Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek und Thomas Rüfner (Hrsg.), Handbuch des Römischen Privatrechts, Tübingen: mohr siebeck, 2023, xcvi+3707 p. (2 bände + register). ISBN 978-3-16-152359-5. Głos tradycji w świecie pełnym innowacji

Full text

STUDIA PRAWNO-EKONOMICZNE, T. CXXIX, 2023
PL ISSN 0081-6841; e-ISSN 2450-8179 s. 65–75
https://doi.org/10.26485/SPE/2023/129/5
Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA*
Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA**
ULRIKE BABUSIAUX, CHRISTIAN BALDUS, WOLFGANG ERNST, FRANZ-
STEFAN MEISSEL, JOHANNES PLATSCHEK UND THOMAS RÜFNER (HRSG.),
HANDBUCH DES RÖMISCHEN PRIVATRECHTS, TÜBINGEN: MOHR SIEBECK,
2023, XCVI+3707 P. (2 BÄNDE + REGISTER). ISBN 978-3-16-152359-5
GŁOS TRADYCJI W ŚWIECIE PEŁNYM INNOWACJI
W czasach, gdy toczą się intensywne dyskusje nad rolą sztucznej inteligen-
cji w nauce i nauczaniu1, wybrzmiał silny głos europejskiej kontynentalnej
tradycji prawa. Z początkiem 2023 r. nakładem wydawnictwa Mohr Siebeck
ukazało się monumentalne dzieło pt. Handbuch des Römischen Privatrechts
* Dr hab., Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Rzymskiego;
e-mail: dskrzywanek@wpia.uni.lodz.pl
** Dr, Uniwersytet Łódzki, Wydział Prawa i Administracji, Katedra Prawa Rzymskiego; e-mail:
jkulawiak@wpia.uni.lodz.pl
1 Przytoczyć można kilka interesujących i niedawno opublikowanych artykułów spośród nie-
zliczonych już prac na ten temat. Zob. np. F. Shen, B. Johnson, Teaching Law and Articial
Intelligence, Minnesota Journal of Law, Science & Technology 2021/22/2, s. 23–42; I. Ce-
lik i in., The promises and challenges of articial intelligence for teachers: A systematic re-
view of research, TechTrends 2022/66/4, s. 616–630; W. Robaczyński, Sztuczna inteligencja
– przedmiot badań czy podmiot kontrolowany. Prawo wobec rozwoju technologii, Kontrola
Państwowa 2022/67/6 (407), s. 8–29; M. Javaid i in., Unlocking the opportunities through
ChatGPT Tool towards ameliorating the education system, BenchCouncil Transactions on
Benchmarks, Standards and Evaluations 2023/3, s. 1–12; G. Mazurek, Sztuczna inteligencja,
prawo i etyka, Krytyka Prawa. Niezależne Studia nad Prawem” 2023/15/1, s. 7–10; F. Na-
laskowski, Prace naukowe pisane przez sztuczną inteligencję. Oszustwo czy szansa, Studia
z Teorii Wychowania 2023/14/1 (42), s. 165–180 wraz z cytowaną literaturą.
https://orcid.org/0000-0001-9599-704X
© by Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź, Poland. This article is an open access article
distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution license
CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
https://orcid.org/0000-0001-9498-4845

66 Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA, Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA
(Kompendium rzymskiego prawa prywatnego). Redakcji naukowej tego opra-
cowania podjęli się znakomici europejscy romaniści prawniczy, profesorowie
prawa rzymskiego, cywilnego i porównawczego na uniwersytetach w Zury-
chu (Ulrike Babusiaux), Oksfordzie i Zurychu (Wolfgang Ernst), Heidelbergu
(Christian Baldus), Wiedniu (Franz-Stefan Meissel), Monachium (Johannes
Platschek) oraz Trewirze (Thomas Rüfner).
Istotnym atutem tego przedsięwzięcia jest powierzenie opracowania po-
szczególnych paragrafów recenzowanej publikacji międzynarodowemu gronu
badaczy prawa rzymskiego. Wskutek tego zabiegu poszczególne tematy zostały
przygotowane nie tylko przez ekspertów danej dyscypliny, ale nade wszystko
przez specjalistów z zakresu wybranej problematyki. W krótkiej Przedmowie
do wydania Redaktorzy wyrazili wdzięczność temu ponadnarodowemu oraz
wielopokoleniowemu gronu aż 64 Autorów. Podziękowali także ogromnej licz-
bie współpracowników w katedrach, którzy aktywnie uczestniczyli w poszcze-
gólnych etapach procesu redakcyjnego, począwszy od samego pomysłu, przez
redakcję manuskryptów, aż po przygotowanie spisów i indeksów. Wreszcie,
Redaktorzy podkreślili wzorowe wsparcie otrzymane ze strony wydawnictwa
Mohr Siebeck oraz złożyli hołd tym Autorom i Współpracownikom, którzy
odeszli nie doczekawszy momentu publikacji. Nie zdradzono jednak, jak długo
trwały prace nad tym imponującym pod każdym względem dziełem. Z całą pew-
nością musiały to być lata. Handbuch składa się bowiem z trzech obszernych
tomów (łącznie XCVI + 3707 stron), w tym precyzyjnie przygotowanych i roz-
budowanych: indeksu rzeczowego, indeksu źródeł oraz literatury przedmiotu
(Register). Trudno więc w pewnym sensie oprzeć się wrażeniu, że Czytelnik
otrzymuje do dyspozycji nowe wydanie Kodykacji Justyniańskiej: trzytomowe
źródło, chociaż tym razem nie – powstania, a poznania prawa rzymskiego.
Praca zachowuje ciągłość numeracji rozdziałów oraz stron we wszystkich
jej częściach. Na tomy merytoryczne składają się odpowiednio cztery rozdziały
zawarte w tomie pierwszym oraz piąty w tomie drugim. Tom trzeci to wspo-
mniany powyżej Register.
Przyjęta systematyka prezentuje się bardzo rzymsko. Opracowania, w tym
przede wszystkim podręczniki do antycznego prawa rzymskiego, wykorzystują
zazwyczaj XIX-wieczną systematykę pandektową, która dzieli prawo prywat-
ne na część ogólną, zobowiązania, prawo rzeczowe, rodzinne i spadkowe. W tym
natomiast wypadku Redaktorzy wykorzystali (nieznacznie zmodykowaną na
potrzeby pracy) systematykę instytucjonalną nawiązującą do Gajuszowego po-
działu prawa na prawo dotyczące osób, rzeczy oraz skarg. Handbuch obejmuje
więc rzymskie prawo prywatne i proces cywilny, począwszy od najstarszych

Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek… 67
źródeł prawa aż do Justyniana. Właśnie w kontekście i perspektywie prawa
procesowego omówiona została jurysprudencja późnorepublikańska i cesarska.
Wartościowym aspektem pracy jest uwzględnienie w niej źródeł epigracznych
oraz papirologicznych. Przedstawiono też prawa prowincjonalne.
W rozdziale pierwszym znalazły się rozważania wprowadzające oraz po-
święcone historii źródeł rzymskiego prawa prywatnego (od rzymskiej republiki
po okres justyniański) oraz ich charakterystyka. Część tę opracowali (w ko-
lejności prezentowanych zagadnień): Michel Humbert, Pierangelo Buongiorno,
Emanuele Stol, Lorena Atzeri, Peter Pieler †, Ulrike Babusiaux, Detlef Liebs
oraz José Luis Alonso Rodríguez.
W rozdziale drugim, Zivilprozess und Handlungsformen, omówione zo-
stały rzymski proces cywilny i działania prawne. Wykład przyjął tu układ
chronologiczny. Poszczególne postaci rzymskiego procesu prywatnego oraz
czynności prawne omówione zostały z uwzględnieniem zmian wynikających
z ewolucji prawa. Rozważania objęły zatem procedurę zwyczajną, to jest proces
legisakcyjny (§ 9; Mario Varvaro) i formułkowy (§§ 10–14; Johannes Platschek,
Ernest Metzger, Philipp Klausberger, Constantin Willems), oraz nadzwyczajną
w postaci procesu kognicyjnego (§ 15; C. Willems). W ramach działań prywat-
noprawnych (czynności prawne, oświadczenia woli i umowy) przedstawiono: in
iure cessio i czynności pokrewne (§ 16; Guido Pfeifer), czynności przy użyciu
spiżu i wagi (mancipatio, nexum, solutio per aes et libram – § 17; G. Pfeifer),
testamentum per aes et libram i inne rozporządzenia na wypadek śmierci (§ 18;
Thomas Rüfner), confarreatio oraz conventio in manum (§ 19; Verena Halb-
wachs), przysięgę – iusiurandum, stypulację (§§ 20–21; Thomas Finkenau-
er), kontrakty realne, skrypt dłużny, kontrakty konsensualne (§§ 22–24; Peter
Gröschler) oraz recepta (§ 25; J. Platschek).
Rozdział trzeci, Personen (personae), został podzielony na dwa podroz-
działy: I. Person und Handlungsfähigkeit (Osoba i zdolność do czynności praw-
nych) oraz II. Hausverband (rzymska familia). W ramach pierwszego z nich
jest mowa o obywatelach i peregrynach oraz o popadnięciu w niewolę i pra-
wie powrotu – ius postliminii (§§ 26–27; Francesca Lamberti), infamii (§ 28;
C. Willems), prawnej pozycji kobiet (§ 29; Evelyn Höbenreich), przypadkach
ograniczonej zdolności do czynności prawnych (§ 30; Jakob Fortunat Stagl
oraz Giorgia Maragno), opiece i kurateli (§ 31; Susanne Hähnchen) oraz za-
stępstwie (§ 32; Bastian Zahn). Drugi podrozdział zawiera z kolei następujące pa-
ragrafy: małżeństwo i inne formy wspólnego pożycia (§ 33; V. Halbwachs), lii
familias (§ 34; F. Lamberti), małżeńskie prawo majątkowe (§ 35; J.F. Stagl), nie-
wolnicy (§ 36; Richard Gamauf) i wyzwoleńcy (§ 37; Carla Masi Doria).

68 Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA, Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA
W czwartym rozdziale, Vermögensrecht (res), dwa pierwsze podrozdzia-
ły zostały poświęcone własności i posiadaniu (I. Eigentum und Besitz) oraz
ograniczonym prawom rzeczowym (II. Beschränkte dingliche Rechte), trzeci
zaś – prawu spadkowemu (III. Erbschaft und Erbgang). Pierwszy podrozdział
objął dziesięć bloków tematycznych: przedmioty prawa i rodzaje rzeczy (§ 38;
Ralph Backhaus), pojęcie własności (§ 39; Fabian Klinck), possessio civilis
(§ 40; F. Klinck), occupatio (§ 41; Jean-François Gerkens), accessio, speci-
catio, commixtio, confusio (§ 42; Anna Plisecka), formalne pochodne sposo-
by nabycia własności (mancipatio, in iure cessio) oraz nieformalna traditio
(§ 43; G. Pfeifer), zasiedzenie (§ 44; F. Klinck), causa jako przesłanka naby-
cia (§ 45; G. Pfeifer), ducia (§ 46; Dietmar Schanbacher) oraz współwłasność
(§ 47; Wojciech Dajczak). W podrozdziale poświęconym iura in re aliena omó-
wiono: prawo zastawu w postaci pignus oraz hipoteki (§ 48; D. Schanbacher),
prawo do korzystania z cudzej rzeczy (ususfructus, usus, habitatio – § 49; Ric-
cardo Cardilli), pozostałe służebności (servitutes – § 50; Maria Floriana Cursi)
oraz emteuzę, prawo powierzchni i prawa pokrewne (§ 51; Federico Battag-
lia). Ostatni w tym rozdziale podrozdział objął: zdolność dziedziczenia, dzie-
dziczenie testamentowe (§§ 52–53; T. Rüfner), ustawowe (§ 54; Markus Wim-
mer), przeciwtestamentowe (querela inociosi testamenti – § 55; M. Wimmer)
oraz przyjęcie, nabycie i odrzucenie spadku (§ 56; Benedikt Strobel), dziedzi-
czenie według prawa pretorskiego (bonorum possessio – § 57; U. Babusiaux)
oraz odpowiedzialność dziedzica za długi spadkowe (§ 58; Wolfram Buchwitz).
Drugi tom pracy został poświęcony wyłącznie prawu dotyczącemu skarg
(actiones), które omówiono na ponad 1500 stronach. Objętość ta dobitnie
podkreśla skargowość prawa rzymskiego. Tom został podzielony na pięć pod-
rozdziałów, w ramach których skrupulatnie opracowano poszczególne actiones
in rem (I.) – §§ 59–66 (Ch. Baldus, M. Wimmer, José-Domingo Rodríguez Mar-
tín, Johannes Michael Rainer, J. Platschek, Francisco Javier Andrés Santos, Lisa
Isola), skargi zawierające adiudicatio w formułce procesowej (II.) – § 67 (Ame-
lia Castresana Herrero), actiones in personam (III.) – §§ 68–100, odpowiedzial-
ność osób podległych władzy (IV.) – §§ 101–105 (Alfons Bürge, R. Gamauf,
M. Pennitz), wreszcie exceptiones i inne środki w postępowaniu sądowym
(V.) – §§ 106–112 (J. Platschek, P. Gröschler, Tommaso dalla Massara, Birgit
Forgó-Feldner, Hans-Peter Benöhr†, Pascal Pichonnaz). Najbardziej obszerny
z oczywistych względów podrozdział III został dodatkowo podzielony na pięć
mniejszych jednostek redakcyjnych, poświęconych odpowiednio: actio i obli-
gatio (§ 68; Adolfo Wegmann Stockebrand), condictiones (§§ 69–77; J. Plat-
schek, Iole Fargnoli, M. Varvaro, Philipp Schmieder, T. Finkenauer, T. Rüfner,

Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek… 69
C. Willems), bonae dei iudicia (§§ 78–90; F.-S. Meissel, Anna Novitskaya,
W. Ernst, Paul J. du Plessis, Susanne Heinemeyer, U. Babusiaux, Tom Walter,
Philipp Scheibelreiter, D. Schanbacher, J.F. Stagl), skargom z deliktów i quasi-
-deliktów (§§ 91–96; J. Platschek, Bénédict Winiger, Martin Pennitz, T. dalla
Massara, Alessandro Hirata, P. Klausberger) oraz ochronie roszczeń spadko-
wych (§§ 97–100; Sebastian Lohsse, T. Rüfner, David Rüger, D. Schanbacher).
Szata graczna, opracowanie redakcyjne i kolorystyka tomów czynią Hand-
buch łudząco podobnym do innej pozycji wydawnictwa Mohr Siebeck pt. Hi-
storisch-kritischer Kommentar zum BGB (Historyczno-krytyczny komentarz
do BGB). Obie mają niemal identyczną strukturę wewnętrzną. Ich podstawo-
wą jednostką systematyczną są paragrafy, z których każdy poprzedzony jest
szczegółowym spisem treści oraz obszerną bibliograą. Poszczególne paragrafy
zawierają numery brzegowe i rozbudowany aparat krytyczny. Podobieństwo,
o którym mowa, ma więcej zalet niż wad. Możliwość korzystania z obu pozycji
daje bowiem Czytelnikowi pełen obraz ewolucji prawa prywatnego, począwszy
od starożytnego Rzymu aż po współczesne regulacje zawarte w BGB. Towa-
rzyszy im historyczno- oraz dogmatycznoprawna analiza czynników ekono-
micznych, społecznych i kulturowych, które ukształtowały niemieckie prawo
cywilne. Odwołując się do tradycji prawa rzymskiego, obie prace odsłaniają
fundamenty niemieckich rozwiązań prywatnoprawnych, kreśląc tym samym za-
rys regulacji funkcjonujących w innych europejskich (i nie tylko) porządkach
prawnych.
W tym miejscu pojawia się pytanie o adresata pracy. Nazwa handbuch
może wydawać się w powyższym kontekście nieco przewrotna i myląca. Pewne
trudności nastręcza sam jej przekład na język polski. Handbuch des Römischen
Privatrechts można bowiem z równym powodzeniem przetłumaczyć nie jako
„kompendium”, lecz jako „podręcznik rzymskiego prawa prywatnego”, choć
zakres opracowania jest przecież znacznie bardziej obszerny aniżeli tradycyjnie
rozumianego podręcznika do nauki przedmiotu. Jeśli jednak spojrzeć na Han-
dbuch także jak na podręcznik akademicki, to jego adresatem musiałby być stu-
dent na zaawansowanym poziomie kształcenia, na przykład studiów trzeciego
stopnia, szczególnie zainteresowany prawem rzymskim lub badaniami prawno-
-porównawczymi, specjalizujący się w historii prawa. W takim wypadku kom-
pendium będzie dla niego ważnym źródłem wiedzy, narzędziem do pogłębione-
go badania prawnych korzeni Europy Zachodniej oraz inspiracją do rozwijania
dyskusji w tej dziedzinie. Handbuch jest bowiem w swej istocie doskonałym
punktem wyjścia do badań komparatystycznych zarówno dla młodych naukow-
ców, jak i bardziej doświadczonych badaczy. Prezentuje nie tylko aktualny stan

70 Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA, Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA
badań z uwzględnieniem przebogatej i stale rozrastającej się literatury przed-
miotu, ale jest też drogowskazem w poszukiwaniu różnorodnych tematów ba-
dawczych (nie tylko z zakresu szeroko pojętej starożytności). Adresatami pracy,
poza romanistami prawniczymi, mogą być więc historycy starożytności, lolo-
dzy klasyczni, przedstawiciele innych nauk humanistycznych i społecznych, ale
również dogmatycy prawa. Handbuch może stać się przy tym ważnym punktem
odniesienia w prowadzeniu bardziej zaawansowanych, międzynarodowych ba-
dań zarówno nad prawem rzymskim, jak i badań interdyscyplinarnych.
Podobną próbę pogodzenia tych różnorodnych, wskazanych powyżej, per-
spektyw podjęli się z dobrym skutkiem na polskim rynku wydawniczym Wojciech
Dajczak, Tomasz Giaro oraz Franciszek Longchamps de Bérier, wydając Prawo
rzymskie. U podstaw prawa prywatnego2. Także tu Autorzy prowadzą Czytelnika
przez rozbudowany materiał z zakresu historii prawa prywatnego, począwszy od
starożytności ku współczesnym europejskim rozwiązaniom prawnym.
Pozostając nadal w temacie związanym z polską romanistyką prawniczą,
warto zwrócić uwagę na wątek rodzimy, reprezentowany w recenzowanej publi-
kacji w dwojaki sposób. Współautorami kompendium są Profesor W. Dajczak
(Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu) oraz Doktor A. Plisecka (Uni-
wersytet Zuryski). Polskie nazwiska widnieją także wśród Autorów powoływa-
nej literatury przedmiotu: A. Berger3, W. Dajczak4, T. Giaro5, Aldona Jurewicz6,
2 W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa pry-
watnego, wyd. 3, Warszawa 2014 z recenzjami A. Redzika, „Prawo rzymskie : u podstaw
prawa prywatnego”, Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier,
Warszawa 2009: [recenzja], Palestra 2010/55/1–2, s. 209–211; M. Kuryłowicza, Wojciech
Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier: Prawo rzymskie. U podstaw pra-
wa prywatnego. Warszawa 2009, Wydawnictwo Prawnicze PWN, s. 584, Państwo i Prawo
2011/66/9, s. 105–108; T.A. Banysia i Ł.J. Korporowicza, W. Dajczak, T. Giaro, F. Long-
champs de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Wydawnictwo Prawnicze
PWN, Warszawa 2009, ss. 584, Zeszyty Prawnicze 2012/12/1, s. 228–233 oraz M. Avena-
riusa, Wojciech Dajczak/Tomasz Giaro/Franciszek Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie.
U podstaw prawa prywatnego, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte: Roma-
nistische Abteilung 2013/130/1, s. 751–752.
3 A. Berger, Zur Entwicklungsgeschichte der Teilungsklagen im klassischen römischen Recht,
Weimar 1912.
4 W. Dajczak, Rzymska res incorporalis a kształtowanie się pojęć „rzeczy” i „przedmiotu praw
rzeczowych” w europejskiej nauce prawa prywatnego, Poznań 2007.
5 T. Giaro, Excusatio Necessitatis nel Diritto Romano, Warszawa 1982; idem, Römische Recht-
swahrheiten. Ein Gedankenexperiment., Frankfurt am Main 2007.
6 A.R. Jurewicz, Pater familias dominusve iussit. Umowy zawierane z podległym władzy na
podstawie polecenia zwierzchnika, Olsztyn 2015.

Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek… 71
Agnieszka Kacprzak7, Henryk Kupiszewski8, Sławomir Kursa9, Marek Kuryło-
wicz10, Wiesław Litewski11, F. Longchamps de Bérier12, Józef Mélèze-Modrze-
jewski13, Wiesław Mossakowski14, Stanisław Mrozek15, Marian Niziołek16, Ma-
ria Nowak17, Anna Pikulska-Radomska18, A. Plisecka19, Sebastian Ruciński20,
Anna Tarwacka21, Rafał Taubenschlag22, Marzena Wojtczak23 oraz Ireneusz
7 A. Kacprzak, La ratihabitio nel diritto romano classico, Napoli 2002.
8 H. Kupiszewski, Scritti minori, L. Labruna, W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka (red.), Napoli 2000.
9 S. Kursa, La diseredazione nel diritto giustinianeo, Bari 2012.
10 M. Kuryłowicz, Die adoptio im klassischen römischen Recht, Warszawa 1981; M. Kuryłowicz,
Scripta minora selecta. Ausgewählte Schriften zum römischen Recht, Lublin 2014.
11 W. Litewski, Wybrane zagadnienia rzymskiej apelacji w sprawach cywilnych, Kraków 1967;
idem, Pignus in causa iudicati captum, Kraków 1975; idem, Studien zur Verwahrung im röm-
ischen Recht, Kraków 1978.
12 F. Longchamps de Bérier, Il fedecommesso universale nel diritto romano classico, Warsza-
wa 1997; idem, Law of Succession. Roman Legal Framework and Comparative Law Per-
spective, Warsaw 2011; idem, L’abuso del diritto nell’esperienza del diritto privato romano,
Torino 2013.
13 J. Mélèze-Modrzejewski, Droit impérial et traditions locales dans l’Egypte romaine, Alder-
shot 1990; idem, Droit et justice dans le monde grec et hellénistique, Varsovie 2011; idem, Loi
et coutume dans l’Égypte grecque et romaine : Les facteurs de formation du droit en Égypte
d’Alexandre le Grand à la conquête arabe, Warsaw 2014.
14 W. Mossakowski, Azyl w późnym Cesarstwie Rzymskim. Confugium ad statuas, confugium ad
ecclesias, Toruń 2000.
15 S. Mrozek, Faenus. Studien zu Zinsproblemen zur Zeit des Prinzipats, Stuttgart 2001.
16 M. Niziołek, Legal eects of concubinage in reference to concubine’s ospring in the light of
imperial legislation of the period of dominate, Warszawa 1980.
17 M. Nowak, Wills in the Roman Empire. A Documentary Approach, Warsaw 2015; eadem, Bas-
tards in Egypt, Social and Legal Illegitimacy in the Roman Era, Leuven–Paris–Bristol 2020.
18 A. Pikulska-Robaszkiewicz, Le règlement des contestations relatives aux limites en droit
romain, Łódź 1993.
19 A. Plisecka, Tabula picta. Aspetti giuridici del lavoro pittorico in Roma antica, Milano 2011;
eadem, Apokrimata, 2022 (w przygotowaniu).
20 S. Ruciński, Praefectus urbi. Strażnik porządku publicznego w Rzymie w okresie wczesnego
Cesarstwa, Poznań 2005.
21 A. Tarwacka, Romans and Pirates. Legal Perspective, Warszawa 2009.
22 R. Taubenschlag, Vormundschaftrechtliche Studien: Beiträge zur Geschichte des römischen
und griechischen Vormundschaftsrechts, Leipzig 1913; idem, The Law of Greco-Roman Egypt
in the Light of the Papyri, 332 B.C.-A.D. 640., wyd. 2, Warszawa 1955; idem, Opera minora.
I. Allgemeiner Teil: Römisches Privatrecht, Römisches Provinzialrecht und die Volksrechte,
Griechische Stadtrechte, II. Spezieller Teil: Quellen, Allgemeines, Zur Lehre vom Rechtsge-
schäft, Personen-, Sachen-, Obligationen-, Prozess-, und Strafrecht, t. 1–2, Warszawa 1959.
23 M. Wojtczak, Arbitration and Settlement of Claims in Late Antiquity, Warszawa 2016 (roz-
prawa doktorska przyjęta do publikacji).

72 Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA, Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Żeber24. Przytoczono także prace dedykowane polskim uczonym25 oraz opraco-
wane pod redakcją polskich badaczy26.
W czasach gdy przedmioty historycznoprawne wycofywane są z obowiąz-
kowego programu studiów prawniczych, a polemika na temat sztucznej inteli-
gencji zaczyna coraz bardziej dominować w dyskusji na temat nauki i naucza-
nia prawa, w takich przedsięwzięciach jak Handbuch kryje się szczególna siła.
Są one bowiem zdecydowanym i stanowczym komunikatem, skierowanym do
tych, którym zdarza się zapominać o ich kulturowych korzeniach. Dość powie-
dzieć, że przypomina o nich nawet język publikacji. Język niemiecki to bowiem
absolutnie naturalny wybór dla prowadzenia dyskusji z zakresu historii prawa,
w szczególności prawa rzymskiego, oraz jego recepcji w Europie Zachodniej.
To pocieszające, że Autorzy tego przedsięwzięcia nie ulegli modzie, która w za-
straszającym tempie zubaża i relatywizuje narodowe języki prawnicze, i nie
opublikowali tej pracy w języku angielskim.
Odnosząc się zaś do tego, co ostatnio zaprząta myśli praktyków, teoretyków
i historyków prawa: sztuczna inteligencja z pewnością znajdzie zastosowanie
w różnych aspektach dyscypliny, takich jak analiza danych, automatyzacja pro-
cesów prawnych czy wnioskowanie prawnicze. Badania nad prawem rzymskim
24 I. Żeber, A study of the peculium of a slave in pre-classical and classical Roman law, Wrocław 1981.
25 I. Bieżuńska-Małowist (red.), Symbolae Raphaeli Taubenschlag dedicatae, t. 1–3, Vratisla-
viae–Varsaviae 1956; M. Zabłocka i in., Au-delà des frontières. Mélanges de droit romain
oerts à Witold Wołodkiewicz, t. 1–2, Varsovie 2000; W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka (red.),
Le droit romain et le monde contemporain. Mèlanges à la memoire de Henryk Kupiszewski,
Varsovie 1996; P. Hidiroglou (red.), Entre héritage et devenir : la construction de la famille
juive : études oertes à Joseph Mélèze-Modrzejewski, seria „Homme et société”, Paris 2003;
Z. Służewska, J. Urbanik (red.), Marriage: Ideal, Law, Practice – Proceedings of a Confer-
ence Held in Memory of Henryk Kupiszewski, Warsaw 2005; T. Giaro (red.), Roman Law and
Legal Knowledge. Studies in Memory of Henryk Kupiszewski, Warszawa 2011; J. Reszczyńs-
ki, J. Sondel, P. Ściślicki (red.), Roman law as formative of modern legal systems: Studies in
honour of Wiesław Litewski, t. 1–2, Kraków 2003; W. Uruszczak, P. Święcicka, A. Kremer
(red.), Leges sapere. Studia i prace dedykowane Profesorowi Januszowi Sondlowi w pięćdzie-
siątą rocznicę pracy naukowej, Kraków 2008.
26 I. Bieżuńska-Małowist, J. Kolendo (red.), Actes du colloque sur l’esclavage, Nieborów 2–6 XII
1975, Varsovie 1979; D. Długosz (red.), Grecs, Juifs, Polonais: à la recherche des racines de
la civilization européenne. Actes du colloque organisé par l’Académie Polonaise des Sciences
le 14 novembre 2003, Varsovie 2006; H. Kupiszewski, W. Wołodkiewicz (red.), Le droit
romain et sa réception en Europe. Les actes du colloque organisé par la Faculté de Droit et
d’Admininistration de l’Université de Varsovie en collaboration avec l’Accademia Nazionale
dei Lincei, le 8–10 octobre 1973, Varsovie 1978; J. Urbanik (red.), Culpa. Facets of Liability in
Ancient Legal Theory and Practice. Proceedings of the Seminar Held in Warsaw 17–19 Febru-
ary 2011, Warsaw 2012.

Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek… 73
skupiają się jednak na zupełnie innym jej aspekcie. Pozostają niezmiennie istot-
ne dla zrozumienia podstawowych zasad prawnych, kontekstu prawno-histo-
rycznego, a nade wszystko prawnego dziedzictwa Europy. Ich stabilne miejsce
i znaczenie w tworzeniu nowoczesnego i mądrego świata nigdy nie powinno
być stawiane pod znakiem zapytania.
Bibliograa
Avenarius M., Wojciech Dajczak/Tomasz Giaro/Franciszek Longchamps de Bérier, Prawo
rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsge-
schichte: Romanistische Abteilung 2013/130/1, s. 751–752.
Banyś T.A., Korporowicz Ł.J., W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie.
U podstaw prawa prywatnego, Wydawnictwo Prawnicze PWN, Warszawa 2009, ss. 584,
Zeszyty Prawnicze 2012/12/1, s. 228–233.
Berger A., Zur Entwicklungsgeschichte der Teilungsklagen im klassischen römischen Recht,
Weimar 1912.
Bieżuńska-Małowist I. (red.), Symbolae Raphaeli Taubenschlag dedicatae, t. 1–3, Vratislaviae–
Varsaviae 1956.
Bieżuńska-Małowist I., Kolendo J. (red.), Actes du colloque sur l’esclavage, Nieborów 2–6 XII 1975,
Varsovie 1979.
Celik I., Dindar M., Muukkonen H., Järvelä S., The promises and challenges of articial in-
telligence for teachers: A systematic review of research, TechTrends 2022/66/4, s. 616–630.
Dajczak W., Rzymska res incorporalis a kształtowanie się pojęć „rzeczy” i „przedmiotu praw
rzeczowych” w europejskiej nauce prawa prywatnego, Poznań 2007.
Dajczak W., Giaro T., Longchamps de Bérier F., Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywat-
nego, Warszawa 2014.
Długosz D. (red.), Grecs, Juifs, Polonais: à la recherche des racines de la civilization européenne.
Actes du colloque organisé par l’Académie Polonaise des Sciences le 14 novembre 2003,
Varsovie 2006.
Giaro T., Excusatio Necessitatis nel Diritto Romano, Warszawa 1982.
Giaro T., Römische Rechtswahrheiten. Ein Gedankenexperiment, Frankfurt am Main 2007.
Giaro T. (red.), Roman Law and Legal Knowledge. Studies in Memory of Henryk Kupiszewski,
Warszawa 2011.
Hidiroglou P. (red.), Entre héritage et devenir : la construction de la famille juive : études of-
fertes à Joseph Mélèze-Modrzejewski, seria „Homme et société”, Paris 2003.
Javaid M., Haleem A., Singh R.P., Khan S., Khan I.H., Unlocking the opportunities through
ChatGPT Tool towards ameliorating the education system, Bench Council Transactions on
Benchmarks, Standards and Evaluations 2023/3/2, s. 1–12.
Jurewicz A.R., Pater familias dominusve iussit. Umowy zawierane z podległym władzy na pod-
stawie polecenia zwierzchnika, Olsztyn 2015.
Kacprzak A., La ratihabitio nel diritto romano classico, Napoli 2002.
Kupiszewski H., Scritti minori, L. Labruna, W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka (red.), Napoli 2000.

74 Dagmara SKRZYWANEK-JAWORSKA, Joanna KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Kupiszewski H., Wołodkiewicz W. (red.), Le droit romain et sa réception en Europe. Les actes du
colloque organisé par la Faculté de Droit et d’Admininistration de l’Université de Varsovie en
collaboration avec l’Accademia Nazionale dei Lincei, le 8–10 octobre 1973, Varsovie 1978.
Kursa S., La diseredazione nel diritto giustinianeo, Bari 2012.
Kuryłowicz M., Die adoptio im klassischen römischen Recht, Warszawa 1981.
Kuryłowicz M., Scripta minora selecta. Ausgewählte Schriften zum römischen Recht, Lublin 2014.
Kuryłowicz M., Wojciech Dajczak, Tomasz Giaro, Franciszek Longchamps de Bérier: Prawo
rzymskie. U podstaw prawa prywatnego. Warszawa 2009, Wydawnictwo Prawnicze PWN,
s. 584, Państwo i Prawo 2011/66/9, s. 105–108.
Litewski W., Pignus in causa iudicati captum, Kraków 1975.
Litewski W., Studien zur Verwahrung im römischen Recht, Kraków 1978.
Litewski W., Wybrane zagadnienia rzymskiej apelacji w sprawach cywilnych, Kraków 1967.
Longchamps de Bérier F., Il fedecommesso universale nel diritto romano classico, Warszawa 1997.
Longchamps de Bérier F., L’abuso del diritto nell’esperienza del diritto privato romano, Torino 2013.
Longchamps de Bérier F., Law of Succession. Roman Legal Framework and Comparative Law
Perspective, Warsaw 2011.
Mazurek G., Sztuczna inteligencja, prawo i etyka, Krytyka Prawa. Niezależne Studia nad
Prawem 2023/15/1, s. 7–10.
Mélèze-Modrzejewski J., Droit et justice dans le monde grec et hellénistique, Varsovie 2011.
Mélèze-Modrzejewski J., Droit impérial et traditions locales dans l’Egypte romaine, Aldershot 1990.
Mélèze-Modrzejewski J., Loi et coutume dans l’Égypte grecque et romaine : Les facteurs de
formation du droit en Égypte d’Alexandre le Grand à la conquête arabe, Warsaw 2014.
Mossakowski W., Azyl w późnym Cesarstwie Rzymskim. Confugium ad statuas, confugium ad
ecclesias, Toruń 2000.
Mrozek S., Faenus. Studien zu Zinsproblemen zur Zeit des Prinzipats, Stuttgart 2001.
Nalaskowski F., Prace naukowe pisane przez sztuczną inteligencję. Oszustwo czy szansa, Studia
z Teorii Wychowania 2023/14/1 (42), s. 165–180.
Niziołek M., Legal eects of concubinage in reference to concubine’s ospring in the light of
imperial legislation of the period of dominate, Warszawa 1980.
Nowak M., Bastards in Egypt, Social and Legal Illegitimacy in the Roman Era, Leuven–Paris–
Bristol 2020.
Nowak M., Wills in the Roman Empire. A Documentary Approach, Warsaw 2015.
Pikulska-Robaszkiewicz A., Le règlement des contestations relatives aux limites en droit ro-
main, Łódź 1993.
Plisecka A., Apokrimata, 2022 (w przygotowaniu).
Plisecka A., Tabula picta. Aspetti giuridici del lavoro pittorico in Roma antica, Milano 2011.
Redzik A., „Prawo rzymskie : u podstaw prawa prywatnego”, Wojciech Dajczak, Tomasz Gia-
ro, Franciszek Longchamps de Bérier, Warszawa 2009: [recenzja], Palestra 2010/55/1–2,
s. 209–211.
Reszczyński J., Sondel J., Ściślicki P. (red.), Roman law as formative of modern legal systems:
Studies in honour of Wiesław Litewski, Kraków 2003, t. 1–2.
Robaczyński W., Sztuczna inteligencja – przedmiot badań czy podmiot kontrolowany. Prawo
wobec rozwoju technologii, Kontrola Państwowa 2022/67/6 (407), s. 8–29.
Ruciński S., Praefectus urbi. Strażnik porządku publicznego w Rzymie w okresie wczesnego
Cesarstwa, Poznań 2005.

Ulrike Babusiaux, Christian Baldus, Wolfgang Ernst, Franz-Stefan Meissel, Johannes Platschek… 75
Shen F., Johnson B., Teaching Law and Articial Intelligence, Minnesota Journal of Law, Science
& Technology 2021/22/2, s. 23–42.
Sluzewska Z., Urbanik J. (red.), Marriage: Ideal, Law, Practice – Proceedings of a Conference
Held in Memory of Henryk Kupiszewski, Warsaw 2005.
Tarwacka A., Romans and Pirates. Legal Perspective, Warszawa 2009.
Taubenschlag R., The Law of Greco-Roman Egypt in the Light of the Papyri, 332 B.C.-A.D. 640.,
wyd. 2, Warszawa 1955.
Taubenschlag R., Opera minora. I. Allgemeiner Teil: Römisches Privatrecht, Römisches Pro-
vinzialrecht und die Volksrechte, Griechische Stadtrechte, II. Spezieller Teil: Quellen, All-
gemeines, Zur Lehre vom Rechtsgeschäft, Personen-, Sachen-, Obligationen-, Prozess-, und
Strafrecht, t. 1–2, Warszawa 1959.
Taubenschlag R., Vormundschaftrechtliche Studien: Beiträge zur Geschichte des römischen und
griechischen Vormundschaftsrechts, Leipzig 1913.
Urbanik J. (red.), Culpa. Facets of Liability in Ancient Legal Theory and Practice. Proceedings
of the Seminar Held in Warsaw 17–19 February 2011, Warsaw 2012.
Uruszczak W., Święcicka P., Kremer A. (red.), Leges sapere. Studia i prace dedykowane Profe-
sorowi Januszowi Sondlowi w pięćdziesiątą rocznicę pracy naukowej, Kraków 2008.
Wojtczak M., Arbitration and Settlement of Claims in Late Antiquity, Warszawa 2016 (rozprawa
doktorska przyjęta do publikacji).
Wołodkiewicz W., Zabłocka M. (red.), Le droit romain et le monde contemporain. Mèlanges à la
memoire de Henryk Kupiszewski, Varsovie 1996.
Zabłocka M., Krzynówek J., Urbanik J., Służewska Z. (red.), Au-delà des frontières. Mélanges
de droit romain oerts à Witold Wołodkiewicz, t. 1–2, Varsovie 2000.
Żeber I., A study of the peculium of a slave in pre-classical and classical Roman law, Wrocław 1981.