Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej [Mapping and assessment of urban ecosystem services on a nationwide scale]

Abstract

Koncepcja usług ekosystemowych może przyczynić się do poprawy jakości życia w miastach, jednak niezbędne jest wypracowanie standardowych procedur jej operacjonalizacji, aby było możliwie jej wykorzystanie w praktyce. Celem pracy jest zaprezentowanie rozwiązań metodycznych do oceny i mapowania usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej, w tym metod konstrukcji i charakteryzowania wskaźników. Wybrane przykłady obejmują wszystkie trzy sekcje usług ekosystemowych z klasyfikacji CICES: zaopatrzeniowe, regulacyjne i kulturowe, a także trzy najczęściej oceniane aspekty usług: potencjał, wykorzystanie i niezaspokojone zapotrzebowanie. Podstawową jednostką mapowania był miejski obszar funkcjonalny o statusie obszaru metropolitalnego. Przykładowe wskaźniki obliczono dla wszystkich 20 takich obszarów w Polsce: w całości i w podziale na rdzeń oraz otoczenie. Wyniki pokazują, m.in., że najwyższy potencjał do produkcji żywności ma obszar metropolitalny Lublina, a najmniejszy - Katowic. Z kolei wykorzystanie drzew do oczyszczania powietrza jest najwyższe w Bielsko-Białej, a najniższe w Rzeszowie. Natomiast niezaspokojone zapotrzebowanie na rekreację na łonie przyrody jest siedmiokrotnie wyższe w Częstochowie niż w Olsztynie. Znaczne zróżnicowanie wartości wskaźników między poszczególnymi obszarami metropolitalnymi pokazuje, że mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali krajowej może stanowić dużą wartość przy porównywaniu ośrodków miejskich i jakości życia ich mieszkańców, a także przy sporządzaniu strategii rozwoju obszarów miejskich, w tym koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju.

Full text

Przegląd Geograczny
2023, 95, 2, s. 163-186
hps://doi.org/10.7163/PrzG.2023.2.3
hps://www.igipz.pan.pl/przeglad-geograczny.html
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali
ogólnopolskiej
Mapping and assessment of urban ecosystem services
on a nationwide scale
Andrzej Aek* • Anna Kowalska • Edyta Regulska • Jerzy Solon •
Bożena Degórska • Jacek Wolski • Marek Degórski
Instytut Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania im. S. Leszczyckiego PAN
ul. Twarda 51/55, 00‑818 Warszawa
a.aek@twarda.pan.pl *(autor korespondencyjny) • aniak@twarda.pan.pl • eregulska@twarda.pan.pl •
j.solon@twarda.pan.pl • bodego@twarda.pan.pl • j.wolski@twarda.pan.pl • m.degor@twarda.pan.pl
Zarys treści. Koncepcja usług ekosystemowych może przyczynić się do poprawy jakości życia w miastach, jednak
niezbędne jest wypracowanie standardowych procedur jej operacjonalizacji, aby było możliwie jej wykorzystanie
w praktyce. Celem pracy jest zaprezentowanie rozwiązań metodycznych do oceny i mapowania usług ekosys-
temów miejskich w skali ogólnopolskiej, w tym metod konstrukcji i charakteryzowania wskaźników. Wybrane
przykłady obejmują wszystkie trzy sekcje usług ekosystemowych z klasykacji CICES: zaopatrzeniowe, regula-
cyjne i kulturowe, a także trzy najczęściej oceniane aspekty usług: potencjał, wykorzystanie i niezaspokojone
zapotrzebowanie. Podstawową jednostką mapowania był miejski obszar funkcjonalny o statusie obszaru metro-
politalnego. Przykładowe wskaźniki obliczono dla wszystkich 20 takich obszarów w Polsce: w całości i w podziale
na rdzeń oraz otoczenie. Wyniki pokazują, m.in., że najwyższy potencjał do produkcji żywności ma obszar metro-
politalny Lublina, a najmniejszy – Katowic. Z kolei wykorzystanie drzew do oczyszczania powietrza jest najwyższe
w Bielsko-Białej, a najniższe w Rzeszowie. Natomiast niezaspokojone zapotrzebowanie na rekreację na łonie
przyrody jest siedmiokrotnie wyższe w Częstochowie niż w Olsztynie. Znaczne zróżnicowanie wartości wskaźni-
ków między poszczególnymi obszarami metropolitalnymi pokazuje, że mapowanie i ocena usług ekosystemów
miejskich w skali krajowej może stanowić dużą wartość przy porównywaniu ośrodków miejskich i jakości życia ich
mieszkańców, a także przy sporządzaniu strategii rozwoju obszarów miejskich, w tym koncepcji przestrzennego
zagospodarowania kraju.
Słowa kluczowe: usługi ekosystemowe, ekosystemy miejskie, miejskie obszary funkcjonalne, ocena i mapowan-
ie, wskaźniki, Polska.
Keywords: ecosystem services, urban ecosystems, funconal urban areas, assessing and mapping, indicators,
Poland.
Wstęp
Człowiek zależny jest od szeregu dóbr i usług dostarczanych przez środowisko przyrodni-
cze. Zdrowie, energia i bezpieczeństwo to jedne z najważniejszych korzyści, jakie ludzie
czerpią z przyrody. Usługi ekosystemowe, nazywane też świadczeniami ekosystemów, to,
najprościej rzecz ujmując, wkład ekosystemów w dobrostan ludzi (TEEB, 2010). Z kolei
dobrostan to połączenie dobrego samopoczucia i prawidłowego funkcjonowania (Ruggeri
et al., 2020), zarówno w wymiarze zycznym, psychicznym, jak i duchowym.

164 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Obszary zurbanizowane, które są środowiskiem życia największej części populacji, stały
się głównymi ośrodkami popytu na usługi ekosystemowe. Życie w miastach, poza wieloma
zaletami wynikającymi m.in. z większej dostępności do miejsc pracy, edukacji, specjali-
stycznej ochrony zdrowia czy zróżnicowanej oferty kulturalnej, często wiąże się z doświad-
czaniem szeregu uciążliwości takich jak: fale upałów, hałas, zanieczyszczenia, podtopienia,
powodzie błyskawiczne itp. Są one w dużej mierze następstwem działań człowieka (w tym
bezładnego i intensywnego rozwoju zabudowy i wzrostu natężenia ruchu samochodowe-
go), prowadzących do przekształcenia i pogorszenia jakości środowiska przyrodniczego,
a co za tym idzie obniżenia potencjału ekosystemów miejskich do świadczenia usług.
Ekosystemy miejskie ujmuje się często jako pozostałości ekosystemów naturalnych
i półnaturalnych na obszarach miejskich (Maes, 2021). Są nimi zatem m.in. parki, drzewa
przyuliczne, lasy, jeziora czy też inne typy ekosystemów, o ile nie stworzył ich człowiek.
W szerszym ujęciu oznaczają one wszystkie ekosystemy o cechach naturalnych, niezależ-
nie od ich genezy, które łącznie stanowią miejskie przestrzenie zielone (czyli zarówno lasy,
jak i miejskie tereny rekreacyjne) (Pukowiec-Kurda, 2022).
W nomenklaturze planistycznej na określenie całości elementów przyrodniczych
w tkance miejskiej stosuje się termin „zielona infrastruktura” (ZI) lub „błękitno-zielona
infrastruktura” (BZI), która deniowana jest jako „system powiązanych przestrzennie
i funkcjonalnie terenów lub obiektów, w zagospodarowaniu których dominuje pokrycie
roślinnością lub wodami, zaprojektowany i zarządzany w sposób mający zapewnić szeroką
gamę usług ekosystemowych” (Komunikat Komisji…, 2013). W tym ujęciu nie ma znacze-
nia, czy komponent przyrodniczy ma pochodzenie naturalne czy został sztucznie zaaranżo-
wany, istotne natomiast są świadczone przez niego usługi i korzyści płynące dla człowieka.
Działania ukierunkowane na poprawę jakości życia w miastach z wykorzystaniem pro-
cesów przyrodniczych wymagają znajomości potencjału istniejących ekosystemów miej-
skich do świadczenia usług, a także zapotrzebowania na te usługi oraz ich aktualnego
wykorzystania przez mieszkańców. Zagadnienie to jest coraz szerzej podejmowane w pra-
cach badawczych, prowadzonych na wszystkich kontynentach. W ostatnich dziesięciu la-
tach w dyskursie naukowym obecne były różne podejścia do oceny usług ekosystemowych
w miastach, w tym m.in.: opracowanie zestawu wskaźników usług (np. Lundh, 2017) lub
jednej złożonej miary określającej całość usług świadczonych przez miasto (Alam et al.,
2016). Na podstawie prac szczegółowych i zestawień dotyczących wielu miast z całego
świata (Elmqvist et al., 2013) powstało kilka syntez (Haase et al., 2014; Arslan et al., 2021;
Dell’Ovo i Oppio, 2021; Russo i Cirella, 2021), w których wskazywano na ograniczenia do-
tychczasowych podejść, w tym w szczególności na brak ujednoliconej metodyki badań.
Podkreślano również, że istniejące wskaźniki mają ograniczoną użyteczność dla planowa-
nia i zarządzania miejskiego ze względu na to, że są to głównie wskaźniki zastępcze, których
związek z poziomem określonej usługi nie zawsze jest jednoznaczny (La Rosa et al., 2016).
Również w Polsce w ostatniej dekadzie wzrosło zainteresowanie usługami ekosyste-
mowymi w miastach. Poza pracami o charakterze przeglądowym (np. Kronenberg, 2012)
większość prac z tego okresu dotyczyła usług dostarczanych przez określone kategorie
zieleni (np. nieużytki – Zatoński, 2014, drzewa miejskie – Szkop, 2020) lub pojedyncze
obiekty przestrzenne, np. parki (Zwierzchowska et al., 2018). Jeszcze rzadsze były pra-
ce dotyczące powiązań między różnymi usługami (np. Zajączkowski, 2021). Choć badania
te były bardzo szczegółowe i przy zastosowaniu uzupełniających się metod badawczych,
to wyników nie można było w prosty sposób uogólnić na całość zróżnicowania ekosyste-

165
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
mowego w pojedynczym mieście i w sposób bezpośredni nie nadawały się – bez dodatko-
wych studiów – do porównywania miast między sobą. Jedną z niewielu prac o charakterze
ogólnopolskim, odnoszącą się do dużych aglomeracji i umożliwiającą ich porównywanie,
jest opracowanie Zwierzchowskiej i Mizgajskiego (2019).
Upowszechnienie koncepcji usług ekosystemowych oraz wdrożenie mapowania i oce-
ny usług do systemu planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz zarządzania
rozwojem miast ułatwiłoby wymierną ocenę sytuacji i podejmowanie działań korzyst-
nych zarówno dla mieszkańców, jak i środowiska przyrodniczego. Mogłoby przyczynić się
do ponownego połączenia miast z biosferą i zmniejszenia ich śladu ekologicznego, przy
jednoczesnym zwiększeniu ich odporności i zdolności adaptacyjnych, a także do poprawy
zdrowia i jakości życia mieszkańców (Gómez-Baggethun et al., 2013).
Aby było to możliwe, niezbędna jest zmiana podejścia w planowaniu przestrzennym,
w którym ochronę ekosystemów zbyt często traktuje się jedynie jako ograniczenie roz-
woju. Pomimo że koncepcja usług ekosystemowych nie została jeszcze w pełni wdrożona
do krajowego systemu planowania, to jednak od kilku lat jest już obecna w dokumen-
tach strategicznych poziomu centralnego w Polsce (Považan et al., 2021). Jednym z ta-
kich dokumentów jest Krajowa Polityka Miejska 2023 (MIiR, 2015), niedawno zastąpiona
przez Krajową Politykę Miejską 2030, w której zwrócono uwagę na znaczącą rolę usług
świadczonych przez ekosystemy miejskie w zagospodarowaniu przestrzennym miast oraz
rekomendowano zwiększenie dostępności terenów zieleni i powstrzymywanie presji in-
westycyjnej na tereny biologicznie czynne.
Nadal jednak brakuje odpowiednich wskaźników w standardowych ramach monito-
rowania i sprawozdawczości, co może skutkować pominięciem znaczenia usług ekosys-
temowych w planowaniu i podejmowaniu decyzji (Jenkins i Schaap, 2018). Dostrzeżenie
wielofunkcyjności ekosystemów miejskich oraz właściwe rozpoznanie świadczonych przez
nie usług może pomóc m.in. w opracowaniu bardziej zrównoważonego i korzystniejszego
dla społeczeństwa i środowiska zarządzania zieloną infrastrukturą. Jest to istotne, gdyż
zjawiska stanowiące główne przyczyny utraty różnorodności biologicznej (np. przekształ-
canie siedlisk, nadmierna eksploatacja zasobów naturalnych, wprowadzanie i ekspansja
inwazyjnych gatunków obcych czy zmiany klimatu) będą narastać, przyczyniając się do de-
gradacji wielu ekosystemów oraz obniżenia ich potencjału do świadczenia usług (Kowal-
ska et al., 2019). Ocena strat i kosztów wynikających z utraty świadczeń ekosystemowych
na rzecz człowieka może być istotnym narzędziem wpływu na decydentów i motywować
ich do podejmowania działań na rzecz ochrony przyrody, w tym do utrzymania lub odbu-
dowy różnorodności biologicznej oraz prawidłowego funkcjonowania ekosystemów.
Celem niniejszej pracy jest zaprezentowanie rozwiązań metodycznych do oceny i ma-
powania usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej, w tym metod konstrukcji
i charakteryzowania wskaźników, które mogą być wykorzystane przy sporządzaniu pla-
nów zagospodarowania przestrzennego oraz strategii rozwoju obszarów miejskich. Wy-
brane przykłady obejmują wszystkie trzy sekcje usług ekosystemowych z europejskiej
klasykacji CICES V5.1: zaopatrzeniowe, regulacyjne i kulturowe, a także trzy najczęściej
oceniane aspekty usług ekosystemowych: potencjał, wykorzystanie i niezaspokojone
zapotrzebowanie.

166 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Ramy metodyczne
Przedmiot oceny
Usługi ekosystemowe, tak jak inne usługi, można oceniać pod względem podaży, popy-
tu i rzeczywistego wykorzystania, czyli ich przepływu. Ze względów praktycznych usługi
ekosystemów miejskich najczęściej rozpatruje się z punktu widzenia 1. potencjału eko-
systemów do świadczenia usług, 2. korzystania z usług oraz 3. różnicy między zapotrzebo-
waniem a wykorzystaniem, czyli niezaspokojonego zapotrzebowania (Maes et al., 2013).
Potencjał to zdolność ekosystemów do świadczenia usług i można go określić niezależnie
od tego, czy z danego świadczenia człowiek korzysta czy nie. Szacując potencjał w prakty-
ce, z reguły zakłada się, że jest to hipotetyczna wielkość świadczenia, którą ekosystem jest
w stanie dostarczyć w sposób trwały bez istotnego uszczerbku dla tego ekosystemu (ONZ,
2021). Natomiast rzeczywiste wykorzystanie pokazuje faktyczny, aktualny przepływ usług
skutkujący osiągnięciem korzyści. W zależności od celu analizy wybrany aspekt usługi sta-
nowi zasadniczy przedmiot pomiaru (indicatum) (Solon et al., 2017).
Wskaźniki
Kluczowym etapem oceny i mapowania usług ekosystemowych jest stworzenie zestawu
wskaźników określających poziom, natężenie czy wielkość poszczególnych usług. Można
je opisać w sposób analogiczny do charakteryzowania wskaźników stanu środowiska przy-
rodniczego (Roo-Zielińska et al., 2007). Ważnym elementem procedury porządkującej jest
sporządzanie karty wskaźnika (Solon et al., 2017). W karcie, poza informacjami o pozy-
cji danego wskaźnika w systemie CICES V5.1, zawarte są również informacje dotyczące
jego konstrukcji i wiele innych charakterystyk. Przykład takiej karty dla trzech omawianych
wskaźników przedstawiono w tabeli 2. Trzy z uwzględnionych charakterystyk wskaźników
wymagają dalszego wyjaśnienia, ponieważ są to oryginalne propozycje autorów (por. So-
lon et al., 2017; Aek et al., 2020). Pierwsza opisuje powiązanie logiczne (funkcję) łączące
indicatum ze wskaźnikiem. Jeśli znany jest związek przyczynowy między zjawiskiem mie-
rzonym przez wskaźnik a danym świadczeniem, a inne możliwe zmienne mają znikomy
wpływ na to świadczenie, to przyjmujemy, że wskaźnik jest bezpośredni (w takim przy-
padku wskaźnik ma zwykle tę samą jednostkę pomiaru jak indicatum). Z kolei wskaźnikiem
pośrednim nazywamy wskaźnik częściowy (istnieje związek przyczynowo-skutkowy, ale
również inne zmienne silnie wpływają na indicatum) lub wskaźnik zastępczy (proxy), gdy
wskaźnik i indicatum są skorelowane, ale związek przyczynowo-skutkowy nie jest udo-
wodniony. Drugi i trzeci wymiar różnicujący dotyczą konstrukcji wskaźnika. Drugi pokazuje
poziom złożoności wskaźnika w zakresie rozpatrywanych zmiennych i parametrów. Jeśli
wskaźnik jest skonstruowany przy użyciu tylko jednej zmiennej (plus opcjonalnie jednej
zmiennej w mianowniku), to jest wskaźnikiem prostym; jeśli jest skonstruowany przy uży-
ciu zestawu addytywnych lub nieaddytywnych zmiennych z różnych dziedzin, mówimy
wówczas o wskaźniku złożonym. Trzeci wymiar pokazuje, czy ostateczne wartości wskaź-
ników są budowane na podstawie ogólnego wrażenia bazującego na doświadczeniu indy-
widualnym lub grupowym (wskaźnik szacowany), czy na bezpośrednich pomiarach i/lub
modelach (wskaźnik wyliczony). Na końcowym etapie oceny pierwotne wartości wskaź-
ników można przekształcić na skalę rangową (np. pięciostopniową: 1-5) odzwierciedlającą

167
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
zróżnicowanie potencjału, wykorzystania lub niezaspokojonego zapotrzebowania na usłu-
gi ekosystemowe między badanymi jednostkami.
Przestrzenna jednostka odniesienia
Jednym z głównych elementów oceny usług jest przedstawienie ich zróżnicowania w prze-
strzeni. Jako jednostkę odniesienia do oceny usług ekosystemów miejskich w skali ogólno-
polskiej wybrano miejskie obszary funkcjonalne (funconal urban area – FUA) o statusie
obszaru metropolitalnego (FUA250) (por. Degórski et al., 2021a). Zgodnie z klasykacją
OECD (2021) są to obszary o liczbie ludności >250 tys. (ryc. 1). W Polsce mamy 20 takich
obszarów o łącznej powierzchni 49,1 tys. km2 (16% powierzchni Polski) i liczbie ludności
przekraczającej 16 mln (44% ludności Polski) (OECD, 2021). Tworzą one więc istotną część
krajowego systemu osadniczego. W ramach FUA można wydzielić gęsto zamieszkany ob-
szar rdzeniowy, czyli główny ośrodek (miasto) lub ośrodki miejskie (grupy sąsiadujących
miast) tworzące tzw. miejskie centrum (urban centre) oraz otoczenie, czyli strefę dojazdów
do pracy (commung zone) (Dijkstra et al., 2019; OECD, 2021). Mimo że rdzenie FUA250
zajmują 1,5% powierzchni Polski, to zamieszkuje je aż 26% ludności naszego kraju (tab. 1).
Uwidacznia to wagę problemu dotyczącego jakości życia mieszkańców przedmiotowych
obszarów. Ocenę usług prowadzono osobno dla rdzenia, otoczenia oraz całego miejskiego
obszaru funkcjonalnego. Opracowano zbiorcze wartości wskaźników usług, przyjmujące
jedną wartość dla każdej z wymienionych jednostek odniesienia.
Ryc. 1. Miejskie obszary funkcjonalne o statusie obszaru metropolitalnego (FUA250) w Polsce
Funconal urban areas with the status of a metropolitan area (FUA250) in Poland

168 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Ocena i mapowanie wybranych usług1
Produkcja żywności jako przykład usługi zaopatrzeniowej
• Opis usługi
Tereny rolnicze w obrębie miejskich obszarów funkcjonalnych podlegają silnej presji urba-
nizacyjnej, co skutkuje zmniejszeniem areału rolnego (Ziętara, 2017), a w konsekwencji
także zmniejszeniem ich potencjału do zaspokojenia potrzeb żywnościowych mieszkań-
ców. Wiedza o potencjale ekosystemów do produkcji rolnej jest bardzo istotna w aspekcie
planowania na wypadek sytuacji kryzysowych, które mogą ograniczyć swobodny dopływ
żywności do miast, naruszając tym samym ich bezpieczeństwo żywieniowe (Buchmann,
2009; Barthel et al., 2010).
1 Szerszy zestaw wskaźników usług ekosystemów miejskich przeznaczonych do stosowania w skali ogólno-
polskiej (krajowej), wraz z omówieniem założeń teoretycznych i metodyki, zawiera raport przygotowany w ra-
mach projektu ECOSERV-POL przez zespół naukowców z Instytutu Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania
Polskiej Akademii Nauk (Degórski et al., 2021a).
Tabela 1. Powierzchnia i liczba ludności miejskich obszarów funkcjonalnych (FUA) o statusie obszaru metropoli-
talnego, ludność wg stanu na 2015 r.
Area and populaon of funconal urban areas (FUAs) with the status of a metropolitan area, populaon
as of 2015
Kod FUA Nazwa FUA Powierzchnia (km2) Ludność (tys.)
Rdzeń Otoczenie Ogółem Rdzeń Otoczenie Ogółem
PL001 Warszawa 517,2 8097,4 8614,6 1744 1343 3087
PL002 Łódź 335,6 1359,7 1695,3 758 161 919
PL003 Kraków 326,8 3430,5 3757,3 761 627 1388
PL004 Wrocław 292,8 2355,3 2648,1 636 219 855
PL005 Poznań 261,8 2830,2 3092,0 542 433 975
PL006 Gdańsk 396,8 2232,9 2629,7 710 417 1127
PL007 Szczecin 300,5 828,4 1128,9 406 314 720
PL008 Bydgoszcz 176,0 1924,6 2100,6 356 148 504
PL009 Lublin 147,4 3074,7 3222,2 341 333 674
PL010 Katowice 745,5 3199,9 3945,3 1467 1086 2553
PL011 Białystok 102,1 2134,2 2236,3 296 128 424
PL012 Kielce 109,6 2133,6 2243,3 198 200 398
PL013 Toruń 115,7 1472,9 1588,6 203 120 323
PL014 Olsztyn 88,3 1935,2 2023,6 174 866 260
PL015 Rzeszów 116,4 2175,5 2291,8 186 317 503
PL020 Nowy Sącz 57,6 1246,3 1303,9 84 182 266
PL024 Częstochowa 159,7 1778,0 1937,7 228 174 402
PL025 Radom 111,8 568,7 680,5 216 67 285
PL506 Bielsko-Biała 124,5 609,7 734,2 172 188 361
PL514 Tarnów 72,4 1183,1 1255,5 111 196 307
Suma 4558,7 44570,7 49129,4 9587 6743 16331
Źródło: OECD, 2021.

169
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
W Europie obszary zurbanizowane produkują tylko niewielką część żywności i są zależ-
ne od innych obszarów (Gómez-Baggethun, 2013). W Polsce sytuacja jest nieco odmienna
(Sroka, 2017). Zachowanie znaczącego udziału użytków rolnych w strefach podmiejskich,
zwłaszcza dużych miast, ma swoje zakorzenienie w tradycyjnej tożsamości kulturowej.
W polskich uwarunkowaniach przez wielolecia aż do okresu transformacji gospodarczej
obszary te pełniły funkcje stref żywicielskich (Zgliński, 2002). Otwarcie rynków, rosnące
koszty produkcji rolnej, zwłaszcza warzyw, jak i lawinowo rosnący popyt na tereny bu-
dowlane sprawiły, że coraz więcej gruntów wyłączano z produkcji rolnej (Degórska, 2017).
Obecne przesłanki polityki rolnej UE i polityki środowiskowej, jak i polityki miejskiej
w Polsce, mogą częściowo odbudować znaczenie rolnictwa miejskiego rozpatrywane-
go w skali obszaru metropolitalnego, a dodatkowo wpływać na eliminowanie zbędnego
transportu dzięki krótkim łańcuchom dostaw do dużych ośrodków miejskich. Ponadto na-
stępuje zmiana modelu konsumpcyjnego, która prowadzi do wzrostu zapotrzebowania
na zdrową żywność i lokalne produkty.
• Przedmiot i metoda oceny
Przedmiotem pomiaru był potencjał obszarów metropolitalnych do produkcji żywności,
a zaproponowanym wskaźnikiem – udział gruntów przeznaczonych pod produkcję rolni-
czą, zarówno roślinną jak i zwierzęcą (tab. 2). Przyjęto, że grunty przeznaczone pod pro-
dukcję rolniczą to wszystkie użytki rolne, na które zgodnie z denicją GUS składają się:
grunty orne, ogrody przydomowe, uprawy trwałe, w tym sady, łąki i pastwiska oraz po-
zostałe użytki (GUS, 2001). W literaturze przedmiotu powierzchnia użytków rolnych ogó-
łem i w przeliczeniu na jednego mieszkańca jest traktowana jako jeden z najważniejszych
elementów potencjału produkcyjnego polskiego rolnictwa (Ziętara, 2017). Do obliczenia
wskaźnika wykorzystano dane statystyczne z Banku Danych Lokalnych GUS, zagregowane
do poziomu gmin i powiatów, dla których materiałem źródłowym była ewidencja gruntów
i budynków (EGiB).
• Wartości wskaźnika
Wskaźnik potencjału obszarów metropolitalnych do produkcji żywności, pokazujący udział
gruntów przeznaczonych pod produkcję rolniczą, przyjmuje wartości od 41,8% (FUA Ka-
towice) do 75,7% (FUA Lublin). Rdzenie FUA przyjmują wartości od 16,2% (Bydgoszcz)
do 66,8% (Łódź). Jeśli chodzi o strefę dojazdów do pracy (otoczenie FUA), to najniższą
wartość wskaźnika odnotowano dla otoczenia Olsztyna (44,1%), najwyższą zaś wokół
Lublina (77,6%). Porównując wyniki otrzymane dla rdzenia, otoczenia i całego obszaru
metropolitalnego, należy stwierdzić znaczne różnice pomiędzy rdzeniami (średnio 32,8%)
i ich otoczeniem (średnio 60,2%), co jest następstwem coraz większego zagęszczania za-
budowy w miastach i przekształcania gruntów rolnych. Średnia wartość wskaźnika dla
całych FUA wyniosła zaś 57,7% (tab. 3, ryc. 2). Transformując wartości procentowe do pię-
ciostopniowej skali potencjału, przyjęto, ze względu na duże różnice wartości, następują-
ce 2 warianty przedziałów:
1. dla rdzeni FUA (<20,0 → 1; 20,0-30,0 → 2; 30,1-40,0 → 3; 40,1-50,0 → 4; >50,0 → 5);
2. dla otoczenia i całych FUA (<50,0 → 1; 50-55,0 → 2; 55,1-60,0 → 3; 60,1-70,0 → 4;
>70,0 → 5).

170 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Tabela 2. Metadane usług ekosystemowych i wskaźników zastosowanych do ich oceny dla trzech omawianych przykładów
Metadata of ecosystem services and indicators used to assess them for the three discussed examples
Świadczenie ekosystemowe Produkcja żywności Oczyszczanie powietrza z pyłów Możliwość rekreacji i odpoczynku na łonie przyrody
CICES V5.1
Sekcja Zaopatrzenie Regulacja i utrzymanie Kulturowe
Dział Biomasa Przekształcanie biochemicznych lub zycznych
czynników wprowadzanych do ekosystemów
Bezpośrednie interakcje, in situ i w terenie, z systemami
biologicznymi, zależne od ich obecności w warunkach
naturalnych
Grupa
Rośliny lądowe i grzyby upra-
wiane dla pozyskania żywno-
ści, materiałów lub energii
Łagodzenie oddziaływania odpadów lub sub-
stancji toksycznych pochodzenia antropogenicz-
nego przez procesy biologiczne
Fizyczne i doświadczalne interakcje ze środowiskiem
przyrodniczym
Klasa
Rośliny lądowe, grzyby i glony
uprawiane dla pozyskania
żywności
Filtracja/sekwestracja/magazynowanie/aku-
mulacja przez mikroorganizmy, glony, rośliny
i zwierzęta
Cechy systemów biologicznych umożliwiające działania
wspierające zdrowie, regenerację sił albo rozrywkę
poprzez interakcje aktywne lub angażujące/pasywne lub
obserwację
Kod 1.1.1.1 2.1.1.2 3.1.1.1/3.1.1.2
Przedmiot pomiaru
(Indicatum)
Potencjał obszarów metro-
politalnych do produkcji
żywności
Wykorzystanie drzew do oczyszczania powie-
trza z pyłów wytworzonych przez człowieka
w obszarach metropolitalnych
Niezaspokojone zapotrzebowanie na rekreację na ło-
nie przyrody w obszarach metropolitalnych
Wskaźnik Udział gruntów przeznaczo-
nych pod produkcję rolniczą Liczba drzew na osobę
Udział zabudowy mieszkaniowej położonej dalej niż
300 m od obszarów przeznaczonych do rekreacji na łonie
przyrody w całej powierzchni zabudowy mieszkaniowej
Potencjał/wykorzystanie/
zapotrzebowanie/niezaspo-
kojone zapotrzebowanie
Potencjał Wykorzystanie Niezaspokojone zapotrzebowanie
Konstrukcja wskaźnika
Udział powierzchni użytków
rolnych ogółem (grunty orne,
ogrody przydomowe, uprawy
trwałe, w tym sady, łąki
i pastwiska) w powierzchni jed-
nostek (FUA, rdzeń i otoczenie)
Stosunek powierzchni pokrytej drzewami
(w rzucie pionowym) z pól podstawowych
10 × 10 m dzielony przez przeciętną wielkość
korony (powierzchnia w rzucie pionowym)
do liczby ludności w obszarze metropolitalnym
Udział procentowy zabudowy mieszkaniowej (zwartej
i rozproszonej) poza buforem 300 m od BZI (tereny
zieleni miejskiej, obiekty sportowe i rekreacyjne, lasy,
roślinność zielna, mokradła i wody) w całej powierzchni
zabudowy mieszkaniowej FUA
Pośredni/bezpośredni Pośredni Bezpośredni Pośredni
Prosty/złożony Prosty Złożony Prosty
Wyliczony/oszacowany Wyliczony Wyliczony Wyliczony
Skala pomiaru Ilorazowa Ilorazowa Ilorazowa
Teoretyczny zakres wartości 0 – 100% 0 – ∞ 0 – 100%

171
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
Jednostka miary – – –
Jednostka przestrzenna
odniesienia Miejski obszar funkcjonalny o statusie obszaru metropolitalnego (FUA250), rdzeń FUA250, otoczenie FUA250
Odniesienie do poziomu
planowania Regionalne, krajowe
Dane
źródłowe
Opis danych
Baza danych o użytkowaniu
ziemi wg ewidencji gruntów
i budynków (EGIB)
Wysokorozdzielcza warstwa „gęstość pokrywy
drzew” (tree cover density) o komórce rastra
10 × 10 m z 2018 r., liczba ludności w gminach
wg stanu na 31.12.2020 r.
Urban Atlas 2018
Dysponent
danych
Główny Urząd Geodezji
i Kartograi (wg województw
i powiatów), starostwa
powiatowe (baza EGiB wg
gmin i powiatów) oraz Główny
Urząd Statystyczny
(wg gmin tylko dla okresu
2012-2014)
Europejska Agencja Środowiska, Główny Urząd
Statystyczny Europejska Agencja Środowiska
Link do bazy
danych hps://bdl.stat.gov.pl/BDL
hps://land.copernicus.eu/pan-european/high-
-resoluon-layers/forests/tree-cover-density/
status-maps/tree-cover-density-2018 hps://
bdl.stat.gov.pl/BDL/dane/podgrup/wymiary
hps://www.oecd.org/regional/regional-sta-
scs/funconal-urban-areas.htm
hps://land.copernicus.eu/local/urban-atlas
Minimalna
jednostka
mapowania/
rozdzielczość
Gmina Komórka rastra 10 × 10 m 0,25 ha
Format danych Dane statystyczne Dane rastrowe (GeoTIFF), wektorowe (shape-
le) i tabelaryczne (Excel) Dane GIS
Pokrycie kraju Cały kraj Cały kraj 26% powierzchni Polski
Aktualność
danych 2014
Dane rastrowe z 2018, aktualizowane co 6 lat,
dane ludnościowe z 2020, aktualizowane co pół
roku
2017-2019
Dostępność
danych
Dla lat 2012-2014 otwarty
dostęp
Od 2015 na wniosek
Otwarty dostęp Otwarty dostęp

172 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Oczyszczanie powietrza z pyłów jako przykład usługi regulacyjnej
• Opis usługi
Usługa oczyszczania powietrza z pyłów polega na przechwytywaniu i akumulacji aerozoli
atmosferycznych (pyłu zawieszonego, w tym PM2.5 i PM10) przez rośliny, co w efekcie
łagodzi szkodliwe dla zdrowia skutki i zmniejsza koszty unieszkodliwiania pyłów innymi
sposobami.
Metropolie są obszarami, na których notuje się najwyższe wartości zanieczyszczeń
atmosferycznych ze źródeł antropogenicznych, zarówno mobilnych, jak i stacjonarnych
(Livesley et al., 2016). Stężenie zanieczyszczeń, w tym pyłu zawieszonego, z reguły wzrasta
wraz z gęstością zaludnienia (Borck i Schrauth, 2021).
Przechwytywanie zanieczyszczeń i w efekcie zmniejszenie ich stężenia w powietrzu
jest od dawna uznawane za jedną z najważniejszych korzyści dla zdrowia ludzkiego, ja-
kie mogą zapewnić drzewa (McDonald et al., 2016; Nowak et al., 2018). Dojrzałe drzewo
może przechwycić do 23 kg cząstek stałych rocznie (Dwyer et al., 1992). Większa liczba
drzew skuteczniej redukuje ilość pyłu zawieszonego w powietrzu, w efekcie zmniejszając
zachorowalność i śmiertelność w wyniku chorób cywilizacyjnych, w szczególności chorób
układu oddechowego (Turner-Sko i Cavender, 2019).
Tabela 3. Udział gruntów przeznaczonych pod produkcję rolniczą (%) jako wskaźnik potencjału obszarów me-
tropolitalnych do produkcji żywności. W nawiasach potencjał w skali od 1 do 5
Share of land intended for agricultural producon (%) as an indicator of the potenal of metropolitan areas for
food producon (in parentheses, potenal on a scale from 1 to 5)
Kod FUA Nazwa FUA Wartość wskaźnika [%]
Rdzeń Otoczenie Ogółem
PL001 Warszawa 21,7 [2] 61,6 [4] 59,2 [3]
PL002 Łódź 66,8 [5] 59,1 [3] 60,6 [4]
PL003 Kraków 44,3 [4] 71,7 [5] 69,3 [4]
PL004 Wrocław 39,3 [3] 69,6 [4] 66,2 [4]
PL005 Poznań 31,1 [3] 61,5 [4] 58,9 [3]
PL006 Gdańsk 26,0 [2] 56,7 [3] 52,1 [2]
PL007 Szczecin 19,8 [1] 53,5 [2] 44,5 [1]
PL008 Bydgoszcz 16,2 [1] 55,1 [3] 51,9 [2]
PL009 Lublin 35,0 [3] 77,6 [5] 75,7 [5]
PL010 Katowice 23,3 [2] 46,1 [1] 41,8 [1]
PL011 Białystok 27,6 [2] 55,5 [3] 54,2 [2]
PL012 Kielce 34,5 [3] 54,9 [2] 53,9 [2]
PL013 Toruń 18,8 [1] 57,0 [3] 54,2 [2]
PL014 Olsztyn 21,0 [2] 44,1 [1] 43,1 [1]
PL015 Rzeszów 55,6 [5] 64,7 [4] 64,2 [4]
PL020 Nowy Sącz 51,9 [5] 48,5 [1] 48,7 [1]
PL024 Częstochowa 49,8 [4] 57,4 [3] 56,7 [3]
PL025 Radom 40,1 [4] 71,4 [5] 66,2 [4]
PL506 Bielsko-Biała 32,4 [3] 47,2 [1] 44,7 [1]
PL514 Tarnów 48,5 [4] 67,7 [4] 66,6 [4]

173
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
• Przedmiot i metoda oceny
Przedmiotem pomiaru było wykorzystanie drzew do oczyszczania powietrza z pyłów wy-
tworzonych przez człowieka w obszarach metropolitalnych, a wskaźnikiem korzystania
z tej usługi – liczba drzew przypadająca na osobę (tab. 2). Przyjęto bowiem założenie,
że im więcej jest ludzi na danym obszarze, tym większa jest produkcja pyłów pochodzenia
antropogenicznego, a zatem więcej drzew jest potrzebnych do ograniczania tych zanie-
czyszczeń w powietrzu.
Po przeanalizowaniu różnego typu materiałów źródłowych pokazujących powierzchnię
pokrytą drzewami (dane satelitarne, kartograczne i statystyczne) uznano, że najbardziej
aktualnym, wiarygodnym, szczegółowym i powszechnie dostępnym źródłem informacji
będzie wysokorozdzielcza warstwa „gęstość pokrywy drzew” (tree cover density), opra-
cowana na bazie zobrazowań satelitarnych satelity Sennel-2 przez Europejską Agencję
Środowiska. Dane dla wszystkich krajów Unii Europejskiej dystrybuowane są w formacie
rastrowym o rozdzielczości 10 × 10 m, aktualne na rok 2018. Każda komórka rastra za-
wiera informację o procentowym pokryciu koronami drzew powierzchni Ziemi (w rzucie
Ryc. 2. Potencjał obszarów metropolitalnych do produkcji żywności (w nawiasach potencjał w skali od 1 do 5)
Potenal of metropolitan areas for food producon (in parentheses, potenal on a scale from 1 to 5)

174 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
pionowym). Wartości procentowego pokrycia dla przestrzennych jednostek odniesienia
(FUA, ich rdzeni i otoczenia) uzyskano, obliczając średnią ze wszystkich komórek w danej
jednostce stosując funkcję Zonal Stascs as Table w oprogramowaniu ArcGIS 10.2.
Do transformacji powierzchni pokrytej drzewami na liczbę drzew wykorzystano
dane z Mapy Koron Drzew dla Warszawy (hp://zzw.waw.pl/2021/02/26/miliony-war-
szawskich-drzew-na-jednej-mapie), wykonanej w 2021 r. Średnia wielkość korony (rzut
pionowy) dla Warszawy wyniosła ok. 23,2 m2 (165 km2/7 121 197 drzew). Ze względu
na odmienne wartości uzyskane z Mapy Koron Drzew i z wysokorozdzielczej warstwy „Gę-
stość pokrywy drzew” (32% vs 26%) z proporcji obliczono uśrednioną wielkość korony
równą 18,8 m2, którą przyjęto do transformacji powierzchni pokrytej drzewami na liczbę
drzew. Następnie tak otrzymaną liczbę drzew w jednostce odniesienia podzielono przez
liczbę ludności uzyskaną z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego, ak-
tualną na 31.12.2020 r. Liczbę ludności z gmin zsumowano według ich przynależności
do jednostek odniesienia (FUA, jego rdzenia i otoczenia).
• Wartości wskaźnika
Wskaźnik wykorzystania drzew do oczyszczania powietrza z pyłów wytworzonych przez
człowieka, pokazujący liczbę drzew na osobę, przyjmuje wartości od 21 (FUA Radom)
do 157 (FUA Olsztyn) dla całych obszarów metropolitalnych (tab. 4, ryc. 3). Dla rdzeni FUA
wartości wynoszą od 3 (dla Rzeszowa) do 11,5 (dla Bielska-Białej). Jeśli chodzi o otoczenie
FUA, to najniższą liczbę drzew na osobę odnotowano w otoczeniu Katowic (48), a zdecy-
dowanie najwyższą wokół Olsztyna (440). Liczba drzew na osobę jest zdecydowanie niższa
w rdzeniach w porównaniu z pozostałą częścią FUA, średnio aż o 123 drzewa na osobę
(t=-5,89; p<0,001). Transformując wartości procentowe do pięciostopniowej skali wyko-
rzystania tej usługi, przyjęto, ze względu na duże różnice wartości, następujące 3 warianty
przedziałów:
1. dla rdzeni FUA (<4,0 → 1; 4,0-6,0 → 2; 6,1-8,0 → 3; 8,1-10,0 → 4; >10,0 → 5);
2. dla otoczenia (<50,0 → 1; 50,0-100,0 → 2; 100,1-150,0 → 3; 150,1-200,0 → 4; >200,0 → 5);
3. dla całych FUA (<30,0 → 1; 30,0-50,0 → 2; 50,1-70,0 → 3; 70,1-90,0 → 4; >90,0 → 5).
Stwarzanie warunków do rekreacji i odpoczynku na łonie przyrody jako przykład usługi
kulturowej
• Opis usługi
Usługa ta polega na stworzeniu warunków do zycznych i doświadczalnych interakcji
ze środowiskiem przyrodniczym, które prowadzą do poprawy stanu zdrowia, regenera-
cji sił i umożliwiają rozrywkę na łonie przyrody, co ma ogromną wartość dla zycznego
dobrostanu i zdrowia psychicznego mieszkańców miast (Geary et al., 2021; Weinbrenner
et al., 2021). Możliwość rekreacji i odpoczynku w naturze zapewniają zielone przestrzenie
miejskie, które są coraz bardziej cenione (zwiększają atrakcyjność miejsca zamieszkania)
i chronione, ale często przegrywają konkurencję z innymi typami użytkowania ziemi, po-
nieważ stale rośnie presja inwestycyjna na tereny niezabudowane. Liczne badania pod-
kreślają znaczenie bliskości i dostępności wysokiej jakości terenów zieleni dla regularnego
wykorzystywania ich do rekreacji (Grahn i Sgsdoer, 2003; Nielsen i Hansen, 2007). Wa-
lory rekreacyjne takich terenów związane są ściśle z ich walorami estetycznymi, a także
zapewnieniem mikroklimatu sprzyjającego wypoczynkowi (Kothencz et al., 2017). Istotne

175
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
znaczenie ma nie tylko udział powierzchniowy terenów zieleni, ale również ich równo-
mierne rozmieszczenie warunkujące dostępność dla wszystkich mieszkańców. Publiczne
tereny zieleni (urban green spaces) mają bowiem zazwyczaj mały udział w całkowitej po-
wierzchni miasta, a dostęp do nich jest bardzo nierówny zarówno w obrębie samego mia-
sta, jak i pomiędzy ośrodkami miejskimi (EEA, 2022).
• Metodyka uzyskania wyników
Przedmiotem pomiaru było niezaspokojone zapotrzebowanie na rekreację na łonie przy-
rody w obszarach metropolitalnych, a wskaźnikiem – udział zabudowy mieszkaniowej po-
łożonej dalej niż 300 m od obszarów przeznaczonych do rekreacji na łonie przyrody w całej
powierzchni zabudowy mieszkaniowej (tab. 2).
W proponowanym wskaźniku zastosowano określenie „obszary przeznaczone do świad-
czenia ekosystemowych usług kulturowych”. Pojęcie to z założenia obejmuje szereg różnego
typu terenów w obrębie miast i miejskich obszarów funkcjonalnych, które mają kluczowe
znaczenie jako dostarczyciele przestrzeni/warunków do interakcji ze środowiskiem przy-
rodniczym. Po szczegółowej analizie bazy danych Urban Atlas 2018 wytypowano sześć
kategorii użytkowania ziemi, które uznano za priorytetowe pod względem dostarczania
Tabela 4. Liczba drzew na osobę jako wskaźnik wykorzystania drzew do oczyszczania powietrza z pyłów wytwo-
rzonych przez człowieka w obszarach metropolitalnych (w nawiasach wykorzystanie w skali od 1 do 5)
Number of trees per person as an indicator of the use of trees to reduce parculate maer air polluon from
anthropogenic sources in metropolitan areas (in parentheses use on a scale from 1 to 5)
Kod FUA Nazwa FUA Wartość wskaźnika [%]
Rdzeń Otoczenie Ogółem
PL001 Warszawa 4,0 [1] 81,6 [2] 38,5 [2]
PL002 Łódź 5,6 [2] 96,7 [2] 22,7 [1]
PL003 Kraków 3,6 [1] 55,3 [2] 27,3 [1]
PL004 Wrocław 4,2 [2] 81,7 [2] 26,6 [1]
PL005 Poznań 5,8 [2] 71,8 [2] 37,0 [2]
PL006 Gdańsk 8,7 [4] 67,9 [2] 32,1 [2]
PL007 Szczecin 10,9 [5] 150,1 [4] 35,0 [2]
PL008 Bydgoszcz 7,7 [3] 176,0 [4] 59,3 [3]
PL009 Lublin 3,6 [1] 67,6 [2] 35,2 [2]
PL010 Katowice 7,8 [3] 47,8 [1] 25,0 [1]
PL011 Białystok 4,1 [2] 264,8 [5] 87,0 [4]
PL012 Kielce 8,2 [4] 202,7 [5] 107,7 [5]
PL013 Toruń 7,8 [3] 152,5 [4] 63,7 [3]
PL014 Olsztyn 8,0 [4] 440,1 [5] 156,5 [5]
PL015 Rzeszów 3,0 [1] 94,0 [2] 59,8 [3]
PL020 Nowy Sącz 6,9 [3] 156,8 [4] 109,8 [5]
PL024 Częstochowa 5,5 [2] 173,7 [4] 79,4 [4]
PL025 Radom 4,0 [2] 71,6 [2] 21,2 [1]
PL506 Bielsko-Biała 11,5 [5] 51,4 [2] 33,0 [2]
PL514 Tarnów 4,8 [2] 83,9 [2] 55,8 [3]

176 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
warunków do interakcji ze środowiskiem przyrodniczym (tereny zieleni miejskiej, obiekty
sportowe i rekreacyjne, lasy, roślinność zielna, mokradła i wody). Przyjęto odległość 300 m
(5-6 minut marszu), mierzoną w linii prostej od terenów zieleni, jako graniczną wartość
dostępności do ekosystemów oferujących możliwość rekreacji i odpoczynku na łonie przy-
rody. Odległość ta jest zgodna z zaleceniami WHO (2017), według których każdy obywatel
powinien mieć zapewniony dostęp do publicznych terenów zieleni maksymalnie w takiej
odległości (Konijnendijk, 2023). Do obliczeń przyjęto minimalną powierzchnię obszaru
przeznaczonego do rekreacji równą 2 ha (por. Zwierzchowska i Mizgajski, 2019).
Jako miarę zastępczą gęstości zaludnienia zastosowano rozkład przestrzenny zabudo-
wy mieszkaniowej. Zapotrzebowanie na świadczenia rekreacyjne powiązano z obszarami
zabudowy odpowiadającej pięciu kategoriom z Urban Atlas 2018: zabudowa zwarta (>80%
powierzchni nieprzepuszczalnej), o dużym zagęszczeniu (50-80%), o średnim zagęszcze-
niu (30-50%), o małym zagęszczeniu (10-30%), o bardzo małym zagęszczeniu (<10%).
Ryc. 3. Wykorzystanie drzew do oczyszczania powietrza z pyłów wytworzonych przez człowieka w obszarach
metropolitalnych (w nawiasach wykorzystanie w skali od 1 do 5)
The use of trees to reduce parculate maer air polluon from anthropogenic sources in metropolitan areas
(in parentheses use on a scale from 1 to 5)

177
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
Uwzględnienie kilku klas zwartości zabudowy pozwoliło na bardziej dokładną aproksyma-
cję gęstości zaludnienia poprzez zastosowanie odpowiednich wag. Po wyodrębnieniu za-
budowy mieszkaniowej znajdującej się w odległości 300 m od terenów zieleni obliczono
udział procentowy powierzchni zabudowy leżącej dalej niż 300 m w powierzchni całej
zabudowy mieszkaniowej w granicach miast (rdzeni FUA) i miejskich obszarów funkcjonal-
nych (FUA) jako miarę niezaspokojonego zapotrzebowania na rekreację na łonie przyrody.
• Wartości wskaźnika
Udział zabudowy mieszkaniowej położonej dalej niż 300 m od obszarów przeznaczonych
do świadczenia usług rekreacyjnych w 20 wybranych miastach (rdzeniach FUA) przyjmuje
wartości w przedziale 6-42% (tab. 5). Najniższe wartości (6-8%) odnotowano w Olsztynie,
Toruniu i Szczecinie, zaś najwyższe (42%) w Częstochowie i Rzeszowie. W tym przypadku
wysokie wartości wskaźnika pokazują wysoki poziom niezaspokojonego zapotrzebowania
na kontakt z przyrodą związany z niskim udziałem obszarów zieleni w areale miast i ich
małą dostępność. Wszystkie wartości powyżej zera oznaczają stan niekorzystny, bowiem
świadczą o niezaspokojonych potrzebach nawet niewielkiej grupy mieszkańców. Poza
Tabela 5. Udział zabudowy mieszkaniowej położonej dalej niż 300 m od obszarów przeznaczonych do świad-
czenia usług rekreacyjnych w powierzchni całej zabudowy mieszkaniowej jako wskaźnik niezaspokojonego
zapotrzebowania na rekreację na łonie przyrody (w nawiasach niezaspokojone zapotrzebowanie w skali
od 1 do 5)
The share of residenal areas located more than 300 m from areas dedicated to nature-based recreaon as an in-
dicator of unmet demand for nature-based recreaon (in parentheses, unmet demand on a scale from 1 to 5)
Kod FUA Nazwa FUA Wartość wskaźnika [%]
Rdzeń Otoczenie Ogółem
PL001 Warszawa 24 [3] 33 [4] 31 [4]
PL002 Łódź 20 [2] 29 [3] 25 [3]
PL003 Kraków 19 [2] 38 [4] 35 [4]
PL004 Wrocław 22 [3] 40 [4] 34 [4]
PL005 Poznań 17 [2] 35 [4] 31 [4]
PL006 Gdańsk 14 [2] 26 [3] 24 [3]
PL007 Szczecin 8 [1] 31 [4] 19 [2]
PL008 Bydgoszcz 11 [2] 29 [3] 23 [3]
PL009 Lublin 22 [3] 54 [5] 49 [5]
PL010 Katowice 14 [2] 34 [4] 24 [3]
PL011 Białystok 14 [2] 29 [3] 25 [3]
PL012 Kielce 29 [3] 41 [5] 38 [4]
PL013 Toruń 6 [1] 39 [4] 29 [3]
PL014 Olsztyn 6 [1] 25 [3] 19 [2]
PL015 Rzeszów 42 [5] 41 [5] 41 [5]
PL020 Nowy Sącz 31 [4] 18 [2] 20 [2]
PL024 Częstochowa 42 [5] 44 [5] 43 [5]
PL025 Radom 28 [3] 55 [5] 44 [5]
PL506 Bielsko-Biała 20 [2] 26 [3] 24 [3]
PL514 Tarnów 23 [3] 25 [3] 25 [3]

178 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
rdzeniami FUA wskaźnik przyjmuje wyższe wartości (18-55%). Należy jednak pamiętać,
że w otoczeniu miast przeważa zabudowa rozproszona, z większym udziałem powierzchni
biologicznie czynnej (tab. 5, ryc. 4). Transformując wartości procentowe do pięciostopnio-
wej skali niezaspokojonego zapotrzebowania przyjęto następujące przedziały: <10,0 → 1;
10,01-20,0 → 2; 20,1-30,0 → 3; 30,1-40,0 → 4; >40,0 → 5.
Dyskusja wyników i wnioski
Artykuł ma przede wszystkim charakter metodyczny, a prezentowane rozwiązania są pro-
pozycją postępowania badawczego w ocenie i mapowaniu usług ekosystemowych świad-
czonych przez ekosystemy miejskie w skali ogólnopolskiej. Proponowane wskaźniki mają
charakter oryginalny, ale nawiązują pod względem konstrukcji i wykorzystywanych danych
do tych spotykanych w literaturze.
Ryc. 4. Niezaspokojone zapotrzebowanie na rekreację na łonie przyrody w obszarach metropolitalnych (w na-
wiasach niezaspokojone zapotrzebowanie w skali od 1 do 5)
Unmet demand for nature-based recreaon in metropolitan areas (in parentheses, unmet demand on a scale
from 1 to 5)

179
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
W ostatnim dziesięcioleciu opublikowano niewiele prac poświęconych ocenie FUA pod
względem usług ekosystemowych. Są to najczęściej prace prezentujące zróżnicowanie
FUA (lub wcześniej wyróżnianych LUZ – Larger Urban Zone) w skali ponadkrajowej, od re-
gionalnej po ogólnoeuropejską. Przykładowo, ponad 300 europejskich FUA analizowali
Larondelle et al. (2014), 601 FUA w krajach EU-27 – Marando et al. (2022), 660 w całej
Europie – Goldenberg et al. (2021), 305 FUA z 27 krajów Unii Europejskiej – Kourdounouli
i Jönsson (2020), 148 FUA z Holandii, Danii i Niemiec – Daams i Veneri (2017). Przytoczo-
ne wyżej prace, podobnie jak niniejszy artykuł, bazują na analogicznym zestawie źródeł
danych przestrzennych. Jest to przede wszystkim Urban Atlas oraz CORINE Land Cover,
a także warstwy rastrowe o wysokiej rozdzielczości, obrazujące gęstość pokrywy drzew
(Tree Cover Density) oraz znormalizowany różnicowy wskaźnik wegetacji (NDVI), wszystkie
pochodzące z Copernicus Land Monitoring Service (hps://land.copernicus.eu/).
Nie inaczej jest w przypadku przedmiotu oceny. W wymienionych pracach także roz-
patrywane są usługi z trzech głównych sekcji (zaopatrzeniowa, regulacyjna, kulturowa),
zarówno pod względem potencjału, wykorzystania, jak i niezaspokojonego zapotrzebo-
wania. Niemniej, największym zainteresowaniem cieszą się usługi regulacyjne, a w tym
potencjał FUA do ich dostarczania (Kourdounouli i Jönsson, 2020; Marando et al., 2022),
rzeczywiste wielkości usług (Larondelle et al., 2014), a także bardziej skomplikowane zależ-
ności, jak stosunek zrealizowanej do potencjalnej podaży usługi ekosystemowej związanej
z regulacją klimatu oraz stosunek zrealizowanego do potencjalnego popytu na tę usłu-
gę (Goldenberg et al., 2021). W przypadku usług kulturowych ocenie podlegał głównie
potencjał na podstawie dostępności/odległości do terenów przyrodniczo cennych i/lub
sprzyjających rekreacji (Daams i Veneri, 2017; Kourdounouli i Jönsson, 2020).
Omówione w niniejszym artykule wskaźniki posłużyły przede wszystkim do zaprezento-
wania postępowania badawczego, niemniej otrzymane wartości dają podstawę do choćby
ogólnej charakterystyki polskich FUA i porównania ich między sobą, a także odniesienia
wyników do innych prac prowadzonych w szerszych skalach przestrzennych przez innych
autorów. Uzyskane wyniki wskazują na znaczne zróżnicowanie wartości wskaźników
między poszczególnymi obszarami metropolitalnymi i miastami Polski. W szczególności
stosunek największej do najmniejszej wartości wskaźnika wynosi w miastach od około 4
w przypadku udziału gruntów przeznaczonych pod produkcję rolniczą oraz liczby drzew
na osobę do około 7 dla udziału zabudowy mieszkaniowej położonej dalej niż 300 m
od obszarów przeznaczonych do rekreacji. Natomiast dla otoczenia miast wartości te wy-
noszą około 2-3 dla udziału gruntów przeznaczonych pod produkcję rolniczą i dla udziału
zabudowy mieszkaniowej i ponad 9 w przypadku liczby drzew na osobę. Należy podkreślić,
że zmienność tych wartości w Polsce mieści się w zakresie zmienności różnych wskaźni-
ków świadczeń regulacyjnych w skali ogólnoeuropejskiej (Larondelle et al., 2014). Uśred-
nione wartości dla polskich miast są zbliżone do średniej ogólnoeuropejskiej, natomiast
są wyraźnie niższe niż wartości wskaźników dla miast położonych na północ (w Finlandii,
Szwecji, Estonii, Łotwie, Litwie) i jednocześnie wyższe w porównaniu do miast w takich
państwach jak Wielka Brytania oraz Irlandia z jednej strony oraz – z drugiej – w państwach
śródziemnomorskich (Włochy, Hiszpania, Grecja) i Rumunii.
Warto zauważyć, że wartości wszystkich trzech analizowanych wskaźników wykazują
istotną statystycznie tendencję spadkową wraz ze wzrostem gęstości zaludnienia, przy
czym dla otoczenia FUA (charakteryzującego się wyraźnie niższą gęstością zaludnienia)
istotność zależności jest nieco silniejsza niż dla rdzenia FUA. Zależność ta wydaje się oczy-

180 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
wista w przypadku potencjału do produkcji żywności czy liczby drzew na osobę, natomiast
wymaga głębszej analizy w przypadku spadku niezaspokojonego zapotrzebowania na re-
kreację na łonie przyrody. Być może wynika to z odmiennej struktury przestrzennej FUA
o różnej wielkości.
Podsumowując niniejsze rozważania, należy podkreślić, że mapowanie i ocena usług
ekosystemów miejskich w skali krajowej ma istotne znaczenie dla zrównoważonego plano-
wania i zarządzania miastem i w efekcie podnoszenia jakości życia mieszkańców, ponieważ:
1. dostarcza wiarygodną, ilościową informację przestrzenną o potencjale, wykorzystaniu
i zapotrzebowaniu na usługi ekosystemowe;
2. pozwala na monitoring zmian potencjału, wykorzystania i zapotrzebowania na usługi
(np. w odpowiedzi na zmiany klimatu, zmiany zagospodarowania), w tym kontrolę
skuteczności działań celowych;
3. umożliwia tworzenie alternatywnych scenariuszy przyszłego potencjału, wykorzysta-
nia i zapotrzebowania na usługi w zależności od przyjętego wariantu rozwoju prze-
strzeni miejskiej;
4. umożliwia dostosowanie zagospodarowania i zarządzania ekosystemami miejskimi
do optymalizacji przepływu usług i dopasowania do zapotrzebowania mieszkańców;
5. umożliwia wykorzystywanie potencjału środowiskowo-kulturowego miasta do zaspo-
kajania potrzeb wypoczynkowych, rekreacyjnych i duchowych jego mieszkańców;
6. ułatwia dokonanie wyboru korzystniejszego kierunku zagospodarowania dzięki
uwzględnianiu w rachunku ekonomicznym wymiernych korzyści płynących z ekosys-
temów miejskich;
7. pozwala identykować korzyści w obliczu występowania koniktów w grze o przestrzeń,
wspiera proces zarządzania koniktami, pozwala lepiej wypracować kompromisy;
8. umożliwia skuteczniejszą ochronę przyrody w miastach;
9. podnosi jakość merytoryczną dokumentów planistycznych, m.in. dokumentów stra-
tegicznych w zakresie gospodarki przestrzennej (Koncepcja Przestrzennego Za-
gospodarowania Kraju) czy poświęconych rozwojowi strategicznej infrastruktury
(np. drogowej, przesyłowej), a także planów zagospodarowania przestrzennego woje-
wództw oraz obszarów funkcjonalnych.
Warto także odnotować, że przedstawione rozwiązania metodyczne mają uniwersalny
charakter i mogą być stosowane również do ujęć ponadkrajowych, w tym ogólnoeuropej-
skich. Co więcej, przy przyjęciu mniejszych pól podstawowych oceny oraz doborze danych
wejściowych o odpowiedniej rozdzielczości i szczegółowości, zaprezentowane podej-
ście można stosować także dla części miast i poszczególnych osiedli (por. Degórski et al.,
2021b; Degórski et al., 2022).
Zasadniczym wnioskiem wypływającym z przeprowadzonych badań, w szczególności
z uzyskania znacznego zróżnicowania wartości wskaźników między poszczególnymi ob-
szarami metropolitalnymi, jest to, że mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich
w skali krajowej mogą stanowić wartościowe narzędzie przy porównywaniu ośrodków
miejskich i jakości życia ich mieszkańców.
__________
Badania zostały przeprowadzone w ramach projektu „Usługi świadczone przez główne
typy ekosystemów w Polsce – Podejście stosowane”. Projekt korzysta z donansowania
otrzymanego od Islandii, Liechtensteinu i Norwegii w ramach funduszy EOG o warto-
ści 6 454 526 zł oraz donansowania budżetu państwa o wartości 1 139 034 zł. Celami

181
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
Projektu są przeniesienie wiedzy naukowej na temat usług ekosystemowych istniejącej
w Europie do procesu rozpoznania i oceny usług ekosystemowych w Polsce, zwiększenie
potencjału naukowego oraz zdolności administracji i zainteresowanych grup społecznych
do wdrażania tego podejścia w zarządzaniu środowiskiem.
Ryciny i tabele, pod którymi nie zamieszczono źródeł, są opracowaniami własnymi auto-
rów artykułu.
Piśmiennictwo
Aek, A., Degórski, M., Wolski, J., Solon, J., Kowalska, A., Roo-Zielińska, E., Grabińska, B., & Kruczkowska,
B. (2020). Ecosystem service potenals and their indicators in post glacial landscapes: Assessment
and mapping. Amsterdam, Oxford, Cambridge: Elsevier. hps://doi.org/10.1016/C2017-0-04088-0
Alam, M., Dupras, J., & Messier, C. (2016). A framework towards a composite indicator for urban eco-
system services. Ecological Indicators, 60, 38-44. hps://doi.org/10.1016/j.ecolind.2015.05.035
Arslan, E.S., Nordström, P., Ijäs, A., Hietala, R., & Fagerholm, N. (2021). Percepons of Cultural Eco-
system Services: spaal dierences in urban and rural areas of Kokemäenjoki, Finland. Landsca-
pe Research, 46(6), 828-844. hps://doi.org/10.1080/01426397.2021.1907322
Barthel, S., Folke, C., & Colding, J. (2010). Social-ecological memory in urban gardens: Retaining the
capacity for management of ecosystem services. Global Environmental Change, 20(2), 255-265.
hps://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2010.01.001
Borck, R., & Schrauth, P. (2021). Populaon density and urban air quality. Regional Science and
Urban Economics, 86, 103596. hps://doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2020.103596
Buchmann, C. (2009). Cuban home gardens and their role in social-ecological resilience. Human
Ecology, 37, 705-721. hps://doi.org/10.1007/s10745-009-9283-9
Daams, M.N., & Veneri, P. (2017). Living Near to Aracve Nature? A Well-Being Indicator for
Ranking Dutch, Danish, and German Funconal Urban Areas. Social Indicators Research, 133,
501-526. hps://doi.org/10.1007/s11205-016-1375-5
Degórska, B. (2017). Urbanizacja przestrzenna terenów wiejskich na obszarze metropolitalnym War-
szawy. Kontekst ekologiczno-krajobrazowy. Prace Geograczne, 262, Warszawa: Instytut Geo-
grai i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
Degórski, M., Aek, A., Degórska, B., Kowalska, A., Regulska, E., Wolski, J., & Solon, J. (2022). Iden-
tykacja znaczących interakcji między usługami ekosystemowymi oraz istotnych zestawów
usług na przykładzie podtypów ekosystemów miejskich Warszawy. Warszawa: Instytut Geogra-
i i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Pobrane z: hps://www.igipz.pan.pl/tl_les/igipz/
ZGiK/projekty/ecoserv/Raport_5.pdf (18.01.2023).
Degórski, M., Aek, A., Degórska, B., Kowalska, A., Wolski, J., Solon, J., & Regulska, E. (2021a).
Opracowanie wektorowych map wielkości wybranych i istotnych usług ekosystemów zurbani-
zowanych w skali krajowej. Warszawa: Instytut Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania
PAN. Pobrane z: hps://www.igipz.pan.pl/tl_les/igipz/ZGiK/projekty/ecoserv/Raport_2.pdf
(18.01.2023).
Degórski, M., Wolski, J., Aek, A., Degórska, B., Kowalska, A., Regulska, E., & Solon, J. (2021b). Opra-
cowanie studium przypadku istotnych usług ekosystemów zurbanizowanych w skali regionalnej
oraz lokalnej. Warszawa: Instytut Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Pobrane z:
hps://www.igipz.pan.pl/tl_les/igipz/ZGiK/projekty/ecoserv/Raport_3.pdf (28.07.2022).

182 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
Dell’Ovo, M., & Oppio, A. (2021). The role of the evaluaon in designing ecosystem services: a li-
terature review. W: C. Bevilacqua, F. Calabrò, L.D. Spina (red.), New Metropolitan Perspecves.
Knowledge Dynamics and Innovaon-driven Policies Towards. Urban and Regional Transion 2
(s. 1359-1368). Smart Innovaon, Systems and Technologies, 178. Cham: Springer.
hps://doi.org/10.1007/978-3-030-48279-4_127
Dijkstra, L., Poelman, H., & Veneri, P. (2019). The EU-OECD denion of a funconal urban area.
OECD Regional Development Working Papers, 11. Pobrano z: hps://www.oecd-ilibrary.org/do-
cserver/d58cb34d-en.pdf? expires=1683540750&id=id&accname=guest&checksum=6779368C
42B93F008 B9FD1E26F32B100 (07.12.2022)
EEA. (2022). Percentage of total green infrastructure, urban green space, and urban tree cover
in the area of EEA-38 capital cies (excluding Liechtenstein). Pobrane z: hps://www.eea.eu-
ropa.eu/data-and-maps/daviz/percentage-of-total-green-infrastructure#tab-googlechard_
chart_11 (11.01.2023).
Elmqvist, T., Fragkias, M., Goodness, J., Güneralp, B., Marcotullio, P.J., McDonald, R.I., Parnell, S.,
Schewenius, M., Sendstad, M., Seto, K.C., & Wilkinson, C. (red.) (2013). Urbanizaon, Biodi-
versity and Ecosystem Services: Challenges and Opportunies. Dordrecht-Heidelberg-New York-
-London: Springer. hps://doi.org/10.1007/978-94-007-7088-1
Geary, R.S., Wheeler, B., Lovell, R., Jepson, R., Hunter, R., & Rodgers, S. (2021). A call to acon: Im-
proving urban green spaces to reduce health inequalies exacerbated by COVID-19. Prevenve
Medicine, 145, 106425. hps://doi.org/10.1016/j.ypmed.2021.106425
Goldenberg, R., Kalantari, Z., & Destouni, G. (2021). Comparave quancaon of local climate
regulaon by green and blue urban areas in cies across Europe. Scienc Reports, 11, 23872.
hps://doi.org/10.1038/s41598-021-03140-y
Gómez-Baggethun, E., Gren, Å., Barton, D., Langemeyer, J., McPhearson, T., O’Farrell, P., Andersson,
E., Hamstead, Z., & Kremer, P. (2013). Urban Ecosystem Services. W: T. Elmqvist et al. (red.),
Urbanizaon, Biodiversity and Ecosystem Services: Challenges and Opportunies (s. 175-252).
Dordrecht-Heidelberg-New York-London: Springer.
Grahn, P., & Sgsdoer, U.A. (2003). Landscape planning and stress. Urban Forestry and Urban
Greening, 2(1), 1-18. hps://doi.org/10.1078/1618-8667-00019
GUS. (2001). Instrukcja metodologiczna do Powszechnego Spisu Rolnego w 2002 r. Warszawa:
Główny Urząd Statystyczny.
Haase, D., Larondelle, N., Andersson, E., Artmann, M., Borgström, S., Breuste, J., Gomez-Bagge-
thun, E., Gren, Å., Hamstead, Z., Hansen, R., Kabisch, N., Kremer, P., Langemeyer, J., Rall, E.L.,
McPhearson, T., Pauleit, S., Qureshi, S., Schwarz, N., Voigt, A., Wurster, D., & Elmqvist, T. (2014).
A Quantave Review of Urban Ecosystem Service Assessments: Concepts, Models, and Imple-
mentaon. AMBIO, 43, 413-433. hps://doi.org/10.1007/s13280-014-0504-0
Jenkins, M., & Schaap, B. (2018). Forest Ecosystem Services. Background Analycal Study 1. United
Naons Forum on Forests, Global Forest Goals. Pobrane z: hps://www.un.org/esa/forests/wp-
-content/uploads/2018/05/UNFF13_BkgdStudy_ForestsEcoServices.pdf (11.09.2022).
Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spo-
łecznego i Komitetu Regionów: Zielona infrastruktura – zwiększanie kapitału naturalnego Euro-
py. Bruksela, 6.05.2013, COM(2013)0249 nal.
Konijnendijk, C.C. (2023). Evidence-based guidelines for greener, healthier, more resilient neighbo-
urhoods: Introducing the 3-30-300 rule. Journal of Forestry Research, 34, 821-830.
hps://doi.org/10.1007/s11676-022-01523-z

183
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
Kothencz, G., Kolcsár, R., Cabrera-Barona, P., & Szilassi, P. (2017). Urban Green Space Percepon
and Its Contribuon to Well-being. Internaonal Journal of Environmental Research and Public
Health, 14(7), 766. hps://doi.org/10.3390/ijerph14070766
Kourdounouli, C., & Jönsson, A.M. (2020). Urban ecosystem condions and ecosystem services –
a comparison between large urban zones and city cores in the EU. Journal of Environmental
Planning and Management, 63(5), 798-817. hps://doi.org/10.1080/09640568.2019.1613966
Kowalska, A., Aek, A., Regulska, E., Wolski, J., Kruczkowska, B., Kołaczkowska, E., Zawiska, I., & Ba-
ranowski, J. (2019). Łęgi jesionowo-wiązowe w dolinie środkowej Wisły – stan ekosystemów po-
zbawionych zalewów i wytyczne do działań ochronnych. Przegląd Geograczny, 91(3), 295-323.
hps://doi.org/10.7163/PrzG.2019.3.1
Kronenberg, J. (2012). Usługi ekosystemów w miastach. Zrównoważony Rozwój — Zastosowania, 3,
14-28. Łódź: Fundacja Sendzimira.
La Rosa, D., Spyra, M., & Inostroza, L. (2016). Indicators of Cultural Ecosystem Services for urban plan-
ning: A review. Ecological Indicators, 61(1), 74-89. hps://doi.org/10.1016/j.ecolind.2015.04.028
Larondelle, N., Haase, D., & Kabisch, N. (2014). Mapping the diversity of regulang ecosystem servi-
ces in European cies. Global Environmental Change, 26, 119-129.
hps://doi.org/10.1016/j.gloenvcha.2014.04.008
Livesley, S.J., McPherson, E.G., & Calfapietra, C. (2016). The Urban Forest and Ecosystem Services:
Impacts on Urban Water, Heat, and Polluon Cycles at the Tree, Street, and City Scale. Journal
of Environmental Quality, 45(1), 119-124. hps://doi.org/10.2134/jeq2015.11.0567
Lundh, J. (2017). Indicators for ecosystem services in urban green space management. Uppsala:
Swedish University of Agriculture Sciences.
Maes, J., Teller, A., & Erhard, M. (red.). (2013). Mapping and Assessment of Ecosystems and their
Services. An Analycal Framework for Ecosystem Assessments under Acon 5 of the EU Bio-
diversity Strategy to 2020. Discussion paper. Luxembourg: Publicaons oce of the European
Union. hps://doi.org/10.2779/12398
Maes, M.J.A. (2021). Connecng science with policy for sustainable development of urban ecosys-
tems. Ph.D. Thesis. London: University College London. Pobrane z: hps://discovery.ucl.ac.uk/
id/eprint/10138575/1/Maes_10138575_thesis_redacted.pdf (1.05.2022).
Marando, F., Heris, M.P., Zulian, G., Udías, A., Mentaschi, L., Chrysoulakis, N., Parastadis, D., & Maes,
J. (2022). Urban heat island migaon by green infrastructure in European Funconal Urban
Areas. Sustainable Cies and Society, 77,103564. hps://doi.org/10.1016/j.scs.2021.103564
McDonald, R., Kroeger, T., Boucher, T., Longzhu, W., & Salem, R. (2016). Planng healthy air: a global
analysis of the role of urban trees in addressing parculate maer polluon and extreme heat.
Arlington: The Nature Conservancy. Pobrane z: hps://www.nature.org/content/dam/tnc/na-
ture/en/documents/20160825_PHA_Report_Final.pdf (1.02.2023)
MIiR. (2015). Krajowa Polityka Miejska 2023. Warszawa: Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju.
Nielsen, T.S., & Hansen, K.B. (2007). Do green areas aect health? Results from a Danish survey
on the use of green areas and health indicators. Health & Place, 13(4), 839-850.
hps://doi.org/10.1016/j.healthplace.2007.02.001
Nowak, D.J., Hirabayashi, S., Doyle, M., McGovern, M., & Pasher, J. (2018). Air polluon removal
by urban forests in Canada and its eect on air quality and human health. Urban Forestry and
Urban Greening, 29, 40-48. hps://doi.org/10.1016/j.ufug.2017.10.019
OECD. (2021). Funconal urban areas by country. Pobrane z: hps://www.oecd.org/regional/regio-
nal-stascs/funconal-urban-areas.htm (11.01.2023).

184 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
ONZ. (2021). System of Environmental-Economic Accounng – Ecosystem Accounng (SEEA EA).
White cover (pre-edited) version. Pobrane z: hps://seea.un.org/sites/seea.un.org/les/docu-
ments/EA/seea_ea_white_cover_nal.pdf (13.12.2022).
Považan, R., Kadlečík, J. (red.), Aek, A., Arany, I., Černecký, J., Ďuricová, V., Favilli, F., Lehejček, J.,
Mederly, P., & Švajda, J. (2021). Pakiet narzędzi Carpathian Ecosystem Services Toolkit (CEST).
Interdyscyplinarny pakiet narzędzi do oceny usług ekosystemowych dla zarządzających i anality-
ków. Banská Bystrica: Państwowa Służba Ochrony Przyrody Republiki Słowackiej.
Pukowiec-Kurda, K. (2022). The urban ecosystem services index as a new indicator for sustainable
urban planning and human well-being in cies. Ecological Indicators, 144, 109532.
hps://doi.org/10.1016/j.ecolind.2022.109532
Roo-Zielińska, E., Solon, J., & Degórski, M. (2007). Ocena stanu i przekształceń środowiska przyrod-
niczego na podstawie wskaźników geobotanicznych, krajobrazowych i glebowych. Monograe,
9, Warszawa: Instytut Geograi i Przestrzennego Zagospodarowania PAN.
Ruggeri, K., Garcia-Garzon, E., Maguire, Á., Matz, S., & Huppert, F.A. (2020). Well-being is more than
happiness and life sasfacon: a muldimensional analysis of 21 countries. Health and Quality
of Life Outcomes, 18, 192. hps://doi.org/10.1186/s12955-020-01423-y
Russo, A., & Cirella, G. (2021). Urban Ecosystem Services: Current knowledge, gaps, and future
research. Land, 10(8), 811. hps://doi.org/10.3390/land10080811
Solon, J., Roo-Zielińska, E., Aek, A., Kowalska, A., Kruczkowska, B., Wolski, J., Degórski, M., Grabiń-
ska, B., Kołaczkowska, E., Regulska, E., & Zawiska, I. (2017). Świadczenia ekosystemowe w kra-
jobrazie młodoglacjalnym. Ocena potencjału i wykorzystania. Warszawa: Instytut Geograi
i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Wydawnictwo Akademickie SEDNO.
Sroka, W. (2017). Potencjał produkcyjny rolnictwa w miastach i obszarach podmiejskich. Stowarzy-
szenie Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu, Roczniki Naukowe, 18(2), 249-255.
Szkop, Z. (2020). Wartość ekonomiczna usług ekosystemowych świadczonych przez drzewa miej-
skie. Problem optymalnego zarządzania zielenią miejską. Doktoraty Wydziału Nauk Ekonomicz-
nych (Archiwum). Pobrane z: hps://depotuw.ceon.pl/handle/item/3631 (8.05.2023).
TEEB. (2010). The economics of ecosystems and biodiversity. Ecological and Economic Foundaon.
London and Washington: Earthscan.
Turner-Sko, J.B., & Cavender, N. (2019). The benets of trees for livable and sustainable communi-
es. Plants People Planet, 1(4), 323-335. hps://doi.org/10.1002/ppp3.39
Weinbrenner, H., Breithut, J., Hebermehl, W., Kaufmann, A., Klinger, T., Palm, T., & Wirth, K. (2021).
“The Forest Has Become Our New Living Room” – The Crical Importance of Urban Forests
During the COVID-19 Pandemic. Froners in Forests and Global Change, 4, 672909.
hps://doi.org/10.3389/gc.2021.672909
WHO. (2017). Urban green spaces: A brief for acon. World Health Organizaon, Regional Oce for
Europe. Pobrane z: hps://apps.who.int/iris/handle/10665/344116 (17.01.2022).
Zajączkowski, D. (2021). Powiązania między odbiorem wód opadowych a funkcją estetyczną zie-
leni miejskiej w świetle koncepcji świadczeń ekosystemowych na przykładzie Poznania.
Poznań: Uniwersytet Adama Mickiewicza. Pobrane z: hps://repozytorium.amu.edu.pl/bitstre-
am/10593/26316/1/D.Zaj%C4%85czkowski_rozprawa_doktorska.pdf (8.10.2022).
Zatoński, J. (2014). Ecosystem services of abandoned land in a city. An example from Poznań. Eco-
nomics and Environment, 51(4), 198-204.

185
Mapowanie i ocena usług ekosystemów miejskich w skali ogólnopolskiej
Zgliński, W. (2002). Historyczne i współczesne uwarunkowania rozwoju strefy żywicielskiej Warsza-
wy. W: G. Węcławowicz (red.), Warszawa jako przedmiot badań w geograi społeczno-ekono-
micznej (s. 161-180), Prace Geograczne, 184, Warszawa: Instytut Geograi i Przestrzennego
Zagospodarowania PAN.
Ziętara, W. (2017). Polskie gospodarstwa rolnicze na tle tendencji w Unii Europejskiej. W: Działa-
nia dostosowawcze gospodarstw rolniczych w województwie kujawsko-pomorskim na tle Pol-
ski i Unii Europejskiej. Materiały konferencyjne, Przysiek 12 grudnia 2017 (s. 2-13). Pobrane z:
hps://www.kpodr.pl/wp-content/uploads/2017/12/materialy_konferencyjne.pdf (8.05.2023).
Zwierzchowska, I., Hof, A., Iojă, I., Mueller, C., Poniży, L., Breuste, J., & Mizgajski, A. (2018). Mul-sca-
le assessment of cultural ecosystem services of parks in Central European cies. Urban Forestry
& Urban Greening, 30, 84-97. hps://doi.org/10.1016/j.ufug.2017.12.017
Zwierzchowska, I., & Mizgajski, A. (2019). Potencjał zielonej infrastruktury w dużych polskich mia-
stach do świadczenia usług ekosystemowych. Rozwój Regionalny i Polityka Regionalna, 47,
21-37. hps://doi.org/10.14746/rrpr.2019.47.03
Summary
The concept of ecosystem services can contribute to improving the quality of life in cies,
but it has to be operaonalized before being implemented in spaal planning. The study
aim is to present methodological soluons to assess and map urban ecosystem services
on a naonwide scale, including methods for construcng and characterizing indicators.
The selected examples cover all three secons from the Common Internaonal Classi-
caon of Ecosystem Services (CICES): provisioning, regulang and cultural, as well as the
three most frequently assessed aspects of services: potenal, use and unmet demand.
Sample indicators were calculated for all 20 funconal urban areas (FUAs) with the me-
tropolitan status in Poland, i.e. with populaon >250,000: as a whole and broken down
into city core and commung zone.
In the rst example, the subject of the measurement was the potenal of metropoli-
tan areas for food producon, and the proposed indicator was the share of land intended
for agricultural producon, both plant and animal. It was assumed that land intended for
agricultural producon is all agricultural land, which, according to the denion of the
Central Stascal Oce, consists of: arable land, gardens, permanent crops, including
orchards, meadows and pastures, and other agricultural land. The area of agricultural
land in total and per capita is considered as one of the most important indicators of food
security. Stascal data from the Central Stascal Oce, aggregated to the level of com-
munes (local administrave units – LAU), was used in the calculaons. Indicator values
ranged from 41.8% (FUA Katowice) to 75.7% (FUA Lublin) for the enre metropolitan
areas. For the FUA cores values ranged from 16.2% (Bydgoszcz) to 66.8% (Łódź). As for the
FUA commung zones, the lowest value was recorded in the vicinity of Olsztyn (44.1%),
and the highest around Lublin (77.6%). Dierences between the cores (on average 32.8%)
and commung zones (on average 60.2%) were stascally signicant.
In the second example, the subject of the measurement was the use of trees to clean
the air from anthropogenic parculate maer (PM) in metropolitan areas, and the indica-
tor of using this service was the number of trees per person. PM contains microscopic sol-
ids or liquid droplets that are so small that they can be inhaled and cause serious health

186 A. Aek • A. Kowalska • E. Regulska • J. Solon • B. Degórska • J. Wolski • M. Degórski
problems. It was assumed that the more people there are in a given area, the greater is
the producon of parculate maer of anthropogenic origin, and therefore more trees
are needed to reduce the concentraon of these pollutants in the air. We used the Tree
Cover Density layer from Copernicus Land Monitoring Service, map of individual trees for
Warsaw obtained from the city hall and commune-level populaon data from the Central
Stascal Oce in the calculaons. Indicator values ranged from 21 (FUA Radom) to 157
(FUA Olsztyn) for enre metropolitan areas. For FUA cores, the values ranged from 3 (for
Rzeszów) to 11.5 (for Bielsko-Biała). As for the FUA commung zone, the lowest number
of trees per person was recorded in the vicinity of Katowice (48), and by far the highest
around Olsztyn (440). The number of trees per person is denitely lower in the cores com-
pared to the rest of the FUA, on average by as much as 123 trees per person.
In the third example, the subject of the measurement was the unmet demand for
nature-based recreaon in metropolitan areas, and the indicator was the share of resi-
denal area located more than 300 m from areas >2 ha dedicated to nature-based recre-
aon (urban green spaces, outdoor sports and recreaonal facilies, forests, grasslands,
and waters). Indicator values ranged from 6% to 42% in 20 selected cies (FUA cores).
The lowest values (6-8%), reecng the lowest level of unmet demand, were recorded
in Olsztyn, Toruń, Szczecin, and the highest (42%) in Częstochowa and Rzeszów. Outside
of FUA cores, levels of unmet demand for nature-based recreaon in larger green spaces
(> 2 ha) were higher (18-55%). However, the commung zone is dominated by single-fam-
ily housing with small-scale private greenery, and this is where local residents usually
pracce nature-based recreaon, so the level of overall unmet demand for nature-based
recreaon is most probably not that high there.
The indicators described in this arcle were used primarily to present the research
procedure, but the obtained results provide the basis for at least a general characteriscs
of Polish FUAs and their comparison with each other, as well as with other European
FUAs. Signicant dierences in the values of indicators show that naonwide mapping
and assessment of urban ecosystem services can be of great value when comparing ur-
ban centers and the quality of life of their inhabitants, as well as when drawing up urban
development strategies.
The presented methodological soluons are scalable and can also be applied to su-
pra-naonal, including pan-European studies. Furthermore, with the adopon of smaller
mapping units and less aggregated source data, the presented approach can also be used
for ner scale analyses, e.g. at the city or neighborhood scale.
[Wpłynęło: grudzień 2022; poprawiono: kwiecień 2023]