BookPDF Available

Internet mimovi između folklora i popularne kulture

October 2023

Authors:

Ana Banić Grubišić

University of Belgrade Faculty of Philosophy

Content uploaded by Ana Banić Grubišić

Content may be subject to copyright.

Ana Banić Grubišić

Одељење за етнологију

и антропологију

Филозофски факултет

Универзитет у Београду

INTERNET MIMOVI

IZMEĐU FOLKLORA

I POPULARNE KULTURE

Biblioteka

Etnoantropološki problemi

MONOGRAFIJE

Knjiga dvadeset peta

Ana Banić Grubišić

INTERNET MIMOVI IZMEĐU

FOLKLORA I POPULARNE KULTURE

Univerzitet u Beogradu – Filozofski fakultet

Odeljenje za etnologiju i antropologiju

Etnoantropološki problemi

MONOGRAFIJE

Knjiga dvadeset peta

Urednik

Prof. dr Marija Brujić

Sekretar redakcije

Dr Nevena Milanović, naučni saradnik

Recenzenti

prof. dr Dragana Antonijević,

redovni profesor Filozofski fakultet

dr Branko Banović,

viši naučni saradnik Etnografski institut SANU

dr Bojana Bogdanović,

viši naučni saradnik Etnografski institut SANU

Uređivački odbor

Rodrigo Araya Dujisin (Universidad Católica de Chile, Chile); Mirjana

Veselinović Hofman (Katedra za muzikologiju, Univerzitet umetnosti

u Beogradu – Fakultet muzičkih umetnosti); Dejan Dimitrijević

(Departament de sociologie-ethnologie, Université de Nice –

Sophia Antipolis); Jelena Đorđević (Odeljenje za politikologiju,

Univerzitet u Beogradu – Fakultet političkih nauka); Zorica Ivanović

(Odeljenje za etnologiju i antropologiju, Univerzitet u Beogradu –

Filozofski fakultet); Zoja Karanović (Odsek za srpsku književnost,

Univerzitet u Novom Sadu – Filozofski fakultet); Senka Kovač

(Odeljenje za etnologiju i antropologiju, Univerzitet u Beogradu

– Filozofski fakultet); Sanja Potkonjak (Odsjek za etnologiju i

kulturnu antropologiju Filozofskog fakulteta Sveučilišta u Zagrebu);

Radmila Radić (Institut za savremenu istoriju Srbije); Vladimir Ribić

(Odeljenje za etnologiju i antropologiju, Univerzitet u Beogradu –

Filozofski fakultet); Vojislav Stanimirović (Katedra za pravnu istoriju,

Univerzitet u Beogradu – Pravni fakultet); Lidija Radulović (Odeljenje

za etnologiju i antropologiju, Univerzitet u Beogradu – Filozofski

fakultet); Gordana Gorunović (Odeljenje za etnologiju i antropologiju,

Univerzitet u Beogradu – Filozofski fakultet)

Ana Banić Grubišić

INTERNET MIMOVI

IZMEĐU FOLKLORA I

POPULARNE KULTURE

Beograd, 2023.

Realizaciju ovog istraživanja finansijski je podržalo Ministarstvo nauke,

tehnološkog razvoja i inovacija Republike Srbije u sklopu finansiranja

naučnoistraživačkog rada na Univerzitetu u Beogradu – Filozofskom

fakultetu (broj ugovora 451-03-47/2023-01/ 200163).

Etnoantropološki problemi – MONOGRAFIJE

je neprofitno izdanje koje možete besplatno da preuzmete

u elektronskoj formi na internet adresi:

www.anthroserbiabooks.org

SADRŽAJ

I UVOD . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

II ODLIKE DIGITALNE KULTURE

I NOVIJIH MEDIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

Konceptualizacija novine

u novi(ji)m medijima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

Participativna kultura, kreativno amatersko

stvaralaštvo i fenomen deljenja . . . . . . . . . . . . . . . . 31

Značaj vizuelnog u digitalnoj komunikaciji. . . . . . 34

III IDEJNA I TERMINOLOŠKA

ISHODIŠTA INTERNET MIMOVA . . . . . . . . . . . 37

Ričard Dokins i razvoj mimetike. . . . . . . . . . . . . . . 37

Kritika mimetičkog pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39

IV PRETEČE I RAZVOJ INTERNET MIMOVA

 OD KSEROKSLORA DO

INTERNET FENOMENA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

Tehnološka dostignuća i folklor kancelarije. . . . . . 46

Internet i fotošoplor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Od jednostavnih veb-stranica

do slikovnih makroa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

V OSNOVNE KARAKTERISTIKE

I ŽANROVI INTERNET MIMOVA . . . . . . . . . . . 63

Definicija internet mima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

Razlika između viralnih sadržaja

i internet mimova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70

Stvaranje internet mimova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

6 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Logika mimetičkih medija . . . . . . . . . . . . . . . . 75

Obeležja internet mimova:

humor, intertekstualnost, remiks i brikolaž . . 82

Pristupi i perspektive

pri istraživanju internet mimova . . . . . . . . . . . . . . . 94

Žanrovi internet mimova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101

Internet mimovi u svetlu žanrova

digitalnog folklora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103

Efemernost (pod)žanrova internet mimova. . . . . . 104

Karakteristike slikovnih makroa . . . . . . . . . . . . . . . 110

VI INTERNET MIMOVI KAO

POSTMODERNI FOLKLOR . . . . . . . . . . . . . . . . 117

Ka novom shvatanju predmeta istraživanja. . . . . . 122

Folklorna komunikacija u digitalnom dobu . . . . . 124

Odlike slikovnih internet mimova kao folklorne

komunikacije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126

Anonimnost – kolektivno vlasništvo . . . . . . . 132

Varijabilnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132

Amaterska estetika – DIY stvaralaštvo i

vernakularna kreativnost . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

Internet mimovi

kao ekspresivna kultura male grupe . . . . . . . . 135

Internet mimovi kao

(g)lokalna ekspresivna kultura. . . . . . . . . . . . . 140

Internet mimovi kao njuzlor . . . . . . . . . . . . . . 143

Internet mimovi

kao protestni i politički folklor . . . . . . . . . . . . 145

Internet mimovi kao folkloreska:

između folklora i popularne kulture . . . . . . . . 152

VII ZAVRŠNA RAZMATRANJA

 ISTRAŽIVAČKI POTENCIJAL

INTERNET MIMOVA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159

Sadržaj 7

VIII U POTRAZI ZA ŽANROVSKOM

RAZNOLIKOŠĆU: EKSPERIMENTALNO I

PRELIMINARNO MAPIRANJE TERENA . . . . . 163

IX LITERATURA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173

UVOD

Tokom poslednje decenije razmena internet mimova po-

stala je sastavni deo svakodnevice ljudi širom sveta. Za razli-

ku od prve polovine dvehiljaditih kada su doživljavani kao

„vlasništvo“ mahom zatvorenih digitalnih zajednica, relativno

malih potkulturnih onlajn grupa čiji su se članovi okupljali,

u to vreme, na manje poznatim prostorima svetske mreže1, u

proteklih nekoliko godina internet mimovi postali su svima

lako dostupan2 i manje-više razumljiv digitalni sadržaj. Naci-

onalne, dobne, klasne i druge razlike svakako značajno utiču

i na stvaranje i na razumevanje internet mimova. Drugim re-

čima, pored toga što je njihovo stvaranje danas umnogome

olakšano dostupnošću različitih jednostavnih aplikacija za

obradu slika, za njihovo razumevanje ipak je potreban izve-

stan stepen digitalne pismenosti. Globalno posmatrano može

se reći da su internet mimovi, uz druge digitalne sadržaje

pretežno humorističkog usmerenja, postali popularan vid za-

bave i među širom populacijom tokom Kovid-19 pandemije,

a posebno za vreme trajanja vanrednog stanja i policijskog

časa (v. Banić Grubišić 2021; Antonijević i Banić Grubišić

2021; Banić Grubišić 2022). Danas se prosečni korisnik in-

terneta i društvenih mreža na dnevnom nivou susreće sa bez-

brojnim mimovima različite sadržine i tema dok „skroluje“3

ličnim nalogom na platformama za socijalno umrežavanje

1 Kao što su, na primer 4chan, Something Afull, Reddit itd.

2 Naravno, rečeno ne osporava očiglednu činjenicu da je digitalna is-

ključenost stvarnost mnogih ljudi na planeti bilo zbog ekonomskih ili

nekih drugih faktora.

3 „Skrolovanje“ (eng. scroll) označava pomeranje teksta ili grafičkog sa-

držaja gore – dole ili preko ekrana kompjutera i pametnog telefona. U

10 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ili kada u trenucima dokolice pristupa veb-stranicama koje

su namenjene zabavi. Mimovi sa različitih strana pristižu u

inbokse ličnih naloga, na personalne imejl adrese ili u vidu

multimedijalnih poruka na pametne telefone, a mnogi od

njih ih prosleđuju dalje razmenjujući ih sa članovima poro-

dice, prijateljima, istomišljenicima ili potpunim strancima

postavljajući ih na specijalizovane mim stranice. Jednom reč-

ju, mimovi danas neprestano kruže svuda oko nas – bilo u

izvornoj digitalnoj formi, bilo u obliku reklama i komercijal-

nih proizvoda namenjenih širokoj potrošnji. Pored toga što

su mimovi neizbežni pratilac svakodnevne digitalne i popu-

larne kulture, internet mimovi kao aktivističke prakse i so-

cijalni komentari imaju nezanemarljivu ulogu u savremenoj

političkoj kulturi. Kako ističe teoretičarka digitalnih medija

Limor Šifmen, „živimo u dobu koje pokreće hipermimetička

logika, u kome skoro svaki veliki javni događaj podstiče stva-

ranje brojnih internet mimova“ (Shifman 2014, 4), od prediz-

bornih kampanja, preko smrti poznatih ličnosti, pa do gra-

đanskih protesta i političkih kriza širom sveta (v. Blank 2013;

Milner 2013; Hristova 2014; Huntington 2016; Dean 2019;

Makhortykh and González Aguilar 2020 i dr.). Jednom reč-

ju, prema Rajanu Milneru, internet mimovi su mali izrazi s

velikim implikacijama (Milner 2016, 14). S tim u vezi, inter-

net mimovi se, često, nekritički slave zbog njihove očekivane

transformativne moći u ključu političkih promena (v. Mina

2014; Mina 2019; Moreno-Almeida 2020; Mihailidis 2020 i

dr.). Ipak, oni istovremeno mogu biti instrumentalna alatka

i dobrog i lošeg, i imati i pozitivne i negativne uticaje u zavi-

snosti od konteksta upotrebe. S jedne strane internet mimovi

mogu biti snažan generator društvene promene i retorički in-

strument (v. Huntington 2015; Olesen 2018; Peck and Good

2020 i dr.), ali i alatka ksenofobije i rasizma (v. Hakoköngäs

and Sakki 2020; Lee 2020; Askanius 2021; Marlin-Bennett

and Jackson 2022), simbolični artefakt čije stvaranje i deljenje

ljude istovremeno ujedinjuje, ali i razdvaja (v. Milner 2013;

svakodnevnom govoru, izraz se obično koristi kada se misli na bes-

ciljno pregledanje sadržaja neke stranice društvenih mreža.

I Uvod 11

Bratich 2014; Penney 2019; Makhortykh and González Agui-

lar 2020 i dr.). Putem internet mimova može se govoriti jezi-

kom stereotipa i jezikom mržnje – ugnjetavanja, zlostavljanja

i proganjanja, isto tako i jezikom solidarnosti i bliskosti, kao

i jezikom otpora i protesta. Jednom rečju, internet mimovi

ujedno mogu biti poziv na linč ili na pozitivnu promenu.

Mimovi, kao artefakti digitalne kulture, postali su, dakle,

neizostavan način današnje komunikacije, svojevrsni savre-

meni digitalni vernakular i stoga najpopularniji primer glo-

balnog digitalnog folklornog stvaralaštva.

U određenom smislu, internet mimovi su jedan od onih

kulturnih fenomena koji se naizgled lako prepoznaju, ali se

veoma teško jasno i precizno definišu. Moglo bi se reći da

internet mimovi sažimaju neke od osnovnih principa novih

medija i digitalne kulture uopšte – oni su gotovo sinonim

za digitalnu vernakularnu kreativnost (Burgess 2008, 103),

odnosno, materijalizovani ishod participativne digitalne

kulture, rezultat kreativne korisničke interakcije, reč za ko-

jom posežemo kada želimo da objasnimo viralnost, to jest

sveprisutnost neke pojave, ali isto tako i piksealizovana šala

pohranjena na memoriji pametnog telefona ili pak digitalno

opredmećenje protesnog poziva konektivne akcije4. Internet

mimovi ispoljavaju se kroz različite oblike – tekstualne, tek-

stualno-vizuelne, audio-vizuelne, odnosno mogu biti šablon-

ske slike s upečatljivom tekstualnom porukom, mimetičke

fraze, hešteg5 slogani, video klipovi itd. Pri tome, treba imati

na umu da se upotreba termina internet mim često veoma

neprecizno koristi, kako u akademskom diskursu, tako i u

svakodnevnom govoru. Kako piše Limor Šifmen, u kolokvi-

4 „Konektivna akcija“ (eng. connective action) odnosi se na perso-

nalizaciju protesnog sadržaja koji se deli putem društvenih mreža

(Bennett and Segerberg 2012).

5 Prema definiciji Rečnika interneta i digitalne komunikacije, „hešteg“

(eng. hashtag) jeste vrsta oznake za metapodatke na društvenim me-

dijima, u kojoj se ključna reč ili fraza, kojoj prethodi znak „#“ kori-

sti za klasifikovanje i lakše pronalaženje objava o određenoj temi (v.

Bošković 2021, 97).

12 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

jalnom govoru internet korisnika, termin internet mim se

upotrebljava da bi se opisalo širenje šala, glasina, video klipo-

va i veb-sajtova od osobe do osobe putem interneta (Shifman

2014, 2).

U ovoj studiji, namera mi je da pokušam da razjasnim

konceptualnu zbrku koja se stvorila oko pojma internet mim,

da prikažem žanrovske osobine, odnosno specifičnosti i ka-

rakteristike različitih (pod)vrsta internet mimova u odnosu

na formu i sadržaj, i da na kraju pokažem da su internet mi-

movi ujedno i jezik današnjih milenijalaca, poseban digitalni

žanr koji ima jasno definisane preteče, ali s tim u vezi i slede-

ća evolutivna stepenica u načinu na koji se šalimo i ispolja-

vamo humor ili pak iskazujemo političko neslaganje i otpor.

Pored prikaza razvoja i razmatranja osnovnih žanrovskih

obeležja, posebna pažnja je posvećena sociokulturnim impli-

kacijama rasprostranjenog stvaranja i razmene slikovnih in-

ternet mimova. S tim u vezi, ma koliko se činili savremenim i

novim, slikovni internet mimovi, kao najpopularniji podžanr,

zapravo predstavljaju direktan digitalizovani nastavak, jednu

razvojnu nadogradnju (urbanih) folklornih fenomena – tako

da se njihova evolucija može pratiti od duhovitih anonimnih

pamfleta i letaka, razglednica i fotokopiranih narodnih kari-

katura, preko ranih jednostavnih šaljivih vizuelnih internet

kolaža pa sve do tehnički umešnih i kritički nastrojenih fo-

tošop sadržaja.

Ova studija je rezultat u suštini jednog interdisciplinar-

nog čitanja i razmišljanja o internet mimovima i mimetič-

kim praksama kao važnim elementima savremene folklorne

i popkulturne komunikacije. U metodološkom i teorijskom

smislu se oslanja na uvide antropologije folklora – s poseb-

nim naglaskom na digitalnu folkloristiku, kao i na teorijske

koncepte koji su razvili teoretičari studija medija i komuni-

kacije kao što su Nensi Bejm (Nancy Baym), Rajan Milner

(Rayan Milner), Limor Šifmen (Limor Shifman), Bredli Vi-

gins (Bradley Wiggins) i drugi. Drugim rečima, kako to sa-

svim prikladno opisuje Gabrijel de Seta (De Seta 2020, 180),

I Uvod 13

digitalni folklor se prelama preko polja internet istraživanja

u najširem disciplinarnom smislu – na višestrukoj raskrsnici

antropologije i folkloristike, studija medija i studija kulture,

estetike i dizajna, istorije umetnosti i studija komunikacije.

Opšti pristup proučavanju ovih digitalnih fenomena, čija

se razmena u najvećoj meri danas odvija na različitim druš-

tvenim mrežama, zasnovan je na antropološkom proučava-

nju društvenih mreža koje se u antropološkoj i etnografskoj

perspektivi ne posmatraju kao puke platforme i kanali komu-

nikacije, već je u cilju njihovog razumevanja, kako to objaš-

njava Danijel Miler (Miller 2016, 1), fokus na sadržaju koji

može veoma lako da putuje iz jedne društvene mreže u dru-

gu, to jest da migrira preko različitih platformi. A taj sadržaj

je u ovoj studiji savremeno folklorno stvaralaštvo digitalnog

okruženja – internet mimovi. Antropološka perspektiva pro-

učavanja digitalnih medija skreće pažnju na to da je sadržaj

društvenih medija, kako ističe Miler, uvek lokalan, odnosno

da ga uvek treba interpretirati u lokalnom kontekstu, koji ga

uostalom i uslovljava, kao što je slučaj i s drugim (masov-

nim) medijima (v. Banić Grubišić 2013). Društveni mediji su

neodvojivi deo svakodnevnog života i prema Mileru oni su

većinom kolektivni mediji koji su „više javni nego privatni ali

ne u potpunosti javni“ (Miller 2016, 2) te se s tim u vezi naj-

bliže mogu odrediti kao svojevrsna „podesiva društvenost“

(eng. scalable sociality).6

U poglavlju „Odlike digitalne kulture i novi(ji)h medi-

ja“ razmatraju se osnovne karakteristike digitalne kulture i

obeležja novih medija, i bliže određuju ključni pojmovi koji

su neophodni za razumevanje društvenih i kulturnih pro-

mena koje su se dogodile pojavom i razvojem novih infor-

maciono-komunikacionih tehnologija. U cilju odgovora na

6 Miler ističe da je iz antropološke tačke gledišta izraz „sajtovi za druš-

tveno umrežavanje“, koji se više ne koristi, zapravo bio najpodesniji

termin budući da, za razliku od drugih srodnih disciplina, upravo

„antropolozi sagledavaju ljude kao sajtove za društveno umrežavanje

– počevši od proučavanja srodstva antropolozi su definisali ljude u

okviru njihovih društvenih veza i odnosa“ (Miller 2016, 3).

14 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

kompleksno pitanje „šta je novo u novim medijima“, u ovom

poglavlju detaljno su prikazani principi koji odlikuju nove

medije prema Levu Manoviču (2015) – numerička pred-

stava, modularnost, automatizacija, varijabilnost i kulturno

transkodiranje, kao i ključni pojmovi koji predstavljaju tačku

razmimoilaženja između digitalnih medija, klasičnih medija

i komunikacije licem u lice (Baym 2010). Takođe, koncepti

kojima je posvećena posebna pažnja, jer su se pokazali kao

izrazito važni u kontekstu stvaranja, modifikacije i deljenja

internet mimova, jesu remedijacija, participacija i brikolaž

(Deuze 2006), odnosno razmatra se značaj koji vizuelna ko-

munikacija ima u onlajn komunikaciji putem stvaranja i raz-

mene internet mimova.

U narednom poglavlju u kratkim crtama se opisuju idej-

na i terminološka ishodišta konceptualizacije i tumačenja in-

ternet mimova – tzv. teorija mimetike. Poznati pisac naučno

popularne literature biolog Ričard Dokins je tvorac termina

mim i rodonačelnik teorije mimetike koja je zasnovana na

danas prevaziđenim biologističkim gledištima koja internet

mimove izjednačavaju sa genima ili sa virusima.

U poglavlju „Preteče i razvoj internet mimova – od kse-

rokslora do internet fenomena“ ukazuje se, između ostalog,

na kontinuitet koji postoji između slikovnih internet mimo-

va i praksi „fotokopirlora“, to jest kasnije i internet humora i

praksi fotošoplora, i ukazuje se na sličnosti i razlike između

ovih savremenih folklornih fenomena. S tim u vezi, iznosi se

zaključak da internet mimovi predstavljaju tehnološki pri-

lagođen logičan nastavak u koloru i pikselima nekadašnjeg

kserokslora, odnosno fotokopirlora. Drugim rečima, premda

internet mimovi nesumnjivo predstavljaju istaknuta obeležja

savremene digitalne participativne kulture, moguće je prona-

ći slične karakteristike i u drugim, ranijim folklornim materi-

jalima koji nisu nužno vezani za internet i razvoj veb 2.0 alat-

ki. Potom se opisuju rani primeri viralnih sadržaja i internet

mimova koji su uglavnom stvarani i dalje razvijani u okviru

tadašnjih potkulturnih onlajn zajednica.

I Uvod 15

U sledećem poglavlju predstavljaju se najzastupljenije

definicije internet mimova i opisuju njihova osnovna obelež-

ja i specifična svojstva koja ih razlikuju od drugih srodnih

materijala koji kruže mrežom, tačnije od viralnih digitalnih

sadržaja. Specifičnost mimetičkih medija, u prvom redu, je-

ste njihova multimodalnost, što znači da su izraženi kroz vi-

šestruke načine komunikacije; a pored toga jedinstveni su i

zbog, ponovnog preuzimanja (reaproprijacije) postojećih

kulturnih tekstova iz domena popularne kulture, umetnosti i

tradicionalne kulture; njihovih veza sa pojedinačnim učesni-

cima u digitalnoj komunikaciji; kolektivizma koji podrazu-

meva društveno stvaranje i transformaciju internet mimova

i načina širenja koje se ogleda u masovnoj cirkulaciji kroz

mreže (v. Milner 2016). Posebna pažnja posvećena je humo-

ru, intertekstualnosti i ponovnom mešanju sadržaja (remik-

su), odnosno praksi brikoliranja7 kao ključnim obeležjima

internet mimova.

Budući da internet mimovi istovremeno predstavljaju

i aktivnost i žanr društvenih mreža (Wiggins and Bowers

2015) naredno poglavlje posvećeno je razmatranju internet

mimova u svetlu žanrova digitalnog folklora. Pored toga, u

kratkim crtama navode se karakteristike dominantnih žan-

rova internet mimova, da bi potom najviše pažnje bilo po-

svećeno slikovnim makroima kao najpopularnijem, a stoga i

najrasprostranjenijem (pod)žanru.

Poslednje poglavlje „Internet mimovi kao (post)moderni

folklor“ posvećeno je diskusiji o folklornim svojstvima ovih

digitalnih sadržaja. Internet mimovi se posmatraju u kontek-

stu digitalnog folklora i detaljno se obrazlažu obeležja koja ih

čine važnim aspektom savremene folklorne komunikacije u

okruženju novih medija. Internet mimovi sa drugim folklor-

7 U doslovnom prevodu sa francuskog jezika reč „brikolaž“ znači kr-

pež, pravljene celine od bilo čega što je u datom trenutku dostupno.

Francuski antropolog Klod Levi-Stros zaslužan je što je reč brikolaž

postala deo svakodnevnog stručnog i naučnog rečnika. Levi-Stros

upotrebio je pojam „brikolaž“/“brikoliranje“ da bi objasnio osobene

karakteristike mitske misli (Levi-Stros 1978).

16 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

nim sadržajima dele osobine kao što su anonimnost, varija-

bilnost i amaterska estetika. Internet mimovi se razmatraju u

kontekstu „vernakularne kreativnosti“, kao „simbolična kul-

tura malih grupa“, kao „glokalna ekspresija“, kao „njuzlor“;

kao „savremeni protestni i politički folklor“ i na kraju „kao

folkloreska – hibridni oblik folklora i popularne kulture“.

U završnom poglavlju diskutuje se o svrsishodnosti po-

tencijalne muzealizacije internet mimova u kontekstu digital-

nog nasleđa. Razmatra se heritološka vrednost internet mi-

mova s obzirom na njihov sociokulturni značaj ovde i sada,

odnosno posmatraju se kao važan element konektivnog pam-

ćenja8 i sećanja. Pored toga, promišlja se upotrebljivost inter-

net mimova kao pomoćne alatke pri etnografskim istraživa-

njima različitih fenomena koja ne moraju nužno biti vezana

za digitalnu kulturu i digitalno okruženje. Kako će na nared-

nim stranicama biti prikazano, internet mimovi neosporno

poseduju plodonosan istraživački potencijal za kvalitativna

istraživanja u društvenim i humanističkim naukama.

8 Izrazi „konektivno pamćenje“ (eng. connective memory) ili „umreže-

no pamćenje“ (eng. networked memory) odnose se na medijatizovano

pamćenje u digitalnom okruženju. Pregled dosadašnjih istraživanja

o ulozi digitalnih medija u kolektivnom i individualnom pamćenju i

sećanju vidi u Kleut 2018.

ODLIKE DIGITALNE KULTURE I

NOVIJIH MEDIJA

Opšte je mesto da je u savremenom dobu neosporan uticaj

i značaj digitalnih, mobilnih i bežičnih tehnologija komunika-

cije za obavljanje kako onih svakodnevnih, običnih i zabavnih,

tako i profesionalnih aktivnosti. Taj proces, odnosno, ubrza-

ni razvoj informaciono-komunikacionih tehnologija može se

pratiti od devedesetih godina XX veka kada dolazi, kako sma-

tra Lev Manovič, do „brzog pretvaranja kulture u e-kulturu,

računara u univerzalne nosioce kulture, a medija u nove me-

dije“ (Manovič 2015, 46–47). Zapravo, gotovo da nema oblasti

koja danas nema svoj digitalni pandan. Digitalno je, kako tvr-

di Čarli Gir (2011), postalo metonimija za čitavu mrežu vir-

tualnih privida, trenutnih komunikacija, sveprisutnih medija

i globalnih mogućnosti uključenja, koji čine veliki deo našeg

savremenog iskustva. Evolucija internet alatki, servisa i usluga

koje se označavaju kovanicom veb 2.0., dovela je do ubrzanog

razvoja društvenih medija, to jest, do promene koja se ogleda

u tome da se na internetu više ne nalaze isključivo statične veb-

-stranice već da njegovi sadržaji postaju dinamični – mreža se

doživljava kao platforma i sami korisnici umnogome učestvuju

u kreiranju (i rekreiranju) sadržaja (O’Reilly 2012). Kako je to

jezgrovito objasnila Sonja Žakula (2012, 46–47) „razvojni put

internet komunikacije u društvenom smislu moguće je opisati

kao put od elitnog ka masovnom, od anonimnog ka persona-

lizovanom i od konzumiranja postojećih, statičnih sadržaja ka

kreiranju novih dinamičnih“. Digitalna kultura izražena kroz

umrežene digitalne medije dovela je, između ostalog, do pro-

mena načina na koji publika koristi medijske sadržaje. Publika

postaje aktivni agent u procesu stvaranja značenja (svi postaju

18 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

učesnici); u isto vreme usvaja medijske sadržaje ali ih i mo-

difikuje i manipuliše njima čime utiče na razumevanje stvar-

nosti i na kraju sastavlja sopstvene, partikularne verzije takve

stvarnosti (Deuze 2006, 66). Korišćenje novi(ji)h medija9 da-

nas ne podrazumeva samo nov način komunikacije, već oni

predstavljaju važne prostore socijabilnosti (v. Miller et al. 2016;

Petrović 2013; Čejko 2018 i dr.), što je uostalom bio slučaj i s

onlajn okruženjima i pre pojave i razvoja veb 2.0 alatki, šire

dostupnosti pametnih mobilnih telefona i omasovljene upotre-

be različitih platformi za društveno umrežavanje, o čemu će

dalje u tekstu biti reči. Naime, kako je u prvoj polovini deve-

desetih godina zapisao teoretičar interneta Hauard Rajngold

(Howard Rheingold) razmatrajući pitanja kvalitativne razlike

između društvenih zajednica koje se stvaraju onlajn i onih u

oflajn svetu:

Ljudi u virtuelnim zajednicama koriste reči na ekrani-

ma da bi razmenili prijatna iskustva, ali i da bi se ra-

spravljali, oni se bave intelektualnim diskursom, trguju,

razmenjuju znanja, pružaju emocionalnu podršku, pra-

ve planove, razmenjuju ideje, tračare, svađaju se, zalju-

bljuju se, nalaze prijatelje i gube ih, igraju igre, flertu-

ju, stvaraju visoku umetnost i vode male, svakodnevne

razgovore. Ljudi u virtuelnim zajednicama rade gotovo

sve što ljudi rade u stvarnom životu (...) Iako ne mo-

žeš da nekoga poljubiš i niko te ne može udariti u nos,

mnogo toga se ipak može dogoditi unutar ovih granica.

Milionima koji su privučeni u njih, bogatstvo i životnost

kompjuterski povezanih kultura je veoma primamljiva,

čak i zarazna. (Rheingold 1993, 5)

9 Prema uvidima folklorista, tehnološke inovacije postaju predmet pro-

izvodnje folklornog stvaralaštva istog trenutka kada nove tehnologi-

je postanu dostupne širem krugu ljudi (Preston 1998, 1580). Prema

Prestonu, fragmentarne zabeleške štampanog i grafičkog folklora u

prošlosti uključivale su štampane folk stihove i crteže. Devedesetih

godina prošlog veka folk praksa upotrebe tehnologije podrazumeva

upotrebu faks mašina za slanje fotokopiranih materijala, zbog čega

dolazi do povećanja slikovnog materijala i kasnije sa daljim razvojem

tehnologije i do cirkulacije nekadašnjeg fotokopirlora, odnosno kse-

rokslora internetom (Preston 1998, 1580).

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 19

Onlajn život se više ne poima samo u relaciji s njegovom

oflajn dopunom – gledište o tome da prostor s onlajn sve-

tom počiva na jednoj, a oflajn svetom na drugoj strani je u

potpunosti prevaziđeno (Džouns 2001, 34). Jasno je da nije

reč o dva odvojena domena stvarnosti od kojih je jedan (fi-

zički, tzv. stvarni svet) stvarniji od drugog (virtuelnog sveta),

već je reč o „dvema dimenzijama egzistencije koje zajedno

čine jedinstvenu stvarnost“ (Milivojević 2017, 161). Tako-

đe, iako kovanica kiber odavno više nije u upotrebi, opis ki-

ber-prostora,10 koji je svojevremeno ponudila Džen Ferbak

(2001), jednako važi i danas, bez obzira na činjenicu da je di-

gitalno, posebno u javnom govoru u maltene svim aspektima

kada se govori o nekadašnjoj internet/onlajn kulturi, zameni-

lo prefiks sajber. Jednom rečju, manje je bitno na koji način

imenujemo ovaj prostor – da li kao onlajn, virtuelni, kiber ili

digitalni, jer ono što je važno jeste to da je reč o društvenom

prostoru, odnosno bolje reći prostorima društvenosti koji se

stvaraju i proizvode kroz interakciju ljudi.

...(k)iber-prostor je depo kolektivnog kulturnog pamće-

nja – on je popularna kultura, on je naracija njenih žite-

lja koja nas podseća ko smo, on je život življen i obnav-

ljan u pikselovima i virtuelnim tekstovima. On je svet i

profan, prostor za rad i razonodu, bojno polje i nirvana,

stvaran i virtuelan, ontološki i fenomenološki. Kiber-

prostor je arena moći; korisnici kompjuterske komu-

nikacije svaki dan delaju na pretpostavci da se tiranija

geografije može prevazići u kiber-prostoru. On je manji,

10 „Kiber-prostor“ ili „sajberspejs“ (eng. cyberspace) predstavlja alter-

nativnu prostornu, mentalnu dimenziju egzistencije, simuliranu re-

alnost koja je nastala kao posledica interfejsa čoveka i kompjutera

(Džouns 2001, 363). Termin sajberspejs je skovao pisac naučne fanta-

stike Vilijem Gibson. Pojam je razrađen u romanu Neuromant (eng.

Neuromanser) koji je objavljen 1984. godine. Sajberspejs je opisan

kao „jednoglasna/dogovorna halucinacija koju svakodnevno doživ-

ljava milijardu operatera u svakoj naciji, od strane dece koja se uče

matematičkim konceptima. Grafički prikaz podataka apstrahovanih

iz svakog računara u ljudskom sistemu. Nezamisliva složenost...“ v.

https://www.historyofinformation.com/detail.php?id=983

20 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

prisniji i bezmalo verovatniji od javnosti, koja ne može

više da stane na jedan stadion. Kiber-prostor je, zapra-

vo, iznova osmišljena javna sfera društvene, političke,

ekonomske i kulturne interakcije (Fernbak 2001, 63).

Iako će kroz čitavu studiju o tome biti reči, nepotrebno je

dublje objašnjavati razloge zbog čega su sva ona „mesta“ (bila

oni „tajmlajnovi“11, „fidovi“12, blogovi13, diskusioni forumi14,

sintetički svetovi video igara) na kojima se srećemo, razgova-

ramo, družimo, razmenjujemo iskustva i savete, delimo hu-

morističke sadržaje, prenosimo savremene legende i putem

glasina upozoravamo na opasnosti, na kojima se zabavljamo

i igramo... jednako značajna kao i mesta susreta, rada, druže-

nja oflajn sveta. S tim u vezi, upravo mimetički mediji, pri-

menjeni u živopisnim kontekstima na različitim nivoima in-

dividualne i grupne komunikacije, pomažu da internet – iako

je skup mnoštva tekstova, veb-lokacija, perspektiva i iskusta-

va – pruži osećaj mesta (Milner 2016, 33). Ukratko, digital-

ni prostori interpersonalne onlajn komunikacije su mesta na

kojima stvaramo kulturu i svakodnevno živimo naše živote.

Internet je prostor društvenosti koja proizlazi iz kontinuira-

ne interakcije i interpersonalne komunikacije ljudi, odnosno

korisnika ili učesnika – kako se obično u interdisciplinarnim

studijama interneta/studijama digitalnog nazivaju pojedinci

koji učestvuju u onlajn komunikaciji.

11 U kontekstu društvenih medija „tajmlajn“ (eng. timeline – vremenski

tok) se odnosi na hronološki prikaz objava drugih korisnika i različi-

tih vrsta sistemskih obaveštenja na početnoj strani korisničkog profi-

la (Bošković 2021, 194).

12 Feed označava protok sadržaja (tekstova, slika, video klipova) koji se

prikazuje korisniku na društvenoj mreži. Na primer, fid na Fejsbuku

označava kontinuirano ažuriranje objava (statusa, fotografija, veb-

-linkova i dr. aktivnosti) drugih korisnika, odnosno Fejsbuk grupa i

stranica sa kojima je korisnik određenog Fejsbuk naloga povezan.

13 Blog predstavlja oblik veb-sadržaja koji može da postoji kao samostalni

veb-sajt ili kao deo neke druge veb-lokacije (Bošković 2021, 28).

14 U najkraćem internet forumi se mogu opisati kao „onlajn-platfor-

me koja okupljaju korisnike zainteresovane za diskusije na određene

teme“ (Bošković 2021, 90). O etnografskom istraživanju forumskih

onlajn zajednica v. Đorđević 2005; Baym 2010.

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 21

Iako su ljudi počeli da se povezuju putem interne-

ta i obrazuju manje-više stabilne onlajn grupe još od ranih

dana „mejling-lista“15, tematskih Usenet foruma16 i internet

čet protokola (IRC-a17), daljim razvojem digitalnih medija

olakšano je stvaranje i uspostavljanje zajednica na mreži uz

nebrojene mogućnosti za umrežavanje i udruživanje pojedi-

naca. Tehnološki razvoj značio je da internet sve više i više

biva ugrađen u različite aspekte svakodnevnog života – upo-

treba mobilnih uređaja (tableta i pametnih telefona) dovela

je do toga da se internet danas može koristiti na više loka-

cija i u pokretu, dok nam društvene mreže omogućavaju da

se povežemo i ostanemo u kontaktu sa postojećim mrežama

društvenih kontakata, mešajući naše onlajn i oflajn živote i

iskustva u jednu nerazdvojnu mrežu odnosa (Hine 2017, 25).

Takođe, u odnosu na promene mogućih načina preno-

šenja folklora u prošlosti koje su bile uslovljene dostupnošću

telefonskih aparata i fotokopir mašina, prema Sajmonu Bro-

neru, internet je, mnogo više nego drugi mediji, pomešao (i

doveo u pitanje) brojne kulturne opozicije (kao što su pri-

rodno: veštačko, javno: privatno, analogno: digitalno, grupa:

mreža, relaciono: analitičko, a posebno narodno: zvanično),

što je posebno vidljivo u onome što Broner naziva „trans-

gresivnom folk mrežom“ – internet je prema ovom autoru s

15 „Mejling liste“ su danas izgubile popularnost i nisu u široj upotrebi.

Ove liste činile su grupe ljudi sa zajedničkim interesovanjima koji su

razmenjivali poruke imejlom, a osnovna namena mejling lista bila je

da obaveštavaju ili da omogućavaju članovima grupe da razmenju-

ju mišljenja o određenim pitanjima, podatke i savete (Džouns 2001,

364–365).

16 „Juznet“ je diskusioni sistem razvijen 1979. godine kojem je bilo

moguće pristupiti putem kompjutera. Korisnici juzneta su mogli

da objavljuju i čitaju tekstualne poruke u jednoj ili više kategorija,

takozvanih „njuzgrupa“. Prva onlajn juznet diskusija vezana za mu-

zički kanal MTV započeta je početkom 1982. godine. Juznet, odno-

sno njuzgrupe, predstavlja preteču današnjih diskusionih foruma. v.

https://www.usenet.org/en/about

17 IRC (eng. Internet Relay Chat) je mreža koja pomoću odgovarajućeg

softera i pristupa internetu omogućava komuniciranje na internetu

u realnom vremenu i diskusije uživo između većeg broja korisnika

(Džouns 2001, 364).

22 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

jedne strane postao „suštinska i nezaobilazna alatka svakod-

nevnog života“, a s druge strane doživljen je i kao „posebna

lokacija ili mesto na kojem se folk tradicije rađaju i konstitui-

šu“ (Bronner 2009, 22).

Iako je današnjim generacijama, takozvanim digitalnim

nativcima18, digitalna kultura jedno sasvim prirodno i po-

drazumevajuće okruženje – to je uostalom kultura u kojoj su

rođeni i koja karakteriše njihovu svakodnevicu – ipak je, pre

diskusije o specifičnim karakteristikama savremene folklorne

komunikacije u digitalnom okruženju putem kreiranja, re-

kreiranja i razmene internet mimova, neophodno u kratkim

crtama izneti osnovne odlike novi(ji)h medija i okosnice di-

gitalne kulture uopšte.

Konceptualizacija novine

u novi(ji)m medijima

Kako Vincent Miler napominje, sam termin „novi me-

diji“ je u određenom smislu zastareo – budući da se digitalni

mediji u obliku svetske mreže masovno koriste gotovo tri de-

cenije (Miller 2020, 18). Ipak, važno je potcrtati značaj ovog

zaokreta ka digitalnoj kulturi jer je, prema ovom autoru, per-

sonalni kompjuter prestao da bude tek puko oruđe i postao

svojevrsni „filter čitave kulture“:

Personalni kompjuter je, uz internet koji je postao re-

pozitorijum čitave kulture i kulturnih oblika, zamenio

bioskopsko platno, televiziju, izložbeni galerijski zid i

knjigu kao primarni interfejs medijatizovane kulture

(Miller 2020, 18).

Pre nego što se pređe na razmatranje jedinstvenih odli-

ka digitalne kulture, potrebno je odgovoriti na pitanje šta se

sve podrazumeva pod odrednicom novi mediji? Popularno

18 Termin „digitalni nativci“ uveo je Mark Prenski da bi označio one

generacije rođene u tzv. digitalno doba, pojedince koji su rasli i spo-

znavali svet oko sebe velikim delom kroz korišćenje informacionih

tehnologija. Oni su nativni govornici jezika kompjutera, video igara i

interneta (Prensky 2001).

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 23

shvatanje novih medija, piše Manovič (2015), izjednačava ih

sa korišćenjem kompjutera za distribuciju i prikazivanje mul-

timedijalnih sadržaja. S tim u vezi, kako objašnjava isti autor

(Manovič 2015, 61), tekstovi koji se dobijaju preko kompjute-

ra, kao što su veb-lokacije i elektronske knjige, smatraju se no-

vim medijima, kao i fotografije koje se nalaze na CD-ROM-u,

međutim, oni to nisu ukoliko su u pitanju štampani tekstovi

ili fotografije koje se nalaze u nekoj knjizi. Drugim rečima,

novi mediji predstavljaju „rezultat stapanja računarstva i me-

dijskih tehnologija“ (Manovič 2015, 62). Mi se danas, prema

Manoviču (2015, 61), nalazimo usred revolucije novih medija

i svedoci smo „pomaka celokupne kulture ka računarski po-

sredovanim oblicima proizvodnje, distribucije i komunikaci-

je“ (Manovič 2015, 61). Ta revolucija nalik je onoj iz XIV i

XIX veka, kada su štamparska presa i fotografija izvršile re-

volucionarni uticaj na razvoj savremene umetnosti i kulture:

Moglo bi se reći da je ova nova revolucija temeljnija od

prethodnih i da mi tek počinjemo da zapažamo njene

prve rezultate. Uvođenje štamparske prese dotaklo je

samo jedan stepen kulturnih komunikacija – distribu-

ciju medija. Na sličan način uvođenje fotografije uticalo

je samo na jedan vid kulturnih komunikacija – na ne-

pokretne slike. Nasuprot tome, računarska medijska re-

volucija utiče na sve stepene komunikacija, uključujući

akviziciju, manipulaciju, memorisanje i distribuciju; isto

tako, ona pogađa sve vrste medijuma – tekstove, nepo-

kretne slike, pokretne slike, zvuk i prostorne konstruk-

cije. (Manovič 2015, 62)

Manovič, čije je uticajno delo Jezik novih medija (2015)

predstavljalo teorijsko polazište mnogih kasnijih istraživanja

u okviru relativno mladog akademskog polja studija digital-

ne kulture, posebnu pažnju posvećuje razmatranju ključnih

posledica koje su dovele do tog novog položaja, oblika i funk-

cija medija u odnosu na raniji period. Zanemarujući, kako

sam kaže, opšta mesta kao što su interaktivnost i hipermediji,

on izdvaja pet ključnih principa novih medija. To su: nume-

rička predstava, modularnost, automatizacija, varijabilnost

24 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

i kulturno transkodiranje. Numeričko kodiranje i modular-

na organizacija predstavljaju osnovne materijalne principe

novih medija, dok automatizacija, varijabilnost i (kulturno)

transkodiranje imaju, prema njemu, dublje i dalekosežnije

posledice. Manovič (2015, 68), napominje da ne sledi svaki

predmet novih medija ove principe, niti smatra da oni pred-

stavljaju nekakve apsolutne zakonitosti, već ih sagledava kao

opšte tendencije u kulturi koja prolazi kroz proces informa-

tizacije, smatrajući da će one u budućnosti sve više i više do-

laziti do izražaja.

1. Numerička predstava. Prema ovom autoru, svi predme-

ti novih medija, bez obzira na to da li su oni izvorno

stvoreni na računaru ili su nastali konverzijom analo-

gnih medijskih izvora, sastavljeni su od digitalnih ko-

dova, i samim tim oni su numeričke predstave. To zna-

či da se ovi predmeti mogu opisati matematički, kao i

da se mogu obrađivati algoritmima. Jednom rečju, me-

dij se sada može programirati. To znači da primenom

odgovarajućeg algoritma, mi možemo manipulisati

nekom fotografijom, poboljšati joj kontrast, promeni-

ti njenu rezoluciju ili pak umetnuti u nju neke druge

nove sadržaje (Manovič 2015, 68–69).

2. Modularnost. Ovaj princip Manovič naziva „fraktal-

nom strukturom novih medija“. Prema njemu, pred-

meti novih medija uvek imaju istu modularnu struktu-

ru, i njihovi elementi, bilo da se radi о zvuku, slikama

ili oblicima, predstavljeni su kao diskretni odmerci

koji, iako mogu biti objedinjeni u druge, veće predme-

te, i dalje ostaju nezavisni. Svakom elementu predmeta

novih medija se može pristupiti nezavisno od drugih

„sve do nivoa najmanjih atoma – piksela, 3D tačkica

ili slova“. Kao objašnjenje principa modularnosti, autor

navodi svetsku mrežu koja se sastoji od niza veb-stra-

nica, a svaka od tih stranica sastoji od različitih medij-

skih elemenata (Manovič 2015, 71–72).

3. Automatizacija. Prva dva principa, numeričko kodira-

nje medija i modularna struktura medijskih predmeta,

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 25

prema Manoviču, omogućuju da se automatizuju mno-

ge operacije u procesu stvaranja, manipulacije i pristupa

novim medijima. Jednom rečju, „automatizacija podra-

zumeva da se iz stvaralačkog procesa delimično može

isključiti ljudska namera“ (Manovič 2015, 73).

4. Varijabi l n ost. Kako zapaža Manovič, predmeti no-

vih medija mogu postojati u različitim, beskrajnim

verzijama. Oni nisu zauvek utvrđeni i nepromenljivi.

Varijabilnost, prema ovom autoru, predstavlja posle-

dicu principa numeričkog kodiranja medija i njihove

modularne strukture. Kako objašnjava Manovič, stari

mediji podrazumevali su čoveka stvaraoca koji je ruč-

no sastavljao tekstualne, vizuelne ili zvučne elemen-

te u određenu kompoziciju ili sekvencu. Potom je ta

sekvenca pohranjivana u nekom materijalu sa zauvek

utvrđenim redosledom. Od predmeta starih medija

mogle su da se izrađuju brojne kopije, koje su prate-

ći logiku industrijskog društva, bile identične. Umesto

identičnih kopija, novi mediji omogućavaju stvaranje

brojnih različitih verzija koje delimično automatski

sklapa računar. Prema Manoviču, jednostavne slučaje-

ve principa varijabilnosti čine grananje, interaktivnost

i hipermediji, jer korisnici imaju aktivnu ulogu odre-

đujući poredak po kome će se pristupiti već proizve-

denim elementima. Interaktivnost u grananju, to jest

odabir linkova u meniju veb-stranice, jeste najjedno-

stavniji primer interaktivnosti. Autor napominje da

su mogući i složeniji pristupi u kojima se i elementi i

struktura predmeta menjaju ili proizvode u trenutku

kao odgovor na korisnikovu interakciju s programom.

Takvu primenu ovog principa Manovič označava kao

„otvorenu interaktivnost“ koja se razlikuje od „zatvo-

rene interaktivnosti“ koja se zasniva na korišćenju fik-

snih elementa, to jest nepromenljivih linkova u okviru

menija određene veb-stranice (Manovič 2015, 77–82).

5. Transkodiranje. Princip koji Manovič označava kao

kulturno transkodiranje je prema njemu suštinska po-

sledica povezivanja računara i medija, odnosno pre-

26 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

tvaranja medija u računarske podatke. Jednom rečju,

struktura računarski obrađenih medija sledi konvenci-

je računarskog organizovanja podataka. Kako napomi-

nje ovaj autor, u žargonu novih medija, „transkodirati“

znači prebaciti nešto u drugi format. To bi značilo da

računari u kulturi postepeno obavljaju slično transko-

diranje u odnosu na sve kulturne kategorije i koncepte

– „kulturne kategorije i koncepti zamenjeni su novim

značenjem, izvedenim iz računarske ontologije i epi-

stemologije“. Na kraju, ukoliko su novi mediji shvaćeni

kao digitalizovani stari mediji, odnosno kao analogni

mediji konvertovani u digitalnu predstavu, prema Ma-

noviču postavlja se pitanje kako im pristupiti i kako ih

razumeti. U kojoj meri je svrsishodno posmatrati ih u

odnosu na stare medije, to jest štampu, fotografiju ili

televiziju. Prema Manoviču, ono na šta treba obratiti

pažnju pri istraživanju jesu uslovi njihove distribucije,

prijema i načina korišćenja. Takođe, treba razmotriti

sličnosti i razlike materijalnih osobina svakog od me-

dija i ustanoviti kako to deluje na njihove estetske mo-

gućnosti (Manovič 2015, 87–89).

Američka teoretičarka studija komunikacije i folkloris-

tkinja19 Nensi Bejm (Baym 2010, 8–12) identifikovala je se-

dam ključnih koncepata koji razlikuju nove digitalne medije

od starih, elektronskih (brodkest) medija, ali i od komunika-

cije licem-u-lice. To su:

1. Interaktivnost – mediji se mogu razlikovati prema tome

koliko su interaktivni, na primer, načini komunikacije

19 Iako nema formalno folklorističko obrazovanje, Nensi Bejm se među

prvima bavila istraživanjem onlajn zajednica i humora na internetu.

Da bi pokazala na koji način kompjuterski posredovana komunikaci-

ja podupire kolaborativnu proizvodnju kulture sprovela je etnograf-

sko istraživanje jedne njuznet grupe posvećene ljubiteljima sapunskih

opera. Kroz učešće u jednoj takvoj grupi ona je pokazala kako su hu-

mor i izvođenje humora umetnuti u deljeno znanje, kodove i emoci-

je koji determinišu značenje i označavaju prikladnost humorističkih

praksi i pripadnost grupi (Baym 1993).

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 27

putem interneta i mobilnih telefona variraju u stepenu

interaktivnosti koju omogućavaju korisnicima. S tim u

vezi, autorka predlaže da se u cilju boljeg razumeva-

nja interaktivnosti njena značenja razlože na socijal-

nu interaktivnost (socijalna interakcija između grupa

ili pojedinaca); tehničku interaktivnost (manipulacija

grafičkim korisničkim interfejsom) i tekstualnu inte-

raktivnost (kreativnu i interpretativnu interaktivnost

između korisnika i medijskih tekstova).

2. Temporalna struktura – mediji se razlikuju prema vre-

menu u kojem se odvija komunikacija. Sinhrona ko-

munikacija koja se odvija u realnom vremenu odnosi

se na razgovore licem-u-lice, putem telefonskih poziva

ili putem aplikacija za instant razmenu poruka. Asin-

hrona komunikacija, s druge strane, podrazumeva po-

stojanje vremenskog razmaka između poruka, kao što

je na primer slanje imejla ili ostavljanje glasovne poru-

ke na telefonskoj sekretarici. Jedna od najvećih prome-

na koja se dogodila sa pojavom digitalnih medija jeste

da se i asinhrona komunikacija rapidno ubrzala.

3. Socijalni nagoveštaji – personalni odnosi koje pojedinci

sklapaju i održavaju putem digitalnih medija izvedeni

su iz uglavnom oskudnih društvenih signala koji nude

više informacija o kontekstu, značenju poruka i identi-

tetu osoba koje učestvuju u interakciji. U komunikaciji

licem-u-lice ljudima je na raspolaganju širok spektar

komunikacijskih resursa – oni dele fizički kontekst i

u razgovoru mogu da koriste i verbalne i neverbalne

načine komunikacije kroz koje se prenosi značenje.

Kontekstualni, vizuelni i auditivni nagoveštaji značajni

su za interpretaciju primljenih poruka i stvaranje soci-

jalnog konteksta unutar kojeg poruke zadobijaju zna-

čenje. Ipak, iako društveni mediji omogućavaju manje

socijalnih nagoveštaja – nedostatak fizičkog konteksta

ne znači da pojedincima koji učestvuju u interakciji

nedostaje deljeni kontekst – članovi onlajn grupa često

razvijaju snažne socijalne veze.

28 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

4. Skladištenje – sadržaji digitalnih medija se mogu čuva-

ti na za to predviđenim uređajima, veb-stranicama ili

drugim načinima skladištenja.

5. Replikabilost – skladištenje i čuvanje digitalnih sadržaja

omogućava njihovo kasnije ponovno distribuiranje ili

obrađivanje i dorađivanje.

6. Doseg – mediji se razlikuju u dometu, to jest u veličini

njihove publike (broj ljudi do kojih će određena poru-

ka dopreti). S tim u vezi, digitalni mediji, pored toga

što omogućavaju brzo slanje, skladištenje i redistribu-

ciju poruka, mogu dopreti mnogo dalje i mnogo šire

od bilo kog medija u istoriji.

7. Mobilnost – mediji se razlikuju u tome u kojoj meri su

prenosivi – da li omogućavaju slanje i primanje poruka

bez obzira na geografsku lokaciju.

Snježana Milivojević (2017) smatra da kada govorimo o

novim medijima nije reč samo o tehnološkoj, nego i o kon-

ceptualnoj promeni. U pitanju je novo shvatanje medija za

čije razumevanje su nam doslovno potrebne nove reči. Prema

ovoj autorki, osnovna odlika novih medija je konvergentnost,

odnosno mogućnost prevodivosti medija jednih u druge što

znači da je u tehnološkom smislu omogućena međusobna

prenosivost sadržaja koji se može plasirati svim medijima

(Milivojević 2017, 163). Kao drugu odliku, koju stari medi-

ji nisu imali, Milivojevićeva navodi instantnost, to jest isto-

vremenost – „istovremeno možemo da formulišemo i delimo

poruke ne kao u klasičnim medijima, jedan sa mnogima,

nego mnogi sa mnogima i da to radimo istovremeno dok

se događaji odvijaju“ (Milivojević 2017, 164). Treću odliku

novih medija predstavlja mobilnost jer su danas informaci-

je i zabavni sadržaji dostupni preko mobilnih platformi, a to

znači, prema rečima pomenute autorke – „tamo gde smo mi

počinje komunikacioni tok“ (Milivojević 2017, 165).

Mark Djuz digitalnu kulturu definiše kao „kulturu koja

proizlazi iz prakse i komunikativnih činova na mreži i van

mreže, koji oblikuju i bivaju oblikovani od strane artefakta,

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 29

aranžmana i aktivnosti u ’novim’ i ’starim’ medijima, čija ra-

zlika postaje suvišna budući da svi mediji konvergiraju u ce-

lokupan dizajn računara“ (Deuze 2006, 66–67).

Kao jedna od izrazito svrsishodnih definicija novih me-

dija, kada je u pitanju istraživanje aktivističkih medijskih

praksi, navodi se sledeća definicija:

Novi mediji su informacione i komunikacione tehnolo-

gije, kao i njihovi društveni konteksti, koji obuhvataju

tri glavne komponente:

(1) materijalne artefakte ili uređaje koji omogućavaju i

proširuju sposobnosti ljudi da komuniciraju i dele

značenje;

(2) komunikacione aktivnosti ili prakse kojima se ljudi

bave dok razvijaju i koriste te uređaje; i

(3) veći društveni aranžmani i organizacioni oblici koje

ljudi stvaraju i grade oko artefakata i praksi (Lie-

vrouw 2011, 7)

Ova definicija nameće se kao posebno korisna za in-

terpretaciju internet mimova prevashodno zbog stavljanja

naglaska na posmatranje digitalnih sadržaja kao kulturnih

artefakata koji prenose značenje, a koje su pojedinci stvorili

i dalje transformisali kroz zajedničke folklorne prakse ute-

meljene na kolektivnom, društvenom angažovanju. Rečeno,

naravno, ne znači da su svi internet mimovi nužno angažova-

ni u aktivističkom smislu niti kritički usmereni – najveći deo

amaterske mim produkcije čine zabavni i duhoviti sadržaji,

već da se podvlači dejstvenost u njihovom (re)kreiranju, kao i

važnost kolektivnog utemeljenja i oslonjenost na deljene kul-

turne koncepte kako pri stvaranju i dorađivanju, tako i pri

čitanju, odnosno razumevanju.

Mark Djuz (Deuze 2006) smatra da tri međusobno kon-

stitutivna koncepta čine gradivne blokove digitalne kulture.

Tri glavne komponente digitalne kulture, prema ovom au-

toru, koje treba posmatrati kao međusobno prožimajuće su:

participacija, remedijacija i brikolaž. Remedijacija je sadržana

30 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

u remiksu starih i novih medija, brikolaž predstavlja visoko

personalizovanu kontinuiranu (de)montažu i ponovno sastav-

ljanje elemenata medijatizovane stvarnosti, dok je participaci-

ja, u smislu aktivnog učešća i interakcije, nužna za održavanje

ljudske dejstvenosti u kontekstu novih medija. Kako ovaj au-

tor napominje, svaki od navedenih elemenata može da pred-

stavlja i otelotvorenje sopstvene kontradikcije: participacija i

isključenost, remedijacija i tradicija, brikoliranje i originalnost

– međutim, kako Djuz ističe, navedeno ne treba shvatiti kao

dihotomije, već ih treba posmatrati kao dve strane kontinuu-

ma, kao međusobno konstitutivne delove celine.

Pored toga što nastoje da uspostave razliku u odnosu

na starije medije, odlika novih medija jeste istovremena re-

produkcija starih medija – s tim što se ona odvija na odgo-

varajući način – izmene i dorađivanja do tada dominantnog

načina razumevanja vrše se u cilju poređenja ili subverziv-

nog izazivanja. Subverzija institucionalizovanog medijskog

pristupa vestima oslanja se na dugu tradiciju alternativnih

medija, kao i na građanske medije, dijalog i samoosnaživa-

nje unutar određenih zajednica (Deuze 2006, 69). Tradicija je

protivna remedijaciji u smislu opaženog osećaja sigurnosti u

jednoobraznosti, sličnosti, rutina i organizacionih obrazaca.

Kako Djuz ističe, praksa brikoliranja je ono što čini ključnu

razliku između digitalne medijske produkcije i potrošnje u

odnosu na raniju štampanu i vizuelnu kulturu. Kao što je

poznato i kako će o tome biti više reči na narednim strani-

cama – pojmom brikoliranja francuski strukturalni antropo-

log Klod Levi Stros nastojao je da objasni osobenosti mitske

misli. Teoretičari iz polja studija medija i komunikacije preu-

zeli su ovaj pojam da bi opisali prakse i ideje pozajmljivanja,

hibridnosti, mešanja i plagijarizma (Hartley 2002 u Deuze

2006). S tim u vezi, većina teoretičara termin koristi kada

referiše na remiks, rekonstrukciju i ponovnu upotrebu pret-

hodno nepovezanih artefakata, radnji, ideja, znakova, simbo-

la i stilova u cilju stvaranja novih uvida ili značenja. Kao što

je već pomenuto – nijedna verzija ne smatra se konačnom,

sve može zauvek biti „u izradi“. Medijski brikolaž, kako ističe

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 31

Djuz (Deuze 2006, 71), ujedno se sastoji od nove upotrebne

vrednosti starog i njegovom preoblikovanju pri korišćenju i

stvaranju novog. U tom smislu, digitalna kultura predstavlja

samoodrživi fenomen.

Participativna kultura, kreativno amatersko

stvaralaštvo i fenomen deljenja

Internet mimovi su „digitalni artefakti participativne

digitalne kulture“ (Wiggins and Bowers 2014), i stoga, kako

brojni autori ističu, aktivno učešće predstavlja ključnu odliku

stvaranja i deljenja mimova. Prema Rajanu Milneru (Milner

2016) mimetički mediji su skup tekstova koji su kolektivno

stvoreni, prenošeni i transformisani od strane nebrojenih

učesnika. S tim u vezi, jedan od ključnih pojmova za razume-

vanje stvaranja, deljenja i kasnije modifikacije internet mi-

mova, jeste ideja participacije, odnosno pojam participativ-

ne kulture. Američki teoretičar medija i komunikacije Henri

Dženkins je sa saradnicima (Jenkins et al. 2009) participativ-

nu kulturu definisao kao:

(k)ulturu sa relativno niskim barijerama ka umetnič-

kim ekspresijama i građanskom angažmanu, snažnom

podrškom za stvaranje i deljenje dela, i jednim tipom

neformalnog mentorstva putem kojeg iskusni učesnici

prenose znanje neiskusnim učesnicima ili novajlijama.

Članovi participativne kulture veruju da njihovi dopri-

nosi znače i osećaju jednu vrstu društvene povezanosti

jedni sa drugima, takođe, članovima je važno šta drugi

misle o tome što su stvorili (Jenkins et al. 2009, xi).

Participacija, prema Djuzu (Deuze 2006, 67–68), jeste

definišući princip digitalne kulture i ogleda se u stanovištu

da apsolutno svako može uzeti učešće u objavljivanju digital-

nih medijskih sadržaja. Ideja participacije svoje korene ima

u tzv. „uradi sam kulturi“ (DIY20) tokom devedesetih godina

20 Skraćenica za Do it yourself, koja označava, to jest koja se može odno-

siti na različite uradi sam prakse

32 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

prošlog veka i predstavlja svojevrsno „DIY građanstvo koje je

u suprotnosti sa modelom kulturnog građanstva ere masov-

nih medija i obuhvata ideje uzajamnosti, solidarnosti, inte-

raktivnosti i slobodnog mišljenja“ (Hartley 1999 prema De-

uze 2006, 68). Uz ideju participacije neraskidivo je povezana

ideja onlajn interaktivnosti i aktivnog kreativnog amaterskog

stvaranja. Dva najučestalija termina kojima se ove prakse

označavaju su „prozumiranje“ (eng. prosumption) i „prorišće-

nje“ (eng. produsage) iako se u literaturi koriste i drugi srodni

pojmovi kao što su kraft potrošnja, ko-kreacija, produktivna

potrošnja, proizvodnja zasnovana na ideji komonsa itd. (v.

Ritzer 2014). Kovanicu prozumiranje predložio je futurolog

Alfin Tofler da označi „proizvodno konzumiranje – međupo-

vezani proces proizvodnje i potrošnje“ (Ritzer 2014). Drugi

termin, prorišćenje skovao je Aksel Bruns i znači „proizvod-

no korišćenje“. Prorišćenje se zasniva na sledećim obeležjima

– otvorenoj participaciji i evaluaciji koju vrši grupa (što znači

da svako može da učestvuje u stvaranju a individualne dopri-

nose procenjuje kolektiv); fluidna hijerarhija koja je zasno-

vana na ad hoc meritokratiji (zalaganje i kvalitet doprinosa

obezbeđuje status u kolektivu); ideja o nezavršenosti artefa-

kata i shvatanje da je stvaranje jedan kontinuirani proces (to

znači da su stvoreni proizvodi uvek podložni daljim modifi-

kacijama) i stanovište da ovi proizvodi predstavljaju zajednič-

ko vlasništvo, to jest da su vlasništvo kolektiva.21 Ipak, kako

pojedini autori smatraju na osnovu etnografskih terenskih

uvida, ideja o aktivnoj i interaktivnoj onlajn publici oličena u

fenomenu prorišćenja je praktično besmislena izvan kontek-

sta razvijenih zapadnih zemalja (Bird 2011, 509).

Gledište da artefakti proizvodnog korišćenja u suštini

nikada nisu završeni u kontekstu internet mimova znači da

kontinuirana dalja modifikacija obezbeđuje trajanje njihovog

prenošenja, to jest difuziju u vremenu. Šifmenova napominje

da opažena nedovršenost određenih medijskih sadržaja služi

kao tekstualni mamac za dalji dijalog budući da je logika sa-

vremene participativne kulture zasnovana na aktivnom učešću

21 Više o konceptu „prozumacije“ u https://produsage.org/node/11

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 33

korisnika (Shifman 2014, 86). Na taj način nezavršeni, neispo-

lirani, amaterski sadržaji pozivaju druge učesnike da popune

praznine, upute na zagonetke ili ismevaju njihove kreatore

(Shifman 2014, 88). Vrednost participacije prema Djuzu (Deu-

ze 2006, 68) ogleda se upravo u tome, u kolektivnoj amaterskoj

proizvodnji značenja do koje dolazi interakcijom i pregnućem

učesnika, što dalje upućuje na sveprisutnu retoriku deljenja u

okruženju novih medija, tačnije društvenih mreža.

Kako piše Francisko Jus (Francisco Yus), pošto su tzv.

šerovanje22, odnosno deljenje i participativna kultura postali

ključni pojmovi današnje konceptualizacije veb 2.0, komuni-

kacija putem internet mimova ne podrazumeva samo preno-

šenje informacija drugim korisnicima, nego je blisko poveza-

na i sa društvenim fenomenom deljenja:

Proslediti mim (to jest podeliti ga sa prijateljima, zajed-

nicama ili poznanicima) znači očekivanje da će prima-

lac pomisliti da je primljeni mim vredan dalje obrade

– najverovatnije kroz dodavanje humorističkih efekata i

drugih elemenata koji upućuju na pripadanje određenoj

grupi, a sve to zajedno će nadoknaditi potencijalni men-

talni napor uključen u tumačenje mima. (Yus 2018, 123)

Dakle, deljenje ne predstavlja samo jednostavni klik mi-

šem na dugme kojim će se izvršiti zadata radnja prosleđiva-

nja već pre svega čin društvenosti. Nikolas Džon (John 2016)

smatra da deljenje predstavlja ključnu reč digitalnog doba –

deljenje je konstitutivna aktivnost onoga što nazivamo veb

2.0, to jest interaktivnog korisnički generisanog interneta:

To je ono šta radimo na sajtovima društvenih mreža; to

je ime dato činu distribucije podataka (fotografija, linko-

va, video snimaka, objava na Tviteru itd.) kroz elektron-

ske mreže; to je ono što radimo kada ostavljamo recen-

22 „Šerovanje“ kao glagol kojim se upućuje na razmenu sadržaja ustali-

lo se i u srpskom jeziku. Prema Rečniku novih reči u srpskom jeziku

šerovanje označava deljenje nekog sadržaja (teksta, fotografije, video-

zapisa, zvučnog zapisa) na društvenim mrežama s drugim korisnici-

ma (Otašević, Nikolić i Đorđević 2022, 265).

34 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ziju proizvoda na Amazonu („Podelite svoje misli“, traži

od nas sajt) ili kada postavljamo film na Jutjub; to je čin

ažuriranja našeg statusa na Fejsbuku ili prijavljivanje na

’Swarm’23; sve ovo, i još mnogo toga, potpada pod izu-

zetno širok kišobran deljenja. (John 2016, 270–271)

Na osnovu praćenja razvoja fenomena deljenja u okvi-

ru internet kulture, Džon je zaključio da je ranih dvehilja-

ditih godina, kada podelimo nešto na društvenim mrežama,

predmet deljenja bio jasno definisan: postojali su pozivi za

deljenje veb-linkova, fotografije i slično. Od 2007. godine,

međutim, na početnim stranicama društvenih mreža pozivi

za deljenje bili su umnogome nejasniji jer su obuhvatali ap-

straktne kategorije poput „života“ i „istinske ličnosti“. Potom

je, u drugoj polovini 2010. godine deljenje postalo reč kojom

se opisivala participacija u društvenim mrežama, dok je isto-

vremeno većina sajtova umesto reči ažuriranje, slanje ili obja-

va počela da koristi reč podeliti (John 2016, 271).

Značaj vizuelnog u digitalnoj komunikaciji

Pored navedenih definišućih aspekata digitalne kulture i

novi(ji)h medija, pri razmatranju obeležja savremene folklor-

ne komunikacije u digitalnom okruženju, svakako treba na-

vesti i krucijalan značaj vizuelnog. Razvoj novijih tehnologija

omogućio je sveprisutnost vizuelnog u svakodnevnim prak-

sama i sadržajima socijalnih medija što predstavlja važan,

ako ne i najvažniji aspekt onlajn komunikacije (Highfield

and Leaver 2016, 49). Kako napominje američki folklorista

Simon Broner (Simon Bronner) „ključna karakteristika inter-

neta koja ga razlikuje od razgovora licem-u-lice jeste u kojoj

meri je vizuelan“ (Bronner 2009, 29). Može se reći da u okru-

ženju novih medija vizuelna komunikacija ima primat nad

verbalnom komunikacijom (Dynel 2016, 660). Danijel Miler

(Daniel Miller), jedan od pionira digitalne antropologije i et-

23 Foursquare Swarn je mobilna aplikacija koja služi za prijavljivanje,

odnosno obeležavanje lokacija, to jest mesta koja su korisnici posetili.

II Odlike digitalne kulture i novi(jih) medija 35

nografskog istraživanja interneta uopšte i rukovodilac jednog

od najopsežnijih antropoloških istraživanja društvenih mreža

širom sveta24, takođe smatra da su društveni mediji značaj-

no uticali na to da sama komunikacija postane vizuelnija, u

smislu da je sada gotovo moguće voditi razgovor objavom ili

deljenjem vizuelnih sadržaja, jednom rečju vizuelna komuni-

kacija postaje važna dopuna usmenoj i tekstualnoj komuni-

kaciji (Miller et al. 2016, 177, 180). Takođe, vizuelne objave

na mrežama pokazuju da ljudi koriste društvene medije da

osmisle svet oko sebe, društvene norme i razumevanje tradi-

cije, zbog čega je, prema Mileru i saradnicima, razumevanje

preciznog konteksta od suštinskog značaja (Miller et al. 2016,

178). Na kraju, još jedan važan rezultat toga što je onlajn ko-

munikacija postala više vizuelna jeste to da je takav vid ko-

munikacije pristupačniji onima sa nižim nivoom pismenosti

koji su samim tim podstaknuti da budu digitalno aktivniji:

(k)roz deljenje internet mimova, slika i video klipova

oni i time mogu da izraze sopstvena mišljenja, vrednosti

i ukus. Mimovi stoga postaju još više značajni kao način

izražavanja za one pojedince koji su slabije obrazovani

ili za one koji imaju nisko samopouzdanje te samim tim

i problem izražavanja u javnom prostoru. (Miller et al.

2016, 170)

Kao što će biti opširnije objašnjeno u poglavlju koje se

tiče protestnog digitalnog folklora, vizuelno predstavlja va-

žan element umreženog aktivizma ispoljenog kroz stvaranje

i deljenje mimova i drugih digitalnih materijala. Korisni-

ci društvenih medija neretko koriste vizuelne sadržaje kao

„afektivna oruđa solidarnosti“, a slike u određenim okolno-

stima, odnosno u zavisnosti od konteksta, mogu da imaju

znatnu društvenu i političku moć:

24 U okviru globalnog antropološkog istraživačkog projekta Zašto

objavljujemo (eng. Why We Post) koji je pokrenut 2012. godine, to-

kom 15 meseci devet antropologa istraživalo je upotrebu i posledice

društvenih mreža u Čileu, Brazilu, Trinidadu, Engleskoj, Italiji, Tur-

skoj, Indiji i Kini. Više o projektu na https://www.ucl.ac.uk/why-we-

post/why-we-post

36 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Vizuelni sadržaji na društvenim medijima nisu nužno

samo skup selfija, food porn-a, mimova i gifova, koji se

mogu tumačiti kao narcizam, neozbiljnost, površnost,

nasuprot tome vizuelni sadržaji socijalnih medija mogu

da izraze ili naglase emocije, političke stavove, reakci-

je, ključne informacije i druge važne aspekte (Highfield

and Leaver 2016, 48).

Ipak treba imati da umu da je vizuelno oduvek činilo va-

žan element političkog i kritičkog angažmana, te da u tom

smislu centralno mesto koje vizuelno zauzima u svakodnev-

nom umreženom životu svih nas i praksama društvenih mre-

ža nije nekakav istorijski izuzetak. Naime, kako piše Rajan

Milner (2016, 50) korišćenje slika za javno komentarisanje

ili javne razgovore ima dugu istoriju – karikatura se koristila

za ismevanje faraona u drevnom Egiptu, eksplicitni seksualni

grafiti nađeni su među ruševinama antičkog grada Pompeje,

u 3. veku na zidovima rimskih baraka mogli su se naći vizu-

elni uvredljivi prikazi kojima su se ismevali hrišćani. Vizuelni

zaokret, oličen u onome što bi se moglo nazvati „mimifika-

cijom politike“ (kulturni sadržaji vizuelnih medija kao što su

gifovi, mimovi i drugi oblici koji mogu biti digitalno podelje-

ni) usmerava pažnju kako na afektivnu dinamiku i dimenziju

politike, tako i na svakodnevnu prirodu digitalno posredova-

nog političkog angažmana (Dean 2019).

Razvoj i sve veća dostupnost digitalnih tehnologija ne-

sumnjivo je, dakle, na različite načine u manjoj ili u većoj

meri (pre)oblikovala svakodnevni, lični, društveni i politički

život svih nas. Taj uticaj je neosporan u načinu kako se sme-

jemo, razgovaramo, izražavamo socijalnu ili političku kritiku,

svađamo ili družimo. Kao artefakti digitalne kulture internet

mimovi su u tom smislu istinski jezik novih medija u čijem

se stvaranju reflektuju sve pobrojane promene i novine, ali

koji isto tako oblikuje naše svakodnevne razgovore i kulturne

prakse.

III

IDEJNA I TERMINOLOŠKA

ISHODIŠTA INTERNET MIMOVA

Ričard Dokins i razvoj mimetike

Pre nego što se pristupi razmatranju specifičnih odlika

internet mimova kao jednih od ključnih obeležja savremene

digitalne kulture, potrebno je u kratkim crtama ukazati na

razliku između prvobitne konceptualizacije mimova i njiho-

vog značenja danas.

Upotreba termina mim (eng. meme) vezuje se za bri-

tanskog biologa i pisca naučno-popularnih knjiga Ričarda

Dokinsa. Dokins, koji je termin mim skovao 1976. godine u

delu „Sebični gen“, smatrao je da su mimovi „jedinice kulture

analogne genima“, odnosno, „jedinice oponašanja“ (Dawkins

2007). Reč „mim“ potiče iz grčkog jezika i izvedena je iz reči

mimēma koja označava imitiranu stvar. Prema Dokinsu, pri-

meri mimova su „melodije, ideje, slogani, načini izrade grn-

čarije ili zidanje lukova“ i oni se „šire prelazom iz mozga u

mozak pomoću procesa koji se u opštem smislu može na-

zvati oponašanje“ (Dawkins 2007). Imitacija je, dakle, način

kojim se mimovi umnožavaju, ali kako napominje Dokins,

kao što ni svi geni koji su sposobni za razmnožavanje ne čine

to uspešno, tako su i neki mimovi uspešniji od drugih, od-

nosno, tu je na delu proces prirodne selekcije. Jednom rečju,

mimovi su umnoživači koji prolaze varijaciju, takmičenje i

selekciju. Prema njemu, da bi mimovi bili uspešni umnoži-

vači treba da poseduju tri odlike – dugovečnost, plodnost i

vernost kopiranja. Dokins posebno razmatra treću karakte-

38 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ristiku uspešnih mimova – istovetnost prilikom umnožava-

nja, ukazujući da nemaju svi mimovi visoku vernost kopije

jer se u prenosu, tj. procesu umnožavanja, poput igre gluvih

telefona oni iskrivljuju, menjaju i mešaju. Mimovi se prenose

u izmenjenom obliku i po tome se razlikuju od gena zbog

čega Dokins zaključuje da je prenošenje mimova podvrgnuto

neprestanoj mutaciji i mešanju (Dawkins 2007). Dokinsovo

delo predstavljalo je inspiraciju i temelj kasnijeg razvoja mi-

metike, teorijske i empirijske nauke posvećene proučavanju

umnožavanja, širenja i evolucije mimova devedesetih godina

prošlog veka. Prilikom opisivanja mimova u okviru mime-

tike koristili su se termini poput „jedinica“, „obrazac“, „ide-

ja“, „struktura“ i „skup“ (Knobel and Lankshear 2007, 201).

Prenošenje kulturnih odlika sagledavano je kroz analogiju sa

načinom širenja infektivnih bolesti – „(pre)nosilac određe-

ne ideje, ponašanja ili stava saopštava tu ideju drugoj osobi

koja samim tim postaje dalji prenosilac spreman da inficira

druge ljude“.25 Ukratko, kulturne odlike sagledane u ključu

mimetike predstavljaju svojevrsne „viruse uma“ i šire se iz

jednog mozga u drugi imitacijom ili putem komunikacije.

Jedna od najuticajnijih autorki iz polja mimetike, Suzan Ble-

kmor (Blackmore 1998), piše da su mimovi „samo one stvari

koje se mogu prenositi imitacijom“ smatrajući da su ljudska

bića jedinstvena ne zato što su posebno pametna, imaju veliki

mozak i poseduju jezik, već upravo zbog njihove sposobnosti

„ekstenzivne i generalizovane imitacije“. Prema njoj, imitaci-

ja je ta koja čini kulturu mogućom jer „samo imitacija rađa

nove umnoživače koji se šire iz jednog mozga u drugi ka ar-

tefaktima i ponovo ka mozgu“. U središtu „teorije“ mimetike

je, dakle, ideja zaraze budući da se uspešne kulturne odlike,

to jest mimovi, šire poput epidemije, inficirajući čitavu popu-

laciju čime na kraju postaju stabilnom komponentom, odno-

sno repertoarom date kulture.

25 Francis Heylighen and Klaas Chielens, Cultural Evolution and Meme-

tics, dostupno na http://pespmc1.vub.ac.be/Papers/Memetics-Sprin-

ger.pdf

III Idejna i terminološka ishodišta internet mimova 39

Kritika mimetičkog pristupa

Mimetička teorija, odnosno tumačenje prenošenja kulture

u evolucionističkom i darvinističkom ključu, od svog nastan-

ka do danas, pretrpela je brojne kritike. Adam Kuper, na pri-

mer, ističe da ukoliko bi mimovi zaista bili ono što bismo inače

prosto nazvali idejama (i možda tehnikama) u tom slučaju bi

svakako bilo očigledno da se ideje i tehnike nipošto ne mogu

posmatrati i tretirati kao nekakve izolovane i nezavisne odlike

(Kuper 2000, 187). Drugi antropolog koji je posvetio izvesnu

pažnju razmatranju zaostavštine Dokinsove mimetičke teori-

je je Moris Bloh. Bloh (Bloch 2000, 200–201) napominje da

kultura nije nekakav skup jedinica informacija odvojenih od

prakse, izolovanih tipova kodiranih informacija izvan druš-

tvenog života, niti se mimovi šire kao virus već se konstantno

stvaraju i transformišu u toku komunikacije – „proces njihove

reprodukcije nije u transmisiji između pasivnih receptora, kao

što je slučaj sa kompjuterskim virusima, već je aktivan psiho-

loški proces koji se događa u ljudima... koji se sastoji od razli-

čitih tipova deljenog znanja koji se ne mogu razumeti izvan

konteksta praksi života“. U kontekstu digitalne kulture, prema

Šifmenovoj (2013), četiri kritička stanovišta su izuzetno važna

kada govorimo o mimovima i mimetičkoj teoriji:

Prvo, dvosmislenost samog koncepta: postoji neslaganje

u vezi toga šta je tačno mim, što dalje dovodi do po-

teškoća u njegovom kvantifikovanju i merenju. Drugo,

analogija između prirode i kulture koja čini temelj mi-

metike kritikovana je kao redukcionistička, materijali-

stička, i neefikasna u opisivanju kompleksnih ponašanja

ljudi. Treće, stanovište da su mimovi plod svesne selek-

cije i mutacije izazvalo je žestoke debate o odnosu ljud-

ske dejstvenosti i mimetičke kontrole. Na kraju, prema

tvrdnjama pojedinih kritičara, mimetika ništa novo ne

doprinosi: ona ne nudi alatke ili uvide izvan onih koji

su razvijeni u tradicionalnim naučnim disciplinama kao

što su kulturna antropologija ili lingvistika (Shifman

2013, 364).

40 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Američki folklorista Eliot Oring (Oring 2014a; Oring

2014b), takođe je izrazio skepticizam u vezi toga da se pu-

tem teorije mimetike objašnjava prenošenje kulture. Ovaj

autor objašnjava da je u okviru studija folkloristike termin

mim upotrebljavan jednostavno upotrebe radi bez dubljih

teorijskih razmatranja, tako da koncept mimova na kraju

nije korišćen ni za analizu ni za objašnjenje ni za predviđa-

nje transmisije kulturnih pojava (Oring 2014a, 457). Oring

podseća da je pitanje načina prenošenja kulturnih elemena-

ta bilo ključno pitanje istorijsko-geografskog metoda: „nalik

epidemiološkom istraživanju uz rekonstrukciju prvobitne ‘ur’

forme koja je u određenom smislu jednaka identifikovanju

nultog pacijenta u epidemiji“ (Oring 2014a, 469–470). Na

drugom mestu, Oring (2014b, 440) se pita da li je, ukoliko

se mimovi shvataju kao nekakva „srž priče“, koja uključuje

motive, zaplet i temu, zapravo reč o folklorističkom poima-

nju tipa, odnosno vrste? Na to pitanje je prema njemu ne-

ophodno odgovoriti da bi se uopšte razumelo koji elementi

kulturnih odlika se „takmičarski odabiraju“ i dalje prenose.

Za kulturnu transmisiju, kako zaključuje ovaj autor, imitaci-

ja nije uopšte od značaja jer elementi kulture ne sadrže sve

karakteristike drugih elemenata kulture koje pretpostavljeno

kopiraju. Oring kao primer navodi prenošenje narodnih pri-

ča koje ne zavise, kako Suzan Blekmor smatra, od kopiranja

od reči do reči, već se pre pamti šema priče uz pojedine ele-

mente njenog izvornog sadržaja koji se u procesu prenošenja

koriste da bi se rekreirala druga priča. Naime, u ponovnom

pričanju priče, pripovedači mogu (namerno ili slučajno)

kombinovati elemente motiva i zapleta jedne priče s elemen-

tima motiva i zapleta neke druge priče koju su nekad ranije

čuli, menjajući okruženje ili likove i naglašavajući drugačije

teme (Oring 2014b, 441). Prema ovom autoru, osnovni pro-

blem mimetike je u tome što, s jedne strane, predlaže novi

vokabular za opisivanje razmene ideja i informacija, iako se

ti procesi mogu opisati i bez korišćenja pomodnih i analitički

neplodotvornih termina, dok s druge strane, mimetika samo

III Idejna i terminološka ishodišta internet mimova 41

tvrdi ali ne pokazuje i ne dokazuje na koji način je prirodna

selekcija zapravo operativna u razmatranju evolucije kulture

(Oring 2014a, 477). Prema tome, teorija mimetike ne može

ništa novo i revolucionarno doprineti folklorističkim istraži-

vanjima, osim puke konstatacije, zapravo jednog opšteg me-

sta, da su elementi kulture u neprestanom procesu transmisi-

je. Mimetika, kako zapaža Oring (2014b, 447), nije kadra da

objasni „gde leži zaraznost zarazne melodije“:

Na to pitanje odgovor imaju folkloristi, antropolozi, so-

ciolozi ili psiholozi. Oni istražuju ideje, registruju vari-

jacije, proučavaju njihovo okruženje i prate njihovo kre-

tanje, nudeći objašnjenja koja se tiču distribucije, moći i

uticaja tih ideja. Mimetika je do danas samo identifiko-

vala neke očigledne mehanizme koji olakšavaju širenje

ideja. Međutim, ona nije uspela da identifikuje kvalite-

te koji čine određene ideje pogodnim za dalje širenje.

Zbog toga, dok mimetika to ne učini, njen naučni do-

met biće sumnjive vrednosti.

Jednom rečju, mimetika ne nudi nova razumevanja kul-

turnih fenomena niti objašnjenja izvan problematičnog okvi-

ra izjednačavanja gena i mimova (Oring 2014b, 449). Osim

u smislu terminološke upotrebe Dokinsove kovanice mim,

mimetika za razmatranje internet mimova danas dakle nema

preveliki značaj i u brojnim savremenim istraživanjima, uz

svega nekoliko izuzetaka (v. Castaño Díaz 2013), hipoteze

mimetičke teorije su većinom osporene, ako su uopšte izvan

terminološkog ishodišta i uzimane u razmatranje (v. Shifman

2014; Milner 2016; Denisova 2019; Wiggins 2019). Naravno,

neosporno je da neke „osobenosti“ preuzete iz mimetike za-

ista karakterišu internet mimove, kao što je prosta činjenica

da su u pitanju viralni sadržaji koji se brzo i masovno šire

kopiranjem i naknadnim dorađivanjem. S tim u vezi, Limor

Šifmen (Shifman 2014, 23) smatra da su tri karakteristike koje

su pripisivane mimovima – mikro-makro prenošenje, repro-

dukcija i kopiranje kroz imitaciju i selektivno takmičenje,

snažno manifestovane u digitalnom okruženju. Šifmenova

42 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

tvrdi da su u poslednjih nekoliko godina, prakse deljenja,

imitacije i remiksovanja postale visoko vrednovane uzdanice

participativne kulture i znanje koje se očekuje od digitalno

pismenog korisnika interneta (Shifman 2014, 23). Prema mi-

šljenju teoretičara digitalnih medija i samozvanog antropo-

loga digitalnog okruženja Gabrijela de Sete, pažnja koju su

istraživači iz polja studija komunikacija i medija usmerili

na funkcionalnu ulogu digitalnog folklora u kombinaciji s

popularnošću termina mim među korisnicima interneta je

potaknula „usvajanje mimetike kao heurističkog oruđa za

proučavanje načina na koji šale i humor kruže kroz onlajn

interakcije“ (De Seta 2020, 180). S tim u vezi, pristup digi-

talnom folkloru iz perspektive mimetike tumači digitalni fol-

klor kao kolekciju uspešnih replikacija, jedinica sadržaja koje

se šire među lokalnom ili globalnom populacijom stvarajući

zajednicu i njenu kulturu (De Seta 2020, 180). Ipak, kao što

je pomenuto, mimetičkom pristupu u savremenim istraživa-

njima posebno se zamera biologističko sagledavanje mimova

kao virusa, i s tim u vezi „zanemarivanje ljudske dejstvenosti

u procesu difuzije mimova“ (Shifman 2014). Internet mimovi

nisu „jedinice kulturne transmisije“ koje se umnožavaju s na-

merom opstanka, niti se oni međusobno takmiče sa ciljem da

inficiraju umove pojedinaca, već se u savremenom shvatanju

mimovima istovremeno opisuje i žanr ali i aktivnost na druš-

tvenim mrežama (Wiggins and Bowers 2014). Kako zapaža

Kejt Miltner (2017, 414), uspeh internet mimova ne zasniva

se na takmičenju i principu prirodne selekcije – ljudi ne dele

mimove zbog toga što su mehanički primorani da prosleđu-

ju „kulturne replikatore“, već zbog toga što su na neki način

emotivno privučeni nekim aspektom predmeta medija u ko-

jem učestvuju. Takva konstatacija, naravno, nije ništa novo

jer će oni sadržaji koji izazivaju određene emocije kod publi-

ke uvek biti popularniji nego neki drugi (Oring 2014a, 471).

To gledište deli i Limor Šifmen (Shifman 2014, 66–73) koja

smatra da uspeh internet mimova, u smislu brzine njihovog

širenja i daljeg „razmnožavanja“, zavisi od nekoliko faktora,

III Idejna i terminološka ishodišta internet mimova 43

kao što su pozitivnost i humor, izazivanje emocija, ohrabri-

vanje participacije, jasnoća i jednostavnost sadržaja, prestiž

i pozicioniranje. Oni sadržaji koji su interesantni, smešni i

uopšte čine da se ljudi osećaju dobro, koji mogu da izazo-

vu emotivno uzbuđenje, imaće veći viralni i mimetički uspeh

nego oni koji su utemeljeni na negativnim emocijama i neza-

dovoljstvu. Ipak, smatram da to ne mora biti uvek slučaj jer

politički internet mimovi, kao što se da primetiti na osnovu

mimova o propustima u upravljanju krizom izazvanom ko-

ronavirusom (v. Banić Grubišić 2022), često nose ozlojeđene

poruke nezadovoljstva i besa, a opet jednako su viralni kao i

oni čisto duhoviti sadržaji. Pored toga, da bi jedan internet

mim bio uspešan potrebno je da bude jednostavan i većini

razumljiv, odnosno da može da se „dekodira sa lakoćom“

(Shifman 2014, 69). Takođe, brže će se deliti oni sadržaji koji

potiču iz poznatih i popularnih internet mesta (određene Re-

dit diskusije ili Fejsbuk stranice), kao i oni koji su locirani

unutar određenih socijalnih mreža i povezani s određenim

akterima, to jest uticajnim pojedincima.

Prema Šifmenovoj, dva tipa korisnika koji dele sadržaj

su od značaja za pozicioniranje – tzv. „habovi“ korisnici s ve-

likim brojem konekcija s drugima i „mostovi“ ljudi koji se

povezuju između inače nepovezanih delova mreže (Shifman

2014, 71). Participacija, koja je od suštinske važnosti za vi-

ralni i mimetički uspeh, odnosi se na ohrabrivanje aktivnog

angažmana korisnika u (re)kreaciji ili aproprijaciji sadržaja

(Shifman 2014, 72). Participativna kultura i participativni

mediji su temelj stvaranja i prenošenja internet mimova. Na-

suprot shvatanju mimetike kao nauke, Rajan Milner (2016,

3) pod mimetikom podrazumeva skup društvenih praksi, iz

čega proizilazi da istraživački fokus savremenih istraživanja

internet mimova nije na mimovima kao na pojedinačnim

tekstovima, već se naglasak stavlja na društvene procese koji

su od suštinskog značaja za stvaranje, cirkulaciju i transfor-

maciju mimova kao kolektivnih tekstova. Drugim rečima,

potreban je mimetički proces da bi pojedinačni tekst postao

internet mim.

44 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Na kraju, uputno je pomenuti i najobuhvatniju kritiku

tumačenja savremene medijske i popularne kulture u teo-

rijskom ključu mimetike koju je izložio Henri Dženkins26.

Dženkins (Jenkins H. 2009) osporava dovođenje u vezu mi-

mova i medijskih virusa, smatrajući da oslanjanje na poten-

tnu biološku metaforu da bi se opisao proces komunikacije

odražava određeni skup pretpostavki o odnosima moći izme-

đu producenata, tekstova i potrošača koji mogu zamagliti isto

ono što ovi termini nastoje da objasne. Kako piše Dženkins,

„metafora infekcije redukuje potrošače medija/korisnike na

nevoljne (pre)nosioce medijskih virusa, držeći se ideje da me-

dijski producenti mogu da dizajniraju ubitačne tekstove koji

će omogućiti cirkulaciju direktnim injektiranjem u kulturni

krvotok“. Time teorija mimetike zanemaruje prostu činjenicu

da „kruženje medija predstavlja kompleksan sistem socijal-

nih, tehnoloških, tekstualnih i ekonomskih praksi i odnosa“.

Dženkins smatra da sagledavanje mimova u ključu medijskih

virusa unosi konfuziju u vezi uloge koju ljudi imaju u preno-

šenju medijskog sadržaja – a tiče se pre svega prirode ljudske

dejstvenosti, koncepta koji jezik mimetike u potpunosti za-

nemaruje. Ovaj teoretičar ističe da, za razliku od karakteri-

stika ljudskih gena, kultura nije samoreplicirajuća – kulturni

sadržaji zavise od ljudi koji ih potiču, razvijaju i održavaju.

Dženkins ispravno primećuje da kultura nije nešto što nam

se dešava, već ono nešto što svi mi kolektivno stvaramo.

26 http://henryjenkins.org/blog/2009/02/if_it_doesnt_spread_its_

dead_p.html

PRETEČE I RAZVOJ INTERNET MIMOVA

 OD KSEROKSLORA DO INTERNET

FENOMENA

Kao što je u uvodu pomenuto, živimo u hipermimetič-

koj eri u kojoj se prenošenje kopija korisničkih izvedenica

postavlja kao preovlađujuća logika (Shifman 2013). Internet

mimovi su duboko isprepletani s drugim ranijim internet fe-

nomenima, ali i sa savremenim oblicima kulturne reprezen-

tacije (Nissenbaum and Shifman 2017). Pored toga, premda

internet mimovi nesumnjivo predstavljaju istaknuta obeležja

savremene digitalne participativne kulture, moguće je prona-

ći slične karakteristike i u drugim, ranijim folklornim mate-

rijalima koji nisu nužno vezani za internet i veb 2.0. To mogu

biti ručni natpisi na zidovima27, crteži, ali i različiti štampani

folklorni materijali – od postera preko pamfleta i jednostav-

nih stripova28 do čestitki. Naime, u svetlu posmatranja mi-

27 Jedan od najpoznatijih primera svakako je američki vojni grafit iz pe-

rioda Drugog svetskog rata – ručni natpis „Kilroy was here“ koji je

pratio jednostavni crtež lika izrazito velikog nosa koji gviri iza zida.

U to vreme ovaj natpis crtež mogao se naći na mestima gde su bo-

ravile američke trupe da bi se kasnije ovaj ratni grafit, poput pravog

viralnog internet mima, mogao pronaći na najrazličitijim mestima –

navodno na Kineskom zidu, Mont Everestu, površini Meseca, a de-

cenijama kasnije i u Iraku i Avganistanu. v. https://www.livescience.

com/7577-kilroy-changed-world.html

28 Na primer, pretraga na internetu vezana za pitanje porekla prvog

mima vodi do jednog novinskog teksta u kojem se navodi da je prvi

mim objavljen u jednom američkom humorističkom/satiričnom ča-

sopisu još daleke 1921. godine. U pitanju je strip crtež koji sadržajem

svakako može pripadati internet mimovima koji se zasnivaju na pre

– posle kontrastnim slikovnim prikazima, odnosno koji se temelje

na očekivanju vs. realnost šablonu, to jest mimskoj seriji (v. https://

46 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

mova kao žanra savremene folklorne komunikacije, odnosno

kao rasprostranjenih i popularnih oblika digitalnog folklo-

ra danas, preteču internet mimova nesumnjivo predstavlja

žanr fotokopir folklora, odnosno kserokslora. S druge strane,

pojedini autori preteču internet mimova nalaze i u drugim

žanrovima koji su bili popularni pre razvoja digitalnih teh-

nologija i koji nisu nužno bili folklorni već i autorski – kao

što su na primer razglednice i novinske karikature (Sebba-

Elran and Milo 2016, 207). Limor Šifmen smatra da se za

mimetičko ponašanje ne može reći da predstavlja novinu, ali

napominje da su obim i globalna vidljivost mimetičke komu-

nikacije u savremenom digitalnom okruženju bez presedana

u odnosu na ranije periode (Shifman 2013, 372). Kao preteča

internet mimova u smislu drugih, srodnih internet fenomena

mogu se navesti žargonski internet izrazi (eng. netspeak) i tzv.

prakse kiber-igre (eng. cyberplay) u ranim internet grupama

namenjenim ćaskanju, koji su uticali na stvaranje kolektiv-

nog, deljenog onlajn identiteta (Nissenbaum i Shifman 2017,

484–485). Pored toga, kao značajne uticaje na pojavu internet

mimova svakako treba pomenuti i različite prakse kulturnog

ometanja, u kojima ponovno prisvajanje komercijalnog sa-

držaja proizvodi subverzivna značenja. Ipak, kao najlogičniji

prethodnik slikovnog internet mima danas mogu se navesti

slikovne fotošopirane šale koje su se ranih dvehiljaditih go-

dina prosleđivale imejl komunikacijom, a njihova preteča su

već pomenuti fotokopirani šaljivi ili satirični vizuelni ili tek-

stualni materijali.

Tehnološka dostignuća i folklor kancelarije

Alen Dandis, jedan od vodećih američkih folklorista, bio

je među prvim folkloristima koji su zagovarali istraživanje sa-

vremene folklorne komunikacije putem elektronskih kanala.

Dandis je još sedamdesetih godina prošlog veka uočio i ob-

knowyourmeme.com/memes/expectation-vs-reality). Pored toga, po-

menuti primer iz 1921. godine se zasniva na jednom ranijem strip

crtežu objavljenom 1919. ili 1920. godine v. https://www.bbc.com/

news/blogs-trending-43783521

IV Preteče i razvoj internet mimova 47

znanio da razvoj novih tehnologija neće uticati na nestanak

folklornih praksi te da se ne može nikako reći da kompjuter

„kvari“ folklor – „tehnologija ne ukida folklor već postaje vi-

talni faktor u prenošenju folklora i predstavlja dragocen izvor

inspiracije za stvaranje novog folklora“ (Dundes 1980, 17).

Prikupljanje i proučavanje fotokopirlora u SAD započeto je

sedamdesetih godina prošlog veka, u periodu kada su se fol-

kloristi odvažili, isprva stidljivo, da istražuju urbani folklor u

gradu i masovnu kulturu. Brzina i lakoća diseminacije kance-

larijskog fotokopir folklora desila se zahvaljujući efikasnosti

modernih komunikacijskih tehnologija (Dundes and Pagter

1991, 17). Termin fotokopirlor označava materijale umnože-

ne pomoću fotokopir mašine koji se prenose između poje-

dinaca i organizacija bilo licem u lice ili putem pošte ili faks

mašina (Hatch and Jones 1997, 264). Obuhvata crteže, nagra-

de, beleške, instrukcije, testove, liste, poeziju i stihove, aforiz-

me, slogane, čestitke, pisma itd. Mnoge jedinice su anonimne

i ne ukazuju na identitet kreatora. Proces česte reprodukcije

daje im izgled pohabanosti i ta patina jeste estetski kvalitet

kao i to kako data jedinica folklornog materijala izgleda usled

rasprostranjene cirkulacije (Hatch and Jones 1997). Tekstovi

fotokopirlora mogu biti pisani, nacrtani ili otkucani humori-

stički materijali (Michael 1995, 138). Crteže karakterišu gru-

be linije i opsceni sadržaj – seksualne i vulgarne radnje se

često i živopisno portretišu i može se reći da niko – bilo da je

iz domena politike, religije, sporta, uprave korporacije, grupe

radnika – nije pošteđen vulgarnog prikazivanja u ovim fol-

klornim materijalima (Michael 1995, 138). Kserokslor je bio

drugi naziv za fotokopirlor (Preston 1998). Prema Prestonu,

kserokslor označava tradicionalne jedinice koje su reprodu-

kovane putem tehnike umnožavanja kserografije29, iako se

zapravo odnosi na različite načine umnožavanja dokumenata

kojima se saopštava i prenosi folkloristički sadržaj. Kako Pre-

ston napominje, bilo koji uređaj koji se koristi za reprodu-

kovanje, to jest umnožavanje materijala se može koristiti u

29 Tzv. suvo štampanje/kopiranje – tehnika umnožavanja koja se odvija

bez štampanja, nazvana po američkoj kompaniji Xerox koja je napra-

vila prvi takav aparat za široku potrošnju.

48 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ovoj folk praksi. Kako pišu Dandis i Pagter, brojni primeri

fotokopirlora nisu objavljeni jer su izdavači (i samo društvo

uostalom) smatrali da su rasistički i seksistički, a pojedini

primerci doživljavani su kao toliko opsceni30 da su bili po-

smatrani kao sadržaji na granici s pornografijom (Dundes

and Pagter 1991, 18). Zbog toga autori pišu da su se susreli s

brojnim teškoćama pri objavljivanju ranijih antologija foto-

kopirlora – na primer, prva knjiga o folkloru kancelarije koja

je napisana 1970. godine nije objavljena sve do 1975. godine,

dok je druga antologija koja je napisana 1978. godine, objav-

ljena tek 1987. godine (Dundes and Pagter 1991, 18). Prva

antologija fotokopirlora obuhvatala je folk govor – žargon,

reči, fraze, terminologiju (autori napominju da skoro svaki

primer podrazumeva igru reči), različite sadržaje koji se bave

kontekstom kancelarije, kancelarijske katastrofe i druge ne-

daće, folk poeziju, folk crteže, šale o rodnim stereotipima i

tako dalje. Danijel Romer (Roemer 1994) smatra da stvaranje

i deljenje parodičnog i satiričnog fotokopirlora omogućava

zaposlenima da personalizuju depersonalizovano korporativ-

no okruženje u kojem rade. Jedna od funkcija fotokopirlora

jeste da ukaže na stres kancelarijskog života, i da istovremeno

omogući zaposlenima da se izbore sa tim stresom – „prak-

sa stvaranja i deljenja fotokopirlora može da ponudi meta-

foričku afirmaciju samoopažene vrednosti zaposlenih unutar

korporativnog okruženja“ (Roemer 1994, 123). Ovaj autor

fotokopirlor tumači kao izraz „radničke simbolike i metafo-

rički protest protiv korporativne hegemonije“ i ističe da je u

pitanju „folklorna kulturna produkcija koja je alternativna

i subverzivna u odnosu na onu koja se proizvodi od strane

zvanične korporativne kulture“ (Roemer 1994, 121–122).

Naravno, fotokopirlor nije rasprostranjen samo u korpora-

tivnom okruženju – iako je najveći deo cirkulisao u njemu.

Tematski posmatrano, većina jedinica fotokopirlora posveće-

na je kancelarijskom sadržaju, to jest radu u kancelarijskom

30 Nensi Majkl napominje da se primeri fotokopirlora koji su opaženi

kao suviše vulgarni, rasistički ili homofobični najčešće razmenjuju u

bliskom krugu saradnika i prijatelja, i da se veoma retko prikazuju

javno, tj na zidu kancelarije (Michael 1995, 142–143).

IV Preteče i razvoj internet mimova 49

okruženju. U primerima fotokopirlora obrađuju se problemi

koji se tiču profesionalne hijerarhije i autoriteta, različitih

birokratskih procedura, i drugi aspekti kancelarijske, odno-

sno korporativne kulture (Hatch and Jones 1997, 264). Drugi

tip fotokopirlora vezan je za identitet određene kompanije,

univerziteta ili druge organizacije, i simboli tih institucija su

inkorporirani u tekst (Hatch and Jones 1997, 265). Treći tip

se može odrediti kao tematski fotokopirlor i u njemu se obra-

đuju bitni tekući događaji – rat, prirodne katastrofe poput

zemljotresa i drugi značajni događaji itd. (Hatch and Jones

1997, 265).

Prema Prestonu, kserokslor obično sadrži vizuelnu kom-

ponentu, a teme ove folklorne prakse obuhvataju tekuće do-

gađaje i savremene brige – skandale, određene političare,

feminizam, poreze, zdravstvenu zaštitu, popularnu kulturu

uopšte, uslove rada, kao i tradicionalne brige – seks i seksu-

alnost, humor itd. (Preston 1998, 1579). Kserokslor predstav-

lja ekstenziju tradicionalnih humorističkih praksi i stvaranja

jedinica materijalne kulture – bilo da su štampane ili sliko-

vito predstavljene (Preston 1998, 1580). Kserokslor je često

prilagođen različitim kulturnim kontekstima, ali su mnoge

jedinice zapravo otelotvorenje interesa specifičnih grupa ljudi

– bilo da su u pitanju zaposleni određene korporacije, građa-

ni određene zemlje, ili govornici određenog jezika ili dijalekta

(Preston 1998, 1581). Kao dominantni žanrovi kserokslora31

mogu se navesti parodična pisma, različiti dopisi i rečnici,

folk poezija, folk crteži, parodije stripova i čestitke (Preston

1998, 1580). Kserokslor, kao proizvod nezvanične upotrebe

tehnologije, reflektuje običajne prakse onih koji ga koriste pre

nego namere institucija koje ga poseduju, jednom rečju često

parodira vrednosti institucija i vrednosti dominantne kulture

(Preston 1998, 1579, 1580). Drugi autori, takođe, smatraju da

je u suštini reč o opozicionom materijalu (Michael 1995, 138).

Iako je, dakle, većina istraživača koji su se bavili značenjem i

31 Pojedini primeri ranog fotokopirlora, odnosno kserokslora mogu se

videti na veb-stranici https://bavatuesdays.com/xeroxlore-folklore-

in-the-age-of-mechanical-reproduction/

50 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

značajem fotokopirlora ukazivala na pitanja moći – interpre-

tirajući fotokopirlor kao folk kritiku vladajuće hegemonije a

učešće u fotokopirlor produkciji i reprodukciji kao politički

akt (Hatch and Jones 1997, 263), Meri Džo Heč i Majkl Oven

Džouns kritikuju objašnjenje fotokopirlora kao izraza otpora

hegemonijskim praksama povezanim s modernom korpora-

cijom (Hatch and Jones 1997, 264). Ovi autori smatraju da su

pitanja kreativnosti i estetike bila u potpunosti zanemarena

pri proučavanju fotokopirlora, odnosno kserokslora. Jednom

rečju, nije obraćana pažnja na važne aspekte zadovoljstva, za-

bave i ukusa u stvaranju, objavljivanju ili cenzuri fotokopir-

lora. Pored navedenog, analiza fotokopirlora je bila isključivo

fokusirana na tekst i time su se ignorisale situacije u kojima

se ovi materijali razmenjuju, načini na koje pojedinci stvaraju

i objavljuju fotokopirlor, kao i pitanja koja se tiču toga kako

drugi ljudi reaguju na takve materijale (Hatch and Jones 1997,

269). Takođe, prethodna tumačenja nisu uzimala u obzir vi-

šestruka značenja koja fotokopirlor materijal može da ima u

zavisnosti od kontekstualnih okolnosti njegovog nastanka i

daljeg prenošenja (Hatch and Jones 1997, 269).

Internet i fotošoplor

Razvojni sled fotokopirlora je vizuelni internet humor32

koji postaje predmet intenzivnijih folklorističkih istraživa-

nja dvehiljaditih godina, tačnije nakon terorističkog napada

koji se dogodio 11. septembra u SAD. Zbog toga je potrebno

prvo prikazati obeležja ovog tematskog internet folklora jer

će upravo internet humor katastrofe kasnije oblikovati razvoj

fotošoplora generalno posmatrano. Folklorni materijal koji je

nastao kao odgovor na katastrofu izazvanu terorističkim na-

padom činili su vizuelni kolaži sastavljeni od fraza i fotografi-

ja iz popularnih medija (Kuipers 2002, 451). Internet humor

katastrofe „kolažira elemente preuzete iz medija i reklama,

32 Specifične vrste tzv. „njuzgrup humora“ i forumskog vernakulara –

humoristički rečnici, kolekcije šala, repertoar emotikona, predstavlja-

ju najranije opisane primere digitalnog folkora (De Seta 2020, 170).

IV Preteče i razvoj internet mimova 51

folk kulture, dečijih pesmica ... ukratko koristi se bilo šta što

proizvodi efekat inkongruentnosti“ (Kuipers 2002, 455). Ovi

vizuelni kolaži spajali su naizgled nespojivo – „vesti o kata-

strofi sa žanrovskim konvencijama kompjuterskih igara, ra-

zglednicama, karaoke video klipovima, reklamama, omotima

muzičkih albuma... osnovni humoristički mehanizam je bio

isti kao i kod verbalnih viceva o katastrofi – nepodudarnost

između šaljivih sadržaja i ozbiljne tragedije“ (Kuipers 2002,

457). Žizelinda Kajpers je na osnovu analize internet humo-

ra o katastrofi zaključila da internet humor ne prati generič-

ke, žanrovske konvencije, već pozajmljuje iz drugih žanrova.

Ipak kako zapaža ova autorka, novi medij internet humora na

raspolaganju je imao bogat repertoar slikovnih i lingvističkih

konvencija – „internet humor se razdragano igra sa jezikom

i značenjima, a povrh svega igra se sa žanrom“. Na drugom

mestu (Kuipers 2002, 80), ova autorka piše da kolažiranje, od-

nosno brikoliranje (o čemu će kasnije u tekstu biti više reči),

čini osnovnu tehniku nastanka vizuelnih humorističkih sadr-

žaja. Kreatori ovih šala koriste slike i fotografije, reči i slogane

iz mnogih izvora – lik jedne osobe se umeće na telo druge

osobe, a slogan jednog određenog brenda na drugu, potpuno

nevezanu sliku. Kajpersova zaključuje da su sve te slike na-

pravljene spajanjem na ovaj ili na onaj način neskladnih ele-

menata, kao i da najjednostavnija varijacija – kada se doda

ili izmeni tekstualna fraza na postojeću fotografiju, uspešno

stvara novu sliku sa novim značenjem. Američki folklorista

Bil Elis (Ellis 2002) nazvao je humorističke vizuelno-tekstual-

ne sadržaje u vezi sa terorističkim napadom „sajberkarikatu-

rama“, novim oblikom narodne umetnosti. Rasel Frank ovaj

elektronski folklor koji je nastao pomoću fotošop alatki na-

ziva njuzlorom, savremenim folklorom čija je karakteristika

istovremeno i efemernost i tradicionalnost (Frank 2004, 634).

Frenk napominje da što se tiče istraživačkog metoda, ovi sa-

držaji se maltene „samoprikupljaju“ i nije potrebno dodatno

angažovanje istraživača u vezi dolaženja do analitičke građe.33

Jedna od najpoznatijih fotografija toga vremena koja је bila

33 Autoru je ovaj materijal sasvim spontano stizao na personalnu imejl

adresu.

52 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

prvi istinski remiksovani mim i iznedrila brojne varijacije je

fotošopirana fotografija navodnog turiste za vreme teroristič-

kog napada na Svetski trgovinski centar poznata pod nazivom

9/11 tourist guy34 (v. Foster 2012; Shifman 2014b). Na ovoj fo-

tografiji je prikazan čovek koji stoji na osmatračnici Svetskog

trgovinskog centra dok se iza njega nalazi u fotošopu umetnut

avion.35 Smatra se da je naziv „fotošoplor“ skovao folklorista

Teo Meder (Meder 2008) prema uzoru na fotokopirlor/kse-

rokslor/fakslor. Prema Mederu, fotošoplor označava digital-

no manipulisane slike koje se šalju imejlom kao vizuelne šale

(Meder 2008, 260). Kako piše ovaj autor, fotošoplor je bio po-

sebno popularan među adolescentima i kao deo kancelarijske

kulture. Meder navodi sledeće sličnosti između prenošenja

usmenih šala i distribucije jedinica fotošoplora:

– kreator šale je uglavnom anoniman;

– šala se prenosi od osobe do osobe;

– šala predstavlja komentar na ono što je (barem prema

kreatoru i publici) opaženo kao važno u savremenom

društvu;

– fotošop šala obrađuje iste tabue, frustracije, predrasude

i fantazije kao i tradicionalne usmene šale

– poput tradicionalnih šala i fotošop šale se recikliraju s

vremena na vreme (Meder 2008, 260).

Folklorista Endrju Pek (Andrew Peck) ističe da je fotošo-

piranje danas važan žanr internet vernakularne prakse (Peck

34 Ovaj mim s kraja 2001. godine predstavlja jednu od najpoznatijih in-

ternet obmana (tzv. internet hoax) tog vremena. Naime, neposredno

nakon napada ova fotošopirana fotografija je počela da se širi mre-

žom uz opis da je u pitanju autentični snimak zabeležen tokom napa-

da. Na internet forumu Something Awful postavljena je tema sa ciljem

pobijanja/pronalaženja načina da se raskrinka ova lažna vest (tzv.

debunking). Ubrzo potom tema je postala veoma popularna jer su

članovi foruma objavljivali različite fotografije koje prikazuju fiktivne

ili istorijske tragedije i katastrofe na koje je fotošopiran dati turista sa

sporne slike (npr. turista se nalazi u Hirošimi nakon eksplozije atom-

ske bombe, u čamcu za spasavanje pored Titanika, ispred fiktivnog

čudovišta Godzila itd.)

35 https://knowyourmeme.com/memes/911-tourist-guy

IV Preteče i razvoj internet mimova 53

2014). Prema njemu, korisnici interneta, to jest digitalnih

tehnologija, se deljenjem digitalno izmenjenih slika na mreži

angažuju u vernakularnim procesima koji stvaraju i učestvu-

ju u diskursima koji se tiču deljenih očekivanja i zajedničkih

vrednosti (Peck 2014, 1638). Isto tako, stvaranje, transforma-

cija i prosleđivanje slikovnih internet mimova kao vernaku-

larna, simbolična, ekspresivna komunikacija doprinosi ose-

ćaju deljenog kolektivnog identiteta.

Od jednostavnih veb-stranica

do slikovnih makroa

Kako beleži Miltnerova (Miltner 2017) među teoretiča-

rima koji su se bavili ovim područjem digitalne, odnosno

internet kulture ne postoji konsenzus u vezi pitanja porekla

i pojave prvih internet mimova. Zaista, postavljanje upita u

pretraživaču ili pretraga na internetu daje oprečne rezultate –

navode se različiti fenomeni internet kulture, tačnije različite

forme – veb-stranice jednostavnih animacija, smešne slike

mačaka, video klipovi bebe koja pleše itd. Takođe, razlikuju

se godine36 koje se uzimaju kao prekretnice u razvoju ovog

– nazovimo ga zabavnim i humorističnim – segmentom in-

ternet kulture. Prema Dejvisonu (Davison 2012, 124), prvim

internet mimom se može nazvati smajli koji se smeje. Emo-

tikoni37 su se isprva na internetu koristili kada je glavna, to

36 Na primer, u jednom intervjuu Henri Dženkins objašnjava da trago-

ve prvih mimova zapravo treba tražiti stotinama godina unazad – u

prikazima ljudskih lobanja kroz umetnost, to jest prateći trag latin-

ske fraze memento mori, kao i u svim onim prikazima preuveličanih

falusnih simbola kroz pećinske crteže, primitivnu umetnost, srednjo-

vekovne ilustracije pa sve do savremenog trenutka – „ne samo da je

silmbol ljudske vitalnosti i seksa, crtež falusa može biti subverzivna

poruka protiv društvenih normi... poput smrti, to je još jedan mim

koji predstavlja osnovni aspekt ljudske stvarnosti, njihova funkci-

ja je vrlo slična brojnim savremenim mimovima u našoj kulturi“. v.

https://www.thrillist.com/entertainment/nation/first-meme-ever

37 Emotikon (eng. emoticon) predstavlja grafički prikaz ljudskog lica,

osećanja ili stava. Emotikoni nastaju kombinovanjem postojećih zna-

kova iz standardnih tipografskih pisama, tako što se znakovi inter-

54 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

jest osnovna aktivnost na mreži uglavnom bila dopisivanje na

imejl listama i forumima i njihova funkcija je bila kontek-

stualizacija pisanih poruka.38 Emotikon se originalno sasto-

jao od ASCII znakova koji su služili paralingvističkoj funk-

ciji u tekstualnoj komunikaciji. Danas se masovno koriste u

elektronskoj komunikaciji i postoji bezbroj varijacija emoti-

kona koji se redovno dodaju kucanoj komunikaciji, njiho-

va upotreba omogućava novi nivo značenja, te ih zbog toga

Dejvison smatra mimovima. Dejvison smatra da emotikoni,

u prenosu informacija, kao internet mimovi služe brojnim

funkcijama – oni se mogu koristiti za uokvirivanje sadržaja

kao pozitivnog ili negativnog, ozbiljnog ili šaljivog (Davison

2012, 125). Prema Eliotu Oringu (Oring 2012, 99), emotikoni

su primer specifične internet tradicije, to jest internet folklo-

ra – izraz predstavlja spoj reči emocija i ikona. Ipak, kako na-

pominje ovaj autor, čak i emotikoni koji se čine jedinstvenim

za kompjuterski posredovanu komunikaciju imaju prethod-

nike u telegrafiji i teletipu. Vodeći se stanovištem teoretičara

medija i popularne kulture Henrija Dženkinsa da participa-

tivna kultura nije nastala sa pojavom i razvojem interneta,

Miltnerova (Miltner 2017, 414) smatra da su prvi internet

mimovi bili veoma slični štampanim posterima iz sedam-

desetih i osamdesetih godina prošlog veka. Kao primer ovih

„oflajn mimova“, kako ih ona naziva, navodi tzv. „demotivi-

šuće postere“ (eng. demotivators). Ovi posteri koji su pred-

stavljali parodije motivacionih postera i koji danas imaju svoj

digitalni pandan39 u vidu demotivišućih mimskih šablonskih

matrica, nalazili su se na zidovima tadašnjih kancelarija.

Drugim rečima, predstavljali su kancelarijski folklor – autor-

punkcije, brojevi, slova ili posebni znakovi stavljaju u različite odnose

koji vizuelno podsećaju na izraze ljudskog lica (Bošković 2021, 84).

38 Američki univerzitetski profesor Skot Falman je 1982. godine kreirao

prvog smajlija sa ciljem da razdvoji šaljivu komunikaciju od ozbiljnih

poruka.

39 tzv. žanr demotivatora obuhvata digitalne postere/slike koji su obično

postavljeni na šablonsku matricu – crnu pozadinu uz kratak natpis

ili naslov kojim se nešto ironično objašnjava, komentariše ili se pak

neko ismeva u prvom ili u trećem licu (Laineste 2016, 19).

IV Preteče i razvoj internet mimova 55

ka u osvrtu na istorijat razvoja internet mimova uopšte ne

pominje kserokslor. Prema Kejt Miltner, internet mimovi su

se u početku nalazili na prilično jednostavnim sajtovima koji

su se sastojali od jedne stranice sa imenom internet domena

koji je odgovarao sadržaju sajta (Miltner 2017, 415). Jedan

od najranijih primera je „Hrčkov ples“ (eng. The Hampster

Dance). To je bio veb-sajt jednostavnog grafičkog rešenja na

kojem su bili prikazani animirani hrčci koji igraju dok se u

pozadini čuje pesma iz dugometražnog filma „Robin Hud“.40

Ova veb-stranica se prvi put pojavljuje u GeoCities onlajn za-

jednici 1998. godine41, a širu popularnost stranica stiče tek

početkom 2000. godine. Naime, od januara 1999. godine do

2000. godine veb-stranica je sakupila ukupno 800 pregleda,

da bi nedugo kasnije, bez nekog posebnog ili jasnog uzroka,

kako piše Dejvison, ova veb-stranica imala preko hiljadu pre-

gleda dnevno (Davison 2012, 125).

Kao rane primere onlajn fenomena koji su uticali na ra-

zvoj internet mimova treba pomenuti i veb-stranicu „Bert

je zao“ (eng. Bert Is Evil), koja je sadržala slike koje se mogu

smatrati „primerima prvih modernih remiksovanih internet

mimova“, „odnosno ranim primerom vizuelnog humora na

mreži“ (Borzsei 2013, 7). Ovu veb-stranicu je 1997. godine

kreirao jedan filipinski umetnik i dizajner da bi vežbao svoje

dizajnerske veštine, ali i da bi zabavio i nasmejao njegove pri-

jatelje.42 Sadržaj sajta mogao bi se opisati kao apsurdni skup

lažnih vesti u vizuelnom formatu. Bert, fiktivni lik iz američ-

kog tv serijala Ulica Sezam, tehnikom fotomontaže umetnut

je na pojedine istorijski značajne fotografije. Bеrt je prikazan

kao zli negativac, koji je na ovim slikama fotošopiran kao (sa)

40 Kako je izgledala veb-stranica može se videti na https://web.archive.

org/web/19990423132243/http://www.hampsterdance.com:80/

41 Veb-stranica „Hrčkov ples“ nastala je u sklopu takmičenja na temu

onlajn popularnosti (tačnije to je bilo takmičenje u vezi toga koji veb-

-sajt može da generiše najviše poseta). Ovaj veb-sajt hostovan na Ge-

ocities napravio je jedan mladi Kanađanin koji je u to vreme bio na

studijama umetnosti (Davison 2012, 125).

42 https://ignaco.com/bert/

56 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

učesnik u istorijski važnim situacijama ili fenomenima – na

primer, prilikom atentata na predsednika Kenedija, u društvu

Adolfa Hitlera ili pored člana Kju-kluks-klana). Veb-strani-

ca je nakon godinu dana postojanja nominovana te potom i

osvojila prestižnu Webby nagradu u kategoriji koja je posve-

ćena „uvrnutim internet fenomenima“43. Ubrzo su i drugi

korisnici počeli sa stvaranjem brojnih imitacija i parodija, od-

nosno varijanata u sklopu Bert is evil fenomena. Kao posebno

interesantan i slikovit primer može se navesti jedan medijski

događaj nakon terorističkih napada 11. septembra. Naime,

ubrzo nakon napada na Kule bliznakinje u Bangladešu su

održane ulične demonstracije protiv SAD i vojne intervencije

u Avganistanu, a jedan od demonstranata je nosio poster sa

likom Bin Ladena i Bertom. Poster je kupljen u lokalnoj pro-

davnici u Daki.44 Izveštavajući o demonstracijama CNN ka-

mere zabeležile su sasvim slučajno i snimak datog protestnog

postera. Ovaj primer veoma dobro ilustruje kulturu konver-

gencije – sudar starih i novih medija, prožimanje samoniklih

i korporativnih medija, interakciju medijskih producenata i

potrošača (Jenkins H. 2006, 2). Na ovom primeru slikovito je,

dakle, prikazana kultura konvergencije, koja je uz druge as-

pekte savremene digitalne i medijske kulture postavila temelj

razvoju internet mimova, to jest uticala na oblikovanje njiho-

vih specifičnih karakteristika, kakve danas poznajemo.

U svetu medijske konvergencije, svaka važna priča biće

ispričana, svaki brend će se prodati, a potrošači će se

mamiti preko višestrukih medijskih platformi. Razmi-

slite o krugovima kojima su slike Bert je zao putovale

– od Ulice Sezam preko Fotošopa do svetske mreže,

od spavaće sobe Ignjacija do štamparije u Bangladešu,

preko protestnih plakata koje nose antiamerički demon-

stranti a koje je snimio CNN, do dnevnih soba ljudi ši-

rom sveta. (Jenkins H. 2006, 3)

43 https://winners.webbyawards.com/winners/social/general-social/

weird?years=0

44 https://knowyourmeme.com/memes/bert-is-evil

IV Preteče i razvoj internet mimova 57

Početkom dvehiljaditih pojavile su se i druge popularne

amaterske stranice – kao što je yourethemannowdog45 – na

kojoj je preko celog ekrana prikazano nekoliko slika Šona Ko-

nerija koje potiču iz filma Finding Forester i u pozadini se u

beskonačnom ponavljanju čuje You’re the man now dog – to

će se razviti u takozvanu YTMND onlajn zajednicu46, odno-

sno inspirisati stvaranje pregršt drugih takvih veb-stranica od

kojih su mnoge postale internet mimovi (Miltner 2017, 415).

Jedan takav sajt koji je prikazivao sivu mačku inspirisaće stva-

ranje jednog od vremenski najdužih i najpopularnijih internet

mimova ikada – čuveni LOLcat.47 U to vreme, 2007. godine,

LOLcat mimovi su postali svojevrsna internet senzacija – na

primer, jedan bloger je fotografisao mačku koja se pojavila na

mačijoj hrani ruske proizvodnje i na vrhu fotografije dodao

tekst I Can Has Cheezburger. Prema pojedinim autorima, isto-

rija LOLcat fenomena počinje 2006. godine, najverovatnije na

jednom diskusionom forumu, dok se popularizacija smešnih

fotografija mačaka vezuje za 4chan i nedeljni izazov pod na-

zivom Caturday48 (Börzsei 2013, 16). U najkraćem, LOLcat

se mogu opisati kao slikovni makroi na kojima je prikazana

humoristička slika mačke sa dodatim tekstom koji je napisan

na gramatički nepravilnom engleskom jeziku, tzv. lolspeak.49

LOLcat se uz slikovne makroe, poznate pod nazivom Advice

Animals, smatraju najuticajnijim vrstama koje su oblikovale

današnju kulturu internet mimova (Börzsei 2013, 15). Prema

45 Veb-stranici je moguće pristupiti na https://yourethemannowdog.

ytmnd.com/

46 YTMND zajednica bila je posvećena stvaranju humorističkih mime-

tičkih veb-stranica koje su sadržale fotografije (ili kratke animacije),

ponekad opciono uz prateći tekst sa obaveznom zvučnom pozadi-

nom https://www.loc.gov/item/lcwaN0009700/

47 https://knowyourmeme.com/memes/lolcats; http://www.csun.edu/~-

jkn55089/page6/page6.html; https://www.nytimes.com/2015/08/07/arts/

design/how-cats-took-over-the-internet-at-the-museum-of-the-moving-

image.html

48 https://knowyourmeme.com/memes/caturday

49 Na stranici https://www.cheezburger.com/ arhivirani su najpopularniji

primeri ovih internet mimova https://icanhas.cheezburger.com/lolcats

58 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

pojedinim autorima, ovi slikovni mimetički šabloni podseća-

ju na stripove/grafičke novele – u kojima su radnje, emocije i

događaji ikonični, što ih čini svojevrsnom pretečom mimova

(Börzsei 2013, 18). Najilustrativniji primer svakako je internet

mim strip poznat pod nazivom The Rage Comics, odnosno

FFFUUUU Rage Guy, jednostavni crtež u formi stripa50 koji

se prvi put pojavio na 4chan 2008. godine.51

Kako smatra Miltnerova, rani mimovi su doživljavani

kao razdragani kulturni artefakti, čija je sociokulturna funk-

cija bila u održavanju unutrašnjih granica zajednica u kojima

su nastali (Miltner 2017, 415). Brojne rane mimove kreira-

li su članovi internet zajednica kao što su Something Awful

i 4chan. Ovi pojedinci, kako autorka navodi, posedovali su

neophodnu tehnološku umešnost, iskustvo, spretnost i vred-

novali su apsurdni humor. Rani mimovi koje su ove zajed-

nice iznedrile često su reflektovali jedno prećutno znanje i

tehnološku opremljenost potrebnu da bi se shvatilo njihovo

puno značenje, zbog čega su bili nerazumljivi i nedokučivi za

autsajdere (Miltner 2017, 415).

Jedan od najznačajnijih internet fenomena početkom

dvehiljaditih bio je All Your Base Are Belong to Us, mimetička

fraza nastala iz loše prevedene uvodne rečenice arkadne igre

Zero Wing iz 1989. godine.52 Mim je postao popularan još

1998. godine, ali je dostigao ranije nezamislivu popularnost

nakon kraja 2000. godine, kada je na diskusionim forumima

Something Awful otvorena prva „fotošop tema“53 posvećena

ovom mimu.54 Tema je imala oko 2000 slika, to jest varijaci-

50 Reč je o seriji grubo nacrtanih stripova koji se sastoje od 4 scene i

prikazuju situacije koje dovode do besa i razdražljivosti te zbog toga

glavni lik urla od besa (Kaplan i Nova 2022, 29).

51 https://knowyourmeme.com/memes/subcultures/rage-comics

52 https://arstechnica.com/gaming/2021/02/get-ready-to-feel-old-the-

all-your-base-music-video-turns-20-today/; https://knowyourmeme.

com/memes/all-your-base-are-belong-to-us;

53 Objave učesnika diskusionog foruma većinom su date u formi foto-

šopiranih vizuelnih sadržaja.

54 https://web.archive.org/web/20120114133510/http://frogstar.com/

content/time-line-all-your-base-are-belong-us

IV Preteče i razvoj internet mimova 59

ja ovog internet mima, koje su uključivale fotomontaže date

fraze na najrazličitija mesta – od tendi restorana, bioskopskih

najava, crtanih filmova, preko odeće, tetovaža, loptica za golf

i mnogih drugih (Börzsei 2013, 9). Važan razlog uspeha ovog

mima je humor, a „želja za nastavkom ove šale55 izazvala je

pravu epidemiju remiksa – pasivno uživanje pretvorilo se u

aktivno učešće stvaranjem i dorađivanjem brojnih verzija ove

mimetičke šale“ (Börzsei 2013, 12).

Kao prvi internet mim koji je nastao na osnovu privatne

digitalne fotografije može se navesti Little Fatty56, fotografija

šesnaestogodišnjeg debeljuškastog dečaka koja je postavlje-

na na internet i potom objavljena na brojnim kineskim in-

ternet forumima. Nedugo zatim, došlo je do uređivanja lica

ovog dečaka u fotošopu i umetanja u filmske postere (Börzsei

2013, 15).

Pojavom takozvanih mim generatora57, sajtova na koji-

ma je moguće u svega nekoliko klikova mišem napraviti in-

ternet mim, dovelo je do masovnog stvaranja a time i dis-

tribucije internet mimova koji su na kraju od potkulturnog

fenomena postali delom mejnstrim kulture.

Sticanje šire popularnosti svojevrsnog arhiva internet mi-

mova Know Your Meme58, koji služi kao referentna baza po-

dataka za skladištenje i klasifikaciju postojećih internet tren-

dova i mimova59, prema Milneru, označilo je veliki pomak,

odnosno svojevrsni zaokret u mejnstrim kulturu, posebno u

smislu potkulturne dimenzije fenomena koja je bila jedna od

osnovnih karakteristika ranih internet mimova (Milner 2016).

Ova baza podataka je nastala 2007. godine iz jednog malog

55 Prvobitni video klip moguće je pogledati na https://www.newgroun-

ds.com/portal/view/11940 .

56 https://knowyourmeme.com/memes/little-fatty

57 https://memegenerator.net/; https://imgflip.com/memegenerator;

https://www. kapwing.com/meme-maker .

58 https://knowyourmeme.com/

59 Važno je napomenuti da iako je namera sajta da predstavi internet

mimove kao globalni fenomen, arhivirani su internet mimovi iskulju-

čivo na engleskom jeziku.

60 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

video projekta, to jest vloga60 u sklopu sajta Rocketboom61,

koji će kasnije – 2011. godine kupiti veća kompanija (humori-

stički sajt Cheezburger Network62), da bi sajt Know Your Meme

2016. godine bio ponovo prodat jednoj drugoj kompaniji63.

Do 2012. godine sajt Know Your Meme se etablirao kao refe-

rentni vodič za internet mimove. Da bi objasnio zaokret ka

komercijalizaciji internet mimova, Milner navodi iskaz iz jed-

nog intervjua osnivača 4chana: „Onog trenutka kada se onlajn

kultura preselila van mreže, pop kultura se preselila na mrežu,

sreli su se u sredini i tako postali ista stvar“. Kako zaključuje

Milner (2016, 45), u ovom preplitanju potkulturna dimenzija

internet mimova je izgubila na značaju.

Prema Bredliju Viginsu, internet mimovi se ne razlikuju

od drugih primera kulturne robe (Wiggins 2019, 7). U posled-

njoj deceniji očigledna je komercijalizacija i komodifikacija

internet mimova – od potkulturnih praksi do tržišno unosne

potrošačke kulture. Internet mimovi su nekada predstavljali

digitalne artefakte koje pretežno stvaraju i razmenjuju pripad-

nici različitih potkulturnih malih grupa koje su se obrazovale

na internetu. Danas su postali sastavni deo mejnstrim kulture.

Nije retkost da prilikom reklamiranja najrazličitijih proizvoda

kompanije koriste određene popularne mimetičke šale ili fra-

ze ili da se pojedini internet mimovi nalaze na proizvodima

koji su namenjeni masovnoj potrošnji. Kako je u temelju veći-

ne mimova „ideja autentičnosti koja se doživljava kao norma“,

komercijalizacija određenog internet mima implicira potiranje

njihove nameravane autentičnosti. Kao primer komercijaliza-

cije i komodifikacije internet mimova se može navesti doga-

60 „Vlog“, odnosno video-blog je vrsta bloga koji sadrži video-zapise ili

se u potpunosti realizuje kroz video format. Vlogeri koriste audio,

video i grafička sredstva pri snimanju materijala i finalni proizvod –

vlog sadržaj, izgleda kao lična televizijska emisija postavljena na neku

video-platformu (Bošković 2021, 207).

61 Više o tome na https://dembot.net/portfolio/

62 https://www.cheezburger.com/

63 https://www.seattletimes.com/business/technology/cheezburgers-

new-owner-is-israeli-digital-media-company/

IV Preteče i razvoj internet mimova 61

đaj kada su se na osnovu popularnih mimova pravile majice

za prodaju (Zittrain 2014, 389). Takav postupak komercijalne

eksploatacije razbesneo je korisnike jednog Redit foruma, koji

su potom napravili nove verzije datih internet mimova kojima

su pridodate rasističke konotacije.64

Kontinuitet koji postoji između internet mimova, foto-

kopirlora i fotošoplora je očigledan. Internet mimovi pred-

stavljaju tehnološki prilagođen, logičan nastavak u koloru i

pikselima ranijih praksi fotokopirlora. Njihova osnovna ra-

zlika, pored one grafičke, jeste pre svega u tematskom smislu.

Naime, za razliku od fotokopirlora koji je bio oblik kancela-

rijskog folklora i u najvećem broju slučajeva predstavljao re-

akciju na odnose između poslodavaca i zaposlenih, internet

mimovi nisu tematski ograničeni i nemaju sužen izbor tema

kao što je to slučaj sa fotokopirlorom.

64 https://knowyourmeme.com/memes/race-guy

OSNOVNE KARAKTERISTIKE

I ŽANROVI INTERNET MIMOVA

Za razliku od Dokinsovog određenja mimova kao jedini-

ca kulturne transmisije ili imitacije, istraživači koji su se bavili

(internet) mimovima u digitalnom okruženju posmatraju mi-

move ne kao pojedinačne „sebične ideje koje stanuju u moz-

govima ljudi i takmiče se za opstanak“ (up. Dawkins 2007)

već kao vid komunikacije, vrstu „(post)modernog folklora“

(Shifman 2014), jednom rečju, kao artefakte participativne

digitalne kulture (Wiggins and Bowers 2015). Šifmenova ne

navodi šta bi bile odrednice jedinica postmodernog folklora,

već u svega jednoj rečenici piše da se „internet mimovi mogu

sagledati kao postmoderni folklor putem kojeg se konstruišu

deljene norme i vrednosti kroz kulturne artefakte kao što su

fotošop slike i urbane legende“ (Shifman 2014, 15). Obrađi-

vanje vizuelnih sadržaja u fotošopu, prema Levu Manoviču

(2015, 172–174), slikovne internet mimove čini (post)moder-

nim digitalnim kulturnim artefaktima. Kako smatra ovaj autor,

najvažniju odliku predstavlja „beskrajno recikliranje i citiranje

ranijih medijskih sadržaja“ (Manovič 2015, 173). Internet mi-

movi se najpreciznije mogu razumeti kao kulturne informacije

koje se prenose od osobe do osobe, pri tome postepeno posta-

jući deljeni društveni fenomen (Shifman 2013, 364–365). Ipak,

nije svaki digitalni sadržaj koji se deli putem novih tehnologija

komunikacije mim i u ovom poglavlju ću, kao i na narednim

stranicama, na osnovu dostupne literature pokušati da razja-

snim konceptualnu zbrku koja se stvorila u vezi sa ovim inter-

net fenomenom. Uopšteno razmatranje tematskog bogatstva

internet mimova ispostavlja se kao krajnje nezahvalno jer go-

64 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

tovo da nema aspekta ljudskog iskustva a da ono nije izraženo

kroz internet mimove, najčešće kroz humor, ironiju, parodiju

ili satiru. Svaki element života – od rođenja pa do smrti – pod-

vrgnut je mimetičkoj obradi.

Kao što je već više puta pomenuto, u procesu stvaranja,

daljeg širenja i dorađivanja mimova krucijalni značaj imaju

specifične odlike i principi novih medija i digitalne kulture –

interaktivnost i participativna kultura, ali i popularne kulture

uopšte – intertekstualnost, brikolaž i remiks.

Interaktivnost kao stupanje korisnika u međudejstvo sa

medijskim stvarima kao krajni rezultat ima to da korisnik

postaje koautor dela, zbog toga što omogućava odabir eleme-

nata koji će biti prikazani pri čemu se tako svaki put stvara je-

dinstveno delo (Manovič 2015, 91). Tim digitalnim predme-

tima može se lako manipulisati, automatski modifikovati ili

ih kreirati kroz softvere i programe. Henri Dženkins (Jenkins

H. 2006) smatra da treba napraviti jasnu distinkciju između

interaktivnosti i participacije, jer su po sredi sasvim različite

pojave koje imaju drugačija značenja. Interaktivnost ozna-

čava načine na koje su nove tehnologije dizajnirane tako da

nude povratne informacije korisnicima. Postoje različiti ste-

peni interaktivnosti koje su omogućene različitim tehnologi-

jama komunikacije – od televizije koja omogućava promenu

kanala do video igara koje omogućavaju aktivno upravljanje.

Ograničenja interaktivnosti su tehnološke prirode – dizajn

ograničava interaktivno okruženje. S druge strane, participa-

cija je oblikovana kulturnim i društvenim protokolima. Parti-

cipacija je otvorenija, ona je manje pod kontrolom medijskih

producenata a više pod kontrolom korisnika medija (Jenkins

H. 2006, 133).

Kao što je već pomenuto, preteču slikovnih makroa čini

internet humor u obliku „vizuelnog kolaža“, razigrani pastiši

nastali tehnikom žanrovske igre – „oni koriste vizuelni sim-

bolizam poznat iz drugih žanrova – grafičkih novela, televi-

zijskih serija, filmskih postera itd.“ (Kuipers 2002, 461), koji

se potom spaja sa frazama i sloganima koji potiču iz razli-

čitih izvora stvarajući tako novo značenje. Internet mimovi

se mogu posmatrati kao materijalizacija u popkulturnom i

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 65

folklornom ključu kolektivnih razgovora i debata. Kroz nji-

hovo stvaranje, dorađivanje i deljenje, kroz remiks proizvoda

masovnih medija – bilo da su u pitanju političke vesti ili dela

popularne kulture, neretko se ukazuje na društveno važna i

aktuelna pitanja i probleme. Drugim rečima, konstruišu se

javni razgovori, to jest javne debate u kojima mogu učestvo-

vati svi. Ti javni razgovori, kako smatra Rajan Milner (Milner

2016, 4), jesu svojevrsni svetovi koji su kreirani kroz partici-

pativne medije i koji su „mimetički stvoreni“. Oni se stvaraju,

kako objašnjava ovaj autor, kada se pojave novi kulturni do-

prinosi koji nastaju iz medijatizovanog remiksa, „mešapa“65

i ponovnog prisvajanja tekstova i ideja iz prošlosti, a koji su

opet i sami remiksi, mešapovi i reaproprijacije (Milner 2016,

4). Ispitivanjem kako su društveni svetovi mimetički naprav-

ljeni, možemo bolje da razumemo ograničenja, nedostatke i

potencijale savremenih medijatizovanih razgovora (Milner

2016, 4).

De nicija internet mima

Pri pokušaju određenja internet mimova istraživači su

se mahom fokusirali na razmatranje njihovih pojedinačnih

karakteristika koje su bile opažene kao ključna obeležja ovih

digitalnih artefakata. Nasuprot tome stoje interdisciplinarni

istraživački napori da se ustanovi jedno obuhvatno i stoga

65 Pojam „mešap“ (eng. mash-up) originalno je korišćen pri imenovanju

muzičkih numera koje su napravljene spajanjem dve ili više prethod-

no snimljenih pesama, najčešće tako što se vokalni sloj jedne, bez

upadljivih prelaza, preklapa preko instrumentalnog dela druge nume-

re. Takođe, izraz mešap se odnosi i na veb-stranice ili veb-aplikacije

koje predstavljaju spoj različitog multimedijalnog sadržaja (Kaplan i

Nova 2022, 86). Prema Lazaru Boškoviću, „mešap“ je „kombinacija

više poznatih autorskih dela kojom se stvara originalni rad, najčešće

kao parodija.“ Bošković objašnjava da su uglavnom u pitanju mešavi-

ne međusobno nespojivih muzičkih dela (npr. rokerski video-spot sa

narodnjačkom muzikom) ili filmskih i drugih video-radova iz kojih

su preuzeti likovi i radnja i stavljeni u nov, neočekivan kontekst. Kao

drugo značenje, ovaj autor navodi „internet usluge ili veb-aplikacije

koje objedinjuju podatke i funkcionalnost iz različitih onlajn izvora“

(Bošković 2021, 129).

66 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

univerzalno određenje internet mimova. Takvo određenje

bi (u idealnom slučaju) zanemarilo unutaržanrovske razlike

koje neosporno postoje između različitih formata, na primer

– kratkih video klipova koji kruže TikTokom i slikovno-tek-

stualnih sadržaja koji se razmenjuju na Fejsbuku.

U ranim definicijama, koje su mahom nastale u prvoj

deceniji dvehiljaditih godina, bilo je prisutno jedno stidlji-

vo nastojanje da se raskrsti sa prevaziđenim biologističkim

idejama Ričarda Dokinsa (i mimetičkom tradicijom uopšte)

i da se ove jedinice kulture posmatraju u njihovom prirod-

nom okruženju. Što znači da ih najpre treba sagledati u

okviru konteksta interneta, odnosno u kontekstu tadašnje

internet potkulture. Može se reći da je osnovna karakteri-

stika ovih pionirskih definicija bila taksativno nabrajanje

različitih internet fenomena, žanrova ili praksi. Na primer

– internet mim je forma vizuelne zabave koja se, pored tek-

stualne fraze, može manifestovati u različitim formatima,

kao što su slika (slikovni makroi), animirani GIF ili video

klip, pri čemu je većina ovih slika stilski i formalno veo-

ma jednostavna i često lošeg kvaliteta, jer nisu namenjeni

da budu lepi ili posebno realistični – fokus je na poruci

(Borzsei 2013, 5). Može se reći da je sam koncept mima

postao nešto kao mim na mreži – za korisnike interneta

mim je isprva predstavljao popularan izraz koji je služio

za opisivanje brzog širenja određene ideje koja može biti

predstavljena kao pisani tekst, slika, žargon ili neka druga

jedinica kulture (Knobel and Lankshear 2007, 202). S tim

u vezi, Patrik Dejvison (Davison 2012, 122) smatra da se

termin internet mim neprecizno koristi, odnosno da rečnici

internet kulture66 akcenat stavljaju na kolokvijalno značenje

i opisuju internet mimove onako kako ih javnost doživljava.

Prema jednoj od definicija, koja nastoji da pomiri mime-

tičku teoriju s teorijom komunikacije i posmatra ove sadržaje

u kontekstu internet kulture, internet mimovi se jezikom mi-

metike shvataju kao:

66 Kao što su Urban Dictionary, Know Your Meme, Enciclopedia Dramatica.

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 67

(j)edinica informacije (ideja, koncept ili verovanje) koja

se replicira prenošenjem na internetu (imejl, čet, forum,

društvene mreže) u obliku hiperlinka, video klipa, slike

ili fraze. Ona može biti prenošena kao identična kopija ili

može da se promeni i razvija. Mutacija replikacije može

biti značenjem, zadržavajući strukturu mima ili obratno.

Mutacija se dešava slučajno, dodavanjem ili parodiranjem,

i sama forma nije od značaja. Internet mim istovremeno

zavisi i od prenosioca i od socijalnog konteksta gde pre-

nosnik deluje kao filter i odlučuje šta će se dalje preno-

siti. Širi se horizontalno kao virus ubrzanom brzinom.

Može biti interaktivna (kao igra) i neki ljudi ih povezuju

sa kreativnošću. Njena mobilnost, skladištenje i doseg su

zasnovani na mreži (hard diskovi, mobilni telefoni, ser-

veri itd.). Oni mogu biti napravljeni (kao što je slučaj u

viralnom marketingu67) ili se mogu slučajno pojaviti (kao

oflajn događaj koji je prenesen u onlajn sferu). Njen cilj

je da bude dovoljno poznata da bi se replicirala unutar

grupe. (Castaño Díaz 2013, 97; kurziv u originalu)

Prema ovoj definiciji, bez obzira na to što se njome na-

stoji u određenom smislu donekle unaprediti kruta mimetič-

ka teorija uz povezivanje sa specifičnim internet alatkama i

načinom komunikacije, internet mimovi se i dalje sagledava-

ju kao nezavisne informacije koje imaju cilj da se umnožava-

ju i šire poput virusa.

Limor Šifmen naglašava da mimove ne treba posmatrati

kao pojedinačne ideje koje se dobro umnožavaju i šire, već

kao „grupe jedinice sadržaja“ i u tom smislu ova autorka de-

finiše mimove kao:

1) grupu digitalnih jedinica koje dele zajedničke karak-

teristike sadržaja, forme i tačke gledišta/perspektive; 2)

67 Kako beleži Bošković (2021, 205–206), viralni marketing podrazu-

meva način širenja nekog veb-sadržaja komercijalne prirode. Ko-

risnici ovaj sadržaj samostalno i dobrovoljno preuzimaju i dele sa

drugim korisnicima. Od presudnog značaja za viralni marketing je

„zaraznost“ sadržaja, odnosno njegov kvalitet, kreativnost ili neobič-

nost zbog koje se dopada korisnicima te ga oni dalje šire.

68 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

koje su stvorene sa svešću jedna o drugoj; 3) koje cirku-

lišu, imitiraju se međusobno ili transformišu putem in-

terneta od strane mnogih korisnika (Shifman 2014, 41).

I drugi autori takođe naglašavaju prakse imitacije i mo-

difikacije kao ključne za određenje ovih digitalnih sadržaja.

Mimovi su multimodalni, amaterski, simbolični artefak-

ti koje bezbrojni učesnici kreiraju, dele i remiksuju (Milner

2013, 2359). Internet mim je relativno složena, višeslojna i

intertekstualna kombinacija (pokretne) slike i teksta koja se

prenosi aktivnim delovanjem internet korisnika (Laineste

and Voolaid 2016, 27). To su onlajn predmeti koje internet

korisnici kopiraju i imitiraju, menjaju i modifikuju, razmno-

žavaju i prenose (Zenner and Geeraerts 2018, 168). Prema

Marti Dajnel (Marta Dynel), oni mogu biti bilo koji artefakt

(video klip, glasina, fotografija, pesma, GIF datoteka, crtež)

koji se pojavljuje na internetu i proizvodi bezbroj derivata

imitacijom, remiksom i brzo se širi uz pomoć bezbroj uče-

snika u tehnološki posredovanoj komunikaciji (Dynel 2016,

662). Pored toga, humor predstavlja važnu komponentu u

velikom broju definicija internet mimova. Dejvison internet

mim definiše kao: „deo kulture, obično je to šala, čiji se uti-

caj povećava onlajn transmisijom“ (Davison 2012, 122). Ovaj

autor ispravno zapaža da ne predstavljaju svi mimovi šale,

a kao ono što ih čini jedinstvenim, on u Dokinsovom duhu

navodi brzinu transmisije i vernost forme. Dejvison smatra

da se internet mimovi sastoje iz tri komponente: manifesta-

cije – koja se odnosi na vidljivu, spoljnu pojavu, ponašanja

– koje stvara manifestaciju (na primer, fotografisanje mačke

i softversko obrađivanje fotografije čini ponašanje – koje će

stvoriti manifestaciju u vidu slike mačke postavljene na in-

ternet) dok se ideal odnosi na koncept ili ideju koja se tim

putem prenosi (Davison 2012, 123). Francisko Jus smatra da

su internet mimovi raznovrsni multimodalni diskursi koji se

obično šire na mreži sa šaljivom namerom koja može biti i

u cilju kritike ili satire (Yus 2021). Internet mimovi, poput

drugih malih folklornih oblika kao što su tračevi, glasine, pe-

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 69

sme ili vicevi, materijalizuju mišljenja ljudi i zbog toga ne tre-

ba zanemariti njihovu potencijalnu ulogu u kritici struktura

moći (Moreno-Almeida 2021, 1549). Za pojedine autore oni

predstavljaju male medije remetilačkog potencijala i mogu se

konceptualizovati kao vernakularni oblik medijskog šablona

koji često koristi parodiju u cilju diskreditacije i transforma-

cije dominantnih medijskih šablona (Silvestri 2008). Drugi

autori zanemaruju humor ili satiričnu kritiku i u prvi plan

ističu vizuelno kao suštinsko obeležje internet mimova: „In-

ternet mim je slika ili crtež koji ima deljeni, ikonični kvalitet

uz odgovarajuću poruku (Zittrain 2014, 388). Marija Molina

ih definiše kao kulturne vizuelne reprezentacije u koje su ut-

kane kulturne vrednosti određene grupe ljudi (Molina 2020,

381–382). Prema Bredliju Viginsu, internet mimovi su vizu-

elni argumenti koji su semiotički konstruisani intertekstu-

alnim referencama da iskažu određenu ideologiju (Wiggins

2019, 9). Poslednja definicija u proširenoj verziji predstavlja

možda najsveobuhvatniju definiciju koja pri tome nadilazi

(pod)žanrovske podele i nastoji da uključi i humorističke ali i

one kritičke diskurzivne prakse:

Internet mim se definiše kao remiksovana, ponovlje-

na poruka koju članovi participativne digitalne kultu-

re mogu brzo da podele i rašire u cilju satire, parodije,

kritike ili druge diskurzivne aktivnosti. Internet mim je

specifičniji izraz za različite iteracije koje predstavlja, kao

što su slikovni makroi, GIF-ovi, heštegovi, video mimovi

i drugo. Njegova funkcija je postavljanje vizuelnog ar-

gumenta u cilju diskurzivnog suprotstavljanja ili ubeđi-

vanja. Naravno, to se može dogoditi i u humorističkim

kontekstima; međutim, humor je samo površinski nivo

internet mima koji doprinosi njegovoj socijalnoj istaknu-

tosti. Argument unutar internet mima je obično, ako ne i

uvek, deo određene ideološke prakse. (Wiggins 2019)

Humoristička komponenta, dakle, nije nužan sastojak u

stvaranju internet mimova. Denisova smatra da su internet

mimovi ključni mediji savremenog trenutka i napominje da

70 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

se putem stvaranja i deljenja mimova pojedinci udružuju da

bi izrazili svoje ideje, ideologiju i stavove o različitim proble-

mima i pitanjima (Denisova 2019, 11). Kako ova autorka da-

lje objašnjava, internet mimovi su uvek neraskidivo povezani

sa kontekstom: „referencama na kulturne i društvene proble-

me, popularnu i alternativnu kulturu, generalno znanje i me-

dijske informacije, internet i političku pismenost“ (Denisova

2019, 11).

Razlika između viralnih sadržaja

i internet mimova

Često se u svakodnevnom govoru, kao i u medijskom

izveštavanju o internet fenomenima, između internet mimo-

va i viralnih sadržaja stavlja znak jednakosti. To je takođe slu-

čaj i u pojedinim akademskim radovima kada se, na primer,

zbog osobine poroznosti žanrovskih odlika nekih podvrsta

internet mimova viralnost uzima kao suštinska definišuća

karakteristika. Zbog toga dolazi do pogrešnog izjednačava-

nja internet mimova sa viralnim sadržajima, koji su obično

izraženi kroz video klipove ili fotografije, ili pak sa verbalnim

humorom u digitalnom obliku.68

Prema definiciji koju su predložili Džef Hemsli i Robert

Meson (Hemsley and Mason 2012, 3931): „viralnost pred-

stavlja proces difuzije u kojem se poruka aktivno prenosi od

osobe do osobe, unutar i između višestrukih labavo poveza-

nih personalnih mreža, i koji je označen periodom geome-

trijske progresije u smislu broja ljudi koji su izloženi poruci“.

Kako objašnjava Šifmenova, osnovna razlika između

internet mimova i virala tiče se stepena varijabilnosti – dok

virali sadrže jednu kulturnu jedinicu (kao što je video, foto-

68 Autori koji verbalne viceve nazivaju viralima ili internet mimovi-

ma propuštaju da uvide jednostavnu i sasvim očiglednu činjenicu –

usmeni vicevi (pa čak i kada su „preneseni“ i „prevedeni“ u digitalni

oblik) odvajkada su se na taj način širili, doduše pojedini svakako

brže i masovnije od drugih. Savremene tehnologije komunikacije

samo su olakšale i ubrzale njihovu transmisiju.

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 71

grafija ili šala) koja se širi i razmnožava brojnim kopijama,

internet mim je uvek kolekcija tekstova (Shifman 2014, 56).

Iako su ovi sadržaji sasvim jasno razgraničeni, autorka ipak

smatra da virale i mimove treba sagledati kao dva kraja dina-

mičnog spektruma, a ne kroz pojednostavljenu i krutu binar-

nu dihotomiju (Shifman 2014, 58). Sva je prilika da isključivo

viralni sadržaj verovatno ni ne postoji. Naime, onog trenutka

kada određena fotografija ili video klip dostignu određeni

nivo popularnosti na internetu i društvenim mrežama, velika

je verovatnoća da će je neko negde ipak izmeniti (Shifman

2014, 58). Šifmenova zaključuje da, ukoliko virale i mimove

shvatimo kao dva kraja dinamičnog spektruma, preciznija di-

ferencijacija bi bila trostruka:

1. Viralni sadržaj predstavlja jednu kulturnu jedinicu

koja se brzo i masovno širi mrežom i koju su prema

tome videli/čuli milioni ljudi (kao primer autorka na-

vodi reklamni spot Evian Roller Babies69);

2. Začetnik, odnosno svojevrsni temelj na kojem se mim

zasniva („osnivački zasnovan mim“; eng. a founder-ba-

sed meme). To je internet mim koji proističe iz konkret-

nog, često viralnog teksta, videa ili fotografije. Osnivač-

ku jedinicu prate brojne verzije (kao primer može se

navesti mim pod nazivom Leave Britney Alone70);

3. Ravnopravni mim koji obuhvata mnoge verzije koje su

se najverovatnije razvile istovremeno bez konkretnog

69 Evian Roller Babies je reklama za flaširanu vodu francuske kompanije

Evian. Ovaj reklamni spot, u kojem su prikazane bebe kako plešu u

rolšuama smatra se najviralnijim video klipom u istoriji https://www.

businessinsider.com/evians-babies-the-most-successful-viral-ad-

campaign-of-all-time-roll-again-2013–4

70 Leave Britney Alone predstavlja viralni video klip koji je krajem 2007.

godine objavio jutjub vloger Kris Kroker (Chris Crocker). U ovom

video klipu na temu povratka pevačice Britni Spirs u javnost prika-

zan je emotivni monolog Krokera. U toku prvih 24 sata po postav-

ljanju na jutjub ovaj video klip je imao preko 2 miliona pregleda i

ubrzo je postao predmet brojnih parodija, kao i inspiracija drugim

jutjuberima. Više o nastanku i širenju ovog internet mima na https://

knowyourmeme.com/memes/leave-britney-alone

72 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

osnivačkog teksta. Ravnopravni mimovi su najčešće

zasnovani na određenoj formuli ili žanru i kao primer

autorka navodi globalno prepoznatljive slikovne i vi-

deo internet mimove kao što su Rage comics, LOLcats i

Hitler’s Downfall Parodies71 (Shifman 2014, 58).

Viral Osnivački

zasnovan mim

Ravnopravni

mim

Broj verzija Jedna verzija Brojne verzije Brojne verzije

Distribucija

popularnosti

Video klip ili

fotografiju vi-

delo je mnogo

ljudi

Jedan, najčešće

viralan klip ili

fotografija koji

je pokrenuo

stvaranje mima

je najpopular-

niji

Popularnost

je podjednako

raširena među

brojnim verzi-

jama

Fokus izvede-

nica

Prerađeni

sadržaj ne

postoji

Korisnici se

nadovezuju

na konkretnu

fotografiju ili

video klip

Korisnici

referišu na

određenu

formulu

Uključenost

korisnika

Metakomen-

tari

Modifikovanje

teksta

Modifikovanje

teksta

Primeri Evian Roller

Babies

Leave Britney

Alone

Rage comics,

LOLcats ili

Hitler’s Down-

fall Parodies

Tabela je preuzeta iz Shifman: 2014, 59.

71 Internet mimovi poznati pod nazivom „Hitler poslednji dani“ ili

„Hitler reaguje na...“ su parodično titlovani video klipovi u kojima je

prikazano nekoliko scena iz filma „Hitler, poslednji dani“ (2004). U

pitanju je nemačka drama o Drugom svetskom ratu, koja prikazuje

poslednjih 10 dana života Adolfa Hitlera. Kako objašnjavaju Kaplan

i Nova (2022, 22), „ovaj mim se sastoji od anahronistički titlovanog

snimka diktatora koji pobesni zbog nekog lokalnog događaja ili tri-

vijalnog trača“. Više o nastanku i globalnom širenju ovog mima na

https://knowyourmeme.com/memes/hitlers-downfall-parodies

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 73

Prema tome, kada govorimo o razlici između internet

mimova i virala reč je zapravo o različitim vidovima i ste-

penu uključenosti, odnosno učešća korisnika u stvaranju,

modifikaciji i deljenju tih sadržaja. Premda je viralna difu-

zija nesumnjivo pasivniji način komunikacije u odnosu na

mimetičku imitaciju, prema Šifmenovoj, i virali i mimetički

sadržaji uključuju angažovanu komunikaciju (Shifman 2014,

59). U slučaju viralnih sadržaja interakcija uključuje metako-

mentare (lajkove, emotikone, gifove ili verbalne komentare

koje na određenu viralnu objavu ostavljaju pojedinci), dok

mimetički sadržaj predstavlja onaj sadržaj koji poziva na da-

lju modifikaciju samog teksta (Shifman 2014, 60). Zbog toga,

ova autorka zaključuje da je granica između mimova i virala

porozna i da su zapravo mnogi video klipovi i slike povezani

i s jednom i s drugom kategorijom (prvo viralnim širenjem a

potom stvaranjem brojnih izvedenica).

Frederik Kaplan i Nikolas Nova (Kaplan i Nova 2022,

8) viralno prenošenje definišu kao „obilno deljenje određe-

nog linka onlajn, kada sadržaj ostaje identičan originalnoj

objavi i ne dolazi do njegove modifikacije za svaki novi post

ili deljenje.“

Kada je reč o transmisiji internet mimova, autori koji su

se bavili istraživanjem različitih aspekata mimetičke komuni-

kacije pokušavali su da proniknu u to šta čini određene inter-

net mimove uspešnim, odnosno koji faktori utiču na njihovu

masovnu cirkulaciju i popularnost. Pored pomenutih karak-

teristika kao što su intertekstualnost, vizuelna jukstapozicija/

ambivalentnost i humor (Knobel and Lankshear 2007), može

se reći da su to i oni mimovi okrenuti komičnoj zabavi i razo-

nodi uopšte. Takva pozitivna razigranost sadržana u mimovi-

ma može da izmami kreativnost drugih korisnika pozivajući

ih da uzmu učešća u igri (Shifman 2014, 79). Humor je čest

element koji potpomaže viralnom širenju internet mimova,

kako pokazuju i savremena istraživanja (Taecharungroj and

Nueangjamnong 2014). Prema zaključcima jednog interdis-

ciplinarnog istraživanja (Johann and Bülow 2019), sprovede-

nog na Tviteru, koje je kombinovalo lingvističku perspektivu

74 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

i kvantitativnu analizu sadržaja slikovnih makroa (tzv. Merkel

Meme), na uspešnost difuzije internet mimova utiče parti-

cipacija dobro povezanih grupa novinara i medijskih orga-

nizacija u ranoj fazi procesa mimetičke difuzije, kao i vešto

uređivanje slika. Pojedina istraživanja izdvajaju kognitivne i

motivacione faktore koji utiču na veću viralnost i doseg in-

ternet mimova – kao što su razumevanje korišćenih metafora

i uvažavanje humora (Wong and Holyoak 2021).

Ukratko, kako zaključuju pojedini autori (Molina 2020),

da bi se određeni internet mim razlikovao od sličnih digital-

nih sadržaja potrebno je da poseduje sledeće atribute: sadržaj

mora da bude vizuelan, intertekstualan, kulturno specifičan

ili vezan za određenu grupu, mora da prenosi određenu tač-

ku gledišta, mora da bude viralan i da ga odlikuju procesi

imitacije i razvoja.

Stvaranje internet mimova

Internet mimovi zavise od kolektivnog stvaranja, cirku-

lacije i transformacije – u pitanju su multimodalni tekstovi

koji omogućavaju participaciju ponovnim prisvajanjem tek-

stova, pri čemu kreirani sadržaj istovremeno odlikuje i fiksi-

ranost i novina, tj. nov način izražavanja (Milner 2016, 14).

Ono što internet mimove ujedno čini i univerzalnim i poseb-

nim, i poznatim i stranim jesu zajedničke deljene karakteri-

stike, uzajamna svest (o postojanju drugih mimova) i način

prenošenja (Milner 2016, 14). Fiksiranost i novina internet

mimova, u folklorističkom duhu mogu se, drugim rečima,

označiti pojmovima dinamizma i konzervativizma. Naime,

američki folklorista Bar Tolkin (Barre Toelken) smatra da

dinamizam i konzervativizam oblikuju i upravljaju svaki fol-

klorni proces – konzervativizam i dinamizam su najistaknu-

tije karakteristike bilo koje jedinice folklora (Toelken 1996,

39). Konzervativizam označava one nepromenljive karakte-

ristike sadržaja i stila koje se prenose iz ranijih izvora, dok

dinamizam označava način na koji ga (pre)nosioci u skladu

sa kontekstom i tokom vremena menjaju. Prema Tolkinu,

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 75

„konzervativizam označava sve one procese, sile i stavove

koji rezultiraju opstajanjem određenih informacija, verova-

nja, stilova, običaja i slično, i nameravanog prenošenja ovih

materijala tako da ostanu neizmenjeni kroz vreme i prostor u

svim kanalima vernakularne ekspresije“ (Toelken 1996, 39). S

druge strane, „dinamizam se sastoji od svih onih elemenata

čija je funkcija da izmeni (prekroji/preinači) karakteristike,

sadržaj, značenje, stil, izvedbu dok se određeni tradicionalni

događaj kontinuirano održava kroz prostor i vreme“ (Toel-

ken 1996, 40). Kako dalje napominje ovaj autor, pitanja koja

se tiču ukusa, konteksta, umetnosti, razigranosti, promene

funkcije ili značenja, prevođenja, promene publike ili izvo-

đača, sve to zajedno podstiče stalne promene u stvaranju ili

izvođenju jedinica folklora, čak i kada (pre)nosioci tradici-

je pokušavaju to da spreče (Toelken 1996, 40). Postulati koji

upravljaju logikom stvaranja internet mimova, koje je pred-

ložio Rajan Milner, biće dopunjeni teorijskim i empirijskim

uvidima drugih autora.

Logika mimetičkih medija

Prema Rajanu Milneru (Milner 2016, 23) logika mime-

tičkih medija počiva na pet osnovnih principa: multimodal-

nost, reaproprijacija (ponovno prisvajanje), svojstvo komuni-

kativnosti (rezonantnost), kolektivizam i specifično širenje.

Ova osnovna logika omogućava pojedinačne inovacije i va-

rijacije unutar deljenih kriterijuma i mimetički mediji – bez

obzira na to da li su zabavni ili ozbiljni imaju iste tendencije

u odnosu na pojedinačne slučajeve i žanrove.

1. Multimodalnost

U najkraćem – „multimodalni tekst je onaj čija se znače-

nja ostvaruju kroz više od jednog semiotičkog koda“ (Kress

and van Leeuven 2006, 177 prema Milner 2016, 24). Digitali-

zacija je doprinela tome da je kreiranje, deljenje i transformi-

sanje novih vrsta informacija postalo znatno lakše. Pri tome,

svako može da učestvuje u stvaranju i deljenju ovih digitalnih

sadržaja, dok novi oblici komunikacije mogu biti kodirani

76 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

i dekodirani od strane šire grupe pojedinaca (Milner 2016,

25). Kako zapaža Milner, gramatika mimetičkih tekstova ne

može biti samo lingvistička ili samo vizuelna. Mimetički

tekstovi su uvek multimodalni, što znači da se istovremeno

koriste višestruki načini komunikacije u cilju izražavanja,

komentarisanja ili razgovora. Jednom rečju, multimodal-

nost predstavlja centralnu okosnicu gramatike mimetičkih

razgovora (Milner 2016, 57). Multimodalna gramatika, kao

ključna za mimetičku participaciju, primenljiva je u različi-

tim kontekstima – bilo da je reč o javnim ili privatnim ili o

potkulturnim ili mejnstrim kontekstima. Kao što poznavanje

gramatike omogućava zajedničko razumevanje govornog i

pisanog jezika, multimodalna gramatika olakšava zajedničko

stvaranje, prenošenje i dalju transformaciju mimetičkih me-

dija (Milner 2016, 60).

2. Reaproprijacija

Prema Milneru, praksa ponovnog preuzimanja pred-

stavlja temeljnu odliku mimetičkih medija – u mimovima se

kombinuju novi tekstovi sa postojećim kontekstima pri čemu

se zamagljuje granica između starog i novog. Milner objašnja-

va načelo reaproprijacije pozivajući se na teorijska stanovišta

autora kao što su Mišel de Serto (Michel de Certeau) i Henri

Dženkins (Henry Jenkins). Naime, korišćenje proizvoda po-

pularne kulture kao taktike znači angažovanje u „pluralnosti

i kreativnosti“, „upotrebu i ponovnu upotrebu“, dok učesnici

u komunikaciji, prema Milneru, subverzivno delaju unutar

medijskog sistema, angažovano upotrebljavajući proizvode

masovnih medija i popularne kulture. Henri Dženkins sma-

tra da fanovi proizvoda popularne kulture (tv serija, fimova,

muzike, stripova) prisvajaju popularne tekstove i ponovo ih

čitaju na način koji služi različitim interesima, time stvaraju-

ći sopstvenu fanovsku produkciju. Kako napominje Ljiljana

Gavrilović (2012, 200–201), fanovska produkcija predstavlja

reakciju na popularnost određenog dela popularne kulture

i takvo stvaralaštvo je u potpunosti otvoreno, najčešće nije

autorizovano i u njegovom stvaranju i „čitanju“ učestvuje

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 77

veliki broj ljudi. Navedena autorka ističe da se „fan kultura

u velikoj meri oblikuje onako kako su se oblikovali produkti

tzv. tradicionalnih, narodnih kultura“ – autor je uvek ano-

niman, a „uspešni radovi/doprinosi šire se unutar zajednice

koja deli ista interesovanja dok svako ima pravo da naknadno

dodaje, prerađuje i ugrađuje svoja viđenja“ (Gavrilović 2012,

207–208). Isto tako, internet mimovi se zasnivaju na ovom

procesu kreativnog preuzimanja onoga što je bilo pre, čine-

ći tako javne razgovore bogatijim i složenijim. Jednom rečju,

bez čina ponovnog kreativnog prisvajanja različitih tekstova,

odnosno različitih načina komunikacije, ne bi bilo mimetič-

kih medija. Digitalizacija omogućava tekstovima da se lako

prepliću: od „mešapova“ do internet mimova, nove kreativne

ekspresije konstantno izranjaju iz postojećih konteksta. Mi-

metički mediji su spojeni kreativnim ponovnim prisvajanjem

više načina komunikacije (Milner 2016, 26). Kako piše Ma-

novič, kodiranjem operacije izbora i kombinovanja u same

interfejse softvera za kreiranje i montažu, novi mediji su ih

„ozakonili“. Internet je postao ogromna biblioteka crteža,

fotografija, video snimaka, zvučnih zapisa, planova, softver-

skih kodova i tekstova i svaki od tih elemenata je besplatan

i može se preuzeti i sačuvati u računaru jednostavnim kli-

kom miša. Jednom rečju, preuzimanje različitih elementa s

interneta postalo je podrazumevana praksa, dok nasuprot

tome stvaranje elemenata od nule predstavlja gotovo izuze-

tak (Manovič 2015, 173). Reaproprijacija, desertovski rečeno

predstavlja svojevrsnu „umetnost (ili umeće) činjenja“72 (eng.

art of making do). Digitalne aplikacije su danas široko dostu-

pne i veoma lake za korišćenje. Zbog toga one, uz platforme

za društveno umrežavanje koje se danas masovno koriste,

omogućavaju da sve više učesnika u digitalnoj komunikaciji

ima sve više mogućnosti za korišćenje i ponovnu upotrebu

72 Francuski teoretičar Mišel de Serto razmatrajući postupke svakod-

nevnog stvaralaštva, „umeća činjenja“ tumači kao svojevrsna „luka-

vstva potrošača koja stvaraju mrežu antidiscipline“ (De Certau 2002,

36). Za njega ti narodni sićušni i svakodnevni postupci izigravaju

mehanizme discipline i podređuju joj se sa namerom da bi je podri-

vali (De Certau 2002, 36).

78 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

različitih kulturnih tekstova, a time i mogućnost da učestvu-

je u stvaranju internet mimova. S razvojem digitalnih prei-

mućstava danas je umnogome lakše dati sopstveni komentar

kroz kreativno izražavanje prisvajajući „rezonantne kulturne

tekstove“73. Zbog toga, kako Milner dalje zaključuje (Milner

2016, 29), pojedinci lakše mogu da komentarišu kroz kreativ-

nu reaproprijaciju, čime zadobijaju više moći da iz rezonan-

tnih kulturnih tekstova oblikuju lične ekspresije, odnosno, da

na kreativne i multimodalne načine progovore na razne teme

iz pozicije sopstvene tačke gledišta.

3. Rezonantnost

Preduslov da medijski tekstovi postanu mimetički ogle-

da se u povezivanju sadržaja sa dovoljnim brojem inspirisa-

nih učesnika koji će dalje stvarati nove i nove verzije iz jedne

fiksne premise (Milner 2016, 29). Prirodu takve rezonantno-

sti, kako smatra Milner, veoma je teško definitivno odredi-

ti, ne postoji univerzalni recept jer će jedan te isti tekst ra-

zličitim ljudima biti prijemčiv iz različitih razloga. Tekstovi

mogu imati i lični značaj za pojedince i upravo će taj značaj

motivisati stvaranje, prenošenje i dalju modifikaciju mime-

tičkih sadržaja. Kako ovaj autor zapaža, u brojnim mimetič-

kim tekstovima ironija, humor i zabavna igra imaju suštinski

značaj za njihovu popularnost, odnosno važni su u smislu

njihovog mimetičkog potencijala (Milner 2016, 31). Kulturna

relevantnost je takođe jedan od ključnih faktora za socijalnu

rezonantnost određenog internet mima (v. Literat and van

den Berg 2017). Bez obzira na to da li su u pitanju kulturni

ili lični razlozi, humor ili političko nezadovoljstvo, mimetič-

ki tekstovi se šire, odnosno prosleđuju i modifikuju dalje jer

ih učesnici u digitalnoj komunikaciji nalaze rezonantnim –

u tom procesu transmisije, to jest deljenja internet mimova,

dolazi do povezivanja učesnika (Milner 2016, 32–33) i samim

tim do jačanja osećaja kolektivne pripadnosti.

73 U pitanju su glasoviti kulturni, odnosno medijski tekstovi, oni za koje

se može reći da imaju širok odjek i koji „imaju moć da izazovu pred-

stave, uspomene i emocije“.

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 79

4. Kolektivizam

Internet mimovi predstavljaju proizvod kolektiva, od-

nosno kolektivnog razumevanja, deljenih vrednosti i pogle-

da na svet i kolektivnog pregnuća. Prema Milneru, čak i ako

kolektivizam zavisi od individualnog izražavanja, u prvi plan

se stavlja socijalno iskustvo. Veb-lokacije, odnosno diskusio-

ni forumi i društvene mreže74 poseduju sopstvene kulturne

norme, a svaka od ovih lokacija, kao i grupa i stranica unutar

njih razvija takođe i sopstvenu specifičnu idiokulturu (v. Fine

1982; Fine 2018), odnosno sistem znanja, ponašanja i deljenih

vrednosti i normi (o čemu će u daljem tekstu biti više reči).

Isto tako, društvene mreže kao što su Tviter i Fejsbuk pružaju

jedinstveni skup praksi svakom pojedinačnom korisniku, čak

i ako su te prakse još uvek smeštene unutar širih društvenih

standarda (Milner 2016, 33). Prema Milneru, milioni kori-

snika postuju heštegove, šale koje se pojavljuju u povezanim

objavama na 4chan-u, pa čak i GIF-ovi koji se razmenjuju

putem tekstualnih poruka između prijatelja generisani su iz

kolektivnog i „ta veza predstavlja srž participacije u partici-

pativnim medijima“ (Milner 2016, 34). Ma koliko delovalo

kao opšte mesto – činjenica je da se „pojedinci povezuju sa

socijalnim grupama i sa socijalnim identitetima kroz deljene

tekstove i razgovore“ (Milner 2016, 34). Upravo je ta veza,

to jest povratna sprega na osi pojedinačno-kolektivno-deljeni

tekstovi, odnosno deljena značenja, ono što internet mimove

čini savremenim digitalnim folklorom. Prema rečima Franci-

ska Jusa, mimovi zahtevaju deljeno znanje unutar zajednice,

njihova dalja obrada omeđuje granice grupe – „stvara barije-

re diskurzivne specifičnosti“ i samim tim jača osećaj pripada-

nja grupi i doprinosi zajedništvu (Yus 2018, 125).

5. Širenje internet mimova

Mimetičke medije odlikuje masovna i brza cirkulacija,

odnosno deljenje glasovitih medijskih tekstova. Komunika-

74 Globalno posmatrano to su sajtovi (društvene mreže i forumi) poput

4chan, Reddit, Youtube i Tumblr.

80 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

cija „mnogi ka mnogima“ koju omogućavaju digitalni mediji

proizvodi mnoštvo internet mimova. Upravo je kolektivno

širenje ona poveznica koja internet mimove približava Do-

kinsovom shvatanju mimova kao jedinica kulture, umnoživa-

ča koji se šire. U konceptualizaciji širenja mimetičkih medija

Milner se oslanja na čuveni izraz „mediji koji se šire“ (eng.

spreadable media), koji je Henri Dženkins sa saradnicima

predložio da bi objasnio tehnički i kulturni potencijal publike

da u skladu sa sopstvenim nastojanjima razmenjuje medijske

sadržaje (Milner 2016, 37).

Iako su kolektivno širenje, popularnost, broj poseta stra-

nice ili upita u veb-pretraživaču, kao i drugi kvantitativni

faktori važni, oni nisu primarni način kvalitativne procene

razumevanja suštine mimetičkih medija. Kvantitativni poka-

zatelji su svakako manje bitni u odnosu na kvalitativna svoj-

stva. Važno je razumeti mimove kao plejadu pojedinačnih

tekstova, specifičnih individualnih izraza koji su smešteni u

kolektivni kontekst (Milner 2016, 38). Prema Milneru, i in-

sajderska šala između dva prijatelja može da se smatra mi-

mom pa čak i ako se širenje šale tu zaustavi. Zajednička šala

dve osobe i dalje je zasnovana na mimetičkoj logici – šala se

ne širi ka novim kontekstima, ali njena razmena nesumnjivo

učvršćuje prijateljstvo dok svako sledeće pričanje predstavlja

stvaranje novih varijanti (Milner 2016, 39).

S tim u vezi, Limor Šifmen objašnjava šta neki sadržaj

čini mimetičkim, to jest koji su to faktori koji motivišu lju-

de da dele određeni sadržaj nasuprot tendenciji da se krea-

tivno angažuju menjajući taj sadržaj (Shifman 2014, 63). Pri

tome treba imati u vidu da karakteristike koje nagone ljude

da podele određeni sadržaj nisu obavezno iste one koje ih

privlače da određene materijale imitiraju ili obrađuju (Shi-

fman 2014, 94). Pojedini viralni sadržaji nastaju i nestaju kao

virali, dok se drugi razvijaju i postaju mimetički – jedinice

sadržaja koje generišu korisnički kreirane izvedenice u formi

obrade, odnosno prepravke, parodije ili imitacije (Shifman

2014, 73). Šifmenova predlaže podelu u tri grupe uspešnih

faktora one koje su primenljive i za viralni i za mimetički sa-

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 81

držaj, one koje važe samo za viralni sadržaj i one bitne samo

za mimetički sadržaj (Shifman 2014, 94). Te tri karakteristike

koje su povezane i sa viralnim i sa mimetičkim uspehom su:

jednostavnost, humor i participativna oruđa (Shifman 2014,

94). Jednostavnost forme i sadržaja pojačava deljenje jer kada

ljudi brzo i lako razumeju nešto oni to rado dele sa drugi-

ma (Shifman 2014, 96). Takođe, to ohrabruje i mimetički od-

govor jer je jednostavni sadržaj onaj koji je lak za imitaciju.

Humor takođe utiče na pojačano deljenje iz prostog razloga

što ljudi žele da zabave svoje prijatelje i da se predstave kao

duhoviti, što povećava dalju imitaciju i obradu sadržaja. Po-

tencijal različitih participativnih alatki (za razliku od puke

difuzije sadržaja) odgovara viralnim kampanjama, jer ljudi

radije prenose one sadržaje koji produbljuju njihov osećaj an-

gažovanosti i uključenosti (Shifman 2014, 96). Takve alatke

obično vode prelasku od viralnog ka mimetičkom, pošto ko-

risnici ponovo prisvajaju i personalizuju univerzalni sadržaj

kako bi opisali sopstvena iskustva i prikazali lično gledište

(Shifman 2014, 96). S druge strane, tri kriterijuma koja su

vezana za viralni uspeh su: prestiž, pozicioniranje i potencijal

da izazovu jake emocije (Shifman 2014, 96). Šifmenova napo-

minje da, iako su ove karakteristike u skladu s opštepoznatim

faktorima uspešnosti proizvoda masovnih medija, to nije slu-

čaj sa faktorima koji pospešuju i povećavaju mimetičke odgo-

vore (Shifman 2014, 97). Na osnovu analize autorka izdvaja

dva faktora koji ohrabruju mimetičke kreativne odgovore na

primeru video klipova i fotografija: manifestacija mimetičkog

potencijala i uvođenje zagonetke ili nekog problema (Shi-

fman 2014, 97). Sledstveno tome, u video klipovima mime-

tički potencijal se većinom demonstrira kroz konstantno po-

navljanje – ponavljanje iste ideje iznova i iznova poboljšava

izglede video klipa za kasnije uspešno kopiranje. Mimetički

potencijal mnogih fotografija sastoji se u njihovoj sličnosti sa

fotošopiranim fotografijama. Ukoliko originalna fotografija

već izgleda kao da je bila obrađena u nekom od programa

za obradu fotografija ona će neretko upravo zbog toga iza-

zvati dalje fotošopiranje i kreativne modifikacije. Druga ka-

82 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

rakteristika koju dele mimetičke fotografije i video klipovi je

pojava zagonetke ili problema koje treba rešiti kroz kreativne

odgovore. Ta zagonetka se obično odnosi na određene zate-

čene inkongruentnosti koje predstavljaju karakteristiku ovih

tekstova, te zbog toga izgledaju kao da „prizivaju intervenciju

internet korisnika“ (Shifman 2014, 97). Američki folklorista

Eliot Oring tvrdi da humor uvek zavisi od doživljaja odgova-

rajuće inkongruencije, to jest „opažanja prikladne veze izme-

đu kategorija koje bi obično bile posmatrane kao nepodudar-

ne“ (Oring 2003, 1).

Obeležja internet mimova:

humor, intertekstualnost, remiks i brikolaž

Kao ključne karakteristike fenomena internet mimova

možemo navesti humor, intertekstualnost, remiks i briko-

laž (Shifman 2014; Milner 2016; Phillips and Milner 2017;

Wiggins 2019; Denisova 2019 i dr.). Tako, prema Limor

Šifmen (Shifman 2014), internet mimovi poseduju nekoliko

ključnih atributa. Centralni atribut internet mimova je stva-

ranje „korisnički generisanih izvedenica“ koje su izražene

kao parodije ili remiksi. Pored toga, njihov drugi ključni atri-

but je intertekstualnost jer se mimovi često tiču jedni drugih,

to jest nadovezuju se jedni na druge na kompleksan, kreati-

van i neretko iznenađujuć način. Kako Milner (2016) zapaža,

multimodalna reaproprijacija koja je svojstvena mimovima

čini ih slojevitim tekstovima, a isti ti alati koji omogućavaju

multimodalnost omogućavaju i remiks pronađenih materija-

la pretvarajući ih u nešto jedinstveno. Drugim rečima, po-

novno kreativno prisvajanje i kombinovanje postojećih tek-

stova podrazumeva praksu brikolaža.

Većina istraživanja koja se bave digitalnim humorom,

odnosno onlajn humorom na internetu, kao dominantni

primer digitalnog humora navode upravo internet mimove.

Rana, pionirska istraživanja ovog digitalnog fenomena (Kno-

bel and Lankshear 2007, 209), kada još uvek nije bio razvi-

jen konceptualni/teorijski okvir pristupa internet mimovima,

ističu da je humor ključna komponenta internet mimova.

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 83

Naime, na osnovu praćenja uspešnih internet mimova u pe-

togodišnjem periodu (od 2001. do 2005. godine) izdvojeno je

19 internet mimova čiji je uspeh bio i van internet okruženja

– koji su pomenuti i u elektronskim i štampanim medijima.

Cilj analize bio je da se identifikuju ključne karakteristike

uspešnih internet mimova i u 17 od 19 mimova humor je

predstavljao ključnu komponentu. Prema jednom skorijem

istraživanju iz 2015. godine, na korpusu od 1000 mimova

koji su se razmenjivali na Fejsbuku izvršena je analiza sadr-

žaja u cilju ispitivanja preovlađujućih stilova i tipova humora

u najpopularnijim internet mimovima (Taecharungroj and

Nueangjamnong 2015). Rezultati istraživanja pokazuju da su

najzastupljeniji humoristički stilovi u najviralnijim internet

mimovima afilijativni i agresivni stil humora (Taecharungroj

and Nueangjamnong 2015, 299). Afilijativni internet mimovi

su mimovi čiji kreatori se na pozitivan način šale na nečiji ra-

čun, dok u agresivnim internet mimovima kreatori prikazuju

druge ljude u negativnom svetlu, ismevaju ih i rugaju im se

(Taecharungroj and Nueangjamnong 2015, 295). Kada je reč

o najčešćim tipovima humora koji se koriste u internet mi-

movima koji kruže društvenim mrežama – to su sarkazam i

glupiranje ili apsurdnost koji su najčešće korišćeni tipovi hu-

mora i u štampanim i elektronskim medijima (Taecharungroj

and Nueangjamnong 2015, 300). Sarkastični internet mimovi

su oni u kojima je prisutna sarkastična opaska ili ironični ko-

mentari koji su zaslužni za proizvođenje humorističkog efek-

ta (Taecharungroj and Nueangjamnong 2015, 297). Apsurdni

mimovi ili oni u kojima je prisutno glupiranje su mimovi u

kojima akteri prave smešne grimase ili se budalasto ponašaju

(Taecharungroj and Nueangjamnong 2015, 297). Humor je,

dakle, i danas osnovno obeležje internet mimova (Shifman

2014, 78). Na primer, najpopularniji žanr internet mimova –

slikovni makroi, u smislu komunikacijskog žanra, kombinuju

karakteristike viceva i igre reči (Zenner and Geeraerts 2018,

190). Oni predstavljaju viceve ne samo zbog njihovog humo-

rističkog karaktera već zato što socijalno značenje procesa

reprodukcije predstavlja suštinsku karakteristiku ove forme.

Kao što je efekat socijalnog zbližavanja pri pričanju vica su-

84 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

štinski deo pragmatičnog značenja viceva, učvršćivanje digi-

talne komunikacijske mreže reprodukovanjem mima je deo

njene funkcije – deljenje mima se doživljava kao osnovni

digitalni čin, odnosno mimezis je poruka (Zenner and Gee-

raerts 2018, 190). Kao i kod igre reči, ispoljavanje kreativno-

sti je sastavni deo socijalizujuće poruke koja se prenosi upo-

trebom imidž makroa – uspešno korišćenje imidž makroa

zahteva smešne, dosetljive, iznenađujuće varijacije postojećeg

obrasca (Zenner and Geeraerts 2018, 190). Prema pojedinim

istraživačima, oslanjanje mimova na ironiju – ozbiljnost dok

se istovremeno i šali, jeste ono što internet kulturi daje moć i

silu (Zittrain 2014, 391). Francisko Jus izdvaja sledeće efekte

koji su povezani sa humorom ispoljenim kroz internet mi-

move, odnosno koji su izazvani činom mimetičke komunika-

cije: (1) poboljšana svest o uzajamnosti koja postoji između

sagovornika; (2) osećanje pojačanog članstva u grupi, svest

o specifičnosti grupe i postojanju grupne solidarnosti; i (3)

razvijanje smisla za humor u daljim interakcijama (Yus 2018,

116). Humor na internetu je retko kada u obliku tradicio-

nalne tekstualne duhovite poente, već se većinom oslanja na

vizuelno. Ono što je takođe tipično za internet humor jeste

intertekstualnost, praksa da se prethodni/postojeći tekstovi

često citiraju u cilju stvaranja parodije (Laineste 2016). Os-

novna razlika između usmenih i vizuelnih šala je praksa ko-

lažiranja, iako tehnika kolaža nije u potpunosti strana verbal-

nim šalama. Ipak postojanje svesti, to jest svesno ukazivanje

na kolažiranje brojnih različitih elemenata je karakteristično

za internet šale. Ono što je definišuća karakteristika internet

humora, ono što ga najviše udaljava od tradicionalnog hu-

mora, jeste mešanje brojnih različitih žanrova, kao i referisa-

nje na njih (Kuipers 2002, 464).

Intertekstualnost, kao osnovna odlika mimova, ima

ključnu ulogu u modifikaciji originalnog sadržaja (Zenner

and Geeraerts 2018, 169), kao i ulogu u upravljanju informa-

cijama što dovodi do pravilnog tumačenja mima (Yus 2018,

123). „Bogata intertekstualnost“ predstavlja, pored humora,

drugu ključnu komponentu uspešnih mimova (Knobel and

Lankshear 2007, 213):

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 85

reference ka popularnim filmovima, filmskim žanro-

vima i video igrama, jasno dodiruju bliski prostor koji

prepoznaje i ceni intertekstualnost, dok u isto vreme

služe da zamagle granicu između običnog života i spek-

takularnog života iz filmova i univerzuma video igara

(...) bogati slojevi međureferencijalnosti izgleda da po-

mažu plodnosti mimova ohrabrivanjem potonjih foto-

šopera da naprave sopstvene zanimljive kroskulturne

reference koje dodaju slojeve značenja humorističkim

doprinosima za one koji su upućeni. (Knobel and Lank-

shear 2007, 213, 215)

Pojam intertekstualnost skovala je Julija Kristeva 1966.

godine. Prema mišljenju ove autorke, svaki tekst poseduje

dva nivoa interpretacije – prvi nivo povezuje autora i čitao-

ca teksta, a drugi nivo povezuje tekst sa drugim tekstovima.

Intertekstualnost je za Kristevu kategorija koja, s jedne stra-

ne, cilja na „umeštanje teksta ili čitajućeg subjekta u istorij-

ske i društvene koordinate, a s druge strane na asimilovanje

i transformisanje izjava i označiteljskih praksi iz društve-

no-istorijskog konteksta – što se može čitati na strukturnim

ravnima svakog teksta“ (Juvan 2013, 119). Kristeva je sma-

trala da svaki tekst nastaje pod uticajem već postojećeg uni-

verzuma diskursa, te umesto proučavanja struktura teksta

koje uslovljavaju i oblikuju tekst, treba proučavati kako su te

strukture nastale (Maširević 2007, 422–423). Takvom kon-

ceptualizacijom intertekstualnosti „autor teksta svodio se na

orkestratora već postojećih diskursa“ što dalje znači da „tekst

postaje višedimenzionalni prostor u kome se pojavljuje više

pristupa pisanju, od kojih nijedan nije originalan, prepliću-

ći se međusobno i sukobljavajući se“ (Maširević 2007, 423).

Kako napominju pojedini autori (Laineste and Voolaid 2016,

28), internet korisnici „deljenjem kulturnih tekstova stvaraju

društveno pamćenje kroz angažovanje u aktivnom dijalogu

sa prethodnim kulturnim tekstovima i potencijalnom pu-

blikom“. Intertekstualnost stoga treba pocrtati kao centralnu

karakteristiku koja je na razmeđi medijuma, ljudi i poru-

ke. U humorističkim tekstovima se koristi kao referenca na

86 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ranije tekstove, obično u parodičnom smislu. Jednom rečju,

intertekstualne reference oblikuju značenje. Takođe, prema

Francisku Jusu, reference koje su prizvane kroz intertekstu-

alnost mogu oblikovati značenje u zavisnosti od dostupno-

sti (i uzajamne svesti) referentnih okvira publike (Yus 2018,

123). Internet mimovi pokazuju visok stepen heterogenosti

koja proizilazi iz manifestne intertekstualnosti i konstitutivne

intertekstualnosti, ili onoga što Norman Ferklou naziva in-

terdiskurzivnošću (Moussa, Sanaa Benmessaoud and Douai

2020, 5922). Manifestna intertekstualnost je inkorporiranje

drugih tekstova u novi tekst, uključujući i „diskurs repre-

zentacije, pretpostavke, negacije, metadiskursa i ironije“ (Fa-

irclough 1992, 118 prema Moussa, Sanaa Benmessaoud and

Douai 2020, 5922). Interdiskurzivnost predstavlja „normalnu

heterogenost tekstova koja je stvorena kombinacijom različi-

tih žanrova i diskursa“ (Fairclough 2003, 95 prema Moussa,

Sanaa Benmessaoud and Douai 2020, 5922). Intertekstual-

nost, dakle, ima suštinsku ulogu u stvaranju značenja. Kako

piše Milner (Milner 2016), analiza intertekstualnosti i ponav-

ljanja, jedno pre svega „razigrano kombinovanje elemenata

između fiksiranosti i novosti, jeste ono što omogućava stva-

ranje značenja“. S tim u vezi, prema Milneru, „svaki razgovor

je fluidna mešavina postojećih šablona, tropa, fraza i indivi-

dualne ekspresije izražene kroz šablone“. Ponavljanja i varija-

cije – nove iteracije uspostavljenih premisa – od suštinskog

su značaja za kolektivnu mimetičku participaciju (Milner

2016, 85). Predznanje o kulturnom kontekstu, poznavanje

konvencija (pod)žanra (drugim primerima lokalno ili global-

no rasprostranjenih jedinica), poznavanje istorijskih i aktu-

elnih događaja, društvenih i političkih prilika, značenja dela

popularne, visoke i tradicionalne kulture, umešnost povezi-

vanja naizgled nespojivog, jesu jezik koji treba da se usvoji da

bi se čitali internet mimovi. Kako u vezi razumevanja srpskih

humorističkih internet mimova konstatuju Dragana Antoni-

jević i Ana Banić Grubišić:

Ta svest u obliku referencijalne nadogradnje nije uvek

uočljiva na prvi pogled. Ona je očigledna samo uko-

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 87

liko primalac poruke poseduje opsežno potkulturno

i popkulturno znanje beskonačnog mnoštva internet

mimova/univerzuma internet mimova. Taj postupak

referisanja na vizuelne ili tekstualne elemente sadržane

u drugim mimovima doprinosi/pojačava humoristični

efekat. Drugim rečima, kao što su vicevi neprevodivi,

odnosno nerazumljivi (i samim tim nisu smešni) uko-

liko se ne poznaje kulturni kontekst njihovog nastanka

i prepričavanja, tako se i primeri dati u ovom radu ne

mogu razumeti bez poznavanja globalnog jezika inter-

net mimova. (Antonijević i Banić Grubišić 2021, 415)

Popkulturna i potkulturna digitalna pismenost ima su-

štinski uticaj na stvaranje i razumevanje internet mimova.

Jednom rečju, internet mimovi funkcionišu kao unutargru-

pni kod digitalno pismenih (Zenner and Geeraerts 2018,

173). Stvaranje i razumevanje mimova zahteva sofisticiranu

mimetičku pismenost (Shifman 2014, 100). Različiti žanro-

vi zahtevaju različite nivoe pismenosti – neke mimove može

razumeti i stvoriti bilo ko, dok drugi zahtevaju detaljno zna-

nje o digitalnoj potkulturi mima. Drugim rečima, iako imidž

makroe može kreirati bilo ko – samo oni koji su dovoljno

kreativni i umreženi da stvore originalne, smešne ili iznena-

đujuće izmene postojećih imidž makroa će biti deljeni, lajko-

vani i masovno prenošeni (Zenner and Geeraerts 2018, 172).

Korisnički generisane verzije mimova, kako tvrdi Francisko

Jus, imaju dve svrhe – korisnici koji pokazuju sopstvenu in-

dividualnost pokazuju da su digitalno pismeni, jedinstveni

i kreativni. U isto vreme, ono što oni postavljaju kao indi-

vidualno često je povezano sa zajedničkim, široko deljenim

pravilima ili formulama. Rezultat toga je da korisnici istovre-

meno ukazuju i konstruišu njihovu individualnost i njihovo

pripadanje široj zajednici (Yus 2018, 125–126). Mimetička

pismenost određuje status i članstvo korisnika u onlajn za-

jednicama (Nissenbaum and Shifman 2017, 486).

Pojedini autori razlikuju četiri vrste kontekstualnog

znanja jezika koji korisnici mogu da imaju pri stvaranju i

88 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

razumevanju slikovnih internet mimova – 1. generalno lin-

gvističko znanje koje se odnosi na gramatičko i leksičko

znanje; 2. znanje lingvističkog konteksta; 3. znanje komu-

nikacijske situacije i 4. generalno izvan lingvističko znanje

– enciklopedijsko znanje (Zenner and Geeraerts 2018, 182).

Korisnički generisane verzije internet mimova služe tome da

s jedne strane, korisnici koji objave video klip ili fotošopiranu

sliku koju su sami napravili ukazuju da su digitalno pismeni,

jedinstveni i kreativni, a, s druge strane, tekst koji objavlju-

ju često se odnosi na zajedničke, široko deljene mimetičke

video klipove, slike ili formule (Shifman 2014, 33). Kultura

mimova je, kako zapažaju Kaplan i Nova (2022, 12), hijerar-

hijski ustrojena:

(o)vladavanjem složenim grafičkim i lingvističkim si-

stemima identifikuju se određene zajednice koje karak-

terišu različiti oblici elitizma. Na kulturnu pismenost

kompjuteraških gikova i frikova nadograđuje se i ovla-

davanje određenim alatima i softerom različitih nivoa

kompleksnosti – naročito fotošopom – čime se još više

produbljuje podela populacije na upućene igrače i one

koji to nisu. (Kaplan i Nova 2022, 13)

Imajući rečeno u vidu, može se zaključiti da internet mi-

movi, s jedne strane, predstavljaju novu praksu (digitalne)

pismenosti, a s druge strane, način ocrtavanja simbolične

granice prema onima izvan grupe „potkulturno mimetičkih

upućenih“, te se može reći da umešnost u stvaranju i razume-

vanju, to jest dekodiranju internet mimova predstavlja svoje-

vrsni kulturni i socijalni kapital.

S tim u vezi, uputno je obratiti pažnju na konceptuali-

zaciju vernakularne kritike, unutrašnje procene vrednosti

internet mimova kao kulturnog i socijalnog kapitala. Ver-

nakularna kritika kao procena vrednosti internet mimova, u

najkraćem, označava diskusiju i evaluaciju u okviru digital-

nih zajednica koje ih stvaraju i distribuiraju (Literat and van

den Berg 2017). Obično je izražena brojčano kroz lajkove i

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 89

dislajkove75, komentare, kao i prema tome koliko je određe-

ni internet mim raširen na različitim društvenim mrežama

i diskusionim forumima. Ovom pitanju razumevanja dina-

mike vernakularne kritike mimova i kolektivne konstrukci-

je vrednosti u digitalnom okruženju bilo je posvećeno jedno

istraživanje analize sadržaja diskusija u Redit zajednici Me-

meEconomy76. Osnovno istraživačko pitanje ticalo se toga na

osnovu kojih svojstava onlajn zajednice pripisuju vrednost

mimetičkim sadržajima. Članovi ove Redit zajednice razliku-

ju intelektualne i estetske kvalitete internet mimova – člano-

vi s jedne strane vrednuju mimove koji slede tzv. „estetiku

internet ružnog“, dok s druge strane veoma vode računa da

podaci spomenuti u mimovima budu tačni. Estetika internet

ružnog77, koja podrazumeva „jednostavan, neuglađen i neu-

redan izgled“ vrednuje se kao više autentična zbog pretpo-

stavljenih antikorporativnih kvaliteta (Literat and van den

Berg 2017; up. Douglas 2014). Za procenu vrednosti takođe

je važno i na kojoj platformi je određeni internet mim ispr-

va objavljen – mimovi objavljeni na mejnstrim platformama

i sajtovima se smatraju praktično bezvrednim. Pored toga,

mim ima veću vrednost ukoliko je tematski usmeren ili kul-

turno relevantan. Autori koji su sproveli ovo istraživanje isti-

75 Prema Rečniku novih reči u srpskom jeziku lajk je simbol, oznaka naj-

češće u obliku šake s palcem okrenutim nagore ili srca kojom kori-

snik označava da mu se sviđa određeni sadržaj na društvenim mreža-

ma, forumima i sl. (Otašević, Nikolić i Đorđević 2022, 171).

76 Mim ekonomija s jedne strane predstavlja satirični koncept, a s dru-

ge strane specifičnu potkulturu. Internet mimovi se posmatraju kao

roba, kapital koji ima određenu vrednost i o tome se diskutuje kroz

žargon finansijske industrije. Krajem 2016. godine je na Reditu osno-

van forum r/MemeEconomy namenjen slobodnoj kupovini, proda-

ji, deljenju, stvaranju i investiranju u internet mimove. https://www.

reddit.com/r/MemeEconomy/; https://knowyourmeme.com/memes/

meme-economy .

77 Pojedini autori smatraju da koncept internet ružnog jeste element

koji možda ponajbolje definiše internet u odnosu na druge medije i

da predstavlja „ključnu estetiku mimetičkog internet sadržaja“ (Dou-

glas 2014, 315).

90 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ču da vernakularna kritika ima iste sociokulturne funkcije

kao i stvaranje internet mimova, a to je pored komunikacije

ponajpre konstrukcija kolektivnog identiteta grupe iscrtava-

njem kulturnih granica ka drugima i mejnstrim, komercijal-

no orijentisanom okruženju.

Kada je reč o digitalnoj, odnosno mimetičkoj pismeno-

sti neophodno je pomenuti i tzv. „Poov zakon“ (eng. Poe’s

Law). Poov zakon označava nemogućnost razdvajanja iro-

ničnog antagonizma od ozbiljnog antagonizma u mimetič-

koj komunikaciji (Milner 2016, 142). Danas se ovim termi-

nom izražava konfuzija ili skepticizam u vezi sa naizgled

antagonističkim mimetičkim sadržajem. „Poov zakon“ je

isprva podrazumevao da se onlajn parodije religijskih ve-

rovanja ne mogu razlikovati od iskrenih izražavanja verskih

stavova. Ovaj svojevrsni internet zakon osmislio je i for-

mulisao jedan diskutant (po imenu Nejtan Po) hrišćanskog

diskusionog internet foruma78. Naime, Po je na čet stranici

pomenutog foruma napisao da je „bez emotikona koji na-

miguje ili druge očigledne manifestacije humora, potpuno

nemoguće napraviti parodiju na temu kreacionizma, a da to

neko greškom ne shvati kao autentični članak“ (Aikin 2013,

301). Milner primećuje da su i rasizam i seksizam posta-

li po sebi mimetičke ideje – oni su fiksna premisa kojom

učesnici u diskusiji kreativno prikazuju nove izraze. Ipak,

neophodno je da učesnici u komunikaciji budu upoznati s

idiokulturom grupe, odnosno s tim šta je duhovito i pri-

kladno. Drugim rečima, šta čini prihvaćenom šalu kojom se

iskazuje potkulturni kapital, a šta se podrazumeva pod nje-

nom pretećom suprotnošću (Milner 2016, 146). Stoga, kako

Milner zaključuje, linija razgraničenja između razigrane

ironije, satire i parodije i ozbiljne rasističke izjave ponekad

može biti prilično nejasna. Zbog toga je teško proniknuti

u namere stvaralaca određenih internet mimova koji njiho-

vim stvaranjem i deljenjem otvoreno prizivaju i pozivaju na

netrpeljivost i mržnju.

78 Forum na kojem se rečeno navodno desilo je ChristianForums.com

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 91

Kao što je već pomenuto, koncept brikoliranja u anali-

tički aparat društveno-humanističkih nauka uvodi Klod Le-

vi-Stros da bi objasnio osobene karakteristike mitske misli

(Levi-Stros 1978). Brikoliranje predstavlja aktivnost koja se

najčešće označava rečju „domaće majstorisanje“, a brikoler

je ona osoba koja se bavi ručnim radom koristeći se druga-

čijim sredstvima u odnosu na ona kojima se služi zanatlija.

Ivan Kovačević (2006) smatra da se stručni prevod sa fran-

cuskog79 – „domaće majstorisanje“ – može upotpuniti slede-

ćim tumačenjem, odnosno opisom. Praksa brikoliranja bi se,

prema njemu, pravilnije mogla opisati kao „kada bi neko kod

kuće imao jedan orman koji mu više ne treba, pa ga rastavi i

rasklopi na još jedan nepotreban sto, pa od toga svega ‘skle-

pa’ policu za knjige. Brikoliranje znači da se nešto rastavi, pa

se od tih rastavljenih delova napravi nešto drugo“ (Kovačević

2006, 28). Kako objašnjava Levi-Stros, iako je takav majstor

sposoban da obavi velik broj različitih poslova, njemu, za ra-

zliku od inženjera, za izvršenje tih zadataka nisu neophodne

namenski nabavljene sirovine i alatke (Levi-Stros 1978, 57–

58). Majstor mora da se snađe sa priručnim sredstvima koja

predstavljaju jednu slučajnu zalihu delova, obično ostataka

od ranijih građenja i rasturanja koja su sačuvana prema nače-

lu da uvek mogu da posluže. Kako piše Levi Stros, „svaki deo

predstavlja skup u isti mah konkretnih i mogućih odnosa;

delovi su operateri, a mogu se upotrebiti radi obavljanja bilo

kakve radnje u okviru jednog tipa“ (Levi-Stros 1978, 58). Isto

tako, i repertoar mitske misli, premda se čini kao dosta ši-

rok, zapravo je ograničen. Mitska misao se ovim repertoarom

služi jer jedino njime raspolaže, zbog čega izgleda kao neka

vrsta intelektualnog domaćeg majstorisanja. Levi-Stros, s tim

u vezi, napominje da mitska misao poput domaćeg majsto-

risanja na tehničkom planu, takođe može na intelektualnom

planu da postigne sjajne i neočekivane rezultate (Levi-Stros

1978, 57).

79 Prevod objavljen 1978. godine u izdanju izdavačke kuće Nolit.

92 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Kako ističe Manovič, praksa sklapanja medijske stvari od

već postojećih, komercijalno distribuiranih medijskih eleme-

nata postojala je i u vreme klasičnih medija, ali ih je nova

medijska tehnologija standardizovala i bitno olakšala njihovo

izvođenje – tamo gde su se nekad koristile makaze i lepak,

sada se samo klikne na „iseci i umetni“ (Manovič 2015, 173).

Manovič piše da se tokom osamdesetih godina prošlog veka

događa razvoj grafičkog korisničkog interfejsa kojim „iseci i

umetni“ logika stiče popularnost, kao i softvera za manipu-

laciju fotografijama poput fotošopa. Manovič se u tumače-

nju ove „iseci i umetni“ logike oslanja na promišljanja Fre-

derika Džejmisona o postmodernizmu. Prema Džejmisonu,

početkom osamdesetih se nova kulturna logika modernog

društva pretvorila u beskrajno recikliranje i citiranje ranijih

medijskih sadržaja, umetničkih stilova i oblika. Umesto na-

stojanja da sakupi još više medijskih zapisa stvarnosti, kul-

tura se bavila preradom, prekombinovanjem i analiziranjem

već prikupljenog medijskog materijala (Manovič 2015, 173).

Po Manoviču, ovi novi kulturni uslovi našli su svoj odraz u

računarskim softverima iz osamdesetih godina, koji su davali

prednost izboru iz već napravljenih medijskih elemenata u

odnosu na njihovu izradu od nule.

I drugi autori, kao što je već pomenuto u uvodnim po-

glavljima studije, smatraju da je brikoliranje jedna od osnov-

nih komponenti digitalne kulture (Deuze 2006). Brikoliranje,

odnosno remiksovanje je važna praksa koja se povezuje za

uspešnošću internet mimova, pri čemu remiksovanje uk-

ljučuje: modifikaciju, spajanje, prepakivanje, dodavanje itd.

(Knobel and Lankshear 2007, 209). Prema Rajanu Milneru

(Milner 2016, 61), brikoliranje predstavlja sam temelj mime-

tičke participacije, jednom rečju mimetička gramatika zavisi

upravo od brikoliranja:

Reći da je brikolaž gramatički znači reći da pruža impli-

citan i fleksibilan vodič za društvenu participaciju (...)

Razumevanje ponovnog prisvajanja – baš kao i razume-

vanje multimodalnih dimenzija mimetičke gramatike –

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 93

omogućava učesnicima da čitaju tuđe doprinose javnom

razgovoru i da pri tome napišu svoje. (Milner 2016, 62)

Mimetička participacija ne zasniva se samo na razigra-

noj imitaciji i prenošenju, već i na brikoliranju i reciklaži,

dorađivanju preuzetih postojećih tekstova, drugim rečima

brikoliranje se u ključu mimetičke logike shvata kao „druš-

tveni proces koji usmerava multimodalne tekstove“ i kao

„multimodalno tkivo kolektivne konverzacije“ (Milner 2016,

65, 70). Internet mimove, a posebno one s kritičkom, dis-

kurzivnom funkcijom, u svetlu semiotičke i intertekstualne

strukture, karakteriše postmoderna estetika – samorefleksiv-

nost, jukstapozicija, montaža, brikolaž; odnosno paradoks,

ambivalentnost, intertekstualnost i zamagljivanje žanrovskih

granica; kao i ironija, parodija i pastiš (Barker 2012 prema

Wiggins 2019, 110). Do sličnih zaključaka došli su i drugi

istraživači internet mimova. Moguće je izdvojiti tri karakteri-

stike koje doprinose plodnosti, a time i popularnosti internet

mimova – to su „neki element humora“ – od čudnog preko

bizarnog do parodija i ironije, „bogata intertekstualnost“ –

reference na različite svakodnevne događaje, popularnu kul-

turu i druge fenomene masovnih medija, i „jukstapozicija fo-

tografija i drugih vizuelnih sadržaja“ (Knobel and Lankshear

2007, 209). Kako objašnjava Šifmenova, jukstapozicija koja se

ogleda u nepodudarnosti između prikaza dva ili više eleme-

nata u kadru, pored toga što često predstavlja okidač humo-

ra, jeste suštinska karakteristika mnogih mimetičkih fotogra-

fija (Shifman 2014, 90). Zaključci vezani za obeležja internet

humora važe i za internet mimove – bez obzira na to što hu-

mor ne predstavlja odliku svih mimova. Kako konstatuje Kaj-

persova (Kuipers 2002, 464), karakteristika internet humora

koja je uočljiva na prvi pogled jeste svojevrsna „žanrovska

igra“, način na koji se kombinuju i narušavaju žanrovske kon-

vencije sa namerom postizanja humorističkog efekta. Pored

toga, u primerima digitalnog humora prisutno je mešanje

žanrova – konstantno parodiranje, oponašanje i recikliranje

jedinica koje potiču iz različitih kulturnih domena. Internet

94 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

humor se umnogome oslanja na vizuelnu kulturu reklama,

filmova, televizije, kompjuterskih igara i drugih sadržaja koji

potiču iz savremene popularne kulture. Ova autorka takođe

napominje da forma i sadržaj internet humora predstavlja-

ju refleksiju današnje vizuelne, fragmentarne, komercijalne,

kompjuterizovane kulture i da internet humor komentariše

medijsku kulturu upravo igrajući se sa konvencijama i p(r)

okazujući tehnike medijske kulture kroz praksu kolažiranja

(Kuipers 2002, 468).

Pristupi i perspektive

pri istraživanju internet mimova

Na ovom mestu potrebno je napomenuti da ne postoji

jedan jedini odgovarajući, svevažeći i sveprimenljivi postu-

pak analize za sve žanrove internet mimova, bilo da su u pi-

tanju imidž makroi ili kratki video klipovi. Na osnovu dosa-

dašnjih istraživanja fenomena internet mimova može se reći

da su dubinske analize internet mimova veoma retke.80 Naj-

češće, oni nisu ni tumačeni uz oslanjanje na neku određenu

teorijsku perspektivu niti je primenjen neki konkretni anali-

tički metod, već se njihova interpretacija uglavnom svodila

na deskriptivno opisivanje njihovog značaja, a samim tim i

značenja u određenom društveno važnom trenutku. Narav-

no, u zavisnosti od disciplinarne pozadine, vršena su i kon-

kretnija istraživanja u kojima je posvećena posebna pažnja

verbalnim i vizuelnim retoričkim tehnikama koje se koriste

pri kreiranju mimova.81 Upravo zbog njihove kompleksno-

sti i raznovrsnosti u smislu sadržaja i forme, različite vrste

internet mimova najčešće zahtevaju svojevrsni spoj različitih

80 Može se reći da su različiti teorijski pristupi i metodološki postupci,

od digitalne folkloristike i vizuelne semiotike preko vizuelne retorike

do kritičke analize diskursa, pri analizi i interpretaciji mimova uglav-

nom korišćeni sporadično, nepotpuno i površno.

81 To su, na primer, sinegdoha, metafora, pastiš, jukstapozicija (v. Hun-

tington 2013; Jenkins E. 2014; Huntington 2016; Zenner and Gee-

raerts 2018; Mielczarek 2018).

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 95

metoda, zapravo, jedno kreativno dovijanje u tome kako prići

ovim kompleksnim digitalnim sadržajima i njihovim znače-

njima. Kako piše Kovačević, antropološka interpretacija za-

sniva se na kreativnom mišljenju, na stvaralačkom pristupu

činjenicama, i mora da bude utemeljena na velikom poznava-

nju komparativnog, to jest sličnog i srodnog materijala (Ko-

vačević 2006, 25). Više puta je pomenuto da internet mimovi

nisu poput drugih tradicionalnih žanrova folklora, oni nisu

narativi (iako ih pojedini istraživači posmatraju u tom klju-

ču) kao što su to na primer narodne priče ili bajke, pa da je

moguće utvrditi njihovu strukturu ili alomotive koji bi važili

za sve (pod)vrste. Ipak, oni nesumnjivo pričaju priču i imaju

značajnu ulogu u uspostavljanju i održavanju različitih inter-

net zajednica, odnosno snažno su povezani s ispoljavanjem

kako ličnog tako i kolektivnog identiteta. Internet mimovi su

bremeniti značenjima i komunikacija putem njih je pre sve-

ga simbolična, a može se reći i, u određenom smislu, ritual-

na. Zbog svega navedenog, internet mimovi su plodonosno

polje antropološkog interesovanja. Bojan Žikić smatra da je

određeno delo (popularne kulture) predmet antropološkog

istraživanja onda kada je komunicirano i kada postoji delje-

na kulturna saglasnost o značenju poruke koju prenosi, kada

delo nastavi svoj život u kulturno deljenom semantičkom

prostoru, odnosno kada se formira njegovo javno značenje

(Žikić 2010, 32).

Pri interpretaciji internet mimova, od pomoći u razu-

mevanju njihovog procesa stvaranja i deljenja, može nam biti

i pristup koji su američki folkloristi Meri Džo Heč i Majkl

Oven Džouns predložili za analizu fotokopirlora. Proces fo-

tokopirlora sastoji se od tri povezane prakse – reprodukcije,

distribucije i elaboracije (Hatch and Jones 1997). Ovi auto-

ri zagovaraju pristup koji je orijentisan na proces, sa foku-

som na estetiku, kolektivnu kreativnost i društvene procese

kao što je formiranje zajednica (Hatch and Jones 1997, 270).

Autori su predložili sledeći model fotokopirlor procesa koji

treba detaljno zabeležiti i ispitati: stvaranje (dizajn, pravlje-

nje); produkcija (odabir, kopiranje, distribucija); potrošnja

96 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

(uživanje ili odbijanje, prikupljanje, objavljivanje) i kružni

proces – elaboracija (ponovno crtanje, pravljenje izmena,

promena područja, uređivanje). Kreacija i elaboracija foto-

kopirlor procesa se odnosi na originalno stvaranje jedinice

(Hatch and Jones 1997, 271). Potom slede prakse koje su

tipične za folklorni proces – dodaci, proširenje postojećih

primera – kao što su ponovno pisanje, ponovno crtanje ili

štampanje. To su sve primeri elaboracije – proizvodnja va-

rijanti i varijacija, a svakako se može desiti i da osoba koja

šalje određenu jedinicu fotokopirlora napiše propratnu poru-

ku koja ilustruje njegovo trenutno stanje ili okolnosti (Hatch

and Jones 1997, 272). Komodifikacija fotokopirlora, kao

još jedna od formi elaboracije, može obuhvatati stvaranje i

prodaju majica na kojima se nalazi nekadašnji fotokopirlor

(Hatch and Jones 1997, 276). Kada je reč o selekciji, produk-

ciji i distribuciji, proces fotokopirlora se ne sastoji samo od

stvaranja originalne verbalne fraze ili crtanja vizuelnog sadr-

žaja, već uključuje i odabir, reprodukciju i distribuciju pri-

mera (Hatch and Jones 1997, 277). Autori tvrde da je odabir

primera koji će se reprodukovati, kopirati i dalje distribuirati

u samoj srži fotokopirlor procesa, budući da se fotokopirlor

prepoznaje tek nakon što se određeni primer odabere, kopira

i dalje distribuira (Hatch and Jones 1997, 277). Prema Meri

Heč i Majklu Džounsu, prakse kopiranja i distribucije odre-

đuju neki materijal kao fotokopirlor, a ne sam čin stvaranja

koji im prethodi. Kreativnost prožima sve faze fotokopirlor

procesa, a obično se ogleda u dodavanju humorističkih ele-

menata. Kada je reč o potrošnji, prikupljanju i objavljivanju,

privatne kolekcije fotokopirlora se najčešće čuvaju u beležni-

cama i fasciklama u kancelariji ili kod kuće (Hatch and Jones

1997, 279). U velikim organizacijama, fotokopirlor je obično

izložen na oglasnim tablama ili na kancelarijskim vratima i

zidovima. Sakupljači fotokopirlora nisu tek puki pasivni reci-

pijenti već su oni aktivni čuvari tradicije koju prenose i, kako

autori napominju, svako može biti izvođač fotokopirlora.

Kolektivna kreativnost je, kako ovi autori zaključuju, suština

fotokopirlor praksi (Hatch and Jones 1997, 283). Zajednica

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 97

značenja socijalizuje učesnike, odnosno uči ih kako da čitaju

fotokopirlor i sugeriše mogućnosti za elaboraciju, nudeći pri

tome različite modele za dalju modifikaciju (Hatch and Jo-

nes 1997, 284). Time, angažovanost u procesu proizvodnje,

potrošnje, distribucije i elaboracije poziva učesnike da uzmu

učešća u kolektivnoj kreativnosti – u potrošnji oni materija-

lizuju svoje estetske kriterijume, u proizvodnji učestvuju sa

brojnim drugim ljudima u svrhu igre. U produkciji oni se

oslanjaju na intuitivno razumevanje drugih osoba koje bi,

pored njih, mogle naći zadovoljstvo u datom primeru fotoko-

pirlora. I u elaboraciji pridružuju se kreativnom kolektivnom

duhu doprinoseći procesu na simbolički način u obliku ano-

nimnih kreativnih pojedinaca (Hatch and Jones 1997, 284).

Šifmenova i Telvol, pri analizi internet mimova, predlo-

žili su metod koji su nazvali „veb-mimetika“82. Ova metoda,

s jedne strane, podrazumeva opsežnu pretragu interneta, a s

druge strane, kombinuje kvantitativnu i kvalitativnu analizu

radi identifikacije različitih verzija mimova, njihovog razvo-

ja na internetu i njihovog prevođenja u „zajedničke“ internet

jezike (Shifman and Thelwall 2009). Kako napominju auto-

ri, metod veb-mimetike se koristi u cilju analize distribucije

mimova u vremenu i prostoru. On služi za praćenje i anali-

zu razvoja i globalnog širenja mimova kroz internet, da bi se

ispitali globalni tokovi sadržaja koji stvaraju i dele internet

korisnici (Shifman and Thelwall 2009, 2568). Prema Šifme-

novoj i Telvolu, veb-mimetika sastoji se od nekoliko koraka

koji su dizajnirani da budu primenljivi na bilo koji tekst koji

se prenosi i širi putem interneta:

1. Prvi korak analize podrazumeva prikupljanje što više

URL adresa, odnosno veb-stranica na kojima se nalaze

mimovi (ili koji pominju mimove), koristeć i neki od

internet pretraživača. Time se procenjuje prisustvo mi-

mova na vebu i pravi spisak URL adresa koje se koriste

za naknadnu analizu.

82 eng. Web memetics

98 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

2. Potom je potrebno izabrati slučajni uzorak URL adrese,

preuzeti sadržaj veb-stranice i grupisati ih sa stranica-

ma koje imaju sličan sadržaj. U ovom koraku identifi-

kuju se glavne varijacije mima čime se vrši razdvajanje

od neznatnih varijacija.

3. Potom se kvalitativno analiziraju klasteri izdvojeni u

prethodnom koraku, da bi se uočile preovlađujuće vr-

ste mimova. U ovom koraku identifikuju se ideologije i

teme u različitim verzijama mima.

4. U sledećem koraku koristi se istorijska pretraga u cilju

identifikacije najranijeg pojavljivanja svakog od klastera

iz koraka dva i pravi se vremenska linija evolucije mima.

5. Potom se prevodi jedinstveni niz mima u uobičajene

jezike prisutne na internetu. Potom se pretragom u

Gugl pretraživaču traga za što više URL stranica na ko-

jima se nalaze prevedeni mimovi. Time se procenjuje

opseg prisustva mima u različitim jezicima.

6. Potom se poredi slučajni uzorak prevedenih verzija

mima s originalnim verzijama. Time se procenjuje u

kojoj meri su ideološke i druge komponente zadrža-

ne ili izmenjene prilikom prevođenja (Shifman and

Thelwall 2009, 2569).

Pitanja koja treba razmotriti i na koja treba posebno

obratiti pažnju prilikom diskurzivne analize mimova, prema

Knobelu i Lankširu, moguće je grupisati unutar referencijal-

nog ili ideacijskog sistema, kontekstualnog ili interpersonal-

nog sistema i ideološkog ili sistema pogleda na svet (Knobel

and Lankshear 2007, 207):

(1) Ideacijski ili referencijalni sistem podrazumeva fokus

na značenje mimova – koja ideja ili informacija se pre-

nosi ovim mimom? Kako je ta ideja prenošena? Šta taj

mim znači ili označava (u odnosu na prostor kojim

kruži, za određene ljude i za određeno vreme u kojem

se pojavljuje)? Na koji način to saznajemo?

(2) Kontekstualni ili interpersonalni sistem tiče se socijal-

nih veza – kakav je odnos između pojedinaca koji dele

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 99

ovaj mim? Šta nam ovaj mim govori o vrstama kontek-

sta unutar kojih postaje popularan, tj. zarazan i umno-

žen? Šta ovaj mim pretpostavlja o znanju i istini unutar

određenog konteksta?

(3) Ideološki ili sistem pogleda na svet podrazumeva vred-

nosti, znanja i pogled na svet – koje dublje i šire teme,

ideje i pozicije se prenose ovim mimom i šta nam to

govori o različitim društvenim grupama? Šta nam ovi

mimovi govore o svetu ili o određenoj verziji sveta

(Knobel and Lankshear 2007, 207)?

Francisko Jus (Yus 2018) smatra da pri analizi slikov-

nog internet mima treba obratiti pažnju na sledeće strategije:

prvo, dekodiranje verbalnog sadržaja mima da bi se došlo do

eksplicitne interpretacije teksta; izvođenje verbalnih značenja

iz verbalnog sadržaja; treće, dekodiranje vizuelnog sadržaja

– puka identifikacija slikovnog sadržaja nije dovoljna i po-

trebno je kontekstualizovati ove slike unutar specifičnog sce-

narija internet mima; zatim razmatranje mogućih kombina-

cija teksta i slike, njihovo posmatranje kao neodvojive celine

i značenja koje iz toga proizilazi. Kako ovaj autor napominje,

u određenim slučajevima sam tekst će usmeriti novo čitanje

slike (Yus 2018, 121).

Limor Šifmen smatra da interpretacija mimova treba da

bude zasnovana na tri nivoa analize – analizi sadržaja, forme

i tačke gledišta, odnosno perspektive (Shifman 2014). Prva

dimenzija odnosi se većinom na sadržaj specifičnog teksta,

upućujući i na ideje i na ideologije koje se njima prenose

(Shifman 2014, 40). Druga dimenzija tiče se forme – ovo

je fizička inkarnacija poruke koju opažamo kroz naša čula.

Uključuje i vizuelne i audio dimenzije specifične za određe-

ni tekst i kompleksne žanrovske obrasce koji ih organizuju

(kao što su pomeranje usana uz pesmu ili animacija). Prema

Šifmenovoj, treća dimenzija odnosi se na informacije koje

mimovi prenose o njihovoj sopstvenoj komunikaciji i koju

autorka naziva tačkom gledišta/perspektivom. Šifmenova

koristi tačku gledišta/perspektivu da opiše načine na koje

100 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

oni koji stvaraju i šalju internet mimove pozicioniraju sebe

same u vezi sa tekstom, njegovim lingvističkim kodovima,

primaocima i drugim potencijalnim govornicima (Shifman

2014, 40). Kao i sa formom i sadržajem, tačka gledišta/per-

spektiva je potencijalno mimetička, kada se rekreira tekst

korisnici mogu da odluče da imitiraju određenu poziciju

koju nalaze privlačnom ili koriste krajnje različitu diskur-

zivnu orijentaciju (Shifman 2014, 40). Budući da Šifmeno-

va tačku gledišta/perspektivu u ovom kontekstu koristi kao

veoma široku kategoriju, ona je razlaže u tri pod dimenzije

oslanjajući se na koncepte studija diskursa i medijskih studi-

ja: 1) participacijske strukture – koje opisuju ko ima pravo/

ko je ovlašćen da učestvuje i kako; 2) kodiranje – ton i stil

komunikacije; 3) komunikacijske funkcije – korišćene pre-

ma tipologiji koju je predložio lingvista Roman Jakobson83

(Shifman 2014, 41).

Bredli Vigins smatra da, kada su u pitanju slikovni mi-

movi, ideološka praksa označava vezu između sadržaja i tač-

ke gledišta, što znači da perspektiva internet mima postaje

lokacija semiotičkog i intertekstualnog značenja (Wiggins

2019, 16). Semiotičko značenje unutar tačke gledišta mima

se, prema ovom autoru, odnosi na vizuelne zaključke koji

prenose specifično značenje, te semiotička elaboracija uk-

ljučuje ulogu metafore, metonimije, jukstapozicije, pastiša...

Intertekstualnost je takođe pozicionirana u tački gledišta

usled diskurzivne funkcije koja je inherentna remiksovanju

vizuelnog sadržaja i referencama koje zajedno prenose zna-

čenje. Sadržaj kao element internet mima jeste informacija,

označava podatke koji se prenose mimom. Kako savetuje

83 Jakobson je identifikovao šest ključnih funkcija komunikacije – re-

ferencijalna funkcija koja je orijentisana ka kontekstu ili spoljnjem

svetu, emotivna funkcija koja je orijentisana ka pošaljiocu i njegovim

emocijama, konativna funkcija koja je orijentisana ka primaocima i

dostupnim putevima akcije (imperativima), koja služi da uspostavi,

prolongira ili prekine komunikaciju, metalingvistička funkcija koja

se koristi da uspostavi uzajamni sporazum o kodu (na primer defi-

niciju) i poetska funkcija koja se fokusira na estetsku ili umetničku

lepotu konstrukcije same poruke (Shifman 2014, 41).

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 101

Vigins, istraživanje slikovnih mimova najbolje je započeti od

forme da bi analiza posle sledila povezivanje sadržaja i tačke

gledišta (Wiggins 2019, 17). Kako Vigins savetuje, pri analizi

internet mimova potrebno je „kopati dublje da bi se došlo

do ideoloških implikacija datog mima, u svetlu konstrukcije

značenja“ (Wiggins 2019, 19).

Žanrovi internet mimova

U ovom poglavlju predstavljaju se najzastupljeniji žan-

rovi, odnosno podžanrovi internet mimova koji se dovode u

vezu sa drugim, srodnim žanrovima (digitalnog) folklora. In-

ternet mimove u žanrovskom smislu možemo posmatrati kao

semiotičke resurse ili „šablone“ koji su kulturno i istorijski

specifični za „obavljanje komunikativnih stvari“ i koji mogu

da uspostave „odnose moći između onih koji učestvuju u

komunikaciji“ (Van Leeuven 2005, 128). Ono što je ključno

za evoluciju internet mimova je razvoj od jednostavnog ar-

tefakta do žanra sa sopstvenim skupom pravila i konvencija,

žanra čija je produkcija proizvod postmoderne konceptuali-

zacije reprezentacije i replikacije, kao i zamagljivanja binarne

opozicije potrošač : proizvođač koja se manifestuje u prak-

sama participativne kulture (Wiggins and Bowers 2014, 3).

U odnosu na unutrašnje i spoljašnje karakteristike internet

mimova možemo razlikovati nekoliko (pod)žanrova internet

mimova sa sopstvenim pravilima, strukturom, stilskim ka-

rakteristikama, temama i ciljnom publikom (Miltner 2017).

Šifmenova definiše žanrove internet mimova kao tačku su-

sreta između specifičnih tema i formata (Shifman 2014, 54).

Pojedini autori smatraju da su i drugi elementi digitalne kul-

ture, kao što su gif-ovi, heštegovi, emotikoni, takođe internet

mimovi (v. Davison 2012; Börzsei 2013). Ipak, navedeni fe-

nomeni, iako dele brojne zajedničke karakteristike s internet

mimovima, pre se mogu posmatrati kao žanrovi digitalnog

folklora, kako će na narednim stranicama biti objašnjeno.

Drugim rečima, iako su neosporno u pitanju mali mediji

mimetičke komunikacije, granica između GIF-ova, heštego-

102 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

va, internet mimova je svakako porozna i samo u određenim

kontekstima mogu biti široko shvaćeni, odnosno tumačeni u

ključu internet mimova.

Danas se GIF84 koristi za označavanje animirane GIF

datoteke, kratke pokretne slike poslate bez naslova (Eppink

2014). U najkraćem, GIF-ovi pričaju kratku priču ili opisuju

situacije sa kojima drugi korisnici mogu da se identifikuju,

njihova funkcija je da služe kao reakcije, vizuelne metafo-

re ili ilustracije tokom razgovora (Eppink 2014, 303). GIF-

ovi danas nesumnjivo predstavljaju zaseban žanr, budući da

imaju prepoznatljivu formu, upotrebljavaju se u određenom

kontekstu i karakteriše ih prepoznatljiva estetika. Autorstvo

pojedinačnih GIF-ova nije poznato i predstavlja vlasništvo

digitalne zajednice: „iako pojedinci obrađuju piksele, zajed-

nice prave GIF-ove“. Zbog toga, GIF-ovi takođe predstav-

ljaju deo digitalnog folklora budući da se stvaraju, koriste,

objavljuju, prikupljaju, kopiraju, modifikuju i izvode (Eppink

2014, 298) i za njihovo razumevanje potrebno je određeno

kulturno predznanje. GIF-ovi su, dakle, poput digitalnog sl-

enga, nešto nalik vizuelnom rečniku gde se bezbroj medijskih

artefakata raspoređuje i razrađuje kao specifičan jezik (Ep-

pink 2014, 301). U kontekstu digitalnog folklora, heštegovi

se opisuju kao svojevrsni folk komentari, forme kolektivnog

pripovedanja ili kao specifični govor digitalnog folka. Najviše

pažnje biće posvećeno upravo (pod)žanru tzv. „slikovni ma-

kroi“ koji je neosporno najzastupljenija podvrsta internet mi-

mova, te se neretko dešava da pojedini autori izjednačavaju

slikovne makroe sa mimovima, tj. definišu internet mimove

kao korisnički generisane sadržaje koji se sastoje od slike sa

pratećim tekstom i koji se stvaraju sa ciljem humora i zabave

(Molina 2020, 380).

84 Pored JPEG formata, GIF (eng. Graphic Interchange Format) je najče-

šće korišćen grafički format za razmenu digitalnih fotografija putem

interneta, danas se naziv GIF uglavnom koristi (kao nekada i emoti-

kon) za veoma kratke animirane klipove koji se u digitalnoj komuni-

kaciji upotrebljavaju da bi se bliže i slikovitije opisale određene reak-

cije, stav, osećanje...

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 103

Internet mimovi u svetlu žanrova

digitalnog folklora

Kada govorimo o žanrovima u digitalnom okruženju

kao jedno od ključnih pitanja nameće se pitanje da li inter-

net (i digitalne tehnologije uopšte) stvaraju nove žanrove ili

postojeći žanrovi neizmenjeni samo „migriraju“ na internet?

Tereza Hejd (Theresa Heyd) u žanrovskom smislu posmatra

digitalni folklor kao funkcionalni entitet koji ima relativno

jasne paralele i nedigitalne preteče (Heyd 2009, 251). Digital-

ni folklor, kao čisto funkcionalni koncept, može se definisati

samo kroz aspekte kao što su komunikativna motivacija, ko-

munikativni kanali i pragmatični efekti, odnosno prema ovoj

autorki, ne mogu se utvrditi strukturalni ili lingvistički detalji

koji bi važili za sve podžanrove digitalnog folklora. Zbog toga

Hejdova navodi nekoliko funkcionalnih obeležja žanra digi-

talnog folklora:

1. Oslonjenost digitalnog folklora na tehnologiju – u smi-

slu kanala transmisije i komunikacije. Za razliku od

tradicionalnog usmenog folklora, tehničke mogućnosti

digitalnog okruženja, to jest programa – bilo da je reč

o imejlu ili o platformama za društveno umrežavanje,

kao što su čuvanje poruka, kontakata, mogućnost pro-

sleđivanja poruka – idealni su za prenošenje folklornog

materijala. Hejdova napominje da proces prosleđivanja

nije puki način diseminacije već deo komunikativnog

čina (Heyd 2009, 251).

2. Digitalni folklor osnažuje društveno umrežavanje, od-

nosno koheziju zajednice koja učestvuje u folklornoj

komunikaciji.

3. Digitalni folklor obezbeđuje materijal koji je dostu-

pan i kojeg je lako kopirati – u cilju zabave ili diverzije

(Heyd 2009, 252).

4. Digitalni folklor stvara (ali i razdvaja) publiku u smislu

da ne učestvuju svi u daljem prenošenju jedinica digi-

talnog folklora, to jest prosleđivanju.

104 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Hejdova smatra da u slučaju digitalnog folklora nije u

potpunosti reč o migriranju postojećeg žanra u novi medi-

jum, već da se mogu uočiti neke specifično digitalne karak-

teristike. Iz tog razloga digitalni folklor se posmatra kao hi-

bridni žanr koji spaja i savremeno i tradicionalno, odnosno i

staro i novo (Heyd 2009, 258). Ipak, kako napominju Tolbert

i Džonson (Tolbert and Johnson 2019, 329), fenomenu digi-

talnog folklora, bez obzira na to koji je podžanr u pitanju,

ne treba pristupiti kao korpusu pojedinačnih tekstova, već

ih treba posmatrati holistički, kao jednu isprepletanu mre-

žu međusobnih odnosa između tekstova, konteksta, grupa,

identiteta i društvenih procesa u kontekstu.

Efemernost (pod)žanrova internet mimova

Limor Šifmen, koja je prva sprovela žanrovsku analizu

internet mimova, zagovara definiciju žanrova kao „socijalno

prepoznatog tipa komunikativne akcije“, pri čemu žanrovi

ne dele samo strukturne i stilske karakteristike, već takođe

i teme i ciljnu publiku (Shifman 2014, 99). Ova autorka sa-

gledava žanrove internet mimova u ključu „vernakularne

kreativnosti“ – svakodnevnih inovativnih umetničkih prak-

si koje se mogu izvoditi jednostavnim načinima produkcije.

Šifmenova (Shifman 2014, 118) je kategorizovala podžanrove

internet mimova u tri grupe – oni koji su zasnovani na do-

kumentaciji događaja iz svakodnevnog, „oflajn” života i koji

se potom prenose u „onlajn” sferu; žanrovi koji su zasnova-

ni na eksplicitnoj manipulaciji vizuelnih ili audiovizuelnih

masmedijskih sadržaja; i žanrovi koji su se razvili iz „novog

univerzuma digitalnog i mimetički orijentisanog sadržaja”.

Šifmenova izdvaja devet žanrova mimova, pa iako autorka

napominje da njena lista nije sveobuhvatna ipak nudi pregled

nekih od centralnih formata koji su se pojavili od početka

dvehiljaditih pa do kraja prve decenije dvehiljaditih godina

(Shifman 2014, 100). Na ovom mestu važno je ukazati na či-

njenicu da je ta klasifikacija žanrova internet mimova rađe-

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 105

na iz zapadnocentrične perspektive i obuhvata samo internet

mimove s engleskog govornog područja, tačnije one koji su

bili popularni u Sjedinjenim Američkim Državama. Ovakav

odabir internet mimova i žanrovska podela, dakle, ne govori

mnogo o lokalnim mim kulturama. Pored toga, kako će ka-

snije biti objašnjeno, većina žanrova koje Šifmenova navodi

više nisu popularni, to jest ne praktikuju se već nekoliko go-

dina i nestali su sa radara digitalnog okruženja. S druge stra-

ne, pojedini žanrovi nestali su na neko vreme, zapravo bolje

reći hibernirali su jedan izvestan period pa su se sa novim

platformama ponovo (po)javili. Devet žanrova koje je Šifme-

nova izdvojila kao dominantne su:

(1) Fotošop reagovanja (eng. reaction photoshop)85 – Žanr

koji Šifmenova naziva fotošop reakcije sastoji se od

slika kreiranih kao odgovor na mimetičke fotografije

koje je ona opisala kao fotografije koje izazivaju op-

sežne kreativne reakcije (Shifman 2014, 102). Jedan od

najranijih primera fotošop reakcija jeste već pomenuta

fotošopirana fotografija turiste koji posećuje Svetski

trgovinski centar tokom terorističkih napada 11. se-

prembra 2001. godine (tzv. tourist guy meme).

(2) Foto hirovi (eng. photo fads)86 – foto hirovi87 predstav-

ljaju nameštene, to jest planirane fotografije u odre-

đenim pozama. To su fotografije ljudi koji imitiraju

specifične poze ili određene radnje u različitim okru-

ženjima, i obično sa ciljem postavljanja slike na mrežu

(Shifman 2014, 102).

(3) Iznenadni skup ljudi (eng. flash mob)88 – reč je o fe-

nomenu u kojem se grupa nepoznatih ljudi iznenada

okuplja u javnom prostoru i izvode određeni perfor-

mans nakon čega brzo napuštaju taj prostor (Shifman

2014, 103). Takav javni čin može da obuhvata razli-

85 https://knowyourmeme.com/memes/reaction-images

86 https://knowyourmeme.com/memes/cultures/photo-fads

87 kako su kategorisani na bazi Know your Meme

88 https://knowyourmeme.com/memes/flash-mob

106 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

čite radnje: neozbiljno igranje ili zamrzavanje u me-

stu, zombi šetnje, iznenadno skidanje odeće. Takvo

okupljanje se koordiniše putem interneta i mobilnih

telefona, da bi se potom događaj snimio i objavio na

Jutjubu. Ovi skupovi su se pojavili na internetu 2003.

godine (Shifman 2014, 103). Pojedini autori nalaze ko-

rene datog žanra u dvadesetovekovnim avangardnim

pokretima kao što su to bili dadaisti (njihova namera

je bila šokiranje buržoaske srednje klase korišćenjem

iznenađenja i gerilskih taktika v. Shifman 2014, 104).

Savremeni iznenadni skupovi uključuju nekoliko pod-

tipova – iako su neki od njih u potpunosti apolitički,

drugi sadrže izražene antikonzumerističke elemente –

pojedinci koji u njima učestvuju žele da povrate javne

prostore prenamenjene za komercijalnu upotrebu i in-

terese (Shifman 2014, 104). Ponekad se ova okupljanja

koriste i u komercijalne svrhe, ali takva okupljanja su

pretrpela brojne kritike budući da poništavaju osnov-

ne principe žanra – demokratiju, antikomercijalizam i

spontanost (Shifman 2014, 104).

(4) Pevanje na plejbek (eng. lypsync)89 – to su video klipovi

u kojima pojedinci ili grupe nastoje da sinhronizuju po-

krete usana sa rečima neke popularne pesme (Shifman

2014, 105). Razvoj i dostupnost interneta, pojava per-

sonalnih veb-kamera, jednostavnih softvera za obradu

audiovizuelnih sadržaja, omogućili su brzu populariza-

ciju ovog žanra (Shifman 2014, 105). Šifmenova ističe

da su se vremenom razvila dva glavna podžanra – po-

jedinačno pevanje na plejbek koje se izvodi u spavaćoj

sobi i kolektivno pevanje na plejbek koje je povezano sa

javnim aktivnostima i organizacijama (Shifman 2014,

105). I jedna i druga podvrsta pevanja na plejbek prema

Šifmenovoj predstavljaju dobru ilustraciju raznovrsnih

praksi participativne kulture (Shifman 2014, 107). Ove

prakse su zasnovane na hitovima popularne muzike

koje prisvaja i imitira mala, lokalna zajednica amatera

(Shifman 2014, 107). Pojavom društvene mreže Tik-

89 https://knowyourmeme.com/memes/lip-dub

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 107

To k Lypsy nc žanr postaje ponovo popularan, zapravo

popularniji nego ikada ranije i može se sa sigurnošću

pretpostaviti da takvi video klipovi predstavljaju daleko

najzastupljeniji sadržaj na TikToku.

(5) Prečuti tekst pesme (eng. misheard lyrics)90 – ovi video

klipovi su zasnovani na zabavnim i smešnim pogreš-

nim prevodima izgovorenih glasova u pisanu formu.

Izvor humora je u transkripciji kako reči zvuče, bez

obzira na njihovo pravo značenje (Shifman 2014, 108).

(6) Lažni trejleri (eng. recut trailers)91 – to su korisnički

generisani lažni filmski trejleri zasnovani na ponov-

nom uređivanju ili remiksovanju filmskih snimaka

(Shifman 2014, 109). U brojnim slučajevima, origi-

nalni filmski žanr se zamenjuje sa potpuno različitim

žanrom čime se kreiraju novi filmovi. Žanr je postao

popularan 2005. godine sa pojavom trejlera za film

Isijavanje (The Shining) u kojem se čuveni horor film

predstavlja kao prijatna porodična komedija. Inkon-

gruencija između reči i onoga što znamo o filmu paro-

dira originalne trejlere (Shifman 2014, 110).

(7) LOLcats92 – to su fotografije mačaka koje prati pogreš-

no napisani tekst koji obično referiše na situaciju pri-

kazanu na fotografiji (Shifman 2014, 110). Naziv žanra

je spoj internet akronima LOL (eng. laughting out loud

– glasno se smejati) i reči mačka. Kako Šifmenova na-

vodi, to je bila prva manifestacija onoga što će kasnije

postati slikovni makro (Shifman 2014, 111). Stvaranje

i uživanje u LOLcats mimovima podrazumeva famili-

90 https://knowyourmeme.com/memes/misheard-lyrics-phonetic-

translations-buffalaxing

91 https://knowyourmeme.com/memes/recut-movie-trailers-movie-tra-

iler-remix

92 Kako piše Limor Šifmen, publiku, odnosno ljubitelje LOLcats mi-

mova činile su tri grupe korisnika: oni korisnici koji vole mačke

(CheezFrenz), korisnici koji odaju priznanje ovom žanru mimova

zbog značajnog mesta u istoriji internet mimova (MemeGeeks) i obič-

ni korisnici koji ove sadržaje dele iz zabave ili dosade. S tim u vezi,

ovi mimovi su se koristili da bi se konstruisale i zadržale granice gru-

pe (Shifman 2014, 111).

108 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

jarnost sa žanrom i sa posebnim jezikom koji ga podu-

pire – tzv. LOLspeak. Reč je o kompleksnom, nestan-

dardnom, detinjastom engleskom internet dijalektu.

Uživanje u žanru uključuje poznavanje insajderskih

šala koje razumeju oni korisnici upoznati sa digitalnim

kulturnim okruženjem. Ovi mimovi se stvaraju i dele

u cilju interpersonalne komunikacije: oni služe da se

na indirektan način izrazi mnoštvo osećanja i stanja, a

pored toga, prema ovoj autorki, ti mimovi ispunjavaju

različite i kompleksne društvene uloge (Shifman 2014,

111–112).

(8) Stock Character Macros – ovaj žanr mimova nastao je

iz jednog mima označenog kao advice dog (Shifman

2014, 112). Ubrzo su nastali brojni primeri advice ani-

mal mimova (eng. Socially Awkward Penguin93, Cou-

rage Wolf94, Bachelor Frog95). Iako se ovaj žanr obično

naziva savetodavne životinje, potrebno je napomenuti

da ne uključuje uvek obavezan savet. Takođe, iako su

isprva na ovim šablonskim slikovnim matricama bile

slike životinja, tokom vremena pojavili su se i oni koji

sadrže slike ljudi (ljudske protagoniste). Prema Šifme-

novoj, mimovi koji pripadaju ovom žanru dele dve

karakteristike: oni koriste slikovne šablonske matrice

i izgrađeni su na „stok karakterima“ koji predstavljaju

određena stereotipna ponašanja (Shifman 2014, 112).

„Stok karakteri“ su prepoznatljivi socijalni tipovi, a

93 U pitanju je imidž makro iz serije mimova, odnosno podžanra „sa-

vetodavne životinje“, koji prikazuje neprilagođenog pingvina koji ima

nisko samopouzdanje i slabo razvijene socijalne veštine. Tekst koji

prati ovaj mim obično govori o neprijatnim životnim situacijama,

najčešće prikazujući nedruštveno ponašanje ili nespretnost. https://

knowyourmeme.com/memes/socially-awkward-penguin

94 Reč je o šablonskom imidž makrou serije „savetodavne životinje“ koji

prikazuje vuka koji daje ohrabrujuće savete o prevazilaženju različitih

prepreka. https://knowyourmeme.com/memes/courage-wolf

95 Imidž makro koji prikazuje fotografiju žabe uz propratni tekst koji se

tiče lenjosti, nebrige i drugih stereotipnih ponašanja koja se povezuju

sa samačkim stilom života prema ovim internet mimovima. https://

knowyourmeme.com/memes/foul-bachelor-frog

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 109

prepoznajemo ih zbog njihovog navodno karakteristič-

nog, odnosno očekivajućeg ponašanja, kao što su na

primer džangrizavi deda, uobražena lepotica ili dovit-

ljivi mlađi brat.96 Mnoštvo takvih primera koji prika-

zuju „stok karaktere“ nudi dobar uvid u preovlađujuće

kulturne predstave, odnosno predrasude u određenom

društvu: to je, prema Šifmenovoj, konceptualna mapa

tipova koji predstavljaju preuveličane oblike ponašanja

– ove ekstremne forme najčešće nastoje da se fokusira-

ju na konceptualizaciju uspeha i neuspeha u društve-

nom životu određene grupe (Shifman 2014, 113).

(9) Besni stripovi (eng. rage comics)97 – to su amaterski

stripovi na kojima su nacrtana besna lica – jedan skup

ekspresivnih karaktera od kojih je svaki povezan sa

tipičnim ponašanjem. Ovaj žanr internet mimova se

prvi put pojavio 2008. godine na sajtu 4chan kao strip

posvećen dogodovštinama karaktera rage guy („pobe-

sneli tip“) (Shifman 2014, 113). Razumevanje ovih pri-

mera, pored digitalne pismenosti, zahteva i poznavanje

potkulturne pismenosti – znanje kodova i normi koji

su razvijeni u ovoj mimetičkoj potkulturi (Shifman

2014, 114). Prema tome, potrebno je posedovati do-

voljno znanja o velikom broju karaktera i o društve-

no prihvatljivim načinima njihovog korišćenja da bi

se kreirali ovi mimovi. Iako se besni stripovi i slikovni

makroi razlikuju u formatu, oni se bave sličnim tema-

ma – kao što su pomenuta konceptualizacija dobitnika

i gubitnika u društvenom životu SAD (Shifman 2014,

114–116).

Limor Šifmen je izdvojila ovih devet osnovnih mim žan-

rova kao prvi korak u mapiranju kompleksnog univerzuma

korisnički generisanog sadržaja (Shifman 2014, 116). Na

osnovu zajedničkih karakteristika navedeni žanrovi internet

mimova se, prema Šifmenovoj (Shifman 2014, 118), mogu

klasifikovati u tri grupe:

96 https://tvtropes.org/pmwiki/pmwiki.php/Main/StockCharacters

97 https://knowyourmeme.com/memes/subcultures/rage-comics

110 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

(1) Žanrovi koji su zasnovani na dokumentaciji trenutaka

iz stvarnog života, koji su ukorenjeni u konkretnom i

nedigitalnom prostoru – kao što su, na primer, „foto

hirovi“ i „iznenadni skup ljudi“.

(2) Žanrovi koji su zasnovani na eksplicitnoj manipulaciji

vizuelnih ili audiovizuelnih sadržaja masovnih medi-

ja, poput „fotošop reagovanja“, „pevanja na plejbek“,

„lažnih trejlera“. Ovi žanrovi predstavljaju internet mi-

move koji se temelje na remiksu, odnosno zasnivaju

se na brikoliranju i transformaciji medijskih vesti ili

elemenata popularne kulture (filmova, muzike, serija).

Njihova funkcija svakako nije jednoobrazna i kreće se

od oduševljenja nekim proizvodom popularne kulture

koji se zbog toga prisvaja i dalje modifikuje ka oštroj

kritici, najčešće iz domena političke kulture.

(3) Žanrovi koji su se razvili oko novog univerzuma di-

gitalnog i mimetički orijentisanog sadržaja – ovi žan-

rovi nastaju uglavnom posle 2007. godine i otelovljuju

razvoj jedne kompleksne mreže znakova koju samo

pripadnici internet potkulture98 mogu da razumeju –

kao što su mimovi koji uključuju smešne slike mača-

ka (LOLcats), internet stripove čiji su akteri pobesneli

karakteri (rage comics) ili stereotipno prikazani likovi

(stock character macros).

Karakteristike slikovnih makroa

Slikovni makroi (eng. image macro)99 predstavljaju ša-

blonsku kombinaciju slike i teksta. To su vizuelni formati

koji grafički kombinuju određene tipove slika i tipografskih

98 Rečeno naravno danas ne stoji budući da je reč o globalno popular-

nim i prepoznatljivim šablonskim mim formatima. Njihovo čitanje,

odnosno razumevanje, umnogome je olakšano postojanjem veb-ar-

hiva internet mimova – Know Your Meme. Mimetička potkultura na

koju autorka ovde referiše razvijena je na u to vreme zatvorenim/ne

toliko pristupačnim veb-sajtovima kao što su 4chan, Reddit, Tumblr

(Shifman 2014, 118).

99 https://knowyourmeme.com/memes/image-macros

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 111

elemenata na osnovu prepoznatljivih modela (Kaplan i Nova

2022, 10). Može se reći da su slikovni makroi veoma bliski

(pod)žanru digitalnog folklora – fotošoploru zbog toga što

najčešće uključuju kreativnu kombinaciju verbalnog i vizuel-

nog. Takvi primeri u difuziji mrežom bivaju podvrgnuti da-

ljim transformacijama, odnosno praksi brikoliranja/remiksa.

Proces brikoliranja, odnosno kombinovanja različitih slika sa

namerom stvaranja novih oblika, vezan je za transmisiju ar-

tefakata novih medija koji se mogu označiti kao „varijabilni

humoristički foto pastiši“ (Bronner 2009, 33). Danas postoji

niz različitih podvrsta slikovnih makroa – demotivišući po-

steri, LOLcats, fotoreakcije, savetodavne životinje itd. Pojedini

slikovni makroi podrazumevaju dodavanje istog teksta razli-

čitim slikama, dok drugi uključuju dodavanje različitog tek-

sta na isti vizuelni sadržaj (Davison 2012).

Savetodavne životinje (eng. Advice animals) predstavljaju

izuzetno popularnu seriju imidž makroa. Savetodavne životi-

nje predstavljaju seriju slika na kojima je prikazana određe-

na životinja (pas, pingvin itd), ispred pozadine u vidu kruga

različitih boja. Preko slike se obično stavljaju dva reda teksta

kojim se iskazuje neki savet ili uputstvo (Kaplan i Nova 2022,

21). Advice Dog je slika psa na pozadini u duginim bojama,

formula ovog slikovnog makroa je veoma jednostavna: sli-

ka psa, prva rečenica saveta, druga rečenica koja predstav-

lja pančlajn, tzv. poentu šale (Davison 2012, 127). Ono što je

važno napomenuti je da su ti saveti obično loši, neočekivani,

apsurdni ili su dati u ironičnom tonu. Značenja ovog slikov-

nog makroa variraju – ponekad su ironična, a ponekad mogu

biti i agresivna i uvredljiva (Davison 2012, 130). Pojedini au-

tori (Börzsei 2013) tumače popularnost internet mimova u

kojima su životinje glavni akteri (kao što je slučaj sa slikov-

nim makroima Advice Animal i LOLcats) u ključu narodnih

bajki i basni. Naime, u ovim slikovnim makroima „zamišljaju

se antropomorfne životinje iz tradicionalnih narodnih žanro-

va bajki i basni u digitalnom ruhu“. Osim toga što se prika-

zane životinje ponašaju kao ljudska bića, ove digitalne vizu-

elne priče mogu (pre)nositi određenu moralnu poentu, dok

112 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

se za pojedine životinje takođe vezuju određeni stereotipi, od

kojih su mnogi kroskulturni, kao što su lukava lisica, hrabri i

plemeniti lav ili mudra sova“ (Börzsei 2013, 17). Na sličnom

tragu je i Miltnerova. Ova autorka smatra da rani internet

mimovi koji su prikazivali životinje nisu samo reflektovali

lokalni humor, već kulturne i političke interpretacije određe-

nih životinja koje predstavljaju specifični nacionalni kontekst

(Miltner 2017, 415).

Prema Šifmenovoj, ono što čini fotografije mimetičkim

jeste širok opseg korisnički kreiranih odgovora, obično u for-

mi fotošop zasnovanih kolaža (Shifman 2014, 89). Šifmenova

je, na primer, razvrstala fotografije prikupljene na bazi Know

your Meme u dve tematske grupe: mimetičke fotografije u

kojima se pojavljuju političari i fotografije koje su posvećene

drugim temama (Shifman 2014, 89). Prema autorki, ove fo-

tografije dele dve preovlađujuće karakteristike – jukstapozi-

cija slike i usporeno/zamrznuto kretanje (Shifman 2014, 89).

Jukstapozicija kao ključna karakteristika mnogih mimetičkih

fotografija je upadljiva/izrazita inkongruencija između dva ili

više elemenata u kadru (Shifman 2014, 90). Konkretnije, ono

što često vidimo jeste jedna osoba koja štrči „kao vanzema-

ljac“ u okolnoj situaciji (Shifman 2014, 90). Ove jukstapozi-

cije prizivaju mimetičke odgovore budući da ljudi koji su pri-

kazani u mimetičkim fotografijama izgledaju kao da su izvan

konteksta, dok njihova reaproprijacija/ponovo prisvajanje u

drugim kontekstima izgleda skoro prirodno (Shifman 2014,

90). Štaviše, oštra jukstapozicija u kadru čini da neke od ori-

ginalnih mimetičkih fotografija izgledaju kao da su i same

fotošopirane, čime utiru put za slične „fotošop zasnovane

reakcije“ (Shifman 2014, 90). Drugim rečima, ukoliko je na

originalnoj fotografiji prikazano nešto što izgleda neobično

i čudno, odnosno što se iz bilo kog razloga čini kao neodgo-

varajuće, takva fotografija će prosto prizivati dalju mimetičku

obradu. Kao dobar primer rečenog može poslužiti internet

mim pod nazivom „Devojčica katastrofa“ (eng. Disaster girl

meme). Naime, na kultnoj fotografiji koja će postati jedan od

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 113

globalno najpopularnijih internet mimova prikazana je de-

vojčica koja se zlokobno osmehuje dok se u pozadini nalazi

kuća u plamenu. Fotografiju je 2004. godine snimio otac de-

vojčice prilikom posmatranja jedne vatrogasne vežbe u kom-

šiluku. Slučajni zastrašujući osmeh četvorogodišnje devojčice

i pomisao da je namerno izazvala požar stvaraju nesklad na

ovoj fotografiji. Ova fotografija je postala viralna i, kao i u

slučaju fotografije „turiste smrti 11. septembra“, izazvala je

brojne „fotošop odgovore“. Lik devojčice piromanke zlokob-

nog osmeha fotošopiran je na fotografije mnogih katastrofa

kroz istoriju ili fikciju.100 Korisnici koji se u stvaranju inter-

net mima pozivaju na nesklad u originalnoj mimetičkoj foto-

grafiji nastoje da prodube humor povezan s inkongruencijom

tako što prezentuju čak i jaču jukstapoziciju od one prika-

zane u originalnoj fotografiji, ili pak nameravaju da daljom

obradom fotografije umanje početnu inkongruenciju repo-

zicioniranjem aktera u više odgovarajući kontekst (Shifman

2014, 90). Usporeno/zamrznuto kretanje predstavlja karakte-

ristiku druge grupe analiziranih mimetičkih fotografija koje

prikazuju ljude usled fizičkih aktivnosti kao što su trčanje i

ples (Shifman 2014, 92). Jednostavno objašnjenje opsežnih

mimetičkih reakcija koje takve fotografije izazivaju jeste da

one nastoje da zabeleže ljude u komičnom stanju/držanju – u

poziciji njihovog tela koja čini da izgledaju smešno (Shifman

2014, 94). Dalja objašnjenja sugerišu da ove fotografije beleže

trenutak velike nestabilnosti – ljudi ne mogu ostati u vazdu-

hu duže od sekunde (Shifman 2014, 92). Korisnici su stoga

privučeni da se „pridruže akciji“ i završe naizgled nezavršeni

pokret (Shifman 2014, 94).

Francisko Jus (Yus 2021) je na osnovu korpusa koji se sa-

stojao od 100 slikovnih makroa izveo taksonomiju mogućih

kombinacija teksta i slike u internet mimovima, pri čemu se

oslonio na pristup koji je prvobitno korišćen za analizu gra-

fičkih novela, tj. stripova. U slikovnim makroima moguće su

sledeće kombinacije tekstualnih slika:

100 https://knowyourmeme.com/memes/disaster-girl

114 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

1. Tekstualno specifične, gde slike mogu da ilustruju, ali

ne doprinose značajno kompletnom tekstu u mimu. U

određenim prilikama slika uopšte nema nikakvu ulo-

gu, a humor u mimu je isključivo tekstualni.

2. Slikovno specifične, gde slika dominira, a reči nemaju

značajnog uticaja na značenje slike u mimu. Francisko

Jus smatra da se ova kategorija retko sreće u mimovi-

ma, budući da slike uglavnom imaju ulogu ili da uka-

zuju, naglašavaju ili pojačavaju značenje teksta, ili se

kombinuju sa tekstom kako bi generisale interpretacije

koje su specifične samo za ovu kombinaciju.

3. Dvojako specifične, gde reči i slike šalju u suštini istu

poruku. Jus ističe da veoma malo mimova pokazuje

ovaj kvalitet jer bi sadržaj, raspoređen u dva režima

(slika i tekst) u krajnjoj liniji rezultirao prekomernim

značenjem i stoga bi poruka izgubila na efikasnosti.

4. Dodatno (aditiv), gde reči pojačavaju ili elaboriraju sli-

ku i obrnuto. Oba izvora informacija sarađuju u pri-

bližno istom pravcu.

5. Paralelno, gde reči i slika prate različite kurseve bez

međusobnog preplitanja. Jus piše da u njegovoj građi

nije bilo primera ove kategorije. To se, prema autoru,

može objasniti time da se najčešće tumačenje mimova

oslanja na kombinaciju teksta i slike. Zbog toga nema

mnogo smisla da se oba načina stave u mim, a da nisu

nekako povezani.

6. Montaža, gde se reči tretiraju kao sastavni delovi sli-

ke. Ovo je tipična kategorija u stripu, budući da strip

umetnici vešto konotiraju tekstove ikoničnim kono-

tacijama (kreativna upotreba podebljanih slova, slova

vizuelnog oblika...). Na neki način, oba režima postaju

semiotički integrisana. Međutim, i ova kategorija ne-

dostaje u korpusu mimova koje je prikupio i analizirao

Jus, jer je u slučaju slikovnih makroa tip teksta (font,

veličina...) fiksiran i nametnut dostupnim softverom.

7. Međuzavisna, gde slika ili reči zajedno prenose ideju

koja ne bi mogla da se prenese samo slikom ili tekstom,

što prema autoru znači da tumačenje nije moguće na

V Osnovne karakteristike i žanrovi internet mimova 115

osnovu delimičnih značenja teksta ili slike ukoliko se

posmatraju odvojeno, jednom rečju, kao što to uosta-

lom i jeste slučaj u velikom broju slikovnih makroa,

slika i tekst su kontekstualno zavisni.

Pojedini autori (Zenner and Geeraerts 2018) su se, iz

perspektive kognitivne lingvistike, bavili analizom igre reči

u imidž makroima. Imidž makroi, kao specifičan oblik in-

ternet mimova, sastoje se od teksta i slike – i dok su slika

i diskurzivna tema obično prilično konstantni u procesu re-

plikacije, tekst imidž makroa je posebno otvoren ka onlajn

remiks kulturi koja karakteriše internet mimove (Zenner and

Geeraerts 2018, 171). Ipak, ne može se u potpunosti izolova-

ti ultimativni skup karakteristika imidž makroa – svaki po-

jedinačni element mima je otvoren za modifikaciju iako su

neki elementi stabilniji nego drugi – imidž makroe odlikuje

međusobno delovanje između konvencionalnosti i kreativ-

nosti, između fiksiranosti i adaptacije (Zenner and Geeraerts

2018, 171). Upravo zbog prožimanja kreativnosti i stabilno-

sti, imidž makroi su povezani s idejom konstrukcije u ko-

gnitivnoj lingvistici. Konstrukcije su spojevi forme i funkcije

koje karakteriše varijacija u fiksiranosti i konvencionalnosti

(Zenner and Geeraerts 2018, 174). Prva vizuelna karakteristi-

ka imidž makroa je posebna vrsta fonta. Jedan od najstabil-

nijih elemenata imidž makroa je mikrotipografija – tekst je

obično otkucan u fontu Impakt101 koji je imao ključnu ulogu

u onlajn mim generatorima koji su dodatno standardizovali

Impakt font kao mim-font (Zenner and Geeraerts 2018, 175).

Drugi ključni element imidž makroa je slika. To mogu biti

različite vrste fotografija: obični ljudi, medijske zvezde i po-

znate ličnosti, slike životinja, i da bi se shvatio imidž makro

publika mora da prethodno bude upoznata s kontekstom u

kojem se ti likovi pojavljuju (Zenner and Geeraerts 2018,

175). Konvencionalno značenje imidž makroa sugeriše da

101 Primer izgleda Impakt fonta može se videti na https://www.kapwing.

com/explore/meme-template-with-white-impact-text-on-top-and-

bottom

116 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

delove treba tumačiti sa različitim nivoima značenja koji su

nadređeni jedno drugom – pre nego da kombinacija delova

prosto određuje značenje (Zenner and Geeraerts 2018, 177).

U imidž makroima gornji i donji tekst tvore jasnu jukstapo-

ziciju – gornji tekst postavlja scenu a donji tekst funkcioniše

analogno pančlajnu tradicionalnih viceva (Zenner and Gee-

raerts 2018, 179). Verbalni elementi u imidž makroima uklju-

čuju tradicionalne instance igre reči (Zenner and Geeraerts

2018, 180). Tradicionalni lingvistički mehanizmi igre reči

koji se pojavljuju u imidž makroima su – homonimija, ho-

mofonija, paronimija102 i varijacije doslovnog i figurativnog

značenja reči (Zenner and Geeraerts 2018, 180). Kako brojna

istraživanja slikovnih makroa pokazuju – humoristički efekat

šala i pančlajnova se pripisuje razrešenju specifičnih skript

opozicija koji karakterišu humoristički diskurs. Moguće je

izdvojiti četiri dimenzije obrade igre reči u imidž makroima.

Prva dimenzija odnosi se na multimodalnu prirodu imidž

makroa, a zasniva se na tome do koje mere vizuelna infor-

macija omogućava kontekstualnu aluziju u procesuiranju igre

reči (Zenner and Geeraerts 2018, 181). Sledeće tri dimenzije

tiču se neophodne svesti o kontekstu u kojem je imidž makro

stvoren. Imidž makroi mogu biti određeni kao „prototipski

strukturisane multimodalne konstrukcije“, njihova multimo-

dalna priroda sastoji se od obavezne kombinacije vizuelnih

i verbalnih elemenata, a njihov konstruktivistički karakter

zasniva se na formi kombinacije elemenata sa varirajućim ni-

voima fiksiranosti i šematizovanosti (Zenner and Geeraerts

2018, 190). Bez obzira na to što su imidž makroi utemelje-

ni na šematskoj mimskoj matrici, varijabilnost i fleksibilnost

čine važne odlike ovih internet mimova.

102 Homonimi su reči koje imaju istu formu, isto se pišu i izgovaraju ali

imaju različito značenje. Homofonija je pojava koja označava reči

koje se različito pišu ali se isto izgovaraju (često se sreće u engleskom

jeziku, na primer waist/waste – struk/otpad; week/weak – nedelja/

slab). Paronimi su reči koje imaju sličan oblik, izvedene su od iste

korenske morfeme i imaju slično, blisko značenje https://www.lingvi-

stickitermini.rs/pojmovnik/paronimija/

INTERNET MIMOVI KAO POST

MODERNI FOLKLOR

Pojava, razvoj i omasovljenje kompjuterski posredovane

komunikacije dovela je do problematizacije ali i do prošire-

nja predmeta proučavanja folkloristike. Pod uticajem razvoja

novih tehnologija komunikacije iz korena su se izmenila kla-

sična shvatanja folk grupe, načini konceptualizacije tradicije,

prenošenja i izvedbe folklora. Takođe, širenje masovne kultu-

re i ubrzan razvoj novih tehnologija komunikacije uslovile su

i, specifičnim karakteristikama medijuma, oblikovale stvara-

nje posve novih žanrova folklora u digitalnom ruhu – kao što

su, na primer, lažne humorističke recenzije proizvoda na in-

ternet prodavnici Amazon (Blank 2015; Vásquez 2019), cir-

kularne imejl poruke (Kibby 2005; Antonijević 2006; Frank

2009; Duffy et al 2012), njuzlor (eng. newslore) i fotošoplor

(eng. photoshoplore), to jest, fotošop humor (Frank 2004; Me-

der 2008; Frank 2011; Foster 2012; Peck 2014) ili digitalni ci-

klusi legendi (Peck 2015).

Na početku potrebno je pomenuti da među istraživači-

ma koji su se ovim poljem bavili ne postoji konsenzus u vezi

termina kojim bi se označilo „novo“ folklorno stvaralaštvo

na mreži. Na primer, Rasel Frenk koristi izraz netlore (Frank

2011), dok Barbara Kiršenblat Gimblet koja je među prvima,

sredinom devedesetih, istraživala elektronske diskusione gru-

pe i druge internet fenomene103, folklornu komunikaciju na

103 Pored fokusa na internet diskusione grupe i forume (kao što su li-

stservs, newsgroups), ova autorka se bavila i „internet projektima“ kao

što su Jargon File, USENET kuvari, igrama (The Oracle), tekstualnim

virtuelnim svetovovima (MUDS, MOOS) i konverzacijama koje se na

118 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

internetu zbirno naziva jednostavno elektronskim vernaku-

larom (Kirshenblatt-Gimblett 1996). Elektronski vernakular,

prema ovoj autorki, označava elektronsku komunikaciju u

svakodnevnom životu – poruke otkucane na tastaturi, vid-

ljive na ekranu i prenošene kroz globalnu mrežu kompjutera

povezanih telekomunikacionim linijama (Kirshenblatt-Gim-

blett 1996, 22). Izraz digitalni folklor ulazi u upotrebu tek sa

popularizacijom pametnih mobilnih telefona i tableta. Kako

primećuje De Seta (De Seta 2020, 180), s jedne strane, di-

gitalni folklor je folklor digitalnog – nastavak višegodišnjih

praksi i žanrova, odnosno sadržaja koji se prenose putem re-

lativno novih medija. S druge strane, digitalni folklor, kako

tvrdi Gabrijel de Seta, predstavlja jedan „neverovatan raskid

sa prošlošću, novi oblik vernakularne kreativnosti i samore-

fleksivne estetike folk umetnosti korisnika interneta“. Osim

toga, digitalni folklor je, kao što je pomenuto, još jedan od

nezgrapnih termina kojim se objašnjava savremeno folklorno

stvaralaštvo. Naime, moderno folklorno stvaralaštvo koje se

prenosi elektronski imenovano je na različite načine – kao

„kserokslor“ ili „fotokopirlor“ (v. Roemer 1994; Michael

1995; Hatch and Jones 1997), „fakslor“ (v. Preston 1994), „fo-

tošoplor“ (v. Meder 2008; Foster 2012; Peck 2014) „kompju-

terlor“ (eng. computerlore v. Fox 2007), „njuzlor“ i „netlor“

(v. Frank 2004; Frank 2011), „sajberfolk“ (eng. cyberfolk Foo-

te 2007), „onlajn folklor“, „internet folklor“, „ilor“, „skrinlor“,

„teklor“ itd.104

Iako se intenzivnije interesovanje folklorista za masov-

ne medije vezuje za sedamdesete godine prošlog veka, bilo

internetu odvijaju u realnom vremenu, kao što je u to vreme bio ve-

oma popularni IRC.

104 De Seta pri nabrajanju ovih termina ne objašnjava njihovo značenje

niti navodi autore koji su ih koristili. Zapravo, pojedini pojmovi pre

pripadaju žargonu internet korisnika, to jest nisu korišćeni u dosa-

dašnjem akademskom proučavanju folklora interneta, kao što su na

primer „ilor“, „skrinlor“ i „teklor“. Rečeni nazivi su kovanice od reči

ili skraćenica koji označavaju sve što se prenosi elektronski, putem

tehnologije ili se nalazi na ekranu kompjutera i reči „lor“ (eng. e-lore;

screenlore; techlore).

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 119

je potrebno da prođe nekoliko decenija da bi fenomeni sa-

vremene kulture postali ravnopravno polje istraživanja. Nai-

me, kroz dobar deo istorije discipline konstantno je postojao

neosnovani strah da će usled ubrzane industrijalizacije, mo-

dernizacije i urbanizacije predmet proučavanja folkloristike

nestati. Ipak, i danas kada je komunikacija putem interneta

i pametnih telefona postala jednako zastupljena kao usmena

komunikacija licem-u-lice, folkloristički radovi koji se bave

novi(ji)m fenomenima, u nameri da obrazlože zbog čega je

digitalni/internet folklor legitimna oblast proučavanja, goto-

vo po pravilu sadrže opsežna opravdanja zbog navodno ne-

standardnog izborа istraživačkog predmeta. Pri tome, reč je

o radovima objavljenim na anglofonom govornom područ-

ju, pretežno u okviru severnoameričke folkloristike, dok je u

drugim nacionalnim folklorističkim tradicijama, može se sa

određenom zadrškom reći, situacija „osavremenjavanja“ dis-

cipline bila znatno nepovoljnija105. U domaćem kontekstu, i

u okviru tzv. književnog pristupa, folklor se i dalje najčešće

definiše kao stvaralaštvo zasnovano na tradiciji koje obu-

hvata narodne pesme, pripovetke, poslovice, narodnu umet-

nost itd (v. Petrović 2010, 43). S tim u vezi, treba svakako

imati u vidu da antropološki pristup folkloru kao predme-

tu istraživanja, kako konstatuje Dragana Antonijević (2005,

248), podrazumeva posmatranje folklora kao dela kulture,

to jest kao „kulturom uslovljen ekspresivni čin koji se izra-

žava verbalno, muzički, kinetički i plastično, podrazumeva-

jući izvesnu umetničku, odnosno estetsku dimenziju u svom

105 Ova konstatacija izrečena je na osnovu dostupne literature objavljene

na engleskom jeziku i samim tim ne mora nužno biti tačna. Na pri-

mer, uz domaća etnoantropološka i folkloristička istraživanja internet

fenomena i teorijskih promišljanja svetske mreže kao etnografskog

terena i izvora za prikupljanje građe (v. Gavrilović 2004; Đorđević

2005; Antonijević 2006; Đorđević 2006; Trifunović 2010; Blagojević

2011; Banić Grubišić 2012; Žakula 2012; Antonijević i Banić Grubi-

šić 2013; Ajduk 2018; Radivojević 2020; Antonijević i Banić Grubi-

šić 2021), radovi u kojima se razmatraju fenomeni digitalne kulture,

van severnoameričke folkloristike, pripadaju uglavnom estonskoj i

mađarskoj folklorističkoj tradiciji (v. Kõiva and Vesik. 2009; Laineste

2016; Laineste and Voolaid 2016; Domokos 2017).

120 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

predstavljanju“.106 Na drugom mestu Antonijevićeva (2023,

12) piše da „antropologiju zanima kontekst u kome se folklor

stvara, izvodi i prenosi, posmatrajući ga iz perspektive kako

folklornih grupa i zajednica koji su njegovi stvaraoci i preno-

sioci ... tako i samih folklornih žanrova i drugih formi folklo-

ra kao sistema koji iskazuju kognitivne, vrednosne i moralne

obrasce u društvu.“

Barbara Kiršemblat-Gimblet u programskom tekstu o

krizi folkloristike, krajem devedesetih godina XX veka, objaš-

njava razloge zbog kojih je disciplina uglavnom bila nepri-

premljena da se suoči sa savremenošću i preusmeri predmet

proučavanja na aktuelne teme (Kirshenblatt-Gimblett 1998).

Ona smatra da su skoro sve definicije folklora bile u raskora-

ku sa vremenom i kontekstom u kojem folklorno stvaralaš-

tvo nastaje jer je, u skladu sa devetnaestovekovnim korenima

discipline, folkloristika konceptualizovana pre svega kao isto-

rijska nauka, opisivana kroz prežitke, arhaizme, antikvitete

i tradiciju (Kirshenblatt-Gimblett 1998, 283). Neosporno je

da gotovo višedecenijsko zanemarivanje tehnoloških prome-

na koje su se dogodile i manjak interesovanja za savremene

oblike folklorne komunikacije predstavlja rezultat istrajnih

romantičarskih i evolucionističkih poimanja folklora kao

nauke o prošlosti107, „izraza narodnog duha u nestajanju“

(Antonijević 2005, 246), kao i uticajnih definicija koje su fol-

klor odredile kao „verbalnu umetnost“ (Bascom 1955) ili kao

106 Upravo je ova razlika u etnoantropološkoj perspektivi istraživanja

folklora dovela do preimenovanja kursa pod nazivom Folkloristika

u Antropologija folklora na Odeljenju za etnologiju i antropologiju

Filozofskog fakulteta u Beogradu. Naime, kako objašnjava Dragana

Antonijević, folklor je dugi niz godina bio „gostujući“ predmet na

Odeljenju i slušao se kao izborni predmet pod imenom Narodna

književnost, a čak i kada je postao obavezni kurs i tada je bio „prisu-

tan kao tuđa naučna disciplina čija je matična kuća Filološki fakultet,

odnosno – nauka o književnosti“ (Antonijević 2005, 245).

107 Termin folklor uveo je upotrebu Vilijam Toms 1846. godine, u znače-

nju „narodno znanje“ kojim bi se prikladnije opisale narodne starine

i narodna književnost, odnosno stare navike, običaji, svetkovine, pra-

znoverja, balade, poslovice, koje treba sakupiti i zabeležiti jer ubrzano

nestaju (Thoms 1996, 187).

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 121

„umetničku komunikaciju u malim grupama“108 (Ben Amos

1971). Stoga ne čudi da je, uz sporadične izuzetke počevši

od kraja šezdesetih i početka sedamdesetih godina, istraži-

vanja urbanog, kancelarijskog folklora i uočavanje postojanja

folklora u masovnim medijima u SAD (Burns 1969; Demby

1971; Rysan 1971) i u devedesetim godinama prošlog veka

(Dorst 1990; Dundes and Pagter 1991; Dundes and Pagter

1992; Baym 1993; Roemer 1994; Preston 1994; Michael 1995;

Hatch and Jones 1997), tek početkom XXI veka, tačnije 2009.

objavljen prvi zbornik radova koji iz folklorističke perspek-

tive pristupa fenomenima internet kulture (v. Blank 2009).

Pored istraživanja humora katastrofe ispoljenog kroz novi

medij, to jest kroz pomenuti fotošoplor i njuzlor, početkom i

krajem prve decenije XXI veka objavljeno je nekoliko radova

u kojima su se razmatrale različite pojave virtuelne kulture i

zajednica na mreži, ali se oni mogu maltene nabrojati na pr-

ste jedne ruke (v. Foote 2007; Howard 2005; Howard 2008a;

Howard 2008b; Aldred 2010). Danas je situacija umnogome

povoljnija. Mlađa generacija folklorista, okupljena oko ide-

je da socijalni mediji predstavljaju dragocen i zapravo nei-

zostavan teren za istraživanje savremenih oblika folklorne

komunikacije, uvrstila je fenomen digitalnog folklora u sila-

buse folklorističkih kurseva kao legitimno polje predavanja

i proučavanja širom američkih univerziteta. Takve teme više

nisu izuzetak na vodećim folklorističkim konferencijama ili

u časopisima, i tokom poslednje decenije svakako se može

uočiti porast teorijskih i empirijskih folklorističkih istraži-

vanja iz domena digitalne kulture. Ipak, i pored toga, kako

piše Bil Elis, čak se i u savremenom dobu često dešava da

istaknuti američki folkloristi, u svojim radovima, folk grupu

istrajno i tvrdoglavo definišu kao mrežu ljudi koji se susreću

licem-u-lice i razmenjuju informacije putem izgovorene reči i

108 Iako ova čuvena i često citirana definicija Ben Amosa jeste označila

prekretnicu u istraživanjima folklora, posebno zbog naglaska na pro-

učavanju i tumačenju folklora u kontekstu, ona ipak nije u potpunosti

primenljiva na savremene fenomene narodne kulture o čemu će biti

više reči dalje u tekstu.

122 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

govora tela, zanemarujući svakodnevnu komunikaciju putem

elektronskih medija (Ellis 2012, 166). Kako isti autor dalje

zaključuje, brojni folkloristi nisu uopšte pokazali interes za

proučavanje onlajn zajednica, iako takve zajednice veoma ja-

sno ilustruju društvene principe koji se mogu uočiti u grupa-

ma koje karakteriše usmena komunikacija licem-u-lice (Ellis

2012, 169).

U narednom odeljku ovog poglavlja prvo ću ukratko

predstaviti poimanje folkloristike i njenog predmeta prou-

čavanja u prošlosti da bih se zatim posvetila promenama u

shvatanjima discipline i istraživačkog predmeta folkloristike

u sadašnjosti.

Ka novom shvatanju predmeta istraživanja

Kako je u uvodu ovog poglavlja predočeno, dugi niz de-

cenija smatralo se da folklor obuhvata one „okamenjene“, ta-

koreći tradicionalne tradicije „zaglavljene“ u prošlosti – „žive

fosile koji su odoleli protoku vremena ili opstali u onim se-

gmentima društva koji su bili najmanje izloženi civilizaciji“

(Ben Amos 1971, 8). Zadatak folklorista bio je, prema tome,

da ih prikupe, zabeleže, klasifikuju i time sačuvaju od zabo-

rava. U skladu s književno-filološkim poimanjima predme-

ta folklora kao teksta priče, pesme ili poslovice (Ben Amos

1971, 15) rana proučavanja folklora zasnivala su se na kom-

parativno-filološkim i istorijsko-geografskim metodama

tekstualne analize. Kako piše Dragana Antonijević (2010, 8)

takav pristup (tzv. prvi pravac) je bio doslovno jedini anali-

tički model sve do sredine XX veka kada dolazi do promene

teorijsko-metodološke paradigme, prvo u američkoj a potom

i u međunarodnoj folkloristici:

Važan zaokret dogodio se tokom pedesetih i šezdesetih

godina sa bihejvioralnim pristupom, strukturalističkom

teorijom i komunikacijskom teorijom koji su otvorili

prostor za sagledavanje folklora kao oblika ekspresivne i

simboličke komunikacije i ponašanja različitih ljudskih

grupa (Antonijević 2010, 9)

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 123

Naime, sve do sredine šezdesetih godina prošlog veka,

vladalo je gledište da folklor predstavlja kulturu određenih

grupa ili društvenih klasa – seljačkog stanovništva, gradskog

siromašnog sloja/niže klase, odnosno, onih grupa za koje se

smatralo da su baštinici tradicije, onih koji čuvaju (od zabo-

rava) i prenose tradicionalna znanja i prakse. Kako Dandis

zapaža (Dundes 1980, 2), devetnaestovekovna upotreba poj-

ma folklor podrazumevala je da se folklor definiše kao zavi-

sni entitet – folk kao nosilac folklora određivao se u opoziciji

sa drugim grupama – niži sloj: elita, ruralno stanovništvo:

urbano stanovništvo, necivilizovani: civilizovani, nepismeni:

pismeni. „Folk kao staromodni segment koji živi na margina-

ma civilizacije je izjednačavan sa konceptom seljaštva” (Dun-

des 1980, 2). Sredinom šezdesetih godina prošlog veka Dan-

dis je redefinisao pojam folka, predloživši sledeću, veoma

fleksibilnu definiciju prema kojoj folk grupa može da bude

velika kao nacija ili mala kao porodica:

(p)ojam folk odnosi se na bilo koju grupu ljudi koji dele

najmanje jedan zajednički faktor. Nije od važnosti šta je

taj zajednički faktor – to može biti zajednička profesi-

ja, jezik ili religija, ono što je važno jeste da grupa koja

je formirana iz bilo kog razloga ima određene tradicije

koje smatra svojima. U teoriji grupa mora da se sastoji

iz najmanje dve osobe, ali generalno većina grupa se sa-

stoji od mnogo pojedinaca. Članovi grupe mogu da ne

poznaju sve druge članove, ali će verovatno znati zajed-

ničku srž tradicija koje pripadaju grupi i koje pomažu

grupi da stvori osećaj zajedničkog identiteta (Dundes

1980, 6–7)

To znači da folk grupe obrazuju pojedinci koji se udru-

žuju zbog najrazličitijih faktora koji uopšte ne moraju biti

„veliki“ i „važni“ kao što su to nekima pripadnost određenoj

naciji ili veroispovest. Folk grupe, tako, mogu tvoriti razno-

razni hobisti – poput sakupljača gramofonskih ploča, peču-

raka ili ljubitelja životinja, fudbalskih navijača, članova istog

fitnes kluba, pojedinaca koji su se udružili zbog zajedničkih

124 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

zdravstvenih problema, sklonosti ka kuvanju ili ka čitanju

ljubavnih romana i gledanja turskih serija, spisak mogućih

folk grupa je zapravo beskonačan. Folk grupe se, dakle, više

nužno ne izjednačavaju sa seljačkim, neobrazovanim i nepi-

smenim stanovništvom, već smo svi mi zapravo istovremeno

pripadnici više takvih grupa.

Folklorna komunikacija u digitalnom dobu

Kao što je pomenuto u uvodnom delu ovog poglavlja,

nekoliko istrajnih pretpostavki i predstava o prirodi folklor-

nog materijala uticalo je (a u pojedinim naučnim sredinama i

dalje utiče) na nerazumevanje novih oblika narodnog stvara-

laštva na internetu, odnosno onih koji se stvaraju i šire putem

digitalnih kanala komunikacije. Ta pitanja bila su najpre ve-

zana za problem transmisije – usmeno tradicijsko prenošenje

s kolena na koleno nasuprot drugim kanalima komunikacije

u savremenom dobu koje uključuju štampane, elektronske i

digitalne medije. Prema Lindi Deg (Dégh 1994, 1) štampano

ili elektronski reprodukovano folklorno stvaralaštvo je „kao

staro vino u novoj flaši“ i ono ispunjava sve kriterijume pre-

ma kojima se prosuđuje da li je nešto folklor ili ne – a to su

društvena relevantnost, zasnovanost na tradiciji i zadovoljenje

potreba modernih potrošača. Masovni mediji su, prema ovoj

autorki, pored toga što su doprineli održavanju tradicionalnih

i stvaranju novih folklornih žanrova, zaslužni za oslobođenje

folklora od ukorenjenih predrasuda da je to nešto što pripa-

da samo nižim slojevima društva i neobrazovanim masama

(Dégh 1994, 2). Nekadašnje povezivanje folklora sa grupama

koje se nalaze na marginama društva iznedrilo je ideju da

„folklor čini nezvanična ili vernakularna kultura u modernom

društvu, odnosno folklor je u opoziciji sa kulturom onih u

centru društvene, političke i ekonomske moći“ (Oring 2012,

99). Drugim rečima, kako tvrdi Foster (2016, 7) „procesi i

proizvodi folklora nastoje da budu orijentisani ka neformal-

nom, nezvaničnom, nekomercijalnom, neinstitucionalnom

načinu proizvodnje, transmisije i potrošnje“. Unutar internet

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 125

okruženja, internet korisnici prepoznaju fundamentalnu ra-

zliku između zvaničnih ili korporativnih sajtova na kojima

se kontroliše postavljanje sadržaja i informacija koje se dalje

prenose pasivnoj publici, i onih prostora interneta na kojima

se odvijaju nesputani razgovori korisnika u realnom vremenu

i vrši slobodna razmena sadržaja (Bronner 2009). Za mnoge

korisnike, kako piše Broner, potonje predstavlja „folk univer-

zum sajberspejsa“ koji je u suprotnosti s elitnom sferom inter-

neta. Prema Broneru, „folk sfera“, odnosno tzv. narodno po-

dručje interneta „nije locirano u socioekonomskom smislu ili

u smislu nacionalnosti već predstavlja participativni proces na

koji korisnici referišu kao na demokratsku ili otvorenu mrežu“

(Bronner 2009, 23). Kako konstatuje Barbara Kiršenblat Gim-

blet, koja je istraživala ranu, pionirsku internet komunikaciju

sredinom devedesetih, prve onlajn zajednice obeležavala je

horizontalna i egalitarna, a ne vertikalna i hijerarhijska orga-

nizacija, sloboda govora i otvoren pristup, a internet se doživ-

ljavao kao decentralizovani medijum (Kirshenblatt-Gimblett

1996, 28). Prema Eliotu Oringu (Oring 2012) folklor na inter-

netu, to jest folklorna komunikacija u digitalnom okruženju,

može se konceptualizovati na tri načina:

1. Folklor kao proizvod tradicionalne ili umetničke ko-

munikacije koja nastaje u usmenoj, licem-u-lice inte-

rakciji koji se potom prenosi na internet.

2. Folklor se stvara procesom koji nije ograničen na so-

cijalnu interakciju licem u lice. Stvara se na mreži kroz

načine koji su analogni ovim procesima. Time se pret-

postavlja da se internet zasnovane tradicije ili umetnič-

ke komunikacije stvaraju u internet grupama.

3. Folklor kao nezvanična, odnosno vernakularna kultura

svetske mreže. To je kultura koja je različita od kor-

porativne, birokratske, to jest institucionalne kulture

koja se nalazi na internetu. Prema Oringu, čini se da je

do sada referisanje na internet tradicije uglavnom bilo

usmereno na materijale koji su se prvo prenosili usme-

nim kanalima komunikacije pre nego što su prenete u

digitalno okruženje (Oring 2012, 99).

126 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Danas digitalno okruženje i platforme za društveno

umrežavanje neosporno predstavljaju najplodonosnije istra-

živačko polje savremene folkloristike (v. Blank 2009; Blank

2012; Peck and Blank 2020), a internet mimovi kao materi-

jalizacija različitih aspekata digitalnog folklora pružaju više-

struke i inspirativne istraživačke mogućnosti. Naime, kako

beleži De Seta (De Seta 2020, 168) tokom poslednje četiri

decenije jedinicama digitalnog folklora, kao svojevrsnim se-

miotičkim resursima i korisničkim praksama, pristupano je

iz različitih perspektiva – kao oblicima tekstualne igre, kao

primerima vizuelne ili lingvističke kreativnosti, kao materi-

jalnoj kulturi koja se stvara iz umrežene komunikacije, kao

vernakularnim resursima za izgradnju identiteta i kao folk

umetnosti novih medija.

Odlike slikovnih internet mimova kao

folklorne komunikacije

Internet mimovi čine najistaknutiji oblik savremene fol-

klorne komunikacije digitalnog okruženja. Može se bez pre-

terivanja reći, kao što će biti objašnjeno na narednim stra-

nicama, da praksa (re)kreacije internet mimova gotovo da u

sebi sažima većinu karakteristika digitalnog folklora. Stoga

ne čudi da se poimenice navode u jednoj od retkih postojećih

definicija digitalnog folklora, ma koliko rečena definicija bila

neprecizna. Naime, prema Gabrijelu De Seti, digitalni folklor

predstavlja folklor interneta, vernakular koji se pojavljuje

odozdo i narodnu umetnost koju stvaraju korisnici za kori-

snike, koji se stapa u repertoar viceva, internet mimova i dru-

gih žanrova digitalnog sadržaja (De Seta 2020, 180). Inter-

net mimovi, dakle, predstavljaju opredmećenje razdraganih

i razigranih kreativnih humorističkih i satiričnih folklornih

praksi u digitalnom okruženju. Oni, kako je u prethodnim

poglavljima objašnjeno, predstavljaju sledeću razvojnu ste-

penicu u načinu na koji se šalimo ili upućujemo društvenu

kritiku – od usmenih viceva preko štampanih kopiranih hu-

morističkih materijala do digitalnih vizuelnih humorističkih

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 127

sadržaja. Internet mimovi su, kako će u ovom poglavlju biti

podrobno objašnjeno, kolaž različitih žanrova usmene tra-

dicije koji je kreativno spojen sa raznovrsnim elementima

popularne kulture i digitalno zapakovan u jedno sasvim no-

vo-staro ruho. Drugim rečima, kako to slikovito i jezgrovito

objašnjava Rajan Milner:

Kroz svoju intenzivnu društvenost, internet mimovi su

folk mediji – kao što je to uvek bio slučaj sa folklorom

– ovi mediji se zasnivaju na kolektivnom tkanju koje se

prepliće u cilju stvaranja nove tapiserije kulturne pro-

dukcije. Mimetički mediji – frazalni, performativni,

slikovni ili video sadržaji – značajni su u istom onom

smislu u kom su i drugi svakodnevni tekstovi značajni,

onako kako je Mišel de Serto naznačio još pre nekoli-

ko decenija. Oni su participativno sredstvo „činjenja“

pojedinaca (kulturnih učesnika) koji preuzimaju iz me-

dijskih tekstova i razgovora vođenih u vezi sa tim tek-

stovima, da bi se na taj način izrazili. Oni su značajni

ne samo zbog svoje neosporne masovne popularnosti;

već i zbog njihove osnovne logike – multimodalnosti,

reaproprijacije, društvenog odjeka, kolektivizma i šire-

nja – veći su od bilo kog pojedinačnog teksta ili bilo kog

pojedinačnog učesnika. Mimetički mediji su rezultat ši-

rih političkih i tehnoloških konteksta u kojima su obli-

kovani. (Milner 2016, 40)

Imajući rečeno u vidu, a u cilju podrobnijeg objašnjenja

inherentnih obeležja koja, kako će biti pokazano, smeštaju

internet mimove na jednu klizavu razmeđu folklora i popu-

larne kulture, neophodno je prvo u opštim crtama skicira-

ti osnovna svojstva folklora, odnosno navesti karakteristike

folklorne komunikacije u digitalnom okruženju. Internet

mimove, kao ključne artefakte digitalne kulture, savreme-

nim folklornim izražajem čini, između ostalog, anonimno

autorstvo, odnosno opaženo kolektivno vlasništvo, višestru-

ko postojanje i varijabilnost, kao i prenošenje neformalnim

komunikacijskim kanalima (Banić Grubišić 2022, 102). Po-

red toga, internet mimove odlikuje amaterizam i tzv. „uradi

128 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

sam“ estetika; oni su u isti mah obični i svakodnevni, ali ipak

sasvim dovoljno duhovito ili subverzivno dovitljivi i prema

tome primer vernakularne kreativnosti; oni su istovremeno

i globalni i lokalni; šablonski a opet fleksibilni; oni imaju sa-

moniklo poreklo odozdo; deo su ekspresivnih kultura malih

grupa; a zbog toga što predstavljaju svojevrsne folk medije

kojima se prenose aktuelni događaji često su izraženi u for-

mi njuzlora. Ipak, njihova najizrazitija karakteristika jeste to

što predstavljaju kreativan spoj folklora i popularne kultu-

re, čemu će biti posvećena posebna pažnja u završnom delu

ovog poglavlja.

Kako je svojevremeno zapisao Dandis109 (Dundes 2010,

92), nekadašnje definicije folklora bile su u potpunosti oslo-

njene na termine kao što su usmenost, tradicija i prenošenje.

Danas pomenuti koncepti svakako nisu od prevelike koristi

pri objašnjavanju šta čini savremeno folklorno stvaralaštvo.

Ideja da folklor predstavlja odraz prošlosti je netačna jer

folklor reflektuje i sadašnjost, kulturu savremenog trenut-

ka (Dundes and Pagter 1991, 20). U savremenom kontekstu

folklor se sagledava kao „oblici umetničkih ponašanja koja

izražavaju vrednosti grupe i njihov pogled na svet, bez obzira

na način i dugovečnost prenošenja“ (Frank 2011, 8). Folklor

označava lokalni, kolektivni i neformalni proces, aktivnu tra-

diciju koja se ne prenosi formalnim učenjem već kao jedini-

ca značenja koja se razmenjuje u neformalnoj komunikaciji

među bliskim osobama koji prepoznaju kulturne premise,

forme i stilove (Toelken 1996, 34). Prema jednoj dovoljno

obuhvatnoj definiciji koja ne pravi razliku između tradicio-

nalnog i savremenog, pisanog i usmenog i drugih koncepata

koji su se koristili pri određenju folklornog stvaralaštva:

Folklor je neformalno naučeno, nezvanično znanje o

svetu, nama, našim zajednicama, našim kulturama i

našim tradicijama koje je kreativno izraženo kroz reči,

muziku, običaje, radnje, ponašanja i materijale. Folklor

109 Članak je izvorno objavljen 1964. godine u časopisu Southern Folklo-

re Quarterly.

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 129

je takođe interaktivni, dinamični proces stvaranja, ko-

municiranja i izvođenja dok delimo to znanje sa drugim

ljudima. (Sims and Stephens 2011, 12)

Dandis smatra da svaki folklorni oblik može biti analizi-

ran na tri nivoa – na nivou teksture, teksta i njegovog kontek-

sta (Dundes 2010, 94). Kako napominje ovaj autor, folklorni

žanr bi u idealnom slučaju trebalo definisati oslanjajući se na

sva tri nivoa analize. Prema Dandisu, u većini žanrova koji su

jezičke prirode, tekstura se odnosi na jezik, to jest na foneme

i morfeme koje se koriste, te su u verbalnim folklornim ob-

licima obeležja teksture jezička obeležja. Dandes piše da što

su obeležja teksture važnija za neki žanr, primeri tog žanra

se teže prevode na neki drugi jezik (Dundes 2010, 94). Tekst

jedinice folklora je varijacija ili jedno kazivanje priče ili po-

slovice ili pevanje pesme, u analizi internet mimova to bi bili

pojedinačni imidž makroi, čije se formule i mimetički šabloni

– tekstura, ispunjavaju različitim sadržajima, odnosno različi-

tim tematskim tekstovima. Pri analizi se tekst može posmatrati

nezavisno od teksture. Kontekst jedinice folklora se odnosi na

društvenu situaciju u kojoj se dati oblik koristi (Dundes 2010,

95). Kontekst u slučaju internet mimova podrazumeva dvoja-

ko određenje. S jedne strane to je situacioni kontekst – prostor

gde se vrši stvaranje i prenošenje ovih sadržaja, mesto gde se

određena folklorna jedinica izvodi. Prostor performansa110 di-

gitalnog folklora je okruženje različitih platformi za društveno

umrežavanje, kao i komunikacija putem mobilnih aplikacija

za razmenu multimedijalnih poruka. Anonimna ili poznata

publika koja može biti masovna ili se može sastojati od neko-

liko osoba, reaguje na ovo digitalno izvođenje odobravanjem

ili negodovanjem putem komentara, (dis)lajkova, postavljanja

odgovora na inicijalni mim u vidu GIF-ova ili drugih mimova.

S druge strane, to je širi lokalni, kulturno specifični kontekst

– istorijski, društveni, politički događaji, koji oblikuju sadržaj,

temu i u određenom smislu formu internet mima.

110 O pitanjima folklornog performansa u digitalnom okruženju više u

Buccitelli, 2012.

130 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Pored navedenog, da bi bliže i svakako detaljnije odredili

folklorne karakteristike slikovnih internet mimova neophod-

no je da ih posmatramo kroz koncepte žanra, (kanala) tran-

smisije i tradicije. Američka folkloristkinja Lin Meknil (Lynne

McNeill) sagledava slikovne internet mimove kroz navedene

koncepte koji, prema Dijani Goldštajn, oblikuju specifičnost

folklorističkog istraživanja u odnosu na srodne discipline

(Goldstein 1993, 19 prema McNeill 2013, 175). S tim u vidu,

Meknilova pokazuje, na primeru slikovnih makroa, da su ovi

koncepti primenljivi i u XXI veku. Ukratko rečeno, žanr služi

kao okvir stvaranja i interpretiranja komunikacije (McNeill

2013, 175). Transmisija podrazumeva način kako se informa-

cija prenosi kroz vreme i prostor (McNeill 2013, 176). Način

prenošenja bilo koje ekspresivne forme utiče na poruku koja

se prenosi. Proces prenošenja folklora, kako je već pomenuto,

podrazumevao je komunikaciju licem u lice ili od male gru-

pe ka maloj grupi, budući da je pažnja folklorista usmerena

na neformalno i nezvanično, marginalizovano i obično. Ideja

transmisije licem u lice je u srži konceptualizacije folklorne

grupe. Sama činjenica da je nešto deljeno ne kvalifikuje kul-

turnu ekspresiju kao folklor, sadržaji koji se prenose masov-

nim medijima ili institucionalnim mrežama, koji su identični

nisu folklor. Tradicija je najvažnija karakteristika, i fokus na

tradiciji je ono što razlikuje folkloristiku od ostalih disciplina

koje se bave kulturom kao predmetom proučavanja (McNeill

2013, 176).

Prema Goldštajnovoj, tradicija se odnosi na univerzalnu

potrebu da se rekreiraju aspekti iskustva, što takođe služi da

se pojača značaj kontinuiteta unutar grupe (Goldstein 1993,

22 prema McNeill 2013). Tradicija je, kako dalje navodi ova

autorka, pre društveni proces nego vremenski. Osećaj kon-

tinuiteta mora da bude prisutan, iako je folklor dinamičan i

varijabilan, mora da postoji konzervativni element koji ostaje,

tj. koji se ne menja. Meknilova piše da bez obzira na to što

se tradicija shvata kao fleksibilna i rastegljiva, čak je i takvo

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 131

fleksibilno razumevanje tradicije dovedeno u pitanje pojavom

novih žanrova i novih načina prenošenja tradicije (McNeill

2013, 178). Komunikacija putem interneta i drugih novijih

tehnologija dovela je do bujanja različitih novih žanrova fol-

klora; svakako folklorni žanrovi lako prelaze granicu između

analogne i digitalne kulture – došlo je do širenja koncepta fol-

klornih žanrova ka proučavanju vernakularne digitalne kultu-

re (McNeill 2013, 178–179).

Kao ilustraciju koncepta tradicije, Lin Meknil je izabrala

relativno novi(ji) digitalni žanr folklorne ekspresije – imidž

makro. To su, kao što je već objašnjeno, najčešće slike, od-

nosno fotografije koje uokviruje humoristički natpis. Kao i

drugi oblici folklora, imidž makroi se razvijaju, to jest modi-

fikuju kako se dalje šire internetom, istovremeno pokazujući

konzervativne, odnosno fiksirane, nepromenljive elemente

i dinamične, varijabilne elemente. Kao i u slučaju fakslora,

kompjuterski generisane slike sadrže u sebi kombinaciju vi-

zuelnog i tekstualnog, međutim za razliku od fakslora nji-

hova transmisija se odvija različitim kanalima komunikacije

– imejlom, društvenim mrežama, blogovima, i to brzinom

koja ranije nije bila moguća. Monika Fut ističe kako jedinice

digitalnog folklora (ona ih naziva sajber folk umetnošću) za-

državaju neke od bazičnih karakteristika folklora kao što su

višestruko postojanje i varijacije, ali zadobijaju i nove karak-

teristike, koje su omogućene internetom, kao što su masovna

cirkulacija i serijska cikličnost – pod uticajem masmedijskih

događaja i popularne kulture (Foote 2007). Drugim rečima,

kao što su svojevremeno o fotokopirloru zapisali Meri Heč i

Majkl Džouns:

(i)ako se prenosi putem modernih tehnologija a ne

usmenom komunikacijom, fotokopirlor poseduje odre-

đena svojstva usmenog folklora – vernakularnu varija-

bilnost tj. kreativnu aktivnost, oslonjenost na „deljeno

znanje“, bez obzira na poreklo u trenutku upotrebe po-

staje kolektivno vlasništvo i prenosi se kroz neformalne

kanale komunikacije (Hatch and Jones 1997, 264).

132 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Anonimnost – kolektivno vlasništvo

Internet mimovi su delo anonimnog autora.111 Kao što

je slučaj i sa drugim folklornim žanrovima, smatra se da au-

torstvo pripada zajednici jer je u pitanju izraz kolektivnog

stvaralaštva (Jakobson i Bogatirjov 1971). Poput ranijih hu-

morističkih usmenih žanrova kao što su šaljive priče i vicevi,

i drugih savremenijih preteča kao što je onlajn fotošop hu-

mor, autorstvo nije poznato i ovi materijali su u neprestanom

procesu stvaranja, prilagođavanja i dorađivanja (Kuipers

2002, 468). Upravo anonimna priroda omogućava da se ovi

sadržaji dalje nesmetano i bez straha od mogućih posledica

prosleđuju, čak i kada nose kritički nastrojene ili uvredljive

poruke (Duffy et al 2012, 184). Dejvison (Davison 2012, 132)

takođe smatra da anonimnost internet mimova omogućava

jednu vrstu slobode. Na primer, ukoliko neko učestvuje u

stvaranju ili deljenju rasističkih, seksističkih ili na drugi na-

čin uvredljivih mimova kojima se propagira govor mržnje,

odnosno neko društveno sankcionisano ponašanje, autor

neće trpeti posledice. Takođe, kada autor nije potpisan ne

postoji ni intelektualna svojina pa se mimovi mogu stvarati,

kopirati, prenositi, modifikovati bez bojazni u vezi narušava-

nja intelektualnih prava. Anonimno autorstvo, to jest kolek-

tivno vlasništvo i varijabilnost materijala koji se prosleđuje i

modifikuje više puta nakon stvaranja, karakteristike su koje

približavaju digitalni folklor klasičnim folklornim oblicima,

odnosno koje govore o tome šta čini određenu vrstu materi-

jala folklornim (Hathaway 2005, 34).

Varijabi lnost

Kao što je više puta u tekstu pomenuto, internet mimo-

ve, kao i druge primere folklornog stvaralaštva, karakteriše

varijabilnost. Naime, kriterijum prema kojem se nešto po-

111 Ponekad slikovni makroi, ukoliko su objavljeni na nekoj specijalizo-

vanoj mim stranici (a samim tim i u okviru određene mim zajedni-

ce), mogu imati vodeni žig sa nazivom stranice, tj. zajednice; naravno

i u tom slučaju autor konkretnog mima ostaje nepoznat.

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 133

smatra kao deo folklora i kojim se još sedamdesetih godina

prošlog veka Dandis vodio pri sakupljanju fotokopirlora, od-

nosno onih sadržaja koji se nisu prenosili usmenim putem

i nisu bili vezani za tradicionalnu kulturu ruralnih slojeva

stanovništva, jeste višestruko postojanje i varijabilnost (Dun-

des and Pagter 1991, 18). Pod višestrukim postojanjem Dan-

dis podrazumeva da određena jedinica folklora mora da se

pojavi u više nego jednom mestu i/ili vremenskom periodu

(Dundes and Pagter 1991, 18–19). Drugim rečima, mora da

postoje barem dve verzije bilo koje jedinice da bi se kvalifi-

kovale kao folklor, kao i da postoje varijacije (Dundes and

Pagter 1991, 19). Varijacija je ta koja potvrđuje folk proces

na delu – „svaki link u lancu transmisije ima mogućnost da

izmeni ili poboljša jedinicu folklora na neki način“. Internet

mimovi, kao folklorni tekst prilikom difuzije – od osobe do

osobe, odnosno od statusa do statusa, i sa jedne platforme

za društveno umrežavanje na drugu, mogu biti podvrgnuti

različitim izmenama – u vidu remiksovanja, dodavanja ili

oduzimanja različitih elemenata.

Amaterska estetika – DIY stvaralaštvo i

vernakularna kreativnost

Jedna od najvažnijih karakteristika remiksovanih inter-

net mimova je njihova jednostavnost koja upravo i omoguća-

va da bezmalo svako može da ih napravi – većina je stvorena

korišćenjem dve funkcije – iseci i zalepi (eng. cut-copy-paste)

i dodavanjem teksta (Börzsei 2013). Drugim rečima na delu

je „kreativnost odozdo“ koja je amaterska, vernakularna, sa-

monikla, zasnovana na „uradi sam“ principima. Samonikla

kreativnost, prema Henriju Dženkinsu, predstavlja korišćenje

novih tehnologija u cilju arhiviranja, preuzimanja i distribu-

iranja medijskih sadržaja (Jenkins H. 2006, 136). Nova ver-

nakularna kultura i razvoj savremenih medija, prema ovom

autoru, omogućavaju običnim ljudima da aktivno doprinose

time što ohrabruje širu participaciju, samoniklu kreativnost

i ekonomiju darivanja – a to je ono, kako smatra Dženkins,

134 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

što se događa kada potrošači preuzmu medije u svoje ruke.

U savremenoj kulturi konvergencije nema jasne linije raz-

graničenja između potrošača i proizvođača, svi su učesnici,

iako mogu imati različiti status i uticaj (Jenkins H. 2006,

132). Prema prilično romantizovanom Dženkinsovom shva-

tanju, folk kultura je ona kultura koja nastaje u kontekstu gde

se kreativnost dešava na samoniklom nivou, gde se veštine

prenose neformalnim putem učenja, i gde je razmena doba-

ra recipročna ili zasnovana na darivanju i gde svi stvaraoci

mogu da se oslone jedni na druge i crpe iz deljenih tradicija

(Jenkins H. 2006, 285). S tim u vezi, internet mimovi nastaju

u atmosferi „samonikle konvergencije“, koju Henri Džekins

određuje kao „neformalni i neovlašćeni protok medijskog

sadržaja pri kojem učesnicima postaje lako da arhiviraju, ko-

mentarišu i recikliraju medijski sadržaj“ (Jenkins H. 2006,

285). Jednom rečju, stvaranje internet mimova je svojevrsni

proces inkluzivne proizvodnje.

Kao primeri svakodnevne amaterske prakse, internet

mimovi nesumnjivo predstavljaju izraz, to jest opredmeće-

nje „vernakularne kreativnosti“. Koncept vernakularne kre-

ativnosti je predložila teoretičarka digitalnih medija Džin

Burdžis (Jean Burgess) za označavanje svih onih svakodnev-

nih kreativnih praksi poput pripovedanja, porodičnog foto-

grafisanja, pisanja dnevnika i drugih radnji koje su se upo-

redo razvijale sa digitalnim tehnologijama. Burdžisova kao

primere vernakularne kreativnosti u digitalnom okruženju

navodi dokumentaciju svakodnevnog života i javno deljenje

te dokumentacije u vidu fotografija na sajtu Flikr112 ili auto-

biografskog blogovanja113 (Burgess 2007). Autorka napomi-

nje da su u pitanju prakse koje se obično ne smatraju kreativ-

nim već običnim i svakodnevnim – međutim „ovaj termin je

veoma koristan zbog toga što obuhvata savremenu eksploziju

112 Flickr je veb-sajt za skladištenje i deljenje fotografija koji je bio veoma

popularan među korisnicima interneta sve do pojave Instagrama.

113 Autorka je istraživanje vernakularne kreativnosti sprovela kroz dve

studije slučaja – deljenje fotografija i umrežavanje na sajtu Flikr i

kroz tzv. pokret digitalnog pripovedanja.

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 135

onlajn stvaranja amaterskog sadržaja povezanog s lokalnim

kontekstima i identitetima“. Burdžisova smatra da su pojedi-

načni primeri vernakularne kreativnosti reprezentacije speci-

fičnog života, specifičnog vremena i specifičnog mesta. Iako

posve obični, prakse i artefakti vernakularne kreativnosti su

zapravo veoma bogati i značajni u odnosu na društvene kon-

tekste u kojima su stvoreni, komunicirani i prenošeni. U kon-

tekstu novih medija, kako zaključuje ova autorka, vernaku-

larna kreativnost značajna je kako za društvenu povezanost i

razgovor sa drugima, tako i za individualne ekspresije.

Internet mimovi

kao ekspresivna kultura male grupe

Kako piše Trevor Blank, novi mediji imaju jedinstvenu

ulogu u procesu konstrukcije socijalnih, lingvističkih i ek-

spresivnih oblika koji konstituišu diskurzivne prakse komu-

nikacije licem u lice i virtuelne komunikacije posebno u dis-

kursu zajednica koje se obrazuju na internetu (Blank 2013,

106). Burdžisova (Burgess 2007) ističe da tekstovi i prakse

popularne kulture, svi ti naizgled beznačajni trenuci parti-

cipacije na društvenim mrežama i onlajn kreativnim zajed-

nicama, doprinose osećaju kolektivnog identiteta. Jednom

rečju, svakodnevne individualne prakse vernakularne kre-

ativnosti svakako imaju širi značaj pored pojedinačnog, lič-

nog nivoa. Stvaranjem tih oblika personalne ekspresije koji

su dostupni kao deo javne kulture, bez obzira na to koliko se

javnost ispostavi kao mala – u smislu da publiku može činiti

mala grupa ili tek nekoliko pojedinaca, digitalna remedijacija

vernakularne kreativnosti ima, kako tvrdi Burdžisova, „opi-

pljivi potencijal za zagovaranje kosmopolitskih oblika kultur-

nog građanstva“. Internet mimovi su kreativne ekspresije više

učesnika kroz koje se komuniciraju i pregovaraju kulturni

i politički identiteti (Shifman 2014, 176). Oni se ne odnose

samo na individualizovano iskustvo već i na kolektivno for-

miranje i označavanje pripadanja grupi (Nissenbaum and

Shifman, 2017, 485). Jednom rečju, kultura internet mimova

omogućava „prostor“ za nove oblike javne diskusije i izgrad-

136 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

nje zajednice (Mina 2014, 362). Internet mimovi, kao simbo-

lični artefakti digitalne kulture, mogu imati značajnu ulogu u

konstrukciji ličnog i kolektivnog identiteta i uspostavljanju i

održavanju onlajn zajednica. Digitalne zajednice i male gru-

pe obrazovane na platformama za društveno umrežavanje ili

na diskusionim foruma stvaranjem i deljenjem internet mi-

mova – „malim razgovornim praksama mimetički stvaraju

njihov svet“ (Miler 2016).

Francisko Jus ističe da mimetička komunikacija u ma-

njoj ili većoj meri može imati uticaj na lični identitet kori-

snika, njegov doživljaj sebe i samosvest (Yus 2018, 118). Jus

kao identitetske poveznice internet mimova navodi: osećanje

povezanosti, društvenu svest, osećanje da je osoba deo inte-

rakcija i prijateljstava, osećaj smanjene usamljenosti, osećaj

da su te drugi primetili – zajednica kojoj pripada korisnik,

osećaj veće otvorenosti, generisanje socijalnog kapitala i po-

vezivanje sa drugima na toj osnovi, osećaj dobrog raspolože-

nja (Yus 2018, 118). Pored navedenog, internet mimovi imaju

i šire identitetske efekte kao što su: osećaj pripadanja zajedni-

ci, osećaj povezanosti sa drugima, osećaj grupne validacije i

priznanja, osećaj informisanosti, odnosno da je osoba u toku

sa diskursima koji se razmenjuju putem mreže. Kako kon-

statuje ovaj autor, moguće je izdvojiti više nivoa uticaja na

identitet u zavisnosti da li je onaj ko prima internet mim deo

masovne cirkulacije mima, ili ta osoba misli da je pošaljilac

izabrao baš nju kao nekoga kome je dati internet mim name-

njen (Yus 2018, 124).

Prema Eliotu Oringu, čuvena definicija Ben Ejmosa koja

folklor određuje kao „umetničku komunikaciju u malim gru-

pama“ u internet kontekstu pokreće pitanje šta čini malu gru-

pu i na koji način shvatiti prirodu interakcije koja se odigrava

i zasniva na internetu (Oring 2012, 100). Kako je to svojevre-

meno zapisao Bil Elis (Ellis 2015), osvrnuvši se na elektron-

sku transmisiju internet humora katastrofe putem slanja imejl

poruka, „pored usmenih, štampanih i elektronskih medija,

virtuelna komunikacija je sredstvo za stvaranje i održavanje

kulturnih veza“. Jednostavno, zajednica na internetu, (mala)

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 137

grupa pojedinaca postoji kao takva zato što njeni članovi za-

jedno učestvuju u stvaranju različitih komunikativnih praksi,

a komunikacija postoji zato što ljudi deluju zajedno šaljući

signale kroz kompjutersku mrežu, razvijajući značajne oblike

koji funkcionišu kao obeležja identiteta i kohezivne sile (Gla-

ssie 1995, 400). Jedan od prvih teoretičara koji se bavio pi-

tanjem formiranja zajednica na internetu, Hauard Rajngold,

virtuelne zajednice određuje kao „društvene grupe koje se

pojavljuju na mreži kada dovoljno ljudi nastavi da vodi jav-

ne rasprave dovoljno dugo, sa dovoljno ljudskih osećanja, da

stvori mreže ličnih odnosa u sajber prostoru“ (Howard 1993,

6). Naime, kada koristimo internet poneseni smo osećanjem

da postoje drugi poput nas (Džouns 2001, 33). Prema Meri

Čejko, (onlajn) „zajednica podrazumeva redovne, šablonske

personalizovane društvene interakcije i obezbeđuje ih svojim

pripadnicima. U njoj se razvija zajednički identitet, kultura,

osećaj zajedništva i pripadnosti“ (Čejko 2019, 60).

Folkloristi, koji su se bavili savremenim digitalnim fol-

klorom, znatnu pažnju su posvetili analizi kulturnih praksi

i tradicija novih virtuelnih zajednica, odnosno formiranju

folk grupa na internetu na osnovu najrazličitijih zajedničkih

faktora, to jest deljenih interesa – od pojedinaca koji su se

udružili zbog igranja video igre (Gillis 2011), preko disku-

sionih grupa posvećenih kolekcionarstvu anime umetnosti

(Ellis 2012), internet foruma koji okupljaju dizajnere amatere

(Peck 2015), zajednice fanova televizijskih sapunica (Baym

1995) do mreže odraslih ljubitelja dečije televizijske serije

„Moj mali poni“ (Ellis 2015).

Kako zapažaju pojedini autori, iako se internet mimovi

mogu percipirati kao trivijalni humor oni imaju važne druš-

tvene funkcije kao što je poznavanje mimetičkih konvencija

kojima se stiče socijalni kapital i obezbeđuje članstvo u za-

jednici (Nissenbaum and Shifman 2017, 497). Prema Rajanu

Milneru (Milner 2016), internet mimovi služe kao alatke is-

ključivanja i uključivanja što naprosto znači da unutargrupna

identifikacija podrazumeva isključivanje onih izvan granica

grupe. Mimetička logika, gramatika i vernakular angažovani

138 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

su u folklornoj komunikaciji da bi se razlikovali insajderi od

autsajdera, članovi grupe od onih koji nisu članovi (Milner

2016, 104).

Neosporna je činjenica da je zajednicama da bi postoja-

le potrebna interakcija i da one uključuju ljude (Mitra 2001,

93). Kako smatra Ananda Mitra, ono što u eri interneta stva-

ra zajednicu jesu zajednički sistemi kulture, jezika i verovanja

(Mitra 2001, 94). Internet mimovi predstavljaju važan deo

„idiokulture grupe“ (Fine 1982), odnosno zajednice digital-

nog okruženja. Kako piše Geri Alan Fajn, svaka grupa uklju-

čena u značajnu interakciju će razviti sebi svojstvenu kultu-

ru (folklor), koju Geri Alan Fajn označava kao idiokulturu.

Idiokultura, kao što je već pomenuto, se može definisati kao

sistem znanja, verovanja, ponašanja i običaja karakterističnih

za grupu u interakciji na osnovu kojih njeni članovi formira-

ju svoje dalje interakcije. Članovi su svesni da dele iskustva

i znanja, kao i da se na njih mogu pozvati sa očekivanjem

da će ih drugi članovi razumeti. Tradicijalizacijom svojih ak-

tivnosti učesnici stvaraju deljena značenja (Fine 1982, 47).

Idiokultura, odnosno poznavanje specifičnog folklora/znanja

predstavlja nužan kriterijum članstva u grupi: „Znanje i usva-

janje idiokulture jedne grupe je neophodan i dovoljan uslov

koji razlikuje članove grupe od onih koji to nisu“ (Fine 1982,

48). Fajn navodi pet elemenata koji su ključni za objašnjenje

postojanosti i istrajnosti tradicije grupe i koji stoga mogu biti

korisni i za razumevanje nastanka internet mimova u okviri-

ma neke određene zajednice. Ti elementi stvaranja idiokul-

ture jesu: da je kultura poznata, upotrebljiva, funkcionalna i

prikladna u pogledu hijerarhije grupe i da je pokrenuta isku-

stvenim događajem (Fine 1982, 49). Prvi kriterijum koji tre-

ba potencijalni element kulture da ispuni da bi postao deo

idiokulture jeste da taj element ili njegovu sadržinu moraju

znati svi članovi jedne grupe – to je tzv. poznata kultura.

Ova pozadinska informacija je poznata kultura grupe i ona

je izvor iz kojeg se znanje generiše. Kako objašnjava Fajn, što

je veći procenat članova koji imaju znanje o komponentama

mogućeg dela folklora, verovatnije je da će taj deo u jednom

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 139

trenutku biti prihvaćen i inkorporiran u idiokulturu (Fine

1982, 50). Drugi kriterijum je upotrebljiva kultura, a to znači

da potencijalni element treba da bude upotrebljiv, odnosno,

da mora da se spominje u interakciji grupe. Upotrebljivost

ekspresivnog znanja nije rezultat objektivnog kriterijuma, već

je rezultat društvenih značenja zasnovanih na verovanjima

grupe. Znanje može postati deo idiokulture grupe ako većina

članova mogu da ga ispolje u okviru grupe. Dalje, element

znanja grupe će biti značajan za grupu u onoj meri u kojoj

autsajderi ne budu smatrali dati element upotrebljivim (Fine

1982, 51). Treći faktor koji utiče na razvoj idiokulture jeste

funkcionalna kultura, odnosno funkcionalna potreba grupe,

i kao društvene jedinice i za pojedinačne članove. Potencijal-

ni kulturni elementi grupe koji se znaju i koji su upotrebljivi

mogu i dalje da ne budu deo idiokulture grupe, ako se ne

smatra da odražavaju potrebe grupe i njenih članova – potre-

be koje mogu uključivati polarizaciju grupe ili konflikt (Fine

1982, 53). Kako konstatuje Fajn, neki od potencijalnih ele-

menata idiokulture, iako su funkcionalni u vidu ispunjavanja

ciljeva grupe i ličnih potreba, neće postati deo znanja grupe

jer podrivaju strukturu grupe time što ne podupiru odnose

moći i statusa u grupi. Potencijalni folklorni elementi koji

su u skladu sa društvenim odnosima grupe nazivaju se „pri-

kladna kultura grupe“ (Fine 1982, 54). Prethodna četiri fak-

tora koja je predložio Fajn predstavljaju smernice za stvaranje

folklora i njegovu upotrebu. Ako potencijalni element fol-

klora nije poznat, upotrebljiv, funkcionalan ili prikladan, on

neće postati tradicionalan. Štaviše, performativni mehanizam

je neophodan kako bi se ukazalo koji od mnogih potencijal-

nih delova ulaze u kulturni repertoar grupe. Koncept „oki-

dajućeg događaja“ osmišljen je kako bi se objasnilo stvaranje

ili odabir kulturnih stavki. Verbalni čin, čiji sadržaj može da

postepeno postane tradicionalan, zasnovan je u određenim

okolnostima jedne grupe. Takav okidajući događaj može da

bude bilo kakva aktivnost ili prepoznavanje koje je dovelo

do povratne reakcije. Pojedini događaji, misli i situacije se

ponovo vraćaju i najverovatnije će baš oni da generišu dalju

140 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

komunikaciju. Štaviše, okidajući događaji koje članovi defi-

nišu kao naročito značajne ili neobične će najverovatnije da

stimulišu kulturno stvaranje (Fine 1982, 55). Imajući rečeno

u vidu, neosporno je da se internet mimovi, kao ekspresivna

kultura digitalnih zajednica, zasnivaju na onim simboličnim

elementima koji su važni za održavanje interakcije u grupi.

To znači da ukoliko članovi određene onlajn zajednice ne

prepoznaju određeni element internet mima, ili ga ne sma-

traju upotrebljivim, funkcionalnim ili prikladnim, on neće

postati deo unutargrupne tradicije stvaranja internet mimova

i drugih vernakularnih digitalnih sadržaja.

Internet mimovi kao

(g)lokalna ekspresivna kultura

Internet mimovi nesumnjivo predstavljaju istinski glo-

balni fenomen. Pretežno vizuelna forma114 i preovlađujuća

„upotreba engleskog jezika koji postaje lingua franca internet

mimova“ (Borzsei 2013, 20) umnogome su olakšali (i uticali

na) njihovu globalnu rasprostranjenost i, u određenom smi-

slu, uniformnost. Rečeno posebno dolazi do izražaja sa popu-

larizacijom i širom dostupnošću sajtova na kojima je moguće

veoma lako napraviti mim od postojećih šablonskih slikov-

nih predložaka, u svega nekoliko klikova mišem. Neosporna

je i činjenica da najčešće korišćene fotografije iz filmova, tv

serija, video igara, muzičkih video spotova pripadaju glo-

balnoj popularnoj kulturi, odnosno većinom potiču iz dela

američke popularne kulture. Rajan Milner mimetičke medije

označava kao deljeni, zajednički jezik masovne participacije,

„mimetički mediji su lingua franca digitalne medijatizovane

participacije, zajednički jezik koji omogućava geografski ras-

pršenim učesnicima u komunikaciji da se povežu i razmenju-

114 I vizuelne šale (koje kako je na prethodnim stranicama objašnjeno

predstavljaju preteču internet mimova kakve danas poznajemo) više

su globalne nego lokalne, najverovatnije zato, kako smatra Kajperso-

va, što manje zavise od jezika – tako na primer, rani primeri foto-

šoplora o terorističkom napadu 11. septembra su bile globalne slikov-

ne šale uz dopisani tekst na engleskom jeziku (Kuipers 2005, 74).

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 141

ju internet mimove“ (Milner 2016, 8). Kao globalno najra-

sprostranjenije formate internet mimova Anastasija Denisova

(Denisova 2019, 46) navodi „demotivišuće internet mimove“

(eng. demotivators), „slikovne makroe“ (eng. image macro),

„fotošopirane slike“ (eng. photoshopped image), LOLcats,

„savetodavne životinje“ (eng. advice animals) i stripove (eng.

comics). Već i sama činjenica da je većina naziva ovih pod-

žanrova slikovnih internet mimova gotovo neprevodiva na

druge jezike, u smislu da je nemoguće pronaći ekvivalent u

našem jeziku i sredini, predstavlja podatak po sebi. To nam

ukazuje ne samo na njihovu neosporno globalnu prirodu već

i na to da je ona izjednačena sa zastupljenošću pomenutih

podžanrova/mimetičkih formata na anglofonom govornom

području. Time se u literaturi prećutno podrazumeva da će

i u drugim sredinama/delovima sveta upravo oni biti najpo-

pularniji mimetički izrazi. Pored toga što su u pitanju deli-

mično zastareli podžanrovi i formati, i što kroz takva tuma-

čenja provejava pretpostavka jedne suptilne amerikanizacije,

činjenica je i da je globalna internet kultura – ma šta sve pod

njom podrazumevali – u velikoj meri (bila) američka kultura.

Primer domaće mim zajednice, to jest internet mimova koji

kruže srpskom mrežom (stranicama, grupama, forumima i

personalnim nalozima na Fejsbuku, Instagramu, TikToku,

Tviteru, Reditu...), pokazuje da neki od pomenutih formata

nisu uopšte zastupljeni. Ukoliko bi ipak trebalo izdvojiti do-

nekle dominantne formate to bi bili slikovni makroi (najče-

šće u vidu šablona postavljenih na veb-stranice mim genera-

tora) i različite fotošopirane slike. Smatram da fotošopirane

slike ne predstavljaju internet mimove već bi se pre mogli

nazvati „krnjim internet mimovima“ (Antonijević i Banić

Grubišić 2021). Naime, nepotpuni su jer se nalaze negde iz-

među digitalne narodne umetnosti, amaterskog fotošop ko-

laža i imidž makroa kao forme sa jasnom i prepoznatljivom

tekstualno-vizuelnom strukturom, to jest osnovna obeležja

tih sadržaja su masovna distribucija, korisnička participacija,

amaterski pristup, kreativnost, kao i svest i znanje o drugim

internet mimovima koji kruže mrežom (Antonijević i Banić

142 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Grubišić 2021, 415). Sagledavanje internet mimova iz per-

spektive antropologije (folklora) istraživački fokus usmerava

na lokalne kulturne manifestacije, tačnije na pitanje „kako

se platforme za društveno umrežavanje lokalizuju“ (Miller

et al. 2016, 15), to jest na koji način je digitalni sadržaj koji

se postavlja, deli i transformiše oblikovan u skladu sa spe-

cifičnim lokalnim kulturnim kontekstom. Kako je svojevre-

meno istakao Dandis, kontekst može da utiče na tekst, ali i

na teksturu jedinice folklora (Dundes 2010, 98). Poznavanje

konteksta, dakle, može da objasni varijacije u tekstu i tekstu-

ri – na primer, ukoliko podaci o kontekstu nisu dostupni mi

imamo uvid u različite, alternativne verzije jedinice folklo-

ra, ali ne možemo da odredimo razlog njihove alternacije

(Dundes 2010, 99). Kako primećuje Limor Šifmen (Shifman

2014, 151), širenje globalno popularnih mim formata ne po-

drazumeva jednostrani proces kulturne homogenizacije već

„modifikovane verzije uvezenih mim formula naglašavaju

jedinstvenost lokalnih kultura“. Tekstualna i vizuelna repro-

dukcija na internetu ne znači nužno i homogenizaciju kul-

turnih ekspresija, već nasuprot tome potencijal interneta za

besplatnu, spontanu transmisiju istovremeno podstiče i ob-

novu tradicionalnih elemenata i inovaciju od strane učesnika

(Bronner 2009, 35). Limor Šifmen smatra da se proces pri

kojem korisnici interneta prevode, prilagođavaju i distribu-

iraju mimove širom sveta najadekvatnije može opisati kao

„korisnički generisana globalizacija“115 (Shifman 2014, 155).

Šifmenova konstatuje da istraživači nisu obraćali dovoljno

pažnje na proces korisnički generisane globalizacije zbog

toga što je na delu svakodnevna praksa običnih korisnika in-

terneta koja nije vođena profitom velikih produkcijskih kuća.

Drugim rečima, za razliku od transnacionalnog protoka sa-

držaja masovnih medija kao što su određeni TV formati,

glokalizacija internet mimova podrazumeva nekomercijalnu

delatnost. Kako objašnjavaju pojedini autori, lokalni mimo-

vi često koriste globalni model mimetičke cirkulacije kako bi

započeli lokalni mim – lokalni motivi se uspešno kombinuju

115 eng. user-generated globalization

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 143

sa globalnom formom i elementima, kao što je, na primer,

umetanje humorističkog teksta na univerzalnu vizuelnu mi-

metičku pozadinu (Laineste and Voolaid 2017, 32). Kako su

svojevremeno zapisali Dandis i Pagter (Dundes and Pagter

1991, 18) pojava savremenog folklora (fotokopirlora) i u dru-

gim društvima omogućava komparativna istraživanja o tome

na koji način određena kultura prilagođava fotokopir tradici-

je da odgovaraju njenom pogledu na svet. Globalni modeli se

prerađuju u lokalno specifične hibridne sadržaje – na primer,

tekstualni deo u lokalnim mimovima se može zasnivati na

igri reči i time biti uglavnom neprevodiv, dok vizuelni deo

često referiše na lokalno poznate simbole i kulturne narati-

ve (Laineste i Voolaid 2017, 44). Mimetički šabloni su, dakle,

nesumnjivo globalni i u njih se ugrađuju lokalne teme i drugi

kontekstualno specifični detalji koji se tiču vremena, mesta,

jezika, istorije, jednom rečju kulture u kojoj se globalni mim

predložak lokalizuje.

Internet mimovi kao njuzlor

Jedna od temeljnih odlika internet mimova jeste njihova

reaktivnost – u smislu brzog reagovanja na tekuće događaje.

Drugim rečima, aktuelnost internet mimova je njihov osnov-

ni stvaralački impuls bilo da se ta aktuelnost ogleda u istorij-

ski važnim i prelomnim događajima kao što je rat u Ukrajini

ili događajima iz domena zabave i slobodnog vremena kao što

su rezultati nepravednog takmičenja u televizijskom kvizu. U

pitanju je tematski folklor koji se, kako mu samo ime kaže,

odnosi na narodno čitanje vesti iz medija ili drugih važnih

događaja koji su nedovoljno (ili nisu uopšte) ili neadekvatno

obrađeni u masovnim medijima. Na primer, u političkim mi-

movima vesti i druge informacije iz medija (uglavnom štam-

pane novinske fotografije) predstavljaju primarni materijal u

smislu izvora koji dalje u procesu „mimifikacije“116 postaju

predmet polemike i uokviravanja (Paz et al. 2021). Ti okviri

116 „Mimifikacija“ se koristi kao pojam kojim se objašnjava proces posta-

janja internet mimom.

144 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

ističu subjektivnu i interpretativnu prirodu dnevnih informa-

cija. Rasprava o sociopolitičkim pitanjima putem stvaranja i

deljenja internet mimova potencijalno doprinosi izgradnji

i održanju demokratske kulture. Rasel Frenk smatra njuzlor

podvrstom „netlora“117, odnosno digitalnog folkora. Za razli-

ku od tradicionalno shvaćenog folklora, netlor, prema ovom

autoru, nije usmeni, ne komunicira se licem u lice, ne prenosi

se iz jedne generacije u drugu i ne pokazuje mnogo varijaci-

ja118. Ipak, bez obzira na navedeno, netlor jeste folklor zato

što kao ekspresivno ponašanje predstavlja formu subverzivne

igre, cirkuliše u andergraund komunikativnom univerzumu

(koji paralelno postoji sa zvaničnim kanalima komunikacije)

i često parodira, ismeva ili sarkastično komentariše zvanične

kanale komunikacije kao što su masovni mediji (Frank 2011,

9). U tom smislu, pojam njuzlora blisko je povezan sa pome-

nutim žanrom fotošoplora, odnosno ranijim praksama foto-

kopirlora. Njuzlor, poput drugih žanrova savremenog folklora,

ne poseduje klasične folklorne atribute – znanje koje je preno-

šeno sa kolena na koleno usmenom lice u lice komunikacijom

unutar ruralne zajednice. Dugovečnost jedinica njuzlora se ne

može meriti u generacijama, karakteriše ga udaljeno, bezkon-

taktno prenošenje pretežno među urbanom populacijom

(Frank 2011, 7). Rasel Frenk napominje da nije svaki njuzlor

netlor. Netlor obuhvata i one materijale koji ne predstavljaju

reakciju na događaj predstavljen u vestima (Frank 2011, 9).

Njuzlor je veoma rašireni fenomen koji otkriva deljene kultur-

ne stavove i preokupacije (Frank 2011, 10). Njuzlor se posma-

tra kao svojevrsno oružje slabih, to je pre oblik osnaživanja

pre nego izraz nemoć i, kako tvrdi Frenk:

117 Rasel Frenk je objavljivao u prvoj polovini 2000. godina kada još uvek

nije postojao ustaljeni naziv kojim bi se označio folklor interneta.

118 Prema Frenku, načelno možemo razlikovati tri tipa korisnika netlora,

odnosno njuzlora – to su pojedinci koji pristigli materijal prosleđuju

dalje (čitaju sve što dospeva u njihov inboks i potom dalje prosleđuju

kolegama, poznanicima i prijateljima), oni koji takve sadržaje smatra-

ju glupiranjem i istog trenutka brišu pristigli materijal i oni delimič-

no pasivni korisnici koji čitaju pristigle materijale ali ih ne prosleđuju

dalje drugim korisnicima (Frank 2011, 10).

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 145

Njuzlor ističe postojeće društvene i političke proble-

me. Ipak, bez obzira na to što kritički ispituje i nagla-

šava određeni problem to ne podrazumeva i njegovo

rešavanje, ali predstavlja preko potreban prvi korak.

Za razumevanje određenog primera njuzlora potreb-

no je opsežno, pozadinsko znanje o događajima koji su

prethodili stvaranju konkretnih primera jer se njuzlor

ne može shvatiti bez prethodne upućenosti u kontekst i

okolnosti nastanka. Ljudi koji prosleđuju njuzlor putem

imejl komunikacije posveć uju veliku pažnju vestima i

njihovom „opozicionom čitanju“ (Frank 2011, 12).

Osnovna istraživačka pretpostavka Rasela Frеnka jeste

da putem njuzlor stvaralaštva možemo mnogo više saznati

o reakcijama običnih ljudi u vezi sa značajnim nacionalnim

ili svetskim događajima nego iz masovnih medija i klasičnih

vesti (Frank 2011, 63). Isto tako, neretko se dešava da se o

značajnim događajima prvo informišemo putem internet mi-

mova, kao i da se kroz internet mimove, pre nego kroz tradi-

cionalne medije, prvo pokrenu žustre kritike i debate o druš-

tveno, ekonomski i politički važnim pitanjima i problemima.

Internet mimovi

kao protestni i politički folklor

Globalno posmatrano, poslednjih godina stvaranje i de-

ljenje internet mimova gotovo po pravilu predstavlja sastavni

deo digitalnog aktivizma. Savremeni aktivizam nezamisliv je

bez cirkulacije mimova koji u tom slučaju postaju oblik oz-

biljne i subverzivne zabave jer se stvaraju, transformišu i dele

sa ciljem političke i/ili društvene kritike. Takođe, neretko se

putem mimova daje podrška političkim kandidatima ili se

njihova kandidatura kritikuje i osporava. Internet mimovi

predstavljaju savremeni protestni i politički folklor. Upotreba

folklornih materijala u političkom ili aktivističkom folkloru

nije odlika samo digitalnog doba. Protestanti izgrađuju i ra-

zvijaju identitet grupe kroz upotrebu materijalnog i nemate-

rijalnog folklora, kao što su zajedničko skandiranje, pesme,

146 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

kostimi, vicevi, ručno izrađeni protestni posteri i pamfleti,

bedževi itd. Dandis i Pagter (Dundes and Pagter 1991) su, na

osnovu prikupljenog materijala kancelarijskog folklora, oce-

nili da su tekstovi kserokslora izrazito opozicioni – i da ih je

u odnosu na sadržaj najprigodnije okarakterisati kao svojevr-

sni „folkloristički protest“. Ovi autori su tumačili kserokslor

unutar šireg sociopolitičkog konteksta, smatrajući da se ovi

tekstovi pre odnose na širi nacionalni nego lokalni kontekst i

da su korišćeni kao istinska psihološka oružja u borbi protiv

osećaja otuđenosti prouzrokovanog mehanicističkim silama

velikog biznisa. Pojedinci koji učestvuju u (re)kreiranju in-

ternet mimova stvaraju jezik kontra-hegemonijskog diskursa

– mimovi su jezik, odnosno sredstvo komunikacije koji može

preuzeti različite kreativne forme – poput slike ili GIF-a, i

njihovim stvaranjem i deljenjem učesnici postaju digitalni

amaterski aktivisti (Moreno-Almeida 2021, 1558). Digitalni

amaterski aktivisti se mogu najbliže opisati kao sasvim obični

građani koji ne učestvuju u formalnim onlajn oblicima po-

litičkog aktivizma, već se njihova političnost ogleda u krea-

tivnoj reapropriaciji elemenata masovnih medija i popularne

kulture, čime se pažnja usmerava na alternativno i nezvanič-

no (Moreno-Almeida 2021, 1550). Mimovi su inherentno

politički čak i kad njihova tematika nije eksplicitno politič-

ka, to jest kada politički iskazi nisu jasno naglašeni iz pro-

stog razloga jer su ljudi uvek politički pozicionirani – u smi-

slu specifičnih kulturnih, političkih i ekonomskih okolnosti

(Phillips and Milner 2017, 195, 207) Kako primeri protestnog

folklora pokazuju, pojedinci koji učestvuju u protestu (u

ovom slučaju u stvaranju i deljenju internet mimova) „kroz

deljene akcije, javne proteste i demonstracije formiraju ver-

nakularnu javnost – grupu koja se protivi zvaničnoj doktrini

i autoritetu, kojа je definisana kroz deljene simbole vrednosti

i identiteta“ (Schmitt 2013, 393).

Posmatrajući kreativnu eksploziju internet mimova to-

kom protestnih skupova, izbornih kampanja i drugih do-

gađaja širom sveta, koji su u javnosti opaženi kao posebno

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 147

važni, ne možemo a da se ne zapitamo – gde prestaje zabava

a počinje politika? Drugim rečima, bili urnebesno komični

ili svedeni i ozbiljni, neosporno je da internet mimovi kao

„mikro-akcije medijskog remiksa“ (Mina 2014) mogu pred-

stavljati istaknuto sredstvo119 političke i društvene kritike.

Internet mimovi se neretko opisuju kao političke karikatu-

re digitalnog doba. Čuvena fraza Henrija Dženkinsa „poje-

dinci fotošopiraju za demokratiju“ označava upotrebu novih

medijskih tehnologija i strategija zasnovanih na popularnoj

kulturi kada „aktivisti, fanovi i satiričari koriste popularni

grafički softer Fotošop da bi manipulacijom fotografija stvo-

rili političke iskaze koji predstavljaju samonikli ekvivalent

političkih karikatura“ (Jekins H. 2006, 209, 220). U kontek-

stu digitalnog aktivizma, internet mimovi se posmatraju kao

populistički polivokalni diskurs (Milner 2013) i kao vizuelna

politička retorika (Huntington 2016).

Društvene mreže i novi mediji neosporno su imali zna-

čajnu ulogu u brojnim protestima počevši od kraja 2010.

godine, od Arapskog proleća, preko pokreta Okupirajmo

u SAD, Indignadosa u Španiji i brojnih drugih. Te pokrete

karakterisao je zaokret od kolektivne ka konektivnoj akciji,

koja je za razliku od tradicionalnih vidova delanja i organi-

zacije u društvenim pokretima bila fluidnija i inkluzivnija, i

mnogo više personalizovana (Bennett and Segerberg 2013).

Na osnovu dostupnih istraživanja, u okviru različitih druš-

tveno-humanističkih disciplina koja su sprovođena u razli-

čitim nacionalnim kontekstima, neosporan je sociokulturni

značaj internet mimova u kulturi protesta i otpora, odnosno

u političkim pitanjima uopšte. Najveći broj istraživanja tiče

se protestne politike u Sjedinjenim Američkim Državama. Ta

su istraživanja u najvećem broju posvećena analizi stvaranja,

119 Korišćenje mimetičke aktivnosti da bi se privukla pažnja je očigled-

na u kampanjama koje vode političke partije ili aktivisti – u takvim

kampanjama, reaproprijacija poruka (kao što su we are 99 percent

u Okupirajmo pokretu) od strane brojnih korisnika pomaže da se

određena tema, problem, pitanje promoviše u masovnim medijima i

time skrene veća pažnja javnosti na te probleme (Shifman 2014, 33).

148 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

razmene i upotrebe internet mimova tokom trajanja uličnih

demonstracija i protestnih akcija vezanih za pokret građa-

na Okupirajte Vol Strit (Milner 2013; Hristova 2014; Bratich

2014; Huntington 2016; Mielczarek 2018 i dr.). U vizuelno-

mimetičkom smislu, globalno posmatrano pokret građana

Okupirajte Vol Strit predstavljao je inspiraciju brojnim dru-

gim internet mimovima koji su kasnije stvarani za različite

proteste širom sveta. Pored toga, sprovođena su istraživanja

značaja internet mimova u praksama digitalnog aktivizma i

u drugim delovima sveta – u Rusiji (Shomova 2022), Maroku

(Moussa, Benmessaoud and Douai 2020; Moreno-Almeida

2021), Rumuniji (Stoicescu 2020), Kini (Mina 2014), Indiji

(Kumar 2015), Kazahstanu (Kozhamkulova and Foster 2019),

Venecueli i Ukrajini (Makhortykh and González Aguilar

2020).

Primer internet mimova kao „amaterskih medijskih ar-

tefakta“ (Milner 2013) pokazuje na koji način se remiksovani

sadržaji popularne kulture kreativno koriste kao šablonske

matrice kroz koje progovaraju različite zajednice, sa različi-

tim ciljevima i stremljenjima – od informisanja javnosti, mo-

bilisanja podrške, preko društvene i političke kritike pa do

zabave i zajedničkog uživanja u karnevalskom smehu. Prema

Milneru (Milner 2013, 2362), internet mimovi kao primeri

popkulturnog političkog diskursa su medijatizovane ekspre-

sije javnosti, „pop polivokalni diskursi“ koji se oslanjaju na

nekonvencionalne izvore – tekstove popularne kulture u ci-

lju eksplicitne kritike i sa jedne i sa druge strane političkog

spektra (Milner 2013, 2381). Ipak, kada je reč o stvarnoj ulozi

internet mimova za društvenu i političku promenu i njiho-

vom mestu u kulturi građanskog aktivizma uopšte, mišljenja

teoretičara su podeljena. S jedne strane su autori koji ospo-

ravaju stvarni, opipljivi značaj i doprinos internet mimova a

time i generalno digitalnog aktivizma. Ti digitalni artefakti

kroz koje na humorističan i satiričan način progovaraju važni

javni komentari, ma koliko popularni i rasprostranjeni bili ne

mogu da potaknu stvarne društvene promene. Kako navodi

Dženkins, distribucija fotošopiranih vizuelnih sadržaja u ko-

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 149

jima se stapaju popularna kultura i politika je prema nekima

nedovoljna i neadekvatna zamena za tradicionalne forme po-

litičkog aktivizma (Jenkins H. 2006, 222). Hristova (Hristova

2014), koja se bavila istraživanjem Okupirajmo pokreta, tvrdi

da onlajn participacija nije ništa drugo do uglavnom zabava,

te da internet može jedino predstavljati građanski i kultur-

ni, ali ne i politički prostor. Prema ovoj autorki, humoristički

internet mimovi neutrališu političke poruke i redukuju ra-

dikalnu kritiku kapitalizma na površne šale. To je ujedno i

udaljavanje građana od istinskog političkog angažmana, kao

i stvaranje prostora za različite oblike manipulacije. Takođe,

treba imati na umu da ono šta ljudi rade ili očekuju jedni od

drugih dok se angažuju u digitalnim medijima prvenstveno je

inspirisano privatnim interesima i ne predstavlja nužno izraz

radikalnih, alternativnih, kritičkih ili aktivističkih osećanja

(Deuze 2006, 68). S druge strane su autori prema kojima

mimetička participacija svakako može imati politički značaj

(Phillips and Milner 2017) bez obzira na to da li se putem

internet mimova prenose humorističke, parodične ili satirič-

ne poruke. Mimetički humor je izražena karakteristika sa-

vremenog onlajn političkog diskursa (Penney 2019). Humor

u internet mimovima predstavlja subverzivni oblik digitalne

retorike koji omogućava političkim „prorisnicima“120 da na

razigrani način izazovu dominantne medijske narative (Hun-

tington 2013). Digitalni vizuelni mediji su deo svakodnevnog

vernakulara za mnoge politički angažovane građane, a ra-

zdragani karakter mimova se pokazao kao posebno afektivan

izvor zadovoljstva, interpersonalnog povezivanja ali i besa i

iritacije, u zavisnosti od konteksta (Dean 2019). Jednom reč-

ju, internet mimovi i GIF-ovi su način prenošenja političkih

vrednosti, senzibiliteta ili mišljenja (Dean 2019). Internet

mimovi prenose važne društvene, ekonomske i političke jav-

ne diskusije osvetljavajući tako sisteme opresije i u njima se

ističu brojna pitanja od važnosti, a koja političke institucije i

120 Hajdi Huntington se oslanja na pojam „prorišćenje“ (produsage –

„proizvodno korišćenje“) da bi opisala osobe koji su istovremeno i

korisnici i proizvođači.

150 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

mediji ignorišu (Moreno-Almeida 2021, 1547). Internet mi-

movi, kako ističu pojedini autori, predstavljaju taktike potla-

čenih u njihovoj borbi za socijalnu pravdu (Moussa, Sanaa

Benmessaoud and Douai 2020). Kako pojedina istraživanja

pokazuju, posebno mladi ljudi sličnih svetonazora se udru-

žuju putem društvenih mreža koje omogućavaju kolektivnu

političku ekspresiju, oni se povezuju sa pojedincima sličnih

verovanja i vrednosti upotrebom deljenih simboličkih resur-

sa (Literat and Kligler Vilenchik 2019). Spisateljica i umetni-

ca An Šao Mina smatra da su internet mimovi nešto poput

„ulične umetnosti socijalnih mreža“ (Mina 2019, 21) i budu-

ći da se kroz njih izražava težnja ka društvenoj i političkoj

promeni, kako ova autorka optimistično zaključuje, oni ima-

ju „transformativni društveni potencijal“ (Mina 2019, 21).

Prema Šao Minovoj, mimovi koji tematizuju društvenu pro-

menu izražavaju želju za promenom opaženog socijalnog ili

političkog problema (Mina 2014, 362). Takvi mimovi imaju

znatnu moć u kontekstu autoritarnih država kao što je Kina,

u kojoj je prisutna kontrola elektronskih i internet medija i

time ograničena sloboda izražavanja. Mimovi stoga predstav-

ljaju svojevrsnu vizuelnu rupturu u hegemonijskim državnim

medijima korišćenjem jezika participativnih kreativnih me-

dija (Mina 2014, 362). Mimovi o društvenoj promeni (kao

što su grass mud horse121, Pandaman vs. Batman) u okruže-

nju cenzure medija šire vizuelni jezik disidenstva kroz krea-

tivni vernakular interneta (Mina 2014, 368).

Vitni Filips (Whitney Phillips) i Rajan Miler (Phillips

and Milner 2017, 196) tvrde da internet mimovi (i mimetič-

ki angažmani uopšte) ilustruju načine na koje pojedinci sami

kodiraju – svoju rasu, klasu, pol, seksualnost i sposobnost –

u digitalno posredovane sadržaje koje stvaraju, razmenjuju

i transformišu. S tim u vezi, kako upućuju navedeni autori,

treba uvek imati u vidu da identitet ne postoji u vakumu te

da izražavanje sopstva treba razumeti u kontekstu, i u mno-

gim slučajevima kao direktnu funkciju politike, istorije i do-

121 https://knowyourmeme.com/memes/baidu-10-mythical-creatures-

grass-mud-horse

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 151

minantne ideologije. Zbog toga, sav mimetički angažman bi,

prema autorima, trebalo razumeti u političkom smislu, bez

obzira na to da li mimetički proces dalje proizvodi razgovore

koji su ozbiljni, budalasti ili su pak negde između.

Primeri određenih internet mimova, kao i drugih sadržaja

koji su nastali na razmeđi folklora i popularne kulture, poka-

zuju da stvaranje i razmena zabavnih humorističkih materijala

može biti snažno aktivističko oruđe otpora i kritike različitih

struktura moći. Danas je gotovo nemoguće zamisliti protest ili

akciju koju ne prati stvaranje brojnih internet mimova. Stvara-

nje i deljenje internet mimova kao svakodnevnih tehnika, od-

nosno njihov komunikativni potencijal kao oruđa kreativnog

otpora, u tom smislu približava ih praksama kulturnog ome-

tanja. Kali Lasen (Kalle Lasn), aktivista i koosnivač magazina

Adbusters i istoimene neprofitne proenviromentalističke orga-

nizacije, kulturno ometanje opisuje kao:

(g)lobalnu mrežu umetnika, aktivista, pisaca, šaljivdžija,

studenata, edukatora i preduzetnika čiji je cilj da stvore

novi društveni aktivistički pokret informatičkog doba.

Naš cilj je da srušimo postojeće strukture moći (...) Mi

verujemo da kulturno ometanje za naše doba može biti

ono što su građanska prava bila za šezdesete, feminizam

za sedamdesete, ekološki aktivizam za osamdesete godi-

ne. To će promeniti način na koji živimo i razmišljamo.

To će promeniti način protoka informacija, način na

koji institucije održavaju moć (...) Iznad svega, prome-

niće način na koji komuniciramo sa masovnim medi-

jima i način na koji je značenje proizvedeno u našem

društvu. (Lasn 2000, 262)

Sonja Žakula, promišljajući hiperrealnost u doba druš-

tvenih mreža, pri tome napravivši dobar balans, odnosno

pomirivši stanovišta tehnooptimizma i tehnopesimizma, hi-

perrealnost 2.0. opisuje na sledeći način:

(o)na bi se mogla opisati kao optimističan pogled na ra-

stakanje granica, koji u obzir uzima i ulogu tela. Ona je

posledica masovnog upliva tehnologije u sve društvene

152 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

sfere i subsekventnog preispitivanja granica između re-

alnog i virtuelnog. Oslanjajući se na tekovine Web-a

2.0, ona priznaje kreativnu moć i subverzivni poten-

cijal pojedinca-kiborga, ali ne podrazumeva čarobno

rešenje svih društvenih problema. Ona je simultano i

pacifikujuće opresivno sredstvo, ali i poligon za stva-

ranje boljeg društva. Ona je simulakrum u kojem su

svi slobodni da simuliraju. Ona je novi oblik realnosti

koji nastaje iz sudara virtuelne i fizičke stvarnosti i si-

multano ih inkorporira i nadilazi, stvarajući u procesu

nove oblike postojanja, prisustva i društvenosti. (Ža-

kula 2012, 57)

Na osnovu svega iznetog može se zaključiti da internet

mimovi u kulturama protesta i otpora imaju značajnu ko-

munikativnu ulogu. Njihov sociokulturni značaj u smislu

izgradnje kolektivnog identiteta grupe ne treba zanemariti,

odnosno odbaciti kao trivijalne i neozbiljne popkulturne sa-

držaje. Stvaranje internet mimova uz intertekstualne referen-

ce ka deljenom folklornom znanju (od istorijskih činjenica

preko popularne do tradicionalne kulture) može se nesum-

njivo posmatrati kao čin performativnih akcija koje ohra-

bruju pojedince da se posmatraju i doživljavaju kao člano-

vi grupe. Stoga bi bilo poželjno da proučavanje savremenih

društvenih pokreta u okviru društveno-humanističkih nauka

prati i etnografska analiza upotrebe internet mimova i drugih

digitalnih materijala, uz kvalitativnu analizu sadržaja protes-

tnih artefakata datih društvenih pokreta.

Internet mimovi kao folkloreska:

između folklora i popularne kulture

Na kraju, zbog svih ovih osobina, internet mimovi su na

jednoj poroznoj granici između folklora i popularne kulture.

Internet mimovi su, takoreći, jedan hibridni izdanak ukršta-

nja folklora i popularne kulture. S tim u vezi, može se reći da

je hibridnost odlika digitalne kulture. Prema rečima Trevora

Blenka (Blank 2013, 107):

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 153

U kontekstu digitalnog doba, hibridizacija ilustruje

proces kojim stvarni svet diskurzivnih praksi značaj-

no utiče i recipročno je pod uticajem virtualizovanih

diskurzivnih praksi. Stapanje ovih diskurzivnih praksi

preko fizičkih i tehnološki prenošenih konteksta (novih

medija) je od kritične važnosti za razumevanje procesa

savremene folk kulture.

Postoji više određenja šta je sve (ali i šta nije) popularna

kultura. Ne postoji saglasnost između teoretičara koji su se ba-

vili ovim poljem savremene kulture – te su se dosadašnje de-

finicije zasnivale na pitanjima poput: da li je reč o kulturi koja

dolazi „odozdo“ to jest da li je popularna kultura zapravo folk

kultura, ili je popularna kultura, kako joj sam naziv kaže, sve

ono što je popularno ili pak sve ono što ne pripada strogim

kriterijumima visoke umetnosti, odnosno elitne kulture?122 S

tim u vezi, Džon Stori (Storey 2009, 1) objašnjava da popu-

larna kultura u suštini predstavlja jednu praznu konceptualnu

kategoriju koja se stoga može ispuniti posve različitim i često

konfliktnim značenjima u zavisnosti od konteksta upotrebe.

Naime, kako zapaža ovaj autor, popularna kultura se uvek de-

finiše, bilo implicitno ili eksplicitno, u kontrastu sa drugim

konceptualnim kategorijama – kao što su folk kultura, masov-

na kultura, dominantna kultura, kultura radničke klase, elitna

kultura i tako dalje. Na primer, Henri Dženkins piše da poje-

dini teoretičari zagovaraju distinkciju između masovne kulture

(kao kategorije produkcije) i popularne kulture (kao kategorije

potrošnje), tvrdeći da je popularna kultura ono što se doga-

đa proizvodima koji pripadaju masovnoj kulturi kada dođu u

ruke potrošača – rečju, „popularna kultura je ono što se dogo-

di kada se masovna kultura povuče nazad u folk kulturu“ (Jen-

122 Prema Storiju, definicije popularne kulture zasnivale su se na slede-

ćim određenjima – popularna kultura obuhvata sve ono što je po-

pularno, popularna kultura uključuje sve ono što nije visoka, elitna

kultura, popularna kultura je komercijalna kultura koja se masovno

proizvodi, popularna kultura je narodna kultura – autentična kultura

naroda, popularna kultura je poprište borbe između dominantnih i

potlačenih klasa, odnosno otpora potlačenih i subverzivne inkorpo-

racije elemenata dominantne kulture.

154 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

kins H. 2006, 136). Pojedini autori popularnu kulturu shvataju

u veoma širokom smislu i smatraju da je popularna kultura

polje koje se bavi odnosima moći; socijalnim transformacija-

ma izraženim na ekonomskom, socijalnom, političkom, estet-

skom i potkulturnom nivou; kao i sistem kodiranja i repre-

zentacije popularne i kulturne građe (Rojek 2012, 1 u Foster

2016, 6). Budući da popularna kultura ne obuhvata isključivo

zabavu i ne može se podvesti samo pod aktivnosti slobodnog

vremena, niti popularnu kulturu čine samo oni elementi koji

se prenose masovnim medijima – pod popularnom kulturom

se samim tim podrazumeva i komercijalna kultura namenje-

na masovnoj potrošnji (bez obzira na to koliko je neko delo

bilo ili jeste popularno) ali i sve one simbolički značajne prak-

se svakodnevnog života (Banić Grubišić 2018). Američki fol-

klorista Rej Braun (Ray Browne) koji je bio ključna figura za

razvoj američkih studija popularne kulture,123 istakao je da

folklor predstavlja popularnu kulturu svakodnevnog života.

Braun, koji je istraživanje popularne kulture smatrao unapre-

đenom verzijom američke folkloristike, samu popularnu kul-

turu definisao je kao „one elemente kulture koje svakodnevno

koristi većina ljudi“ napominjući da je „za moderni svet popu-

larna kultura isto što i folk kultura za nepismeni svet“ (Banić

Grubišić 2018). Razmatranje kompleksnog odnosa popularne

kulture i folklora neretko je podrazumevalo da je reč o dva ja-

sno odeljena domena kulturne stvarnosti. Na primer, Lorens

Levin tvrdi da popularna kultura nije folklor, ali smatra da tre-

ba istražiti do koje mere popularna kultura funkcioniše na na-

čine slične folk kulturi, kao i to da li predstavlja oblik folklora

za ljude koji žive u urbanim industrijskim društvima i samim

tim značajna za ispitivanje stavova, vrednosti i različitih rea-

govanja (Levine 1992, 1372). Stanovište da popularnu kulturu

123 Braun je sa saradnicima 1967. godine pokrenuo jedan od prvih na-

učnih časopisa koji je posvećen popularnoj kulturi kao polju prou-

čavanja Journal of Popular Culture. Takođe, osnovao je „Centar za

proučavanje popularne kulture“ kao i „Asocijaciju za proučavanje

popularne kulture“, a 1972. osnovao je Odeljenje popularne kulture

na Univerzitetu Bouling Grin u Ohaju, u to vreme jedini akademski

program takve vrste u svetu (v. Banić Grubišić 2018).

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 155

nije moguće izjednačiti sa folklorom osporavaju brojni primeri

iz svakodnevnog života. Naime, nije mali broj onih savreme-

nih kulturnih proizvoda koji predstavljaju rezultat inventivnog

mešanja i preplitanja popularne kulture i folklora, kao i onih

formi koje su nekada pripadale folklornom stvaralaštvu da bi

kasnije postale delom popularne kulture i obratno. Jednom

rečju, granica između folklora i popularne kulture je porozna,

a to se najplastičnije ispoljava na primeru slikovnih imidž ma-

kroa i internet humora uopšte. Kako sociološkinja Žizelinda

Kajpers na primeru internet humora o katastrofi objašnjava:

digitalni vizuelni kolaži se zahvaljujući specifičnom „uradi

sam“ stilu koji ih karakteriše zbog toga približavaju tradicio-

nalnim usmenim kulturama, posebno kulturi usmenog šalje-

nja (Kuipers 2002, 468). Poput viceva i šala usmene kulture,

internet šale nemaju autore i one se konstantno stvaraju, pri-

lagođavaju i rekreiraju, i kroz stvaranje i razmenu internet šala

korisnici se transformišu iz pasivne publike u aktivne učesnike

i komentarore (Kuipers 2002, 468). Savremeni oblici folklora,

bez obzira na to koliko savremeni bili, naravno da imaju iste

funkcije kao i tradicionalne forme. Kako to slikovito dočara-

va Lin Meknil (McNeill 2017) prostim poređenjem poslovice i

internet mima – poslovica kao tradicionalni usmeni folklorni

žanr, kao sažeta narodna mudrost čija je funkcija da posavetuje

ili upozori, zamenjena je deljenjem internet mima – „u današ-

nje vreme ukoliko želimo da nekoga posavetujemo, ohrabrimo

ili upozorimo najverovatnije ćemo podeliti mim na njihovom

fidu124“ (McNeill 2017, 18).

Internet mimovi nesumnjivo poseduju neke od karakte-

ristika folklorne komunikacije. Dragana Antonijević (2006)

je analizirala sms poruke, grafite i imejl komunikaciju kao

savremene forme folklora oslanjajući se na karakteristike

folklorne komunikacije koje je predložio Džozef Arpad.

Folklorna komunikacija, prema Džozefu Arpadu, podra-

zumeva: usmenost, performativnost, komunikaciju licem u

lice, efemernost, kolektivnost, re-kreativnost, varijabilnost,

124 Kao što je već navedeno fid (feed) označava protok digitalnog sadrža-

ja na nekoj društvenoj mreži.

156 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

tradicionalnost, nesvesnu strukturiranost, javno i kolektiv-

no vlasništvo, difuziju, i način memorisanja (Arpad 1976,

404) ali i brojne distinktivne odlike u odnosu na tradicio-

nalnu folklornu komunikaciju. Odnosno, ukoliko bi se vo-

dili određenjem američkog folkloriste Eliota Oringa (Oring

1986), koji zanemaruje kriterijum usmenosti i komunikaci-

je licem u lice, folklorna komunikacija koja se odvija putem

interneta je grupna tj. kolektivna, svakodnevna, neformalna

i neinstitucionalna, marginalna, estetska i ideološka. Kako

uočava Limor Šifmen, analiza mimova otkriva koliko su u

savremenom društvu porozne granice između popularne

kulture odozgo i folk kulture odozdo (Shifman 2014, 15).

Naime, u pitanju su novi(ji) hibridni žanrovi, oni koji se

nalaze negde između folklora i popularne kulture te sto-

ga zahtevaju drugačiji pristup i posebnu analitičku obradu

nego što je to slučaj kada su u pitanju čisti folklorni žanrovi

(Antonijević 2006, 282). Prema Dragani Antonijević, u od-

nosu na tradicionalne folklorne žanrove uvodi se novi kanal

prenošenja poruka zahvaljujući razvoju informacijsko-ko-

munikacijskih tehnologija, zatim novi motivi i sadržaji koji

su proistekli iz savremenog sociokulturnog i urbanog kon-

teksta, novi postupci u obradi i tumačenju folklorne gra-

đe koji predstavljaju rezultat njihove veze sa savremenom

popularnom kulturom i kulturom masovnih medija uopšte

(Antonijević 2006, 283). Američki folkloristi Piter Navarez

i Martin Laba (Navarez and Laba 1986) opsežno su razma-

trali odnos folklora i popularne kulture. Prema njima, u pi-

tanju su dva pola kompleksnog kontinuuma grupa različite

veličine u kojima se komunikacija prenosi različitim medi-

jima – tehnološkim ili usmenim. Autori uviđaju da i folklor

i popularna kultura imaju konzervativne i dinamične ele-

mente (Navarez and Laba 1986, 1). Ovi autori definišu fol-

klorni performans kao umetničko izvođenje koje se prenosi

i komunicira licem u lice u okviru male grupe. Prostorna ili

socijalna distanca između izvođača i publike je mala ili ne

postoji. Varijacija i promena su osnovna obeležja folklornog

procesa (Navarez and Laba 1986, 2). Navarez i Laba zaklju-

čuju da i folklor i popularna kultura imaju iste funkcije –

VI Internet mimovi kao (post)moderni folklor 157

strukturiraju i omogućavaju ponavljajuće ekspresivne forme

individualnog i kolektivnog iskustva u svakodnevnom živo-

tu, takođe karakteriše ih dopadljiva estetika i relevantni su

kada je u pitanju socijalna interakcija. Jednom rečju, kroz

različite medije doprinose stvaranju deljene kulture. Rečima

Džozefa Arpada, internet mimovi su jedan anomalni feno-

men, oni predstavljaju kombinaciju i folklora i popularne

kulture, a ta „anomalna kultura je direktan proizvod ma-

sovnih medija komunikacije i, stoga, distinktivna karakteri-

stika savremene kulture“ (Arpad 1975). Kao što se to može

videti na osnovu sledeće tabele kojom je Arpad (Arpad

1975, 404) predstavio razlike između folklora i književnosti

da bi objasnio zbog čega popularna kultura predstavlja gra-

nični fenomen:

Usmeno Pismeno

Izvođenje Tekst

Direktna komunikacija Nedirektna komunikacija

Prolazno Trajno

Opšti (događaj) Individualni (događaj)

Ponovno stvaranje Stvaranje

Varijacija Revizija

Tradicija Inovacija

Nesvesna stuktura Svesna namera

Sveukupne predstave Selektivne predstave

Javno (vlasništvo) Privatno (vlasništvo)

Difuzija Distribucija

Pamćenje (sećanje) Ponovno isčitavanje (sećanje)

Internet mimovi su digitalni, odnosno nisu usmeni a ni

zapisani, proizvod su nedirektne komunikacije, u isti mah i

trajni i prolazni, predstavljaju individualno čitanje kolektiv-

nog događaja i obratno, karakteriše ih konstantno ponovno

stvaranje, varijacije ali i inovacije, pri stvaranju postoji sve-

sna namera, u pitanju su kolektivne predstave, distribuiraju

se digitalnim kanalima komunikacije i deo su kolektivnog

pamćenja.

158 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

U tumačenju internet mimova kao savremenog folklor-

nog izražaja smatram da je uputno osloniti se na koncept fol-

koreske (eng. folkloresque) koji je skovao Majkl Dilan Foster

(Michael Dylan Foster) u cilju razumevanja simboličkog od-

nosa folklora i popularne kulture.

(f)olkoreska je heuristička alatka (...) kojom treba da

se objasni kako folklor funkcioniše u svetu kulturnih i

umetničkih ekspresija koje su nastale pod uticajem ko-

mercijalne i masovne popularne kulture. To je alatka

kojom se nanovo promišljaju kategorije folklora i po-

pularne kulture, u cilju razumevanja kako međusobno

utiču jedna na drugu... (Foster 2016, 4)

Prema Fosteru, folkloreska je način „kako popularna

kultura doživljava folklor i kako ga izvodi“125 . Referiše na

kreativne i komercijalne proizvode ili tekstove, kao proizvod

retko je zasnovana samo na jednoj vernakularnoj jedinici ili

tradiciji već je svesni spoj različitih folklornih elemenata koji

su pomešani sa novim elementima (Foster 2016, 5).

Kao važne karakteristike i folklora i popularne kulture

se mogu navesti imitativnost, repetitivnost i otpornost na

promenu (Banić Grubišić 2018). Tumačenje internet mimo-

va kroz sočivo popularne kulture sažima nekoliko važnih

aspekata, to jest svojstava popularne kulture – kao svakod-

nevne kulture svih i kao kulture otpora – a sve to smešteno

u postmoderno ruho. Ovi digitalni sadržaji su istovremeno

i folklor (u smislu svakodnevne simbolične ekspresivne kul-

ture koja ne mora poticati samo odozdo već može biti kul-

turna praksa svih društvenih slojeva) i primer postmoderne

kulture (prakse remiksovanja, mešanja i aproprijacije eleme-

nata masovnih medija, umetnosti i tradicionalne kulture), i

primer (pot)kulturne subverzije (prakse otpora i kulturnog

ometanja).

125 „The folkloresque is popular culture’s own (emic) perception and

performance of folklore“

VII

ZAVRŠNA RAZMATRANJA

 ISTRAŽIVAČKI POTENCIJAL

INTERNET MIMOVA

Internet mimovi, čiji je univerzalni sociokulturni značaj

predstavljen na stranicama ove studije, pokazali su se kao

izuzetno korisni za istraživanje, ali i za razumevanje digi-

talne kulture. Naime, kako tvrdi Šifmenova, iako se njihovo

stvaranje, razmena i širenje odigrava na mikronivou, oni ne

prestavljaju samo način lične i kolektivne simboličke ekspre-

sije već oblikuju vrednosti, verovanja i ponašanja na širem,

makro planu društva. Zbog njihove sposobnosti kopiranja,

imitacije i stvaranja nebrojenih izvedenica, oni su raison

d’etre digitalne komunikacije (Shifman 2013, 372). Internet

mimovi se mogu posmatrati i kao svojevrsno metodološko

oruđe i biti veoma značajni u kontekstu kvalitativnih istra-

živanja. Prigodnim terminom mimografija126, koji se osla-

nja na poreklo reči etnografija i njene izvedenice, odnosno

dodavanjem prefiksa – mim, mogu se označiti etnografske

prakse istraživanja internet mimova. S druge strane, i sami

internet mimovi se mogu posmatrati kao svojevrsne pomoć-

ne etnografske alatke koje se u kvalitativnim istraživanjima

mogu upotrebljavati na više različitih načina. Kako konstatu-

je Konstans Iloh (Iloh 2021) internet mimovi u kvalitativnim

126 Termin sa namerom podseća na pojam netnografija. U najkraćem,

netnografija kao istraživački metod podrazumeva posmatranje s uče-

stvovanjem u onlajn okruženju, a kao izvor podataka koriste se infor-

macije koje su javno dostupne na onlajn forumima u cilju dostizanja

etnografskog razumevanja određenog kulturnog fenomena (Kozinets

2010, 60).

160 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

istraživanjima mogu da se koriste u onim situacijama kada je

potrebno da se sagovornici opuste i uz duhoviti početak raz-

govora izgrade prijatniju atmosferu intervjua. Takođe, mimo-

vi se mogu koristiti i kao alatke izmamljivanja informacija od

sagovornika (Banić Grubišić 2012). Pomoću pokazivanja ili

pravljenja mimova moguće je sa sagovornicima diskutovati o

teškim ili škakljivim temama. Međutim, rečeno ne mora da

znači da će sprovođenje intervjua time biti uspešnije ili plo-

donosnije, i svakako je neophodno na terenu proveriti pret-

postavku o etnografskim mogućnostima internet mimova.

U ovoj studiji internet mimovi su razmatrani kao pred-

met postmodernog digitalnog folklora, svakodnevne, sim-

boličke ekspresivne kulture koja predstavlja marker identite-

ta pojedinaca i grupa koje učestvuju u njihovom stvaranju,

transformisanju i deljenju. S tim u vezi, fenomen mimova u

umreženoj kulturi otvara pitanje formiranja onlajn zajednica,

odnosno malih grupa oko deljenih ideja, koje su izražene u

uobičajenim formama koje istovremeno pripadaju svakome i

nikome (Zittrain 2014, 393). Generalno posmatrano, internet

mimovi kao savremena folklorna komunikacija putem digi-

talnih tehnologija svoju simboličku i retoričku moć crpe iz

kreativnog intertekstualnog povezivanja lokalnog kulturnog

konteksta, istorije, aktuelnih društvenih i političkih događa-

ja, popularne i masmedijske kulture. Stoga, internet mimovi,

posebno oni koji u obliku njuzlora beleže i arhiviraju zna-

čajne događaje sadašnjosti, predstavljaju vernakularne akte-

re umreženog kolektivnog pamćenja. Internet mimovi, kao

posrednici između individualnog i kolektivnog pamćenja

(Silvestri 2008) inherentnim višeglasjem (up. Milner 2013)

predstavljaju otelovljenje postmoderne društvene memorije

na jedinstven način, uhvativši raspoloženje trenutka. Inter-

net mimovi funkcionišu kao „mehanizmi izgradnje memo-

rije“ (Silvestri 2018). Pojedinci koji postavljaju ove sadržaje

na internetu učestvuju u oblikovanju narativnog i društve-

nog pamćenja, a oni sami postaju, kako smatra Liza Silvestri,

„agenti pamćenja“ koji iz sopstvenih ideoloških pozicija dele,

VII Završna razmatranja – istraživački potencijal internet mimova 161

komentarišu, označavaju i remiksuju internet mimove. In-

ternet mimovi tako postaju važni spomen-artefakti sećanja.

Takođe, kako zapaža Silvestrova, oni mogu uticati na javnu

raspravu dok istovremeno ističu konture budućeg pamćenja

– u kojoj meri mimetička intervencija može da problematizu-

je nove dominantne narative, i s tim u vezi u kojem opsegu

može da transformiše buduće pamćenje. Imajući u vidu reče-

no, digitalne folklorne ekspresije nesumnjivo poseduju mu-

zeološku, odnosno kulturnu i istorijsku heritološku vrednost.

Heritološki značaj internet mimova je višestruk. Oni slikovi-

to, posebno u formi lokalnih, autohtonih slikovnih makroa,

ilustruju različite aktuelne teme i, uopšte, raspoloženje da-

našnjeg trenutka predstavljajući time kolektivni duh vremena

u digitalnom ruhu. Pored toga, oni nisu samo svedočanstva o

političkim, ekonomskim, društvenim i kulturnim prilikama

(a najčešće previranjima) određenog savremenog perioda,

oni su svedočanstva sami po sebi – u smislu digitalnog pop-

kulturnog artefakta. Time se postupak njihovog prikupljanja,

arhiviranja i potencijalnog izlaganja, odnosno njihova muze-

alizacija, ne razlikuje od sličnih artefakata drugačijeg formata

– kao što su to štampani posteri, razglednice, reklame i slič-

no. Jednom rečju, internet mimovi predstavljaju (folklorno)

nasleđe digitalne kulture.

VIII

U POTRAZI ZA ŽANROVSKOM

RAZNOLIKOŠĆU:

EKSPERIMENTALNO I PRELIMINARNO

MAPIRANJE TERENA

U cilju utvrđivanja preovlađujućih tema i formalno-sa-

držinskih obeležja domaćih internet mimova u Gugl pretra-

živaču ukucala sam pojam „srpski mimovi“. Ovakav način

eksperimentalne pretrage može se odrediti kao preliminar-

no mapiranje digitalnog terena u cilju sagledavanja šire slike

o ovim digitalnim sadržajima u lokalnom kontekstu. Takav

postupak može se objasniti nastojanjem da se nausmičnim

izborom uzorka utvrdi šta se pod prefiksom „srpski“ po-

drazumeva kada je reč o domaćim mimovima (da li su u

pitanju globalno popularni mimovi, glokalne verzije ili au-

tohtoni primeri koji se vezuju isključivo za domaći kulturni

kontekst), kao i da se utvrde trenutno najpopularniji primeri

i označe dominantni žanrovi i putevi širenja domaćih inter-

net mimova. Naravno, na domaćim platformama za društve-

no umrežavanje (Fejsbuk, Tviter, Instagram, Jutjub i TikTok)

i na diskusionim forumima (Redit i drugi forumi) postoji

nekoliko zapaženih stranica i grupa na kojima se objavljuju

internet mimovi na srpskom jeziku. U pitanju su relativno

velike zajednice, za čije je celovito razumevanje funkcionisa-

nja i interakcije članova – u smislu aktivnog članstva, unutar-

grupnih odnosa, načina objavljivanja internet mimova i be-

leženja reakcija na objavljeno – potrebno sprovesti detaljno

etnografsko istraživanje. Pitanja kao što su: na koji način se

dolazi do analitičke građe, kako je prikupiti, zabeležiti i saču-

164 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

vati, kao i kako odrediti istraživački uzorak (da li pretraživati

prema izabranom pojmu u pretraživaču društvenih mreža ili

na Guglu ili određeni vremenski period posmatrati odabranu

grupu, stranicu ili forum) ključna su pitanja pri započinjanju

istraživanja. S tim u vezi, pretraga prema ključnim rečima

„srpski“ i „mimovi“ ilustruje jedan od načina dolaženja do

građe i određivanje uzorka. Pretraga „srpski mimovi“ rezul-

tirala je uglavnom humorističkim internet mimovima, koji

su dati onim redom kako su i zatečeni na Gugl pretraživaču.

Na narednim stranicama se predstavlja prvih 15 primera, uz

objašnjenje njihovog porekla – u smislu na kojoj su stranici

izvorno objavljeni. Kada je reč o formi, u prvih 20 rezultata

bilo je svega 3 primera video internet mimova objavljenih na

Jutjubu (2) i na TikToku (1). Ti primeri zapravo ni nisu inter-

net mimovi već prosto duhoviti video sadržaji – smešni kli-

povi koji nisu prošli naknadni proces modifikacije, odnosno

remiksa. Stoga se može zaključiti da su u odabranom uzorku

najzastupljeniji slikovni internet mimovi – vizuelno-tekstual-

ni humoristički sadržaji. Od ukupnog broja internet mimova

koji su dobijeni zadatom pretragom na Guglu najviše inter-

net mimova je objavljeno na Fejsbuku (8), Tviteru (2), Reditu

(2), personalnom blogu (1), Pinterestu (1) i na stranici koja

predstavlja pregledač i preuzimač fotografija na Instagramu

(1). Internet mimovi koji potiču sa Fejsbuk stranice (i digi-

talne zajednice) „srpski mimovi“ su najzastupljeniji. To se s

jedne strane može objasniti i prostom činjenicom da je reč

o najpopularnijoj mim stranici u zemlji, a s druge strane jer

sam u Gugl pretraživaču upravo ukucala dati pojam. Pored

pretrage srpski mimovi, Gugl upućuje na srodne pretrage

„mimovi slike“; „mimovi na srpskom“ i „najbolji mimovi

na srpskom“. Te pretrage uglavnom daju identične rezultate

u smislu najpopularnijih internet mimova. Posmatrani kor-

pus na osi globalno – lokalno upućuje na zaključak da da-

leko više ima lokalnih, nego glokalnih ili globalnih primera.

Naime, tek za tri primera se može reći da su istinski global-

ni primeri, odnosno lokalizacija rasprostranjenih šablonskih

VIII U potrazi za žanrovskom raznolikošću 165

mimskih matrica. U smislu intertekstualnosti, to jest refe-

renci koje stvaraju značenje poruke internet mima, najviše

je referisano na poznate ličnosti iz sveta masovnih medija i

politike. Tematski, kao što je već pomenuto, većina internet

mimova izlistanih pretragom bavi se aktuelnim događajima

u obliku tzv. njuzlora koje obrađuje na humorističan način.

Ovaj kratki uzorak prikupljen nasumičnim postupkom po-

kazuje neke od tematsko-sadržinskih karakteristika trenutno

najpopularnijih internet mimova u lokalnom kontekstu i za

njihovo dublje razumevanje i valjanu interpretaciju potrebna

je opsežna etnografska studija.

166 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

1. Objavljeno na fejsbuku, stranica Srpski mimovi127

2. Objavljeno na fejsbuku, stranica Srpski mimovi

127 https://www.facebook.com/redmimovi

VIII U potrazi za žanrovskom raznolikošću 167

3. Objavljeno na Reditu

4. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

5. Objavljeno na Tviteru, poreklo sa Fejsbuk stranice Srpski mimovi

168 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

6. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

7. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

VIII U potrazi za žanrovskom raznolikošću 169

8. Objavljeno na Tviteru

9. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

170 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

10. Objavljeno na stranici ImgInn,

preuzeto sa srpski mimovi Instagram naloga

11. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

VIII U potrazi za žanrovskom raznolikošću 171

12. Objavljeno na Reditu

13. Objavljeno na personalnom blogu (Wordpress)

172 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

14. Objavljeno na Fejsbuku, stranica Srpski mimovi

15. Objavljeno na Pinterestu

LITERATURA

Aikin, Scott. 2013. “Poe’s Law, group polarization, and argumen-

tative failure in religious and political discourse.”Social Semio-

tics23(3): 301–317.

Ajduk, Marija. 2018. „Razumevanje, stvaranje i slušanje muzike na

internet sajtu YouTube: slučaj hora Viva Vox.“ Etnoantropološki

problemi 13(2): 395–413.

Aldred, Grantham. 2010. “Identity in 10, 000 pixels: LiveJournal

user pics and fractured selves in Web 2.0.” New Directions in

Folklore 8: 6–35.

Antonijević, Dragana i Ana Banić Grubišić. 2013. „Mape stereotipa

kao duhovito–opaki proizvod: folklorizacija i komercijalizacija

etničkih predrasuda u internet prostoru.“ Antropologija 13(1):

137–153.

Antonijević, Dragana i Ana Banić Grubišić. 2021. „’Samo sapun

Srbina spasava’– humorističke po(r)uke o higijeni tokom Ko-

vid–19 pandemije u Srbiji“. Savremena srpska folkloristika 9,

uredili Sikimić, Biljana, Branko Zlatković i Marija Dumnić Vi-

lotijević, 397– 418. Beograd: Udruženje folklorista Srbije.

Antonijević, Dragana. 2005. „Antropologija folklora – perspektive

istraživanja.“ U Etnologija i antropologija: stanje i perspektive,

ur. Ljiljana Gavrilović, Zbornik Etnografskog instituta SANU

21, 245–251. Beograd: Etnografski institut SANU.

Antonijević, Dragana. 2006. „Antropološki pristup modernim obli-

cima folklorne komunikacije: grafiti i formulativne SMS i imejl

poruke“. U Svakodnevna kultura u postsocijalističkom periodu:

balkanska transformacija i evropska integracija, ur. Dragana Ra-

dojčić, 279–297. Beograd: Etnografski institut SANU.

Antonijević, Dragana. 2010. Ogledi iz antropologije i semiologije fol-

klora. Beograd: Srpski geneаloški centar.

Antonijević, Dragana. 2023. Antropologija folklora. Beograd: Ode-

ljenje za etnologiju i antropologiju Filozofskog fakulteta Univer-

ziteta u Beogradu i Dosije studio.

174 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Arpad, Joseph. 1975. “Between folklore and literature: Popular cul-

ture as anomaly.” The Journal of Popular Culture 9(2): 403–422.

Banić Grubišić, Ana. 2012. „Istraživanje religije na internetu.“ An-

tropologija 12 (3): 99–114.

Banić Grubišić, Ana. 2012. „O slučaju obrnute upotrebe fotograf-

skog izmamljivanja: razmišljanja o značaju i ulozi vizuelne

građe u terenskom istraživanju.“ Etnološko–antropološke sveske

19(8): 47–63.

Banić Grubišić, Ana. 2013. „Antropološki pristup medijima – kra-

tak pregled: (sa posebnim osvrtom na igrani film).“ Antropolo-

gija 13(2): 135–155.

Banić Grubišić, Ana. 2018. Filmovi na temu postapokalipse: antro-

pološki ogledi. Beograd: Filozofski fakultet, Odeljenje za etnolo-

giju i antropologiju: Dosije studio.

Banić Grubišić, Ana. 2021. „Savremene legende, glasine i teorije za-

vere o pandemiji kovid–19 u Srbiji: folkloristička perspektiva.”

U Kovid–19 u Srbiji ‘20: zbornik radova, uredio Žikić, Bojan,

141–156. Beograd: Filozofski fakultet – Univerzitet u Beogradu.

Banić Grubišić, Ana. 2022. „Koronalor – o folkloru Kovid–19 pan-

demije u Republici Srbiji.“ Antropologija 22(2): 95–117.

Baym, Nancy. 1993. “Interpreting Soap Operas and Creating

Community: Inside a Computer–Mediated Fan Culture.” Jour-

nal of Folklore Research 30(2/3): 143–176.

Baym, Nancy. 2010. Personal Connections in the Digital Age. Cam-

bridge: Polity Press.

Bennett, Lance and Segerberg, Alexandra. 2012. “The Logic of

Connective Action: Digital Media and the Personalization of

Contentious Politics.” Information, Communication & Society

15(5):739–768.

Bird, Elizabeth. 2011. “Are we all produsers now? Convergence and

media audience practices.”Cultural studies25(4–5): 502–516.

Blackmore, Susan. 1998. “Imitation and the definition of a meme.”

Journal of Memetics – Evolutionary Models of Information

Transmission 2, dostupno na http://cfpm.org/jom–emit/1998/

vol2/balckmore_s.html

Blagojević, Gordana. 2011. „Internet kao teren i sredstvo u savre-

menim etnološkim i antropološkim istraživanjima.“ Zbornik

Matice srpske za društvene nauke 134: 17–27.

Blank, Trevor, ed. 2009. Folklore and the Internet: Vernacular Expre-

ssion in a Digital World. Logan: Utah State University Press.

IX Literatura 175

Blank, Trevor, ed. 2012. Folk culture in the digital age: The emergent

dynamics of human interaction. Logan: Utah State University

Press.

Blank, Trevor. 2012. “Introduction: Pattern in the Virtual Folk Cul-

ture of Computer–Mediated Communication.” In Folk Culture in

the Digital Age: The Emergent Dynamics of Human Interaction,

ed. Trevor J. Blank, 1–24. Logan: Utah State University Press.

Blank, Trevor. 2013. “Hybridizing folk culture: Toward a theory of

new media and vernacular discourse.” Western Folklore 72(2):

105–130.

Blank, Trevor. 2013. The Last Laugh. Folk Humor, Celebrity Cultu-

re, and Mass–Mediated Disasters in the Digital Age. The UP of

Wisconsin.

Blank, Trevor. 2015. “Faux Your Entertainment: Amazon.com Pro-

duct Reviews as a Locus of Digital Performance.” Journal of

American Folklore 128(509): 286–297.

Blank, Trevor. 2018. “Folklore and the Internet: The Challenge of

an Ephemeral Landscape.” Humanities 7(2)50. Special issue:

The Challenge of Folklore to the Humanities, edited by Dan Be-

nAmos. http://www.mdpi.com/2076–0787/7/2/50.

Bloch, Maurice. 2000. “A well–disposed social anthropologist’s pro-

blems with memes.” In Darwinizing Culture: The Status of Me-

metics as a Science, edited by Aunger, Robert, 189–203. Oxford:

Oxford University Press.

Bošković, Lazar. 2021. Rečnik interneta i digitalne komunikacije: en-

glesko–srpski: 1000 pojmova za savremeni umreženi život. Beo-

grad: mCloud.

Börzsei, Linda. 2013. “Makes a meme instead: A concise history of In-

ternet memes.” New Media Studies Magazine 7. Utrecht University.

Bratich, Jack. 2014. “Occupy all the dispositifs: Memes, media eco-

logies, and emergent bodies politic.”Communication and Criti-

cal/Cultural Studies11(1): 64–73.

Bronner, Simon. 2009. “Digitizing and Virtualizing Folklore.” In Fol-

klore and the Internet: Vernacular Expression in a Digital World,

ed. Trevor J. Blank, 21–66. Logan: Utah State University Press.

Buccitelli, Anthony Bak. 2012. “Performance 2.0 Observations

toward a Theory of the Digital Performance of Folklore.” In Folk

Culture in the Digital Age: The Emergent Dynamics of Human

Interaction, ed. Trevor J. Blank, 60–84. Logan: Utah State Uni-

versity Press.

176 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Burgess, Jean. 2007. “Vernacular Creativity: An Interview with

Jean Burgess (Part One).” dostupno na http://henryjenkins.org/

blog/2007/10/vernacular_creativity_an_inter.html

Burgess, Jean. 2008. “‘All your chocolate rain are belong to us’?:

Viral video, YouTube and the dynamics of participatory cultu-

re.” In Video Vortex Reader: Responses to YouTube Lovink, G &

Niederer, S (Eds.) 101–109. Amsterdam: Institute of Network

Cultures.

Burns, Tom. 1969. “Folklore in the Mass Media: Television.” Folklo-

re Forum 2(4): 90–106.

Castaño Díaz, Carlos Mauricio. 2013. “Defining and characterizing

the concept of Internet Meme.”Ces Psicología6(2): 82–104.

Čejko, Meri. 2018. Superpovezani. Internet, digitalni mediji i tehno–

društveni život. Beograd: Clio.

Chagas, Viktor, Fernanda Freire, Daniel Rios, and Dandara

Magalhães. 2019. “Political memes and the politics of memes: A

methodological proposal for content analysis of online political

memes.”First Monday24(2/4).

Davison, Patrick. 2012. “The language of internet memes.”The soci-

al media reader(2012): 120–134.

Dawkins, Richard. 2007. Sebični gen. Zagreb: Izvori.

De Seta, Gabriele. 2020. “Digital Folklore.” In Second International

Handbook of Internet Research, edited by Jeremy Hunsinger,

Matthew Allen and Lisbeth Klastrup, 171–183. Springer.

Dean, Jonathan. 2019. “Sorted for memes and gifs: Visual media

and everyday digital politics.” Political Studies Review 17(3):

255–266.

Dégh, Linda. 1994. American Folklore and the Mass Media. Bloo-

mington: Indiana University Press.

Demby, Priscilla. 1971. “Folklore in the Mass Media.” Folklore Fo-

rum 4(5): 113–125.

Denisova, Anastasia. 2019. Internet Memes and Society: Social, Cul-

tural, and Political Contexts. New York and London: Routleledge.

Deuze, Mark. 2006. “Participation, Remediation, Bricolage: Consi-

dering Principal Components of a Digital Culture.” The Infor-

mation Society: An International Journal 22(2): 63–75.

Domokos, Mariann. 2014. “Methodological Issues in Electronic

Folklore.” Slovenský národopis 62(2): 283–295.

Douglas, Nick. 2014. “It’s supposed to look like shit: The Internet

ugly aesthetic.”Journal of visual culture13(3): 314–339.

IX Literatura 177

Đorđević, Ivan. 2005. „Identitet u ‘virtuelnoj zajednici’: slučaj foru-

ma ‘Znak Sagite’.“ Glasnik Etnografskog instituta SANU 53 (1):

263–274.

Đorđević, Jadranka. 2006. „Internet – The Virtual Matchmaker.“

Traditiones 35(1): 183–194.

Dorst, John. 1990. “Tags and Burners, Cycles and Networks: Fol-

klore in the Telectronic Age.” Journal of Folklore Research 27(3):

179–190.

Duffy, Margaret, Janis Teruggi Page and Rachel Young. 2012. “Oba-

ma as Anti–American: Visual Folklore in Right–Wing Forwar-

ded E–mails and Construction of Conservative Social Identity.”

Journal of American Folklore 125(496): 177–203.

Dundes, Alan and Carl Pagter. 1991. “The Mobile SCUD Missile

Launcher and Other Persian Gulf Warlore: An American Folk

Image of Saddam Hussein’s Iraq.” Western Folklore 50(3): 303–

322.

Dundes, Alan and Carl Pagter. 1992. Work hard and you shall be

rewarded: Urban folklore from the paperwork empire. Detroit:

Wayne State University Press.

Dundes, Alan. 1980. “Who Are the Folk?” In Interpreting Folklore

by Alan Dundes, 17–35. Bloomington: Indiana University Press.

Dundes, Alan. 2010. „Tekstura, tekst i kontekst.“ U Folkloristička

čitanka, uredile Hameršak, Marijana i Suzana Marjanić, 91–105.

Zagreb: Naklada AGM i Institut za etnologiju i folkloristiku.

Dynel, Marta. 2016. “I has seen Image Macros! Advice Animals

memes as visual–verbal jokes.”International Journal of Commu-

nication10(): 29. 660–688

Džouns, Stiven. 2001. „Uvod.“ U Virtuelna kultura. Beograd: XX vek.

Džouns, Stiven. 2001. Virtuelna kultura. Beograd: XX vek.

Ellis, Bill. 2002. “Making a big apple crumble: The role of humor

in constructing a global response to disaster.” New Directions in

Folklore 6(6). dostupno na https://scholarworks.iu.edu/journals/

index.php/ndif/article/view/19883/25953.

Ellis, Bill. 2012. “Love and War and Anime Art An Ethnographic

Look at a Virtual Community of Collectors.” In Folk Culture in

the Digital Age: The Emergent Dynamics of Human Interaction,

ed. Trevor J. Blank, 166–211. Logan: Utah State University Press.

Ellis, Bill. 2015. “What Bronies See When They Brohoof: Queering

Animation on the Dark and Evil Internet.” Journal of American

Folklore 128(509): 298–314.

178 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Eppink, Jason. “A brief history of the GIF (so far). 2014.” Journal of

visual culture13(3): 298–306.

Ferbak, Džen. 2001. „Pojedinac u kolektivu: virtuelna ideologija i

realizacija kolektivnih principa.“ U Virtuelna kultura, uredio

Džouns, Stiven, 61–90. Beograd: XX vek.

Fine, Gary Alan. 1982. “The Manson Family: The Folklore Traditions

of a Small Group.” Journal of the Folklore Institute 19(1): 47–60.

Fine, Gary Alan. 2018. “The Folklore of Small Things: Tradition in

Group Culture. Western Folklore 77(1): 5–27.

Foote, Monica. 2007. “Userpicks: Cyber Folk Art in the Early 21st

Century.” Folklore Forum 37:27–38.

Foster, Michael Dylan. 2012. “Photoshop Folklore and the Tourist

Guy: Thoughts on the Diamond Format and the Possibilities of

Mixed–Media Presentations.” New Directions in Folklore 10(1):

85–91.

Foster, Michael Dylan. 2016. “Introduction: The challenge of the

Folkloresque.” In Michael Dylan Foster & Jeffrey A. Tolbert

(eds.), The Folkloresque: Reframing folklore in a popular cultu-

re world, 3–33. Logan: Utah State University Press.

Fox, William. 2007. “Computerized creation and diffusion of fol-

kloric materials.” Folklore Forum 37(1).

Francis Heylighen and Klaas Chielens, “Cultural Evolution and

Memetics.” dostupno na http://pespmc1.vub.ac.be/Papers/Me-

metics–Springer.pdf

Frank, Russell. 2004. “When the Going Gets Tough, the Tough Go

Photoshopping: September 11 and the Newslore of Vengeance

and Victimization.” New Media & Society 6:633–658.

Frank, Russell. 2011. Newslore. Contemporary Folklore on the Inter-

net. Jackson: University Press of Mississippi.

Gal, Noam, Limor Shifman and Zohar Kampf. 2016. “It gets

better”: Internet memes and the construction of collective iden-

tity.”New media & society18(8): 1698–1714.

Garcia Lopez, Fatima and Sara Martinez Cardama. 2020. “Strategi-

es for preserving memes as artefacts of digital culture.”Journal

of Librarianship and Information Science52(3): 895–904.

Gavrilović, Ljiljana. 2004. Etnografija virtuelne realnosti. Glasnik

Etnografskog instituta SANU 52: 9–16.

Gavrilović, Ljiljana. 2012. „Fan–fiction i kolektivna kreativnost.“

Treći program 154: 199–209.

IX Literatura 179

Gillis, Ben. 2011. “An Unexpected Font of Folklore: Online Gaming

as Occupational Lore.” Western Folklore 70(2): 147–170.

Gir, Čarli. 2011. Digitalna kultura. Beograd: Clio.

Glassie, Henry. 1995. “Tradition.” The Journal of American Folklore

108(430): 395–412.

Hatch, Mary Jo and Michael Owen Jones. 1997. “Photocopylore

at Work: Aesthetics, Collective Creativity and the Social Con-

struction of Organizations.” Studies in Cultures, Organizations,

and Societies 3(2): 263–287.

Hathaway, Rosemary. 2005. “Life in the TV: The Visual Nature of

9/11 Lore and Its Impact on Vernacular Response.” Journal of

Folklore Research 42:33–56.

Hemsley, Jeff and Robert Mason. 2012. “The Nature of Knowledge

in the Social Media Age: Implications for Knowledge Manage-

ment Models.” 45th Hawaii International Conference on System

Sciences: 3928–3937.

Heyd, Theresa. 2009. “A Model for Describing ‘New’ and ‘Old’ Pro-

perties of CMC Genres: The Case of Digital Folklore.” In Genres

in the Internet: Issues in the Theory of Genre, eds. Giltrow, Janet

and Dieter Stein, 239–262. Amsterdam: John Benjamins Publis-

hing Company.

Highfield, Tim and Tama Leaver. 2016. “Instagrammatics and digi-

tal methods: studying visual social media, from selfies and GIFs

to memes and emoji.” Communication Research and Practice

2(1): 47–62.

Hine, Christine. 2017. “From Virtual Ethnography to the Embed-

ded, Embodied, Everyday Internet.” In The Routledge Compa-

nion to Digital Ethnography ed. Larissa Hjorth, Heather Horst,

Anne Galloway and Genevieve Bell. Abingdon: Routledge:

Routledge Handbooks Online.

Howard, Robert Glenn. 2005. “Toward a Theory of the World Wide

Web Vernacular: The Case for Pet Cloning.” Journal of Folklore

Research 42(3): 323–360.

Howard, Robert Glenn. 2008a. “Electronic Hybridity: The Persi-

stent Processes of the Vernacular Web.” Journal of American Fol-

klore 121(480): 192–218.

Howard, Robert Glenn. 2008b. “The Vernacular Web of Participatory

Media.” Critical Studies in Media Communication 25(5): 490–513.

Howard, Robert Glenn. 2012. “How Counterculture Helped Put the

Vernac u lar in Ve r nacu l ar Webs.” In Folk Culture in the Digital

180 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Age: The Emergent Dynamics of Human Interaction, ed. Trevor J.

Blank, 25–45. Logan: Utah State University Press.

Howard, Robert Glenn. 2015. “Introduction: Why Digital Network

Hybridity Is the New Normal (Hey! Check This Stuff Out) .”

Journal of American Folklore 128(509):247–259.

Hristova, Stefka. 2014. “Visual memes as neutralizers of political

dissent.” tripleC: Communication, Capitalism & Critique 12(1):

265–276.

Huntington, Heidi. 2013. “Subversive memes: Internet memes as

a form of visual rhetoric.”AoIR Selected Papers of Internet Re-

search3 (October). https://journals.uic.edu/ojs/index.php/spir/

article/view/8886.

Huntington, Heidi. 2016. “Pepper spray cop and the American dream:

Using synecdoche and metaphor to unlock internet memes’ visual

political rhetoric.” Communication Studies67(1): 77–93.

Iloh, Constance. 2021. “Do it for the culture: The case for memes

in qualitative research.”International Journal of Qualitative Met-

hods20

Jakobson, Roman i Pjotr Bogatirjov. 1971. „Folklor kao naročit

oblik stvaralaštva.“ U Usmena književnost, ur. Maja Bošković

Stulli, 17–31, Zagreb: Školska knjiga.

Jenkins, Eric. 2014. “The modes of visual rhetoric: Circulating me-

mes as expressions.”Quarterly Journal of Speech100(4): 442–466.

Jenkins, Henry, Ravi Purushotma, Margaret Weigel, Katie Clinton,

and Alice Robison. 2009. Confronting the Challenges of Partici-

patory Culture: Media Education for the 21st Century. London:

The MIT Press.

Jenkins, Henry. 2006. Convergence Culture Where Old and New Me-

dia Collide. New York: New York University Press.

Jenkins, Henry. 2009. “If It Doesn’t Spread, It’s Dead (Part One):

Media Viruses and Memes. Pop Junctions: Reflections on En-

tertainment, Pop Culture, Activism, Media Literacy, Fandom

and More.” Dostupno na http://henryjenkins.org/blog/2009/02/

if_it_doesnt_spread_its_dead_p.html

Johann, Michael and Lars Bülow. 2019. “One does not simply create

a meme: Conditions for the diffusion of Internet memes.”Inter-

national Journal of Communication13: 1720– 1742.

Juvan, Marko. Intertekstualnost. Novi Sad: Akademska knjiga.

Kaplan, Frederik i Nikolas Nova. 2022. Kultura internet mimova.

Beograd: FMK.

IX Literatura 181

Kibby, Marjorie. 2005. “Email Forwardables: Folklore in the Age of

the Internet.” New Media & Society 7:770–790.

Kirshenblatt–Gimblett, Barbara. 1983. “The Future of Folklo-

re Studies in America: The Urban Frontier.” Folklore Forum

16(2):175–234.

Kirshenblatt–Gimblett, Barbara. 1996. “The Electronic Vernacular.”

In Connected: Engagements with Media, ed. George E. Marcus,

21–66. Chicago: University of Chicago Press.

Kirshenblatt–Gimblett, Barbara. 1998. “Folklore’s Crisis.” The Jour-

nal of American Folklore 111(441): 281–327.

Kleut, Jelena. 2018. „Konektivno sećanje i pozicije korisnika digi-

talnih medija.“ Aspekti kulturnog nasleđa, ur. Škorić, Marko i

Pavle Sekeruš, 7–31. Novi Sad: Filozofski fakultet.

Knobel, Michele and Colin Lankshear. 2007. “Online memes, affi-

nities, and cultural production.” In A New Literacies Sampler,

eds. Knobel, Michele and Lankshear, Colin, 199–227. New

York: Peter Lang.

Kõiva, Mare and Liisa Vesik. 2009. “Contemporary Folklore, Inter-

net and Communities at the Beginning of the 21st Century.” In

Media and Folklore: Contemporary Folklore IV, ed. Mare Kõiva,

97–117. Tartu, Estonia: ELM Scholarly Press.

Kovačević, Ivan. 2006. Mit i umetnost. Beograd: Srpski genealoški

centar.

Kozinets, Robert. 2010. Netnography: Doing Ethnographic Research

Online. London: SAGE.

Kuipers, Giselinde. 2002. “Media culture and internet disaster jo-

kes: Bin Laden and the attack on the World Trade Center.” Euro-

pean Journal of Cultural Studies 5(4): 451–471.

Kuipers, Giselinde. 2005. “Where was King Kong when we needed

him? Public discourse, digital disaster jokes, and the functions of

laughter after 9/11.” Journal of American Culture 28(1): 70–84.

Kuper, Adam. 2000. “If memes are the answer, what is the questi-

on.” In Darwinizing Culture: The Status of Memetics as a Science,

edited by Aunger, Robert, 175–188. Oxford: Oxford University

Press.

Laineste, Liisi and Piret Voolaid. 2016. “Laughing across borders:

Intertextuality of internet memes.”The European Journal of Hu-

mour Research4(4): 26–49.

Laineste, Liisi. 2016. “From joke tales to demotivators. A diachro-

nic look at humorous discourse in Folklore.” Traditiones45(3):

7–25.

182 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Lasn, Kalle. 2000. Culture Jam: How to Reverse America’s Suicidal

Consumer Binge and Why We Must. New York: Quill.

Levine, Lawrence. 1992. “The Folklore of Industrial Society: Popu-

lar Culture and Its Audiences.” The American Historical Review

97(5):1369–1399.

Levi–Stros, Klod. 1978. Divlja misao. Beograd: Nolit.

Lievrouw, Leah. 2011. Alternative and Activist New Media. Cam-

bridge: Polity.

Literat, Ioana, and Sarah Van Den Berg. 2019. “Buy memes low, sell

memes high: Vernacular criticism and collective negotiations of

value on Reddit’s MemeEconomy.”Information, Communication

& Society22(2): 232–249.

Makhortykh, Mykola and Juan Manuel González Aguilar. 2020.

“Memory, politics and emotions: Internet memes and protests

in Venezuela and Ukraine.”Continuum34(3): 342–362.

Manovič, Lev. 2015. Jezik novih medija. Beograd: Clio.

Martínez–Rolán, Xabier, and Teresa Piñeiro–Otero. 2016. “The

use of memes in the discourse of political parties on Twitter:

analysing the 2015 state of the nation debate.” Communication

& Society29(1): 145–160.

Maširević, Ljubomir. 2007. Kultura intertekstualnosti. Zbornik ra-

dova Fakulteta dramskih umetnosti 11(12): 421–431.

McNeill, Lynne. 2013. “And the Greatest of These is Tradition: The

Folklorist’s Toolbox in the Twenty–First Century.” InTr adi ti on

in the Twenty–First Century: Locating the Role of the Past in the

Present, ed. Blank, Trevor and Robert Glenn Howard, 174–85.

Logan: Utah State University Press.

McNeill, Lynne. 2017. “LOL and the world LOLs with you: Memes

as modern folklore.” Phi Kappa Phi Forum 97(4):18–22.

Meder, Theo. 2008. “Welcome to Ollandistan. PhotoShop–lore and

the Growing Perception of Division between ‘Us’ and ‘Them’

in the Netherlands.” In Minderheiten und Mehrheiten in der

Erzählkultur, ed. Hose, Susanne, 259–277. Bautzen: Domowi-

na–Verlaq.

Michael, Nancy. 1995. “Censure of a Photocopylore Display.” Jour-

nal of Folklore Research 32(2): 137–154.

Mielczarek, Natalia. 2018. “The ‘pepper–spraying cop’ icon and its

internet memes: Social justice and public shaming through rhe-

torical transformation in digital culture.”Visual Communication

Quarterly25(2): 67–81.

IX Literatura 183

Milivojević, Snježana. 2017. „Šta je novo u novim medijima?“ Reč:

Časopis za književnost i kulturu, i društvena pitanja 87(33):

159–172.

Miller, Daniel, Elisabetta Costa, Nell Haynes, Tom McDonald,

Razvan Nicolescu, Jolynna Sinanan, Juliano Spyer, Shriram

Venkatraman and Xinyuan Wang. 2016. How the World Chan-

ged Social Media. London: UCL Press.

Miller, Daniel. 2016. Social Media in an English Village. London:

UCL Press.

Miller, Vincent. 2020. Understanding Digital Culture. London:

SAGE Publications.

Milner, Ryan. 2013. “Pop Polyvocality: Internet Memes, Public Par-

ticipation, and the Occupy Wall Street Movement.” Internatio-

nal Journal of Communication 7: 2357–2390.

Milner, Ryan. 2013a. “Media lingua franca: Fixity, novelty, and ver-

nacular creativity in Internet memes.” AoIR Selected Papers of

Internet Research.

Milner, Ryan. 2016. The World Made Meme: Public Conversations

and Participatory Media. Cambridge: The MIT Press.

Miltner, Kate. 2017. “Memes.” In The SAGE Handbook of Social Me-

dia, Burgess, J, Marwick, A, Poell, T (eds), 412–428. London:

SAGE Publications Ltd.

Mina, An Xiao. 2014. “Batman, pandaman and the blind man: A

case study in social change memes and Internet censorship in

China.”Journal of Visual Culture13(3): 359–375.

Mina, An Xiao. 2019. Memes to movements: How the world’s most

viral media is changing social protest and power. Boston, MA:

Beacon Press.

Mitra, Ananda. 2001. „Virtuelno zajedništvo: tražeći Indiju na in-

ternetu.“ U Virtuelna kultura, ur. Stiven Džouns, 91–126, Beo-

grad: XX vek.

Molina, Maria. 2020. “What makes an internet meme a meme? Six

essential characteristics.” In Handbook of Visual Communicati-

on: Theory, Methods, and Media. Edited By Sheree Josephson,

James D. Kelly, Ken Smith. 380–394. New York: Routledge.

Moreno–Almeida, Cristina. 2021. “Memes as snapshots of parti-

cipation: The role of digital amateur activists in authoritarian

regimes.”New Media & Society23(6): 1545–1566.

Moussa, Mohamed Ben, Sanaa Benmessaoud and Aziz Douai.

2020. “Internet memes as tactical social action: A multimodal

184 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

critical discourse analysis approach.” International Journal of

Communication14: 21.

Narvaez, Peter and Laba, Martin. 1986. Media Sense: The Folklo-

re–Popular Culture Continuum. Bowling Green: Bowling Green

University Popular Press.

Nicholas, John. 2016. “Sharing.” In Digital keywords: A Vocabulary

of Information Society and Culture, еd. Peters, Benjamin, 269–

277. Princeton: Princeton University Press.

Nissenbaum, Asaf and Limor Shifman. 2017. “Internet memes as

contested cultural capital: The case of 4chan’s/b/board.” New

media & society19(4): 483–501.

Nooney, Laine and Laura Portwood-Stacer. 2014. “One does not

simply: An introduction to the special issue on internet me-

mes.”Journal of Visual Culture13(3): 248–252.

Oring, Elliot. 2003. Engaging Humor. Urbana and Chicago: Univer-

sity of Illinois Press.

Oring, Elliott. 2012. “Jokes on the Internet: Listing towards Lists.”

In Folk Culture in the Digital Age: The Emergent Dynamics of

Human Interaction, ed. Trevor J. Blank, 98–118. Logan: Utah

State University Press.

Oring, Elliott. 2014a. “Memetics and Folkloristics: The Applicati-

ons.” Western Folklore 73(4): 455–492.

Oring, Elliott. 2014b. “Memetics and Folkloristics: The Theory.”

Western Folklore 73(4): 432–454.

Otašević, Đorđe, Marina Nikolić i Vesna Đorđević. 2022. Rečnik

novih reči u srpskom jeziku 1. Beograd: Institut za srpski jezik

SANU.

Paz, María Antonia, Ana Mayagoitia–Soria, and Juan–Manuel

González–Aguilar. 2021. “From polarization to hate: Portrait of

the Spanish political meme.”Social Media+ Society7(4).

Peck, Andrew and Trevor Blank, eds. 2020. Folklore and Social Me-

dia. Logan: Utah State University Press.

Peck, Andrew. 2014. “A Laugh Riot: Photoshopping as Vernacular

Discursive Practice.” International Journal of Communication 8:

1638–1662.

Penney, Joel. 2020. “It’s So Hard Not to be Funny in This Situati-

on: Memes and Humor in US Youth Online Political Expressi-

on.”Television & New Media21(8): 791–806.

Petrović, Dalibor. 2013. Društvenost u doba interneta. Beograd:

Akademska knjiga.

IX Literatura 185

Petrović, Sonja. 2010. „Terensko istraživanje folklora – perpetuira-

jući proces.“ Glasnik Etnografskog instituta SANU 58(2): 43–58.

Phillips, Whitney and Ryan Milner. 2017. “Decoding memes: Bar-

thes’ punctum, feminist standpoint theory, and the political

significance of# YesAllWomen.” In Entertainment Values, 195–

211. Palgrave Macmillan, London.

Phillips, Whitney, and Ryan Milner.2017. The ambivalent internet:

Mischief, oddity, and antagonism online.

Prensky, Marc. 2001. “Digital Natives, Digital Immigrants.” Dostupno

na https://www.marcprensky.com/writing/Prensky%20%20Digi-

tal%20Natives,%20Digital%20Immigrants%20–%20Part1.pdf.

Preston, Michael. 1994. “Traditional Humor from the Fax Machine:

All of a Kind.” Western Folklore 53(2): 147–169.

Radivojević, Sonja. 2020. „(De)kolonizacija digitalnog okruženja:

internet i novi(ji) mediji kao mesta savremenih antropoloških

istraživanja i kako im etnografski prići.“ Glasnik Etnografskog

instituta SANU LXVIII (2): 419–438.

Rheingold, Howard. 1993. The Virtual Community Homesteading

on the Electronic Front. Reading, MA: Addison Wesley Pu-

blishing Company. Dostupno na https://dlc.dlib.indiana.edu/

dlc/bitstream/handle/10535/18/The_Virtual_Community.

pdf?sequence=1

Ritzer, George. 2014. “Prosumption: Evolution, revolution, or eter-

nal return of the same?”Journal of consumer culture14(1): 3–24.

Roemer, Danielle. 1994. “Photocopy Lore and the Naturalization of

the Corporate Body.” Journal of American Folklore 107:121–138.

Rysan, Joseph. 1971. “Folklore and Mass-Lore.” South Atlantic

Bulletin 36(1): 3–9.

Schmitt, Casey. 2013. “Badgers vs. Weasels, and Snowmen for De-

mocracy: Folklore and Embodiment in the 2011 Wisconsin

Budget Bill Protests.” Western Folklore 72(3/4): 392–407.

Sebba–Elran, Tsafi and Haya Milo. 2016. “The struggle over locality

in Israeli humoristic memes from the 2014 military conflict in

Gaza.”Narrative Culture3(2): 206–230.

Segev, Elad, Asaf Nissenbaum, Nathan Stolero and Limor Shifman.

2015. “Families and networks of internet memes: The relati-

onship between cohesiveness, uniqueness, and quiddity concre-

teness.” Journal of Computer–Mediated Communication 20(4):

417–433.

Shifman, Limor and Mike Thelwall. 2009. “Assessing global diffusi-

on with Web memetics: The spread and evolution of a popular

186 Ana Banić Grubišić, Internet mimovi između folklora i popularne kulture

joke.”Journal of the American society for information science and

technology60(12): 2567–2576.

Shifman, Limor. 2013. “Memes in a digital world: Reconciling with

a conceptual troublemaker.” Journal of computer-mediated

communication 18(3): 362–377.

Shifman, Limor. 2014. Memes in Digital Culture. Massachusetts:

The MIT Press.

Shifman, Limor. 2014b. “The cultural logic of photo-based meme

genres.” Journal of Visual Culture 13(3): 340–358.

Shomova, Svetlana. 2022. “Hieroglyphs of Protest: Internet Memes

and the Protest Movement in Russia.”Problems of Post–Commu-

nism69(3): 232–241.

Silvestri, Lisa Ellen. 2018. “Memeingful Memories and the Art of

Resistance.” New Media & Society 20(11): 3997–4016.

Sims, Martha, and Martine Stephens. 2011.Living folklore: An in-

troduction to the study of people and their traditions. Logan:

Utah State University Press.

Storey, John. 2009. Cultural Theory and Popular Culture: An Intro-

duction. London: Pearson Longman.

Taecharungroj, Viriya and Pitchanut Nueangjamnong. 2015. “Hu-

mour 2.0: Styles and types of humour and virality of memes on

Facebook.”Journal of Creative Communications10(3): 288–302.

Taecharungroj, Viriya and Pitchganut Nueangjamnong. 2014. “The

effect of humour on virality: The study of Internet memes on

social media.” In 7th International Forum on Public Relations

and Advertising Media Impacts on Culture and Social Commu-

nication. Bangkok, August. 2014.

Toelken, Barre.1996. The Dynamics of Folklore. Logan: Utah State

University Press.

Tolbert, Jeffrey and Eric Johnson. 2019. “Digital Folkloristics.” We-

stern Folklore 78(4): 327–356.

Trifunović, Vesna. 2010. „Internet kao teren: primer sakupljanja

folklorne građe.“ Glasnik etnografskog Instituta SANU LVIII

1:157–168.

Vargha, Katalin. 2018. “Creativity and Humor in the Online Folklo-

re of the 2014 Elections in Hungary.” Folklore: Electronic Journal

of Folklore 74: 7–24.

Vickery, Jacqueline Ryan. 2014. “The curious case of Confession

Bear: The reappropriation of online macro–image memes.”In-

formation, Communication & Society17(3): 301–325.

IX Literatura 187

Wiggins, Bradley and Bret Bowers. 2015. “Memes as genre: A

structurational analysis of the memescape.”New media & soci-

ety17(11): 1886–1906.

Wiggins, Bradley. 2019. The Discursive Power of Memes in Digital

Culture. New York: Routledge.

Wong, Emily and Keith Holyoak. 2021. “Cognitive and motivatio-

nal factors driving sharing of internet memes.”Memory & Co-

gnition49(5): 863–872.

Yus, Francisco. 2018. “Identity–related issues in meme communica-

tion.” Internet Pragmatics 1(1): 113–133.

Yus, Francisco. 2019. “Multimodality in memes. A cyberpragma-

tic approach.” In Analyzing Digital Discourse: New Insights

and Future Directions, ed. by Patricia Bou–Franch, and Pilar

Garcés–Conejos Blitvich (eds.), 105–131. Cham (Switzerland):

Palgrave Macmillan.

Yus, Francisco. 2021. “Pragmatics of humour in memes in Spa-

nish.”Spanish in Context18(1): 113–135.

Žakula, Sonja. 2012. „Da li kiborzi sanjaju biomehaničke ovce? Telo

i hiperrealnosti.“ Antropologija 12 (2): 43–61.

Zenner, Eline and Geeraerts, Dirk. 2018. “One does not simply

process memes: Image macros as multimodal constructions.”

In Cultures and Traditions of Wordplay and Wordplay Research,

eds. Esme Winter–Froemel and Verena Thaler, 167–194. Berlin,

Boston: De Gruyter.

Žikić, Bojan. 2010. „Antropološko proučavanje popularne kulture.“

Etnoantropološki problemi 2(5): 17–39.

Zittrain, Jonathan. 2014. “Reflections on Internet Culture.” Journal

of Visual Culture 13(3): 388–394.

Ana Banić Grubišić

INTERNET MIMOVI IZMEĐU

FOLKLORA I POPULARNE KULTURE

Izdavači

Univerzitet u Beogradu – Filozofski fakultet

Odeljenje za etnologiju i antropologiju

Dosije studio, Beograd

Za izdavače

Ivan Kovačević

Mirko Milićević

Dizajn korica

Vladimira Ilić

Priprema i štampa

Dosije studio, Beograd

ISBN 978-86-6427-264-3 (FF)

ISBN 978-86-6047-417-1 (DS)

Tiraž

300 primeraka

CIP – Каталогизација у публикацији

Народна библиотека Србије, Београд

316.7

004.738.5:316

БАНИЋ Грубишић, Ана, 1981–

Internet mimovi između folklora i popularne kulture / Ana Banić

Grubišić. – Beograd : Univerzitet, Filozofski fakultet, Odeljenje za etnologiju

i antropologiju : Dosije studio, 2023 (Beograd : Dosije studio). – 187 str. : ilustr. ;

20 cm. – (Biblioteka Etnoantropološki problemi. Monografije ; knj. 25)

Tiraž 300. – Napomene i bibliografske reference uz tekst. – Bibliografija: str.

173–187.

ISBN 978-86-6427-264-3 (FF)

ISBN 978-86-6047-417-1 (DS)

а) Мим б) Масовне комуникације

COBISS.SR-ID 115334921

Odeljenje za etnologiju i antropologiju baštini tradiciju

nastave etnologije na Filozofskom fakultetu Velike

škole u Beogradu (osn. 1863) i njenog Etnološkog semi-

nara (osn. 1906). Odeljenje je 1990. dopunilo svoj naziv

u Odeljenje za etnologiju i antropologiju, admini-

strativno obeleživši značajne teorijsko-metodološke

promene koje su disciplinu iz tradicionalno orijenti-

sanog proučavanja isključivo nacionalne kulture trans-

formisale u savremenu sociokulturnu analizu društvene

stvarnosti i kulturne raznovrsnosti na nacionalnom,

regionalnom i globalnom nivou.

Odeljenje izdaje časopis „Etnoantropološki problemi“

(www.eap-iea.org) i suizdavač je „Etnološke biblioteke“

().www.anthroserbiabooks.org

ISBN 978-86-6427-264-3 (FF)

ISBN 978-86-6047-417-1 (DS)

9 788660 474171

#CovidEaster - Humour in the Digital Sharing of Easter Festive Material During the COVID-19 Pandemic

Article

Full-text available

Dec 2023

Željko Predojević

During the COVID-19 pandemic, social media usage increased due to limitations on physical gatherings. As a result, social media platforms also became important outlets for celebrating holidays. This study therefore analyses the role of humour in the digital sharing of Easter festive material during the COVID-19 pandemic in the context of digital folklore. The research was conducted on the social media platform Instagram using Easter-related hashtags (#covideaster) to collect a digital corpus consisting of various visual-verbal internet genres, mainly internet memes and their subgenres. The corpus was divided into six thematic-motif groups and analysed in relation to topical cycle jokes, newslore, political humour, and disaster humour. Two groups present typical Easter symbols incorporated into pandemic-related memes, reflecting a modified typical image of Easter before and after the pandemic. They deliver humorous messages through incongruity resolution using familiar Easter-related imagery and news-inspired pandemic verbal messages. The remaining four groups present Easter in atypical ways, incorporating elements from popular culture, politics, classic jokes, and a parody of Leonardo da Vinci’s Last Supper. It was concluded that the role of humour in the digital sharing of Easter festive material during the pandemic served various purposes. It provided a means of coping with the situation, acted as a communication tool for conveying important safety messages, and fostered a sense of community and connection among Instagram users.

“Funny” Edge of Ageism – Representations of Old People in Domestic Humour

Article

Full-text available

Dec 2024

The central topic of the paper is the humoristic production during the COVID-19 pandemic. The chief focus is on the main representations of the eldest members of the society during this dramatic period, when they were declared to be the most endangered, but also the ones who endanger others by their vulnerability. The research was limited to the first year of the critical period, when the state of emergency was declared, from March 15th to May 6th 2020, with the aim to observe the phenomenon of old age in the local humoristic discourse from the synchronic perspective. In this manner, it was possible to map the different ways of making jokes on old age. The analytic material, on the basis of which the conclusions were drawn, included both the traditional and contemporary modes of humour in which the elder people are the main actors. It was thus possible to discern which characteristics and actions are ascribed to the elder in the traditional, verbal jokes, as well as in the contemporary multi-media humoristic contents. The material included the oral jokes on the elder (verbal jokes on “grandmas and grandpas” on the Internet) as well as Internet memes with the theme of the old age, that appeared and circulated in Serbia during the period under analysis. The paper aims to contribute to the understanding of the particular forms of making jokes in the key of the so-called fourth ageism, linked to the most endangered old members, both in terms of health and social factors, in the society characterized by the wide-ranging paternalism.

Music festivals as a space for construction of local identities on the example of the manifestation jazz in the garden

Article

Full-text available

Jan 2023

Based on the several decades-old tradition of presenting jazz through festivals firstly in Yugoslavia, and consequently in Serbia, the Jazz in the Garden manifestation was founded in Belgrade in 2021. The name of the new festival apostrophises the location of the event - ?Jevremovac? Botanical Garden. With the anthropological analysis of this manifestation, we will strive to demonstrate how the manifestation in development like this one influences the construction process of one part of Belgrade?s identity through its connections with the local jazz scene. We will also consider the influence of the creation of different perceptions and new meanings of the well-known city space like the Botanical Garden ?Jevremovac? in which the festival is held.

ResearchGate has not been able to resolve any references for this publication.

Internet mimovi između folklora i popularne kulture

Recommended publications

Predstave o profesiji etnolog/antropolog u filmu "Ringeraja"

Jedna drugačija gastarbajterska priča: Romi gastarbajteri – transnacionalna manjina u transmigraciji

Migrant Poetry – Anthropological Analysis on the Collection of Poems by Drago Trumbetaš

“Route 66”: The pop-cultural trip to the west