatsiya bosqichi uchun tuziladi.

Basing and introducing the concept of Islamic financing in public-private partnership (PPP) projects in Uzbekistan

Abstract

Recommended publications

ЎЗБЕКИСТОНДА ИСЛОМ МОЛИЯСИНИНГРИВОЖЛАНИШИ: ТЎСИҚЛАР ВА ТАВСИЯЛАР

COMPARATIVE ANALYSIS OF IJARA (ISLAMIC LEASING) AND TRADITIONAL LEASING

POSSIBILITIES OF USING THE EXPERIENCE OF TURKEY IN THE DEVELOPMENT OF ISLAMIC FINANCE IN UZBEKISTAN

IMPROVING THE ATTRACTION OF FOREIGN INVESTMENTS TO THE ECONOMY OF UZBEKISTAN