Available via license: CC BY-NC-ND 3.0
Content may be subject to copyright.
Studia Socjologiczne 2023
3 (250), 109–133
ISSN 0039−3371, e-ISSN 2545–2770
DOI: 10.24425/sts.2023.147163
Wydział Socjologii i Pedagogiki, Katedra Socjologii SGGW, agnieszka_maj@sggw.edu.pl,
ORCID 0000-0001-5256-6901.
Tekst opublikowany na warunkach licencji Creative Commons Uznanie autorstwa-Użycie
niekomercyjne-Bez utworów zależnych 3.0 Polska (CC BY-NC-ND 3.0 PL).
Agnieszka Maj
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego
Artykuł, oparty na wynikach analiz wywiadów pogłębionych przeprowadzonych
w lipcu 2022 roku z wybraną grupą mieszkańców Polski, jest próbą odpowiedzi na py-
tanie, czy doświadczenia okresu pandemii miały wpływ na obecne sposoby zaopatrywa-
nia się badanych w żywność, np. kupowanie żywności, zarządzanie zapasami żywności,
sposób organizacji spiżarni. Wymienione czynności analizowane są jako praktyki spo-
łeczne, element praktyk jedzeniowych. Jak pokazuje analiza wywiadów, część badanych
dokonała rewizji dotychczasowych sposobów zaopatrzenia w żywność (ograniczenie
konsumpcji żywności, dostosowanie jej do bieżących potrzeb, zwrócenie uwagi na jej
niektóre moralno-etyczne aspekty). Część badanych po pandemii deklaruje też chęć po-
siadania zapasów żywności na wypadek niespodziewanej sytuacji, np. choroby. Ze zdo-
bytych w czasie pandemii doświadczeń badani korzystają obecnie, aby radzić sobie ze
skutkami inacji.
: żywność; zapasy; życie codzienne; pandemia COVID-19; zaopatrze-
nie w żywność
The article relies on the ndings stemming from the analyses of the in-depth interviews
conducted in July 2022 with a selected group of Polish residents. Its main research
question is whether the experience of the pandemic period has inuenced the respondents’
current ways of food provisioning, e.g. buying food, managing food stocks, and organizing
their pantries. These activities are analysed as social practices, specically, as a part of
‘food practices’. The article demonstrates that some of the respondents have revised their
previous ways of food provisioning (e.g. limiting food consumption, adjusting it to current
needs, or paying attention to some of its moral-ethical aspects). After the pandemic, some
of the respondents declare their willingness to have a stockpile of food in case of an
unexpected situation, such as illness. The experience gained during the pandemic is now
being used by the respondents to cope with the eects of ination.
food; food supplies; everyday life; COVID-19 pandemic; food
provisioning
AgnieszkA MAj
110
Pandemia koronawirusa COVID-2019 wymusiła zmiany w wielu obsza-
rach naszego codziennego funkcjonowania. W tym artykule chciałabym zająć
się szczególnie jednym z takich obszarów – kwestią codziennego zaopatrzenia
w żywność.
Zaopatrzenie w żywność można określić jako jedną z podstawowych ko-
nieczności bytowych. Jak zauważyła Iwona Taranowicz, podczas pandemii
„konieczna była modykacja codziennych rytuałów i przyzwyczajeń” (por. Ta-
ranowicz 2022: 7). Rutynowe sposoby zaopatrywania się w żywność zostały
zakłócone. Okazały się nieskuteczne, co oznaczało potrzebę wypracowania no-
wych praktyk.
Przypomnijmy kilka przykładów. W czasie pandemii pojawiła się koniecz-
ność ograniczenia częstotliwości wychodzenia z domu, skrócenia czasu przeby-
wania w sklepie, pamiętania o zachowywaniu dystansu do innych osób podczas
zakupów, co znacznie utrudniało czynności zaopatrzeniowe. Okresowo wystę-
powały problemy z dostępnością niektórych produktów spożywczych (szczegól-
nie w początkowym okresie, np. drożdże), co również zaburzało zaopatrzeniową
rutynę. Istotne było również dostosowywanie sposobów działania na bieżąco do
dynamicznie zmieniającej się sytuacji, na przykład nowych obostrzeń.
Planując zakupy trzeba było brać pod uwagę możliwość bycia objętym kwa-
rantanną1. Choroba jednego z członków gospodarstwa domowego wykluczała
wychodzenie po zakupy do czasu zakończenia kwarantanny przez wszystkich
domowników. Niezbędne okazało się więc robienie większych niż dotąd zaku-
pów spożywczych. Również ze względu na wprowadzenie nauki i pracy w for-
mie zdalnej.
Piotr Długosz zauważa, że sytuacja pandemii wywołała utrudnienia w re-
alizacji podstawowych potrzeb życiowych i konieczność zmian w dotychcza-
sowym stylu życia (Długosz 2021: 95–100). Jeśli przyjmiemy, że czynności
związane z jedzeniem, np. wychodzenie po codzienne zakupy czy też wizyta
w barze, stołówce, restauracji czy kawiarni są zwykle okazją do bycia wśród
1 Obowiązek kwarantanny wprowadzono 23 października 2020 roku. Dotyczył on wszystkich
osób: 1. przekraczających granice RP (10 dni od dnia następnego po przekroczeniu granicy),
2. mieszkających z osobą zakażoną lub osób, które miały bliski kontakt z osobą zakażoną (10
dni od dnia następnego po kontakcie z osobą zakażoną, ale dopiero po dodatnim wyniku testu
osoby zakażonej), 3. mających skierowanie na test na obecność koronawirusa – (przebywanie
na kwarantannie od dnia następującego po otrzymaniu skierowania do momentu uzyskania ne-
gatywnego wyniku testu). W przypadku izolacji w szpitalu, kwarantanna była nie krótsza niż
13 dni, w tym 3 ostatnie dni – bez objawów choroby. Dopiero 11 lutego 2022 roku złagodzono
obowiązek kwarantanny do 7 dni. Zob. serwis internetowy Ministerstwa Zdrowia i Narodowego
Funduszu Zdrowia: https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/krotsza-kwarantanna, dostęp: 30. 04. 2023.
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 111
innych, w okresie pandemii społeczny wymiar tych czynności uległ zaburzeniu,
a część z nich realizowana była za pośrednictwem Internetu (np. zamawianie
zakupów spożywczych lub też gotowych dań z dowozem do domu). Miało to
wpływ na styl życia wielu osób, przede wszystkim tych, którzy przed pandemią
często stołowali się na mieście. Pandemia wymusiła również konieczność przy-
swojenia nowych praktyk, na przykład umiejętności zamawiania jedzenia przez
Internet.
W tym artykule chciałabym zastanowić się nad tym, czy te opisane powy-
żej, nie tak dawne doświadczenia czasu pandemii, wpłynęły w jakiś sposób na
obecne praktyki związane z zaopatrzeniem w żywność. Czy pozostawiły swój
ślad w postaci modykacji dotychczas stosowanych sposobów dbania o „pełną
spiżarnię”?
W rozważaniach będę się odwoływać do wyników własnych badań jako-
ściowych, wywiadów pogłębionych przeprowadzonych w dwóch turach w 2021
i 2022 roku z mieszkańcami Polski. W pierwszym etapie badań (maj–czerwiec
2021) zajmowano się szczególnie sposobami radzenia sobie z zaopatrywaniem
się w artykuły spożywcze w specycznej sytuacji pandemicznych obostrzeń
i niekiedy także problemów zaopatrzeniowych. Starano się prześledzić strategie
dostosowania się osób badanych do nowych realiów w postaci modykacji do-
tychczas stosowanych praktyk zaopatrzeniowych. Wnioski z tego etapu badania
przedstawiono w oddzielnym artykule.
W tym artykule zajmę się przede wszystkim omówieniem wyników drugiej
tury wywiadów, zrealizowanych w lipcu 2022 roku. Ich celem była próba usta-
lenia, czy któreś z modykacji wprowadzonych podczas pandemii w zakresie
takich czynności jak kupowanie żywności, zarządzanie zapasami żywności,
sposób organizacji spiżarni badani nadal stosowali już po zniesieniu obostrzeń.
Pisząc o „sposobach zaopatrzenia w żywność” mam na myśli wszelkie prak-
tyki służące dostarczaniu żywności przeciętnemu gospodarstwu domowemu,
a więc takie działania jak na przykład kupowanie jedzenia, zamawianie jedzenia
(zakupów spożywczych bądź gotowych potraw), gospodarowanie posiadanymi
zasobami jedzenia (np. robienie przetworów, organizacja spiżarni). Działania te
można, ujmując je z perspektywy socjologii życia codziennego, zaliczyć do tzw.
praktyk odtwarzania domu (Mateja-Jaworska, Zawodna-Stephan 2019: 114).
Wymienione powyżej praktyki zaopatrzenia w żywność rozumiane są w tym
artykule jako praktyki społeczne, element praktyk jedzeniowych (zob. Kopczyń-
ska 2021). Ewa Kopczyńska pisze o praktykach jedzeniowych, że są to „sposoby
AgnieszkA MAj
112
robienia rzeczy razem: jedzenia, biesiadowania, wybierania, gotowania” (Kop-
czyńska 2021: 28). Deniując praktyki jedzeniowe Kopczyńska odwołuje się do
denicji praktyk społecznych takich autorów jak Andreas Reckwitz (2002) czy
Theodore Schatzki (2002) – są to zrutynizowane sposoby zachowania się, które
obejmują użycie wiedzy praktycznej. Istnieją pakiety praktyk, na przykład kuli-
narnych (tamże).
Wydaje się, że zaopatrywanie się w żywność można uznać za część prak-
tyk jedzeniowych, ponieważ przygotowywanie posiłków obejmuje również dba-
łość o zasoby niezbędne do ich wytworzenia. Niektórzy autorzy zwracają uwa-
gę na rutynowy charakter praktyk związanych z przygotowaniem posiłku czy
zaopatrzeniem w żywność – czynności te wykonujemy bezreeksyjnie, dopóki
nie pojawi się czynnik zaburzający lub uniemożliwiający wykonywanie rutyny
w ustalony dotąd sposób (Kaufmann 2004: 245–249). Jak pisał Filip Schmidt:
„zaburzenie rytmu rodzi reeksyjność” (Schmidt 2010: 68).
Pandemia z pewnością stanowiła czynnik zaburzający rutynę codziennego
zaopatrzenia w żywność i spowodowała konieczność zbudowania nowego ze-
stawu praktyk, uwzględniającego nowe okoliczności.
Można ująć zjawisko pandemii jako pewien rodzaj kryzysu, dotykającego
całe społeczeństwa. Tego rodzaju ujęcia często pojawiają się w opracowaniach
socjologicznych poświęconych pandemii i jej możliwym następstwom z ostat-
nich dwóch lat.
Na przykład Krzysztof Malec pisząc o pandemii używa denicji pojęcia kry-
zysu skonstruowanej przez Gerarda Caplana (1964), zgodnie z którą kryzys to
„sytuacja, w której człowiek realizując ważne cele życiowe napotyka na trudno-
ści i nie jest w stanie ich rozwiązać posługując się znanymi sobie sposobami”
(Malec 2021: 211). Zdaniem tego autora, pandemia spełnia wszystkie kryteria
sytuacji kryzysowej: „jest nagła i niespodziewana. Dezorganizuje funkcjonowa-
nie jednostek i ich otoczenia. Jest deniowana przez pojedyncze osoby i zbioro-
wości jako niebezpieczeństwo, zagrożenie. Z jednej strony, jednostki postrzega-
ją dyskomfort jej towarzyszący jako szansę na zmianę. Z drugiej strony, narzuca
konieczność zmian” (zob. Malec 2021: 211).
Z kolei Małgorzata Bogunia-Borowska (2021) odwołuje się do pojęcia „sy-
tuacji granicznej”, zdeniowanego przez Karla Jaspersa (zob. Rudziński 1978).
Pandemia spełnia kryteria w szczególności jednego rodzaju sytuacji granicznej,
jakim jest „przypadek”. Odnosi się on do zjawisk, których wystąpienia nie moż-
na przewidzieć. Zdaniem autorki, niezwykłość czasu pandemii polega na tym,
że naruszona zostaje ciągłość ram poznawczych wytworzonych w danym cza-
sie i miejscu (zob. Bogunia-Borowska 2021: 63). Jak pisze: „sytuacja jednostek
całkowicie ulega zmianie, kiedy ramy oraz struktura zostają nietypowo naruszo-
ne. Kiedy pojawia się zdarzenie, które trudno wcisnąć, uplasować czy zmieścić
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 113
w danych schematach codzienności, a dotychczasowe doświadczenia i znane in-
terpretacje, okazują się niewystarczające, aby zrozumieć przebieg zdarzeń oraz
nowość i inność sytuacji” (tamże, s. 62). Pandemia jest zjawiskiem wielowy-
miarowym. Zmienia funkcjonowanie ludzi jednocześnie w wielu obszarach, do-
tyka zarówno całych społeczeństw, jak i pojedynczych jednostek, na przykład
przez to, że wymusza zmiany w zasadzie w każdym obszarze funkcjonowania
człowieka, chociażby czynności związanych z rutyną (tamże, s. 78).
Długosz analizuje zjawisko pandemii z perspektywy pojęcia traumy społecz-
no-kulturowej Piotra Sztompki (Długosz 2021: 16). Jego zdaniem teoria ta po-
zwala na uchwycenie negatywnych skutków pandemii w szerszej perspektywie,
daje też możliwość snucia reeksji nad skutkami pandemii w przyszłości (Dłu-
gosz 2021: 32–33). Pandemia niesie ze sobą zmianę społeczną na wielu płasz-
czyznach, zaburza dotychczasowe sposoby postępowania, może przyczynić
się do „utraty zasobów”, na przykład utraty pracy, straty kogoś bliskiego. Do-
świadczenia okresu pandemii, takie jak: strach, poczucie zagrożenia życia, nie-
możność realizacji dotychczasowych nawyków i rytuałów, izolacja społeczna,
kryzys ekonomiczny, mogą powodować tzw. traumę wtórną, tj. nakładać się na
wcześniejsze traumy jednostek. Z tego powodu długofalowe skutki pandemii są
trudne do przewidzenia i wymagają zbadania. „Z jednej strony, na powstawanie
traumy, jej siłę i reakcje na nią wpływ będą mieć jednostkowe i kolektywne do-
świadczenia sytuacji trudnych, traum rodzinnych bądź kulturowych. Z drugiej
strony, o tym, jak będzie przebiegać proces traumy, decydować też będą kon-
sekwencje aktualnych zachowań i strategii jednostek i grup społecznych oraz
przebieg procesów parametrycznych, np. sytuacja gospodarcza na świecie, sku-
teczność walki z pandemią bądź asko polityki zdrowotnej, zaufanie obywateli
do władzy etc.” (Długosz 2021: 32–33).
Długosz proponuje też dwie inne perspektywy teoretyczne pomocne w zba-
daniu społecznych skutków pandemii: perspektywę socjologii ryzyka i niepew-
ności oraz paradygmat socjologii pozytywnej. W ujęciu socjologii ryzyka i nie-
pewności pojmuje się nowe choroby jako czynnik, który może przyczynić się do
niestabilności, niepewności, a nawet kryzysów, we współczesnych społeczeń-
stwach (Długosz 2021: 21). Druga ze wspomnianych perspektyw teoretycznych,
socjologia pozytywna, stawia natomiast pytanie o to, jak ludzie radzą sobie
w pandemii, skąd czerpią siłę do walki z przeciwnościami, jaką rolę odgrywa
tzw. rezyliencja – odporność i zdolność adaptacji w radzeniu sobie z przeciw-
nościami (tamże).
Przytoczone powyżej próby uchwycenia specyki pandemii przez różnych
autorów, choć wykorzystujące nieco odmienne pojęcia, mają wspólne elemen-
ty. Wskazują, że pandemia niesie ze sobą załamanie się dotychczas skutecz-
nych sposobów działania i konieczność wypracowania nowych oraz zmiany,
AgnieszkA MAj
114
których skutki i kierunki są trudne do uchwycenia, bo występują naraz w wielu
obszarach.
Omawiane w tym artykule zmiany w obszarze codziennych, rutynowych
praktyk zaopatrzeniowych można interpretować jako sposób adaptowania się do
nowych warunków w nietypowej sytuacji. Paradoksalnie, pandemia stwarza też
okoliczności nadające nowe kierunki działaniom jednostek.
Wpływ pandemii na praktyki zaopatrzenia w żywność można dostrzec anali-
zując wyniki badań dotyczących praktyk zakupowych w tamtym czasie.
Na przykład badania przeprowadzone przez Dominikę Maison we współpra-
cy z Forum Konsumentów pokazują, że zachowania zakupowe Polaków pod-
czas pandemii koronawirusa zależały od osobistego poczucia zagrożenia wiru-
sem: osoby, które bardziej obawiały się zakażenia, robiły większe zakupy. Jak
tłumaczą autorzy tych badań, robienie zapasów było swego rodzaju sposobem
na uzyskanie kontroli nad tym, co nieznane2.
Wzrost wydatków na zakupy spożywcze odnotowano również w innych ba-
daniach. Według opracowania „Konsumpcja w pandemii” Polskiego Instytutu
Ekonomicznego, „o ile wiele sektorów gospodarki straciło w czasie pandemii,
między innymi ze względu na ograniczenia swobodnego dokonywania zaku-
pów w centrach handlowych czy też brak możliwości odwiedzania restauracji
czy hoteli, (…) to przede wszystkim sektor spożywczy (…) notował regularne
wzrosty sprzedaży w trakcie pandemii. Wartość transakcji w samych sklepach
spożywczych zwiększyła się z 28,3 do 33,8 proc. między 2019 r. a pierwszym
kwartałem 2021 r.” (Mniszewski i in. 2021).
W badaniach zachowań konsumenckich dotyczących 2020 i 2021 roku, odno-
towano również wzrost zainteresowania dokonywaniem zakupów spożywczych
online. Według raportu KPMG pt. „Czy pandemia COVID-19 trwale zmieni
zwyczaje zakupowe Polaków?”, opublikowanego we wrześniu 2020 roku, 29%
badanych wskazało, że produkty spożywcze kupowało za pośrednictwem stron
internetowych3. Według raportu: „Jak zmienił się rynek zakupów spożywczych
2 Zob. Informacja prasowa o wynikach badań na stronie Business Insider z dnia 23 marca
2020 roku, pt. „Makaron, mąka i papier toaletowy. Jak Polacy robią zapasy”, dostęp: 7.12.2022
https://businessinsider.com.pl/nanse/handel/koronawirus-w-polsce-zakupy-i-zapasy-wedlug-
forum-konsumentow/mfz4dvz
3 Raport KPMG: Czy pandemia COVID-19 trwale zmieni zwyczaje zakupowe Polaków?,
dostęp: 15.02.2023, https://home.kpmg/pl/pl/home/media/press-releases/2020/09/media-press-
czy-pandemia-covid-19-trwale-zmieni-zwyczaje-zakupowe-polakow.html
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 115
w pandemii”4, restrykcje wprowadzone w czasie lockdownu wpłynęły na wybór
miejsc robienia zakupów. Zauważalna stała się rezygnacja części klientów z ro-
bienia zakupów spożywczych w hipermarketach, na rzecz supermarketów i dys-
kontów. Wzrosło także znaczenie zdrowej, ekologicznej żywności.
Z kolei raport rmy Fintech Stocard, oparty na danych dotyczących trans-
akcji dokonywanych kartami płatniczymi, wskazuje na zmiany najczęstszych
pór i dni, w których dokonywano zakupów artykułów spożywczych. Między
styczniem 2020 a lipcem 2021 roku zmniejszyła się liczba osób, które kupowa-
ły w godzinach 16–18, a zwiększyła liczba osób robiących zakupy w godzinach
wieczornych. Zmniejszyła się także tygodniowa częstotliwość zakupów. Mniej
popularne niż przed pandemią stało się dokonywanie zakupów w soboty, wzro-
sła zaś popularność zakupów w poniedziałki, środy i niedziele5.
Zarówno w Polsce, jak i innych krajach w Europie czy na świecie, za-
obserwowano podobne strategie radzenia sobie z realiami funkcjonowania
w sytuacji pandemii. Należy tu wymienić między innymi: rzadsze robienie
zakupów spożywczych, kupowanie większej liczby produktów na raz (Baka-
lis i in. 2020; Aday, Aday 2020; Craneld 2020; Jenssen i in. 2021), zmiany
dotychczas preferowanych godzin dokonywania zakupów na takie, w których
w sklepach panuje mniejszy ruch (godziny poranne i dni powszednie) lub
częstsze wybieranie małych, lokalnych sklepów zamiast dużych (np. Bracale,
Vaccaro 2020), gromadzenie zapasów, wykorzystanie wcześniej zgromadzo-
nych zapasów (np. Ben Hassen i in. 2021), unikanie chodzenia do restaura-
cji, a zamiast tego – zamawianie jedzenia online (raport Deloitte Consumer
Tracker, 2020), zmiany w asortymencie wcześniej kupowanych produktów,
np. zakup większej ilości produktów o długim okresie przydatności do spo-
życia (Janssen i in. 2021), częstsze niż wcześniej gotowanie w domu, w tym
pieczenie chleba w domu (Bakalis i in. 2020; Bracale, Vaccaro 2020), włą-
czenie do menu większej ilości zdrowych produktów, zgodnie z rozumo-
waniem, że zdrowa dieta pomoże stymulować układ odpornościowy (Aday,
Aday 2020; Rodríguez-Pérez i in. 2020; Romeo-Arroyo, Mora, Vázquez-Ara-
újo 2020; Janssen i in. 2021).
4 Raport Mc Kinsey „Jak zmienił się rynek zakupów spożywczych w pandemii?”, dostęp:
15.02.2023, https://www.mckinsey.com/pl/our-insights/state-of-grocery-retail
5 Zob. informacja prasowa zamieszczona w portalu branży spożywczej „Hurt i detal”
z dnia 21. 10. 2021, https://hurtidetal.pl/article/art_id,34504-107/jak-zmienily-sie-zwyczaje-
zakupowe-polakow-po-lockdownach/, dostęp: 25.09.2022. Dane pozyskano za pomocą aplika-
cji Stocard, z której korzystają 2 miliony Polaków w stacjonarnych sklepach i punktach sprzeda-
ży takich sieci handlowych jak: Carrefour, Biedronka, Kauand, Auchan, Lidl oraz na stacjach
paliwowych Total, BP, Lotos, Moya, Circle K.
AgnieszkA MAj
116
Z dostępnych wyników badań można także wnioskować, że robienie zapa-
sów stało się w czasie pandemii jedną z ważnych praktyk zaopatrzeniowych. Na
przykład autorzy badania „Życie codzienne w czasach pandemii”, realizowa-
nego za pomocą kwestionariusza umieszczonego na platformie Google Forms,
odnotowali wśród uczestników swoich badań takie zachowania, jak: zmiany ru-
tyn dnia codziennego, np. planowanie posiłków, rzadsze niż wcześniej robie-
nie zakupów6 oraz zmiany dotyczące zakupów – planowanie zakupów, robie-
nie zapasów). O powszechności i istotnym znaczeniu robienia zapasów w czasie
pandemii świadczy również informacja zamieszczona na stronie Narodowego
Centrum Edukacji Żywieniowej. Jest to podstrona zatytułowana: „Jak planować
rozsądne zakupy spożywcze oraz zdrowe posiłki w okresie pandemii koronawi-
rusa”, na której znajdują się informacje, jak dobrze zaplanować zakupy spożyw-
cze oraz jak najlepiej wykorzystać zgromadzoną żywność. Informacja ta ma być
odpowiedzią na „zaobserwowany w wielu krajach nadmierny zakup produk-
tów spożywczych. W przypadku nieprawidłowego przechowywania produktów
lub nieumiejętnego planowania posiłków zjawisko to może przyczyniać się do
marnowania dużych ilości żywności”7. Zalecenia zawarte na cytowanej stronie
internetowej obejmują między innymi porady dotyczące najefektywniejszych
sposobów planowania zakupów, przechowywania i wykorzystywania różnego
rodzaju produktów, planowania posiłków na bazie produktów, które już mamy
w domu, zasad zdrowego odżywiania oraz komponowania zdrowych posiłków.
Autorzy artykułu zatytułowanego: „Przemiany praktyk konsumpcyjnych
w gospodarstwach domowych w pierwszych miesiącach pandemii COVID-19”
(Olcoń-Kubicka i in. 2021), w którym opublikowano wyniki badań opartych na
metodach jakościowych (analiza pamiętników z okresu pandemii), piszą wprost
o mającej miejsce, szczególnie tuż po wprowadzeniu lockdownu wiosną 2020
roku, „panice zakupowej”, polegającej na nadmiernym kupowaniu jedzenia,
co miało chronić przed ewentualnymi niedoborami produktów spożywczych
w sklepach. Badacze określili to zjawisko mianem „zbrojenia się”: „Okre-
ślamy to zjawisko zbrojeniem się, ponieważ praktyce tej towarzyszyła narra-
cja i wyobrażenia odwołujące się do wojny, obawa związana z paraliżem pań-
stwa, poczucie walki o przetrwanie itd. Panika zakupowa odświeżyła nie tylko
6 Raport: Życie codzienne w czasach pandemii. Raport z drugiego etapu badań. Wersja peł-
na. Wydział Socjologii Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu, s. 96, dostęp: 14.12.2023,
https://socjologia.amu.edu.pl/images/pliki/Zycie_codzienne_w_czasach_pandemii._Raport_z_
drugiego_etapu_badan_wersja_pe%C5%82na.pdf
7 Zob. strona Narodowego Centrum Edukacji Żywieniowej, dostęp: 3.03.2023, https://
ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/zasady-zdrowego-zywienia/jak-planowac-rozsadne-zakupy-
spozywcze-oraz-zdrowe-posilki-w-okresie-pandemii-koronowirusa/
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 117
wspomnienia wojenne, ale też zapisane w zbiorowej pamięci kolejki, kupowa-
nie tego, co jest dostępne i robienie zapasów rodem z PRL-u” (Olcoń-Kubicka
i in. 2021: 319).
Przytoczone powyżej odwołania do dostępnych wyników badań ilościowych
i jakościowych, które w swojej tematyce odnosiły się do kwestii związanych
z zaopatrzeniem w żywność w pandemii wskazują, że praktyki te uległy w tam-
tym czasie znaczącym modykacjom, oraz że wśród strategii zaopatrzeniowych
duże znaczenie miało robienie zapasów żywności. W dalszej części artykułu
chciałabym szerzej zająć się tym zagadnieniem prezentując wyniki analiz wła-
snych badań jakościowych prowadzonych w 2021 i 2022 roku.
Badanie to opierało się na dwóch turach wywiadów pogłębionych – prze-
prowadzonych w maju i czerwcu 2021 roku oraz w lipcu 2022 roku. Pod-
stawową metodą badawczą stosowaną w obu turach wywiadów był wywiad
jakościowy, ustrukturyzowany. Jak zauważa Uwe Flick (2012: 35), wywiad
częściowo ustrukturyzowany jest narzędziem przydatnym w badaniach, w któ-
rych chcemy dowiedzieć się czegoś na dany temat z punktu widzenia bada-
nych, na przykład w sytuacji, kiedy obiektywne okoliczności życiowe stają
się ważne w ich świecie życia (tamże, s. 47). Można przyjąć, że doświadcze-
nia związane z funkcjonowaniem w pandemii miały wpływ na dotychczasowe
sposoby działania jednostek. Interesowało mnie to, jak ludzie przeżywają to
doświadczenie (Flick 2012: 47).
W pierwszej turze wywiadów, prowadzonej w maju 2021 roku, responden-
ci zostali zapytani, czy (a jeśli tak, to w jaki sposób?) ich sposoby zaopatrzenia
w żywność i praktyki kulinarne zmieniły się w stosunku do tych sprzed pande-
mii. Chodziło o zidentykowanie i opisanie ewentualnych modykacji praktyk
zaopatrzeniowych i kulinarnych badanych w ramach dostosowywania się do re-
aliów życia w pandemii. Szczegółowo wyniki pierwszej tury wywiadów zostały
szerzej opisane w oddzielnym artykule8.
8 Zob. Maj 2023. Modykacje praktyk zaopatrzenia w żywność odnotowane w pierwszej
turze wywiadów obejmowały między innymi: zmianę pór i dni robienia zakupów, ograniczanie
częstości wizyt w sklepach oraz czasu przebywania w nich, chodzenie na zakupy z wcześniej
przygotowaną listą. Badani stosowali też szereg praktyk mających ograniczyć ryzyko zaka-
żenia się wirusem. Należały do nich m.in. mycie produktów spożywczych po przyniesieniu
ich do domu czy dezynfekowanie toreb na zakupy. Zmiany dotyczyły też asortymentu kupo-
wanych produktów. Na liście zakupów częściej niż przed pandemią pojawiały się produkty
trwałe. Powszechną praktyką było gromadzenie zapasów żywności. Jako próbę dostosowania
się do nowych realiów można też odczytywać praktykę samodzielnego pieczenia chleba przez
AgnieszkA MAj
118
Po tym, jak obostrzenia związane z pandemią zostały zniesione, ciekawiło mnie,
czy doświadczenia okresu pandemii miały wpływ na obecne sposoby gospodaro-
wania posiadanymi zasobami jedzenia. Czy któreś z modykacji wprowadzonych
podczas pandemii w zakresie takich czynności jak kupowanie żywności, zarządza-
nie zapasami żywności, sposób organizacji spiżarni badani nadal stosowali już po
zniesieniu obostrzeń? Zniesienie większości obostrzeń wprowadzonych w związku
ze stanem pandemii weszło w życie 28 marca 2022 roku. Można było w związku
z tym powrócić do stałych przyzwyczajeń i zakupowych rytuałów, ale jednocześnie
uczestnicy wywiadów byli w stanie zauważyć, które ze zmodykowanych w cza-
sie pandemii praktyk zaopatrzeniowych nadal im towarzyszą.
W przygotowaniu listy pytań do drugiej tury wywiadów uwzględniono wie-
dzę zdobytą w pierwszej turze badań. Poruszono temat robienia zapasów oraz
zamawiania produktów spożywczych i gotowych dań do domu (z restauracji
i supermarketów), ponieważ w analizie wywiadów realizowanych w pierwszej
turze badań okazało się, że stanowiły one jeden z najczęściej wymienianych
sposobów radzenia sobie przez badanych z niepewnością, ograniczeniami, okre-
sowymi problemami zaopatrzeniowymi.
Jako technikę doboru próby zastosowano metodę kuli śnieżnej: po zrekru-
towaniu pierwszych kilku uczestników poproszono ich o wskazanie kolejnych
osób. Przystępując do badania nie zakładano z góry jakiejś określonej struktury
doboru przypadków, ale decyzje o tym podejmowano na bieżąco. Według Flic-
ka, „w większości badań zajmuje nas przede wszystkim różnorodność poglądów
i doświadczeń, dlatego dążymy nie tylko do uchwycenia przeciętnych czy klu-
czowych przypadków, ale także zmienności w obrębie całego pola badawczego
oraz różnic w sposobie odnoszenia się badanych do danego zjawiska. Wymaga
to poszukiwania przypadków na skraju badanego obszaru, przypadków ekstre-
malnych, najbardziej intensywnych. Te cele trudno ze sobą pogodzić i zrealizo-
wać jednocześnie – na przykład deniując strukturę próby na początku badań,
a potem po prostu ją realizując. Dużo łatwiej osiągać różne cele kolejno, po-
dejmując decyzje dotyczące doboru próby „krok po kroku” najpierw szukając
przypadków kluczowych, a potem starając się uchwycić zmienność całego ob-
szaru” (Flick 2012: 61). Tak też postąpiono, dobierając kolejnych uczestników
wywiadów.
badanych, co miało pomóc ograniczyć liczbę wizyt w sklepach. Innym ze sposobów radzenia
sobie z zaopatrzeniem się w żywność było częstsze niż przed pandemią zamawianie jedzenia
z dowozem (z restauracji i supermarketów). Interpretacji wyników pierwszej tury wywiadów
dokonano w oparciu o pojęcie nawyku/przyzwyczajenia opisane między innymi przez Petera L.
Bergera i Thomasa Luckmanna (1983), Jean-Claude’a Kaufmanna (2004) czy Marka Krajew-
skiego (2009). Zastosowanie tych kategorii jako swego rodzaju klucza interpretacyjnego po-
zwoliło zauważyć, że dostosowanie się do realiów życia w pandemii wymagało od uczestników
badań całkowitego zrewidowania swoich wcześniejszych przyzwyczajeń.
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 119
W doborze uczestników badania kierowano się dążeniem do maksymalnego
zróżnicowania badanych, co pozwala rozpoznać pewne istotne wspólne wzory
(Miles, Huberman 2000: 29). Wśród uczestników wywiadów były osoby o róż-
nym wykształceniu (podstawowe, średnie i wyższe), zamieszkałe w mieście i na
wsi, kobiety i mężczyźni, osoby w różnym wieku. Taka metoda próbkowania
jest przydatna, gdy szuka się wspólnych wzorców zjawiska w zróżnicowanych
przypadkach (zob. Glinka, Czakon 2021: 82).
Uczestników było 18. Najmłodszy uczestnik miał 26 lat, najstarszy – 73
lata. Jeśli chodzi o płeć, przeważały kobiety, ponieważ mężczyźni mniej chęt-
nie angażowali się w wywiady na tematy związane z robieniem zakupów spo-
żywczych czy gotowaniem. Większość uczestników to mieszkańcy miasta, pięć
osób to mieszkańcy wsi. Połowa uczestników miała wykształcenie wyższe, po-
zostali – średnie i zawodowe.
Flick pisze, że dobór przypadków powinien mieć na celu uchwycenie jak
największej różnorodności pola badawczego oraz umożliwienie jak najwięk-
szej liczby porównań (2012: 62). Zauważa też, że dobieranie ludzi ze względu
na pewne cechy, takie jak płeć, wiek czy zawód, prowadzi do powstania grup
w obrębie próby, które umożliwiają przeprowadzanie wstępnych porównań –
pomiędzy osobami różnej płci, różnych zawodów albo młodszymi i starszymi.
Przy tego rodzaju doborze pojedynczy uczestnicy badania są również postrzega-
ni jako członkowie którejś z grup (młodsi/starsi itd.) (tamże, s. 65). Ta strategia
okazała się przydatna na przykład w analizie fragmentów wypowiedzi dotyczą-
cych zamawiania jedzenia przez Internet z dowozem do domu, gdzie po porów-
naniu ze sobą wypowiedzi osób w różnym wieku okazało się, że na co dzień
korzystali z nich głównie najmłodsi uczestnicy badania.
Celem wywiadów było uzyskanie wglądu w społeczny świat badanych, opis
i interpretacja tematów ważnych w ich świecie przeżywanym (Kvale 2004:
191–194).
W wywiadach badani zwykle dokonywali swego rodzaju retrospekcji, odwo-
łując się do swoich doświadczeń z początku pandemii. Opisywali uczucia, jakie
wówczas odczuwali: strach, niepewność, poczucie zagrożenia, a także sposo-
by radzenia sobie z codziennymi sytuacjami, między innymi – z zaopatrzeniem
w żywność. Następnie odnosili się do bieżącego sposobu zaopatrywania się
w żywność i mówili o tym, jaki wpływ miała nań pandemia. Być może dlatego,
że wywiady dotyczyły określonego zestawu czynności (praktyk jedzeniowych),
badani często skupiali się w swoich wypowiedziach właśnie na czynnościach
(wymiarze praktycznym), trudniej zaś było skłonić ich do reeksji nad samym
doświadczeniem pandemii i tym, jakie przeżycia w nich wzbudza.
Wywiady zostały poddane transkrypcji. Następnie były analizowane przy
użyciu metody „w poprzek przypadków” (Miles, Huberman 2000: 180). Analiza
zebranego materiału została przeprowadzona bez z góry ustalonej listy kategorii
AgnieszkA MAj
120
kodowania. Kody pojawiły się później, w trakcie dalszej analizy. Zastosowano
kodowanie „zdarzenie po zdarzeniu”: w tekstach wywiadów zidentykowano
pewne powtarzające się tematy, a każdemu z nich przypisano kod. „Umożli-
wia to śledzenie powtarzalności pewnych kluczowych wątków” (Glinka, Cza-
kon 2021: 127). W dalszej części artykułu przedstawię analizę najważniejszych
wątków pojawiających się w wywiadach zrealizowanych w drugiej turze badań,
ich interpretację i wnioski.
Spośród wielu możliwych zdarzeń mogących być impulsem do zmiany spo-
sobu myślenia o robieniu zapasów w wypowiedziach badanych jedno wysuwa
się na pierwszy plan. To doświadczenie zachorowania na koronawirusa i ko-
nieczność przebywania na kwarantannie. Oto, jak przedstawiła je jedna z uczest-
niczek badania:
Moje nawyki początkowo się nie zmieniły, ale potem zachorowałam i wylądowaliśmy
wszyscy na kwarantannie i wtedy z konieczności nasze nawyki zakupowe się zmieniły, bo
pierwszy raz w życiu chyba skorzystaliśmy z opcji zakupów zdalnych, w kilku takich najpo-
pularniejszych marketach z dowozem. Marki produktów się zmieniły, ponieważ wcześniej
kupowaliśmy wiele produktów w naszych ulubionych supermarketach typu Biedronka i Au-
chan, no to musieliśmy zrezygnować z tych ulubionych marek i poszukać sobie innych (R.8).
Uczestniczka wywiadu z powodu zachorowania zmuszona była po raz
pierwszy w życiu zorganizować dostawy jedzenia dla siebie i swojej rodziny
korzystając z zakupów internetowych. Była to dla niej sytuacja nowa, niespo-
dziewana. Doświadczenie to uświadomiło jej, że powinna mieć w domu więcej
zapasów, które można wykorzystać w takich nieprzewidzianych sytuacjach. Po-
dobne doświadczenia z okresu pandemii opisywali również inni badani. W ich
wypowiedziach często pojawiała się reeksja, że pandemia „nauczyła” ich, że
pewne produkty powinni starać się mieć zawsze w spiżarni i obecnie zwracają
na to uwagę. Wśród produktów najczęściej kupowanych „na wszelki wypadek”
wymieniano: passatę pomidorową (przecier pomidorowy), makaron, ryż, kasze,
warzywa w puszkach, mrożonki, mleko, płatki zbożowe.
Co ciekawe, mówiąc spontanicznie o produktach, jakie badani po doświad-
czeniach z okresu pandemii „starają się zawsze mieć w domu”, żaden z respon-
dentów nie wspomniał o mięsie czy jego przetworach, a jest ono przecież waż-
nym elementem jadłospisu w wielu polskich domach. Na myśl przychodzi tu
jedno wyjaśnienie: być może robiąc zapasy badani skupiali się przede wszyst-
kim na tych produktach, które są stosunkowo łatwe do przechowywania, a mięso
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 121
przechowuje się trudniej. Mięso nie jest też produktem „pierwszej potrzeby”
w tym sensie, że można przetrwać obywając się bez niego.
Jak wynika z analizy wywiadów, w okresie obostrzeń związanych z pande-
mią powszechną praktyką było robienie zapasów, co pozwalało chronić się przed
ewentualnymi niedoborami produktów. Ze względu na niemożność przewidze-
nia rozwoju sytuacji często były to bardzo duże zakupy. W miarę znoszenia ob-
ostrzeń można było zaopatrywać się na bieżąco i część badanych postanowiła
„zracjonalizować” swoje zapotrzebowanie. Dobrze ilustruje to następujący cytat:
W pierwszej fali pandemii zakupy się zdecydowanie zmieniły – były dużo rzadsze
i dużo więcej się kupowało „na zaś” zakładając, że być może będzie jakiś niedobór czegoś,
albo trzeba będzie dłużej w domu posiedzieć. A potem przyszło otrzeźwienie i racjonaliza-
cja tych zakupów, być może większa, niż przed pandemią. (…) W efekcie tego nadmiernego
kupowania w trakcie pandemii następuje potem na zasadzie tego przesilenia i przeciąże-
nia odwrót w drugą stronę (R1.).
Dwa sformułowania zwracają uwagę w tej wypowiedzi. Pierwszym jest
„otrzeźwienie”, co może oznaczać spadek napięcia, przejście do „racjonalne-
go” myślenia, zapewne związane ze stabilizacją sytuacji. Drugie sformułowanie
„odwrót w drugą stronę”, jak to określił badany, może odnosić się do reeksji
nad wcześniejszym nadmiernym kupowaniem i dążeniem do jego ograniczenia.
Zresztą również inni uczestnicy wywiadów wypowiadali się w podobny sposób.
Badani wymieniali różne strategie mające ograniczyć niepotrzebne marnowanie
żywności:
Teraz w bardziej przemyślany sposób decyduję, co mam kupić i w jaki sposób to ma
być robione, natomiast w czasie pandemii robiłam zakupy takie bardziej hurtowe, żeby
mieć na dłużej i nie chodzić do sklepu, a teraz bardziej myślę o tym, nauczyłam się w cza-
sie pandemii rozplanowywać sobie posiłki na dni tygodnia, właśnie robię bardziej określo-
ne zakupy pod kątem konkretnych posiłków. Nie kupuję tak, jak leci. Staram się przemy-
śleć, co mi jest potrzebne (R.2).
O planowaniu zakupów mówi także inna uczestniczka wywiadów:
Mniej się marnuje jedzenia, jakby zastanawiam się, co potrzebuję kupić, a nie kupuję
co popadnie. Planuję sobie na cały tydzień mniej więcej (R.3).
A to wypowiedź innego badanego:
To kwestia tworzenia list zakupowych i planowania posiłków (R.4.)
AgnieszkA MAj
122
Potrzeba planowania zakupów, planowania posiłków, ograniczenia konsump-
cji była często wyrażana przez uczestników badania. Innym, często wymienia-
nym, sposobem „racjonalizacji zapotrzebowania” było regularne wychodzenie po
zakupy, co pozwalało na bieżąco kontrolować zawartość spiżarni. Badani starali
się także zużywać już posiadane zapasy aż do końca. (Upewniam się, że kupuję
tyle, żeby zużyć (R. 5.)). Sposobem na określenie ilości potrzebnych zakupów było
również planowanie konkretnych dań na cały tydzień i trzymanie się planu.
Wśród moich rozmówców pandemia wywołała potrzebę zastanowienia się
nad tym, co jest im niezbędne, a bez czego mogą się obyć9. Próby racjonaliza-
cji ilości kupowanego jedzenia przejawiały się na kilka sposobów. Na przykład
część badanych deklarowała, że mniej restrykcyjnie niż przed pandemią pod-
chodzą obecnie do kupowania swoich ulubionych produktów spożywczych. Je-
śli coś, co chcieliby zjeść, jest akurat niedostępne – można wybrać coś innego
(np. płatki owsiane zamiast chleba):
Mnie się zdaje… bardziej racjonalne korzystanie z posiadanych artykułów żywnościo-
wych, na przykład rezygnacja z pieczywa na rzecz owsianki lub płatków śniadaniowych
(R. 6).
Respondenci deklarowali też, że obecnie częściej niż przed pandemią zda-
rza im się gotować spontanicznie, przygotowując posiłki z tego, co akurat mają
w domu. Nie muszą wtedy specjalnie wychodzić do sklepu, ale bazują na pro-
duktach z własnej spiżarni. Dla niektórych osób istotne było poczucie, że posia-
dają pewnego rodzaju „zabezpieczenie” w postaci wcześniej przygotowanych
przetworów. Robienie przetworów było też sposobem na zagospodarowanie
resztek produktów, na przykład:
Ja to się staram robić przemyślane zakupy, wykorzystywać resztki, więcej przetworów
domowych z sezonowych warzyw i owoców np. kiszone ogórki, dżemy, soki… (R. 7).
Doświadczenia okresu pandemii nauczyły badanych również zwraca-
nia uwagi na przechowywanie produktów, tak aby ich zapasy wystarczyły na
dłużej i nie marnowały się. Wykorzystywano w tym celu rozmaite urządzenia
9 Zagadnienie niemarnowania jedzenia to oddzielny, szeroki temat badań. W tym artykule
nie będę szerzej opisywać tego zagadnienia, a skoncentruję się na omówieniu podejścia do
kwestii „zarządzania zapasami”, jakie przyjęli uczestnicy moich badań. Więcej na temat mar-
notrawstwa żywności: zob. np. Bednarczuk, Śleszyński (2019).
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 123
kuchenne, takie jak lodówki, zamrażarki, sokowirówki, roboty kuchenne. Na
przykład zamrażano produkty w nadmiarze: chleb, owoce czy warzywa. Robo-
ty kuchenne stosowano też, aby „odzyskać” produkty, które już utraciły świe-
żość (np. wyciskanie soków z owoców lub warzyw, które już trochę zwiędły
lub przygotowywanie koktajli owocowych i warzywnych, opiekanie czerstwego
pieczywa w tosterze). Korzystano również z platform internetowych dedykowa-
nych konkretnym urządzeniom (takim jak np. Thermomix). aby dowiedzieć się,
co można przygotować z produktów, które już są w spiżarni. Sprzęt AGD okazał
się więc pomocny w ograniczeniu marnowania żywności.
Innym przykładem stosowania zdobyczy techniki w celu zaopatrzenia
w żywność było zamawianie dostaw jedzenia online. W pierwszej turze wywia-
dów zamawianie produktów spożywczych i gotowych dań do domu (z restau-
racji i supermarketów) stanowiło ważną taktykę zaopatrzeniową, szczególnie
w przypadku braku możliwości wychodzenia z domu.
Jak się okazało, również w grupie badanych w drugiej turze wywiadów zna-
lazły się osoby, dla których zamawianie jedzenia online stanowiło istotny spo-
sób zaopatrzenia w żywność. Były to głównie osoby korzystające z zamawiania
do domu gotowych dań i, z tego, co udało się ustalić, ta strategia stosowana była
przez część zamawiających również przed pandemią. Trudno więc ocenić, czy
pandemia miała wpływ na utrwalenie tego rodzaju praktyki. Natomiast, co waż-
ne, głównym argumentem za korzystaniem z dostaw gotowych dań była dla ko-
rzystających z tej usługi oszczędność czasu i pieniędzy
Praktykę tę stosowali głównie młodzi respondenci, którzy nie mieli jesz-
cze rodzin i mieszkali samotnie lub z partnerem. Zamówione jedzenie bada-
ni spożywali zazwyczaj w ciągu następnych kilku dni, więc to, że nie musieli
codziennie gotować ani kupować potrzebnych składników, interpretowali jako
oszczędność czasu i wygodę. Był to również, jak deklarowali, sposób na nie-
marnowanie jedzenia. Starali się zjadać posiłki do końca, mniejsza była obawa,
że jakieś niewykorzystane składniki zostaną w lodówce, jak to ma miejsce przy
samodzielnym gotowaniu. Niektórzy korzystali również z codziennego caterin-
gu10. Według badanych, zaletą tej usługi był brak konieczności robienia zaku-
pów spożywczych, a tym samym – nieuleganie pokusie nadmiernego wydawa-
nia pieniędzy podczas robienia zakupów, jak również to, że respondenci byli
w stanie oszacować przybliżoną kwotę, którą wydadzą na jedzenie w danym
miesiącu, co ułatwiało im planowanie budżetu.
Uczestnicy badania, którzy mieli rodziny, byli w innej sytuacji – rzadko za-
mawiali gotowe jedzenie online, ze względu na wysoki koszt zamówienia go-
towego posiłku dla kilku osób. Ponadto wskazywali, że trudno jest zapewnić
10 Usługa oparta na zestawie zbilansowanych posiłków na cały dzień dostarczanych co-
dziennie do domu klienta przez wybrany okres.
AgnieszkA MAj
124
dzieciom zdrową dietę opartą na gotowych posiłkach, bo często są to dania typu
fast food: popularne w ofercie z dostawą są np. pizza czy burgery.
Jeśli chodzi o osoby, które już wychowały dzieci – najczęściej emerytów –
zamawianie gotowych posiłków było dla nich zbyt drogie, ale mieli też więcej
czasu na samodzielne przygotowanie ich i robienie przetworów.
Innym powodem niezamawiania gotowych potraw był brak dobrej oferty
na wynos oraz wysokie koszty dostawy, szczególnie w mniejszych miejscowo-
ściach, gdzie konkurencja między dostawcami była mniejsza niż w miastach, co
przekładało się na cenę dostaw. Część respondentów nie była zadowolona z po-
ziomu obsługi – obawiali się złej jakości żywności w wysokiej cenie.
W pierwszej turze wywiadów badani, jeśli wspominali o rozsądnym czy
przemyślanym gospodarowaniu produktami spożywczymi, mieli na uwadze to,
że może im czegoś zabraknąć ze względu na obostrzenia związane z pandemią
(np. brak możliwości wyjścia do sklepu, braki w zaopatrzeniu). W drugiej turze
badań motywacja do przemyślanego planowania zakupów zmieniła się: była to
raczej chęć oszczędzania ze względu na rosnącą inację i dynamiczną sytuację
polityczną. Niektórzy uczestnicy drugiej tury wywiadów po wybuchu wojny na
Ukrainie myśleli o powrocie do robienia większych zapasów, tak jak to robili
w czasie lockdownu. Mówi o tym na przykład ten badany:
Podczas rozpoczęcia tej wojny na Ukrainie też były takie myśli, że faktycznie trzeba
jakiś zapas mieć, ale nie jest to już tak jak w pierwszej fali (R.9).
Warto zwrócić uwagę na końcówkę ostatniego zdania: „ale nie jest to już tak,
jak w pierwszej fali”. Wydaje się, że poczucie niepewności (kryzysu?) całkowi-
cie nie minęło, a jednak badany nie myśli już o robieniu zapasów tak dużych,
jak podczas pierwszej fali pandemii. Ważne słowa wypowiada też inna uczest-
niczka badań:
Ale inacja zmienia moje podejście do zakupów bardziej niż pandemia. Bardziej uwa-
żam na to, co kupuję, naprawdę wypatruję wszelkich promocji, jak normalnie nie miałam
z tym problemu, to teraz myślę dwa razy, zanim coś włożę do koszyka (R.5).
W przypadku tej badanej to inacja wpływa w większym stopniu na sto-
sowane przez nią strategie zaopatrzeniowe niż pandemia. Obecnie właśnie sy-
tuacja polityczna (trwająca wojna) czy ekonomiczna (inacja) mogą przyczy-
niać się do podtrzymania przez badanych niektórych zachowań wprowadzonych
w czasie pandemii: robienia zapasów, bardziej uważnego wybierania produktów
spożywczych, również pod kątem ich ceny. Pojawia się tu dodatkowy aspekt,
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 125
o którym rzadko wspominali uczestnicy pierwszej tury badań, tj. gospodarowa-
nie jedzeniem w warunkach ograniczonego budżetu. Co prawda, dla większo-
ści badanych jest to raczej obawa niż realna konieczność, jednak respondenci
deklarowali ograniczenie zakupu produktów luksusowych (np. tzw. marek pre-
mium), sprawdzanie promocji, ofert rabatowych, dokładne sprawdzanie cen oraz
chęć lepszego zarządzania pieniędzmi. Strategie te odpowiadają zjawisku, które
autorzy cytowanego wcześniej artykułu (Olcoń-Kubicka i in. 2021) określają
mianem „uważnej konsumpcji” (tamże, s. 310). Dotyczy ona zarówno urealnie-
nia własnego zapotrzebowania na konkretne artykuły, ograniczenia konsumpcji,
jak i zwracania baczniejszej uwagi na jej wymiar etyczny. Również we wspo-
mnianym badaniu (Olcoń-Kubicka i in. 2021) jego uczestnicy po doświadczeniu
pandemii większą niż wcześniej wagę przypisywali temu, „co jedzą i jak jedzą”,
zwracali uwagę na egzystencjalno-etyczny wymiar konsumpcji oraz starali się
„ustalić, co jest im potrzebne i niezbędne, a co fanaberią i przejawem konsump-
cjonizmu”, co autorzy określili jako „wewnętrzną przemianę w odniesieniu do
konsumpcji” i zauważyli, że jednocześnie towarzyszy temu pragnienie, by to
odkrycie i praktyka było udziałem większej liczby osób, a docelowo przyniosło
zmiany na całym świecie” (tamże, s. 303).
Wśród uczestników moich wywiadów doświadczenie pandemii spowodowa-
ło reeksję nad tym, co jest im rzeczywiście potrzebne oraz nad sposobami wy-
korzystania przez nich żywności, co skłoniło wiele osób do zrewidowania swo-
ich dotychczasowych praktyk zaopatrzeniowych. Jednak wybory konsumenckie
uczestników drugiej tury wywiadów w większym stopniu niż pandemia kształ-
towało widmo kryzysu ekonomicznego, natomiast wyniesione z okresu pande-
mii doświadczenia pozwoliły im lepiej odnaleźć się w tej sytuacji.
Wśród uczestników moich badań uruchomienie modelu uważnej konsump-
cji w jej wymiarze etycznym (zwracanie uwagi na etyczny wymiar konsumpcji)
dało się zauważyć w kilku kwestiach.
Po pierwsze, część badanych wspominała, jak starali się wesprzeć lokalne
restauracje zamawiając dania na wynos podczas lockdownu:
Zamawialiśmy gotowe dania tylko aby wspomóc nasze lokalne restauracje, żeby oni
przetrwali. I tak siedzieliśmy w domu, można było sobie swobodnie gotować (R.9).
Można interpretować to działanie jako pewien przejaw solidarności, działa-
nie na korzyść lokalnej społeczności. Badani zamawiali potrawy z pobliskich re-
stauracji, aby je wspomóc, chociaż mieli więcej czasu na gotowanie samodziel-
ne ze względu na lockdown.
AgnieszkA MAj
126
Podobnie, przejawem uważnej konsumpcji była również reeksja nad wpły-
wem konsumpcji na środowisko naturalne. Oto wypowiedź innej osoby badanej,
którą doświadczenia okresu pandemii skłoniły do zmiany stosowanych przez
nią dotąd środków czyszczących:
Przy okazji pandemii zaczęłam kupować te płyny ekologiczne na bazie naturalnych
składników. Bo doszłam do wniosku, że jak tyle się czyści różnych rzeczy, wszystkie opako-
wania produktów myje się płynem do naczyń czy tam się czyści powierzchnie, to żeby jed-
nak jak najmniej tej chemii mieć w otoczeniu, no więc takie drobiazgi, że zamiast płynu do
toalety na bazie chloru zaczęłam kupować na bazie kwasu cytrynowego (R.10).
I jeszcze jeden przykład. W przypadku niektórych badanych pandemia stała
się też inspiracją do podjęcia znacznie dalej idących zmian w wyborach sposo-
bu odżywiania. Jeden z respondentów zapytany o to, jak pandemia wpłynęła na
sposób robienia zakupów spożywczych przez niego i jego rodzinę, odpowie-
dział:
Obecnie idziemy w kierunku zero waste, weganizmu, ze względów etycznych, to się tyl-
ko nasiliło podczas pandemii (R.11.).
Doświadczenie pandemii przyczyniło się do opowiedzenia się przez tę ba-
daną osobę za ograniczeniem konsumpcji mięsa i produktów odzwierzęcych
(weganizm) oraz niemarnowaniem produktów. To także przejaw uważnej kon-
sumpcji w jej wymiarze etycznym. Odwołanie się przez cytowanego powyżej
badanego do lozoi zero waste i weganizmu przywodzi na myśl opisane przez
Renatę Dopierałę zjawisko upraszczania życia, świadomego ograniczania kon-
sumpcji. Zdaniem tej autorki, obserwowana szczególnie w początkowej fazie
pandemii „panika zakupowa” i kupowanie na zapas wywołała u niektórych re-
akcję odwrotną – dążenie do ograniczenia konsumpcji, czemu towarzyszyło
właśnie przywoływanie lozoi zero waste czy minimalizmu (Dopierała 2022).
Jednym z przejawów ograniczania konsumpcji jest przy tym dążenie do niemar-
nowania jedzenia. Co ciekawe, Dopierała w kontekście tej lozoi interpretuje
też pieczenie chleba w domu – praktykę często stosowaną, szczególnie w cza-
sie lockdownu, aby ograniczyć częstość kontaktów społecznych i konieczność
wychodzenia po pieczywo. Ta praktyka stosowana była również przez uczestni-
ków pierwszej tury moich wywiadów. Zdaniem Dopierały, samodzielne piecze-
nie chleba w domu wpisuje się w lozoę upraszczania życia, ponieważ jednym
z jej elementów jest samodzielne wykonywanie pewnych prac domowych, także
jako przykład zaradności i dążenia do samorealizacji w czasie wolnym od pracy
(Dopierała 2022: 23).
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 127
Ramą pozwalającą zinterpretować wypowiedzi badanych jest odniesienie się
do pojęcia kryzysu. Marta Olcoń-Kubicka i inni (2021), przywołują koncepcję
radzenia sobie w sytuacji trudności zaopatrzeniowych, której autorami są Ro-
drigo Castillhos i inni (2017), w której wyróżnia się cztery strategie przystoso-
wawcze w sytuacji problemów zaopatrzeniowych. Pierwszą jest niedostrzeganie
problemu, albo reinterpretacja, oparta na narracji, że zawsze radziliśmy sobie
w trudnych sytuacjach. Wyjaśnia to, dlaczego niektórzy z moich rozmówców
deklarowali, że pandemia nie wpłynęła znacząco na ich sposoby zaopatrzenia
w żywność – być może przyjęli właśnie tę strategię przystosowawczą. Inną stra-
tegią jest poleganie na pomocy rodziny, zaś jeszcze inną – smart shopping, po-
równywanie cen i poszukiwanie najlepszych okazji. Czwarta ze strategii to wy-
bieranie najpotrzebniejszych produktów i nieinwestowanie w droższe w obliczu
kryzysu. Wydaje się, że dwie ostatnie z wymienionych strategii radzenia sobie
w sytuacji kryzysu są szczególnie widoczne wśród uczestników moich badań.
Wspominali o nich nie tylko mówiąc o swoich doświadczeniach z okresu pan-
demii, ale również o konieczności ograniczenia konsumpcji w obecnej sytuacji
spowodowanej wojną i rosnącą inacją. Na stosowanie podobnych sposobów
radzenia sobie w związku z trudną sytuacją ekonomiczną wskazują również ba-
dania ogólnopolskie. Według opublikowanego w 2022 roku raportu CBOS „Jak
Polacy radzą sobie z inacją?”, najbardziej dotkliwie są odczuwane przez go-
spodarstwa domowe podwyżki cen żywności, a do najczęściej wymienianych
strategii walki z inacją można zaliczyć: ograniczanie codziennych zakupów,
szukanie tańszych zamienników, rezygnację z większych wydatków lub ich od-
kładanie na potem lub kupowanie na zapas z obawy przed wzrostem cen11.
Odpowiadając na postawione we wstępnej części artykułu pytania (Czy pan-
demia pozostawiła swój ślad w dotychczasowych praktykach zaopatrzeniowych
badanych? Jak je zmieniła?) można powiedzieć, że w wypowiedziach badanych
daje się zauważyć szereg zmian dotychczas stosowanych praktyk zaopatrzenia
w żywność. Po okresie pandemicznych obostrzeń, w którym dało się zauważyć
dążenie do redukcji niepewności poprzez zapewnienie sobie wystarczających
zapasów żywności, obecnie badani starają się zaopatrywać w żywność w spo-
sób bardziej dostosowany do aktualnych potrzeb. Przywiązują więcej niż dotąd
11 Raport CBOS „Jak Polacy radzą sobie z inacją?” (nr 138/2022), s. 5., dosthttps://www.
cbos.pl/SPISKOM.POL/2022/K_138_22.PDF
AgnieszkA MAj
128
uwagi do planowania zakupów, uwzględniają stan zapasów podczas ich plano-
wania, bardziej elastycznie niż przed pandemią starają się podchodzić do wybo-
ru produktów spożywczych, niekiedy rezygnując z tych ulubionych. Z pewno-
ścią można tu mówić o bardziej świadomym gospodarowaniu zapasami. Część
badanych podczas pandemii doświadczyła przebywania na kwarantannie i odtąd
starają się mieć niektóre artykuły zawsze w swojej spiżarni.
Jak zauważyli Francesca Forno, Mikko Laamanen i Stefan Wahlen (2022)
w swoich badaniach nad praktykami zaopatrzenia w żywność prowadzonymi
we Włoszech w czasie lockdownu i pół roku po jego zakończeniu, pandemia
dała nam możliwość ponownego rozważenia praktyk zaopatrzeniowych i do-
stosowania ich do nowych okoliczności. Dostosowanie to często odbywało się
w formie twórczych eksperymentów i w odpowiedzi na ograniczenia (Forno,
Laamanen, Wahlen 2022: 210). Miało miejsce również nadawanie starym prak-
tykom nowych znaczeń.
W odniesieniu do moich badań przykładem tego może być odwoływanie się
badanych do trendów: zero waste, minimalizmu, redukowania konsumpcji, co
można interpretować jako próbę nazwania nowych inspiracji, którymi obecnie
się kierują, dokonując zakupów żywności. Autorzy cytowanego wyżej artyku-
łu, zauważają także, że niektóre modykacje praktyk zaopatrzeniowych można
określić jako podążanie w kierunku zrównoważonego rozwoju (sustainability),
ponieważ również wśród uczestników badań realizowanych we Włoszech na-
stąpiło urealnienie potrzeb i zwrot w kierunku lepszego gospodarowania posia-
danymi zasobami żywności (Forno, Laamanen, Wahlen 2022: 201). Podobne
tendencje zauważono również w badaniach dotyczących zarządzania zasobami
żywności po pandemii przeprowadzonych w innych krajach, na przykład w Au-
stralii (Ananda, Karunasena, Pearson 2023), Stanach Zjednoczonych (Babbitt
i in. 2021) czy Japonii (Qian i in. 2020)12.
Przykładem nowego rozumienia praktyk zaopatrzeniowych przez moich ba-
danych może być, jak się wydaje, stosowanie sprzętów gospodarstwa domo-
wego (sokowirówki, zamrażarki, roboty kuchenne), aby lepiej wykorzystać po-
siadane zapasy żywności, szczególnie te, które mogłyby się zmarnować i takie
gospodarowanie, aby zapasów starczyło na dłużej.
Na uwagę zasługuje także reeksja badanych nad moralno-etycznym wy-
miarem konsumpcji – jej wpływem na środowisko, społeczeństwo i nas samych,
co zostało opisane jako przykłady uważnej konsumpcji.
12 W Australii badanie porównawcze danych zebranych przed i po pandemii COVID-19 wy-
kazało częstsze niż przed pandemią korzystanie z list zakupowych podczas robienia zakupów,
sprawdzanie dat przydatności do spożycia artykułów w spiżarni i przestawianie tych, których
daty przydatności się zbliżają, na widoczne miejsce oraz częstsze niż przed pandemią zamraża-
nie produktów spożywczych.
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 129
W tym momencie trudno jeszcze przewidzieć, czy opisane powyżej zmiany
praktyk zaopatrzeniowych uczestników drugiej tury wywiadów okażą się trwałą
tendencją czy też tylko dostosowaniem ich praktyk zaopatrzeniowych do bie-
żącej sytuacji. Jednak, jak zauważył Adam Mrozowicki w odpowiedzi na py-
tanie o możliwe społeczne skutki pandemii, w dłuższej perspektywie należy
raczej liczyć się z koniecznością „oswajania cykliczności kryzysów” (Wróblew-
ska-Jachna 2021: 161). Wydaje się, że doświadczenia nabyte podczas pande-
mii badani wykorzystują obecnie, aby zoptymalizować zaopatrzenie w żywność
w czasach rosnącej inacji.
Aday, Serpil, Mehmet Seckin Aday. 2020. The Impact of covid-19 on the food
supply chain. Food Quality and Safety, 4: 167–180. DOI:10.1093/fqsafe/fyaa024,
https://academic.oup.com/fqs/article/4/4/167/5896496.
Ananda, Jayanath, Gamithri Gayana Karunasena, David Pearson. 2023. Has the
COVID-19 pandemic changed household food management and food waste be-
havior? A natural experiment using propensity score matching. Journal of Environ-
mental Management, 328: 116887. DOI: 10.1016/j.jenvman.2022.116887.
Babbitt, Callie W., Gregory A. Babbitt, Jessica M. Oehman. 2021. Behavioral im-
pacts on residential food provisioning, use, and waste during the COVID-19 pan-
demic. Sustainable Production and Consumption, 28: 315–325. DOI: 10.1016/j.
spc.2021.04.012.
Bakalis, Seram, Vasilis P. Valdramidis, Dimitros Argyropoulos, Lilia Ahrne, Jianshe
Chen, P. J. Cullen, Enda Cummins, Ashim K. Datta, Christos Emmanouilidis, Tim
Foster, Peter J. Fryer, Ourania Gouseti, Amuldena Hospido, Kai Knoerzer, Alain
LeBail, Alejandro P. Marangoni, Pingfan Rao, Oliver K. Schlüter, Petros Taoukis,
Epameinondas Xanathakis, Jan F.M. VanImpe. 2020. How COVID-19 changed our
food systems and food security paradigms. Current Research in Food Science, 3:
167–172. DOI: 10.1016/j.crfs.2020.05.003.
Bednarczuk, Aleksandra, Jerzy Śleszyński. 2019. Marnotrawstwo żywności w Polsce.
Problemy Rolnictwa Światowego, Tom 19 (XXXIV), 4: 19–30. DOI: 10.22630/
PRS.2019.19.4.53.
Ben Hassen, Tarek, Hamid El Bilali, Mohammad S. Allahyari, Sinissa Berjan, Oksana
Fotina. 2021. Food purchase and eating behavior during the COVID-19 pandemic:
A cross-sectional survey of Russian adults. Appetite, 165, 105309. DOI: 10.1016/j.
appet.2021.105309.
Berger, Peter L., Luckmann Thomas. 1983. Społeczne tworzenie rzeczywistości. Prze-
kład Józef Niżnik. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Bogunia-Borowska, Małgorzata. 2021. Doświadczenie zmiany w czasie pandemii.
Perspektywa fenomenologiczna. W: W. Gumuła, red. Dzienniki stanu pandemii.
AgnieszkA MAj
130
Czytane z perspektywy socjologii codzienności. Kraków: Instytut Literatury i Wy-
dawnictwo Nomos, 205–223.
Bracale, Renata, Vaccaro Concetta M. 2020. Changes in food choice following re-
strictive measures due to COVID-19. Nutrition, Metabolism and Cardiovascular
Diseases 30: 1423–1426. DOI: 10.1016/j.numecd.2020.05.027.
Caplan, Gerard. 1964. Principles of preventive psychiatry. New York: Basic Books.
Castilhos, Rodrigo B., Marcello Jacques Fonseca, Vera Bavaresco. 2017. Consump-
tion, crisis, and coping strategies of lowerclass families in Brazil: A sociologi-
cal account. International Journal of Consumer Studies, 41, 4: 379–388. DOI:
10.1111/ijcs.12341.
Craneld, John A. L. 2020. Framing Consumer Food Demand Responses in a Viral
Pandemic. Canadian Journal of Agriculture and Economics, 68: 151–156. DOI:
https://onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.1111/cjag.12246.
Denicja pojęcia lockdown, Wielki Słownik Języka Polskiego, wersja online: https://
wsjp.pl/haslo/podglad/103148/lockdown, dostęp: 19.04.2023.
Długosz, Piotr. 2021. Trauma pandemii COVID-19 w polskim społeczeństwie. Warsza-
wa: Wydawnictwo CeDeWu.
Dopierała, Renata. 2022. Simplifying Life During the COVID-19 Pandemic. Acta
Universitatis Lodziensis, Folia Sociologica, 82: 15–30. DOI: 10.18778/0208-
600X.82.02.
FAO Policy Brief nr 2, czerwiec 2006. https://www.fao.org/leadmin/templates/fa-
oitaly/documents/pdf/pdf_Food_Security_Cocept_Note.pdf , dostęp: 23.09.2022.
Flick, Uwe. 2012. Projektowanie badania jakościowego. Przekład Paweł Tomanek.
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Forno, Francesca, Mikko Laamanen, Stefan Wahlen. 2022. (Un-)sustainable transfor-
mations: everyday food practices in Italy during COVID-19. Sustainability: Science,
Practice and Policy, T.18, 1: 201–214. DOI: 10.1080/15487733.2022.2037341.
Gawęcki, Jan, red. 2022. Żywienie człowieka: podstawy nauki o żywieniu. Warszawa:
Wydawnictwo Naukowe PWN.
Glinka, Beata, Wojciech Czakon. 2021. Podstawy badań jakościowych. Warszawa:
Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne.
Grochowicz, Marek. 2020. Sytuacja branży gastronomicznej w pierwszych miesią-
cach trwania pandemii COVID-19 na przykładzie Krakowa. Urban Development
Issues, 67: 5–16. DOI: 10.2478/udi-2020-0029.
Informacja prasowa zamieszczona w portalu branży spożywczej „Hurt i detal” z dnia
25. 10. 2021
https://hurtidetal.pl/article/art_id,34504-107/jak-zmienily-sie-zwyczaje-zakupowe-
polakow-po-lockdownach/, dostęp: 25.09.2022.
Informacja prasowa o wynikach badań na stronie Business Insider z dnia 23 mar-
ca 2020 roku, pt. „Makaron, mąka i papier toaletowy. Jak Polacy robią zapasy”,
https://businessinsider.com.pl/finanse/handel/koronawirus-w-polsce-zakupy-i-
zapasy-wedlug-forum-konsumentow/mfz4dvz , dostęp: 7.12.2022.
Informacja prasowa zamieszczona na stronie internetowej Strefabiznesu.pl. https://
strefabiznesu.pl/bezpieczne-zakupy-2020-handlowcy-powszechnie-nakazuja-
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 131
klientom-robienie-zakupow-w-maseczkach-a-co-z-rekawiczkami-9092020/ar/c3-
15169968 , dostęp: 1.05.2023.
Informacja prasowa zamieszczona na stronie internetowej Money.pl na temat paniki za-
kupowej i produktów, na które zaobserwowano wzmożony popyt tuż po ogłoszeniu
stanu epidemii w Polsce:https://www.money.pl/gospodarka/rok-z-koronawirusem-
dopiero-teraz-widac-jak-sprzedawcy-podnosili-ceny-6614419548134048a.html,
dostęp:19.04.2023.
Informacja dotycząca zasad kwarantanny, serwis internetowy Ministerstwa Zdrowia
i Narodowego Funduszu Zdrowia: https://pacjent.gov.pl/aktualnosc/krotsza-kwa-
rantanna, dostęp: 30.04.2023.
Janssen, Meike, Betty P. I. Chang, Hristo Hristov, Igor Pravst, Adriano Profeta, Jeremy
Millard. 2021. Changes in Food Consumption During the COVID-19 Pandem-
ic: Analysis of Consumer Survey Data From the First Lockdown Period in Den-
mark, Germany, and Slovenia. Frontiers in Nutrition. t. 8–2021. DOI=10.3389/
fnut.2021.635859.
Kaufmann, Jean-Claude. 2004. Ego. Socjologia jednostki: inna wizja człowieka i kon-
strukcji podmiotu. Przekład Krzysztof Wakar. Warszawa: Ocyna Naukowa.
Kopczyńska, Ewa. 2021. Jedzenie i inne rzeczy. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Krajewski, Marek. 2009. Dzisiaj jak wczoraj, jutro jak dziś. Codzienność, przedmioty
i reżimy podtrzymujące. W: M. Bogunia-Borowska, red. Barwy codzienności: ana-
liza socjologiczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
Kvale, Steinar. 2004. Wprowadzenie do jakościowego wywiadu badawczego. Przekład
Stanisław Zabielski. Białystok: Wydawnictwo Trans-Humana.
Maj, Agnieszka 2023. Kulinarne strategie i praktyki czasu pandemii – sposoby radze-
nia sobie z niepewnością. Kultura i Społeczeństwo, 67(2), 81–103. DOI: 10.35757/
KiS.2023.67.2.4.
Malec, Krzysztof. 2021. Pandemia w świetle teorii kryzysu. W: W. Gumuła, red.
Dzienniki stanu pandemii. Czytane z perspektywy socjologii codzienności. Kra-
ków: Instytut Literatury i Wydawnictwo Nomos.
Mateja-Jaworska, Bogumiła, Marta Zawodna-Stephan. 2019. Badania życia co-
dziennego w Polsce: Rozmowy (nie) codzienne. Poznań: Wydawnictwo Nauko-
we UAM.
Miles, Matthew, B., Michael A. Huberman. 2000. Analiza danych jakościowych. Prze-
kład Stanisław Zabielski. Białystok: Wydawnictwo Trans Humana.
Mniszewski, Maciej. 2021. Konsumpcja w pandemii. K. Dębkowska, M. Kolano, P.
Śliwowski. Polski Instytut Ekonomiczny, Warszawa, maj 2021, https://pie.net.pl/
wp-content/uploads/2021/05/PIE-Konsumpcja-w-pandemii.pdf, dostęp: 7.11.2022.
Narodowe Centrum Edukacji Żywieniowej, https://ncez.pzh.gov.pl/abc-zywienia/
zasady-zdrowego-zywienia/jak-planowac-rozsadne-zakupy-spozywcze-oraz-
zdrowe-posilki-w-okresie-pandemii-koronowirusa/, dostęp: 3.03.2023.
Olcoń-Kubicka, Marta, Joanna Felczak, Łukasz Posłuszny, Paweł Kubicki. 2021.
Przemiany praktyk konsumpcyjnych w gospodarstwach domowych w pierwszych
miesiącach pandemii COVID-19. W: K. Andrejuk, I.Grabowska, M. Olcoń-Kubic-
AgnieszkA MAj
132
ka, I. Taranowicz, red. Zmiana społeczna, pandemia, kryzys. Konteksty empiryczne
i teoretyczne. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 287–312.
Qian, Kun, Firouzeh Javadi, Michikazu Hiramatsu. 2020. Inuence of the COVID-19
Pandemic on Household Food Behaviour in Japan. Sustainability, 12(23), 9942.
doi: 10.3390/su12239942.
Raport Deliotte Global State of Consumer Tracker, https://www2.deloitte.com/us/
en/insights/industry/retail-distribution/consumer-behavior-trends-state-of-the-
consumer-tracker.html, dostęp: 14.11.2022.
Raport KPMG: „Czy pandemia COVID-19 trwale zmieni zwyczaje zakupowe Po-
laków?”, https://home.kpmg/pl/pl/home/media/press-releases/2020/09/media-pr-
ess-czy-pandemia-covid-19-trwale-zmieni-zwyczaje-zakupowe-polakow.html ,
dostęp: 15.02.2023.
Raport KPMG: Raport KPMG: „Nowa rzeczywistość: konsument w dobie COVID-19”
https://assets.kpmg/content/dam/kpmg/pl/pdf/2020/09/pl-Raport-KPMG-Nowa-
rzeczywistosc-konsument-w-dobie-COVID-19.pdf, dostęp: 15.02.2023.
Raport Mc Kinsey „Jak zmienił się rynek zakupów spożywczych w pandemii?”. https://
www.mckinsey.com/pl/our-insights/state-of-grocery-retail, dostęp:15.02.2023.
Raport CBOS „Jak Polacy radzą sobie z inacją?” (nr 138/2022), https://www.cbos.pl/
SPISKOM.POL/2022/K_138_22.PDF, dostęp: 14.03.2023.
Raport: „Życie codzienne w czasach pandemii. Raport z drugiego etapu badań. Wersja
pełna”. Wydział Socjologii Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu. https://
socjologia.amu.edu.pl/images/pliki/Zycie_codzienne_w_czasach_pandemii._Ra-
port_z_drugiego_etapu_badan_wersja_pe%C5%82na.pdf, dostęp: 14.02.2023.
Raport Eurofund 2020 – Living, working and COVID-19, https://www.eurofound.
europa.eu/sites/default/les/ef_publication/eld_ef_document/ef20059en.pdf, do-
stęp: 13.03.2023.
Reckwitz, Andreas. 2002. Toward a Theory of Social Practice: A Development in Cul-
tural Theorizing. European Journal of Social Theory, 5, 2: 243–263.
Rodríguez-Pérez, Celia, Esther Molina-Montes, Vito Verardo, Reyes Artacho, Belen
Garcia-Villanova, Eduardo Jesus Guerra-Hernendez, Maria Dolores Ruiz-Lopez.
2020. Changes in Dietary Behaviours during the COVID-19 Outbreak Conne-
ment in the Spanish COVIDiet Study. Nutrients, 6: 1730. https://www.mdpi.
com/2072-6643/12/6/1730/htm.
Romeo-Arroyo, Elena, Maria Mora, Laura Vázquez-Araújo. 2020. Consumer behav-
ior in connement times: Food choice and cooking attitudes in Spain. Internation-
al Journal of Gastronomy and Food Science, Tom 21. 100226. DOI: 10.1016/j.
ijgfs.2020.100226.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 pażdziernika 2020, wprowadzające tzw.
„godziny dla seniorów”: https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=W-
DU20200001797 , dostęp: 19.04.2023.
Rudziński, Roman. 1978. Jaspers. Warszawa: Wydawnictwo Wiedza Powszechna.
Schatzki, Theodore. 2002. The Site of the Social: A Philosophical Account of the Con-
stitution of Social Life and Change. Penn State University Press.
Schmidt, Filip. 2010. Teorie kuchenne: dialektyka przyzwyczajeń i reeksyjności
w koncepcji Jean-Claude’a Kaufmanna. Kultura i Społeczeństwo, 1: 49–85.
Pandemia a... sPiżarnia. Praktyki zaoPatrzenia w żywność w dobie Pandemii... 133
Taranowicz, Iwona. 2022. Niecodzienna codzienność/codzienna niecodzienność. Ży-
cie codzienne w warunkach ryzyka. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociolog-
ica, nr 82: 5–13. DOI: 10.18778/0208-600X.82.01.
Wróblewska-Jachna, Joanna, red. 2021. Obraz pandemii COVID-19 w zapisach pod-
miotowej świadomości. Zakład Wydawniczy NOMOS.
. Cechy społeczno-demograczne cytowanych w artykule respondentów
Respondent 1 Mężczyzna, 40 lat, w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 2 Kobieta, 45l., w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 3 Kobieta, 40 l., w. wyższe, wieś
Respondent 4 Mężczyzna, 45 l. w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 5 Kobieta, 26l., w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 6 Kobieta, 65 l., w wyższe, miasto powyżej 100 tys. mieszkańców
Respondent 7 Kobieta, 67l. w. średnie, wieś
Respondent 8 Kobieta, 46l., w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 9 Mężczyzna, 34 lata, w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 10 Kobieta, 43 lata, w. wyższe, miasto powyżej 500 tys. mieszkańców
Respondent 11 Mężczyzna, 33 lata, w. średnie, miasto powyżej 500,000 mieszkańców
