ArticlePDF Available

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Deneyimleri: Kadıköy Örneği

June 2022

Authors:

Derya İnce

Haliç University

Content uploaded by Derya İnce

Content may be subject to copyright.

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar

Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Deneyimleri:

Kadıköy Örneği

Derya İnce*

ORCID: 0000-0002-0367-7047

Öz

Çalışma yaşamında güvencesizlik sorunu artan bir biçimde önemini korumaktadır.

Neoliberal dönemle birlikte sermayenin emek üzerindeki sömürüsü arttıkça gü-

vencesizlik derinleşme yaşamıştır. Güvencesizliğin artan görünümü karşısında

prekarya kavramı ortaya çıkmış ve ayrı bir sınıf olup olmama konusunda tar-

tışmalara neden olmuştur. Bu çalışmada güvencesizlik olgusuna yer verilmiş ve

prekaryanın neden ayrı bir sınıf olarak nitelendirilemeyeceği açıklanmaya ça-

lışılmıştır. Çalışmada prekaryalaşmanın tüm işçi sınıfına içkin bir özellik oldu-

ğu belirtilmiştir. Kafe-bar çalışanları da çalışma koşullarının esnek, güvencesiz

ve kuralsız oluşu ile prekaryalaşma sürecini yaşamaktadırlar. Hâlihazırda

prekaryaya içkin sorunlar yaşayan kafe-bar çalışanları Covid-19 pandemisinin

getirdiği olumsuzluklarla da baş etmek zorunda kalmışlardır. Pandemi ile bir-

likte dünya ölçeğinde yaşanan sağlık krizinin yanında işgücü piyasaları da et-

kilenmiştir. Krizden etkilenen pek çok sektörde üretim faaliyetlerinin azalması

aktif çalışanlar için işlerini kaybetme, ücretsiz izne çıkarılma ve haftalık çalışma

saatlerinin düşmesi gibi risklerin ortaya çıkmasına neden olmuştur. Hizmet

sektörünün içerisinde yer alan yeme-içme hizmetlerinin sağlandığı mekânların

pandemi sürecindeki kapanmalarla çalışmalarının durdurulması da söz konusu

olmuştur. Bu süreçte yeme-içme hizmeti sunan esnaf ve çalışanlar çeşitli mad-

di ve manevi sıkıntılar yaşamıştır. Bu çalışma kapsamında da maddi ve manevi

sıkıntılarla çevrelenen yeme-içme hizmetlerinin sağlayıcılarından kafe-bar ça-

lışanlarının deneyimleri açığa çıkarmak amaçlanmıştır. Bu amaçla güvencesizlik

ve prekarya kavramları ele alınmış ve sonrasında Covid-19 pandemisinin çalışma

üzerindeki etkisi özetlenmiştir. Son olarak çalışmada İstanbul’un Kadıköy ilçe-

Makale Geli Tarihi: 09.10.2021 Makale Kabul Tarihi: 01.03.2022

* İstanbul Üniversitesi İktisat Doktora Programı Öğrencisi, derya.nc93@gmail.com

Araştırma Makalesi

152

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

sinde kafe-bar çalışanı olan 13 kişi ile gerçekleştirilen görüşmeler yoluyla elde

edilen nitel verilerin değerlendirilmesi yapılmıştır. Çalışmanın sonucu olarak

güvencesiz ve esnek çalışma koşulları ile çevrelenmiş kafe-bar çalışanlarının

pandemi sürecinde iş ve gelir kayıplarını derin bir biçimde yaşadıkları anlaşıl-

maktadır.

Anahtar kelimeler: Covid-19, Güvencesizlik, Prekarya, Kafe-Bar Çalışanları, İs-

tanbul Kadıköy.

Covid-19 Pandemic Experiences of Cafe-Bar Employees in the

Clamp of Precarity: The Case of Kadıköy

Abstract

The problem of insecurity in working life maintains its importance increasing-

ly. With the neoliberal period, as the exploitation of capital on labor increa-

sed, insecurity deepened. The concept of precariat emerged in the face of the

increasing appearance of insecurity and it caused discussions about whether it

should be a separate class or not. In this study, the phenomenon of insecurity

is included and it is tried to explain why the precariat cannot be described as a

separate class. In the study, it was stated that precarization is an inherent featu-

re of the entire working class. Cafe-bar workers also experience the process of

precariatization with their exible, insecure and irregular working conditions.

Cafe-bar employees, who are already experiencing problems inherent in the

precariat, had to cope with the negativities brought by the Covid-19 pandemic.

In addition to the health crisis experienced on a world scale with the pandemic,

labor markets were also affected. The decrease in production activities in many

sectors affected by the crisis has led to the emergence of risks such as losing

their jobs, taking unpaid leave and decreasing weekly working hours for active

workers. There was also the issue of stopping the work of the places where food

and beverage services are provided in the service sector due to the closures

during the pandemic process. In this process, tradesmen and employees who

provided food and beverage services experienced various financial and moral

difficulties. Within the scope of this study, it is aimed to reveal the experiences

of cafe-bar employees, one of the providers of food and beverage services, who

are surrounded by financial and moral problems. For this purpose, the concepts

of insecurity and precariat were discussed and then the impact of the Covid-19

pandemic on the study was summarized. Finally, in the study, qualitative data

obtained through interviews with 13 people working in cafes and bars in Ka-

dıköy, Istanbul, were evaluated. As a result of the study, it is understood that

cafe-bar employees, surrounded by insecure and exible working conditions,

experienced job and income losses deeply during the pandemic process.

Keywords: Covid-19, Precarity, Precariat, Cafe-Bar Staff, Istanbul Kadıköy

153

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

Giriş

Çalışma yaşamında güvencesizlik giderek bir norm haline gelmiş ve

yaygınlaşmıştır. İstihdam güvencesi ya da uzun süreli iş sözleşmelerine sahip

olamama durumu giderek güvencesizliği derinleştirmektedir (Akçay, 2015).

Neoliberal dönüşümle yoğun bir biçimde tartışılmaya devam eden güvencesizlik

prekarya kavramının da ortaya çıkmasına neden olmuştur. Prekarya, Standing

tarafından güvencesizlik örüntüleri içerisinde oluşmakta olan bir sınıf olarak ta-

nımlanmıştır. Bu çalışmanın kavramsal-kuramsal temelini oluşturmak amacıyla

öncelikle güvencesizlik olgusuna yer verilecek ve daha sonra ise prekarya kavra-

mının analizi yapılacaktır.

Güvencesizliği yoğun olarak yaşayan kesimlerden biri olarak yeme-içme sek-

töründe yer alan kafe-bar çalışanlarıdır. Kafe-bar çalışanları prekarya tartışma-

larında da karşımıza çıkan esnek, güvencesiz ve iş yoğunluğu oldukça fazla olan

çalışma koşullarına sahiptir. Bu yönüyle kafe-bar çalışanları Standing’in tanım-

landığı ve tartışmalara neden olan prekaryaya dâhil edilebilir. Bu bağlamda çalış-

manın amacı güvencesizlik, esnek ve kuralsız çalışma koşullarına sahip kafe-bar

çalışanlarının emek süreçlerini açığa çıkarmak ve Covid-19 pandemisi boyunca

gelir kayıplarının izlerini yoğun bir biçimde yaşayan kafe-bar çalışanlarının de-

neyimlerini ortaya çıkarmaktır.

Covid-19’un neden olduğu küresel salgın ekonomik alanda da sorunların

oluşmasına neden olmuştur. Üretim, tüketim ve dağıtım süreçlerinin aksama-

sı nedeniyle tüm sektörlerde etkiler ortaya çıkmıştır. Bu çalışma kapsamında

yeme-içme sektörüne olan etkiler bağlamında kafe-bar çalışanlarına etkiler ele

alınacaktır. Pandemi sürecinde kafe-bar işletmelerinin kapanması ile faaliyet

gösteremeyen işletmeler açısından sosyo-ekonomik anlamda önemli sorunlar

yaşanmıştır.

Kafe-bar çalışanlarının pandemi sürecindeki deneyimlerini ortaya çıkar-

mak için öncelikle Covid-19’un emek üzerindeki etkilerine yer verilecektir.

Daha sonra ise prekarya kavramına ilişkin ele alış ile kafe-bar çalışanlarının

emek süreçlerinin ve pandemi deneyimlerinin anlaşılması sağlanacaktır. Ça-

lışmada kafe-bar işletmelerinin yoğun bir şekilde yer aldığı İstanbul’un Kadı-

köy ilçesinde 13 kafa-bar çalışanı ile derinlemesine görüşmeler yapılarak nitel

bir araştırma gerçekleştirilmiştir. Böylelikle kafe-bar çalışanlarının pandemi

sürecindeki ekonomik ve psikolojik durumları açığa çıkarılmaya çalışılacaktır.

Daha sonra ise 2020 yılına ait yaz aylarında işyerlerinin açılması ile işlerine

dönen kafe-bar çalışanlarının bu süreçteki deneyimlerine yer verilecektir.

Çalışmanın son bölümünde ise Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması hakkında

bilgiler, kafe-bar çalışanlarının pandemi sürecine dair değerlendirmeleri ak-

tarılacaktır.

154

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

Güvencesizlik ve Prekarya Kavramına Bakış

Çalışma yaşamının önemli olgularından biri olan güvencesizliği anlayabilmek

için güvence kavramından yola çıkılacaktır. Güvenceyi sivil ve sosyal güvenceler

olarak iki türde ele alan Robert Castel’e göre sivil güvenceler temel özgürlükleri

garanti etmekte ve bir hukuk devleti çerçevesinde mülklerin ve kişilerin güven-

liğini sağlamaktadır. Sosyal güvenceler ise hastalık, kaza, parasız pulsuz geçen

yaşlılık, hayatta insanın başına gelebilen ve sonu toplumsal düşkünlüğe varan

talihsizlikler gibi bireylerin koşullarında olası bir düşüşün yol açabileceği belli

başlı risklerle karşı koruma altında olma durumu olarak tanımlanmıştır (Castel,

2004: 9).

Söz konusu sosyal güvencenin toplumun tüm üyeleri için oluşturulması “ça-

lışma ile güvenceler arasında güçlü bağlar kurarak (Castel, 2004: 36)” gerçekleş-

tirilmiştir. Castel çalışma ile güvenceler arasındaki bağın kurulmasını iki önerme

ile açıklamıştır. İlki güvence ve hakların emekçinin durumuna bağlanmasıdır,

bu durumda çalışma sözleşmeye dayalı bir bağ çerçevesinde ticari bir ilişki ol-

maktan çıkarak istihdam biçimini almakta ve asgari ücret hakkı, çalışma hukuku

güvenceleri, kaza ve hastalık sigortaları, emeklilik hakkı vb. gibi ticari olmayan

garantileri içeren bir statüye donanmış bir durum olmaktadır. Çalışmaya bağlı

olarak yaratılmış haktır. Castel’in işaret ettiği ikinci önerme ise güvenlik amaçlı

mülkiyete sahip olma durumudur (Castel, 2004: 35-38). Prekarizasyonun da bu

güvencelerden yoksun olma biçiminde gerçekleştiği söylenebilir. Benzer biçim-

de esnekleşmeyi ve güvencesizliği yoğun olarak yaşayan kafe-bar çalışanları için

de çalışma ve güvenceler arasındaki güçlü bağın kurulamadığı görülmektedir.

Bunun temel nedeni olarak kafe-bar çalışanları ile işverenleri arasında iş sözleş-

mesinin yapılmaması gösterilebilir.

Neoliberal dönem ile birlikte güvencesizleşme fazlasıyla yaygınlaşmış ve tar-

tışılmaya devam edilmiştir. Emeğin prekaryalaşması ile sermayenin emek üze-

rindeki sömürüsünün giderek derinleşmesi doğru orantılıdır. Emek üzerindeki

sömürü arttıkça çalışmanın koşulları başta ücret ve iş güvencesini yok ederek

en derin görünümlere kavuşmakta ve güvenceli istihdam biçimlerini yok ederek

bütün işgücünü eğreti ve güvencesiz hale getirerek emeği prekaryalaştırmakta-

dır (Şahankaya Adar, 2018: 20).

Guy Standing, prekaryayı proletaryadan ayırarak “oluşum sürecinde bir sınıf”

(Standing, 2015: 9) olarak nitelendirmiştir. Prekarya, “precarious” (güvencesiz)

sıfatı ile “proletariat” (proletarya) isminin birleşmesiyle oluşan yeni bir terim ola-

rak ifade edilmiştir (Standing, 2015: 21).

Standing’e (2015: 21) göre küreselleşme ulusal sınıf yapılarının parçalanmasına

yol açarak eşitsizliklerin arttığı dünyada daha esnek bir emek piyasasının parça-

lı bir küresel sınıf görüntüsü ortaya çıkarmıştır. Parçalı küresel sınıf görüntüsü

içerisinde gelişim gösteren prekarya, elitler, maaşlılar, profisyenler ve geleneksel

işçi sınıfı ile işsizler ve lümpen-proletarya arasında yer almaktadır (Standing, 2017:

22). Bu sınıarı kısaca tanımlamak gerekirse, elitler zengin küresel vatandaşların

155

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

meydana getirdiği dünyanın her yerinde hükümetlere etki edebilen sınıf olarak

ifade edilmiştir. Maaşlılar ise elit sınıfın altında yer alan büyük şirketlerde, dev-

let ve kamu kuruluşlarında istihdam edilen ve ücretli izin ve sosyal haklara sahip

kesimdir. Maaşlıların yanında profisyenler, küçük bir grup olarak tanımlanmış,

pazarlayabilecekleri vasıara ve sözleşmeye dayalı olarak yüksek gelirlere sahip

kişileri kapsamaktadır. Profisyen, profesyonel ve teknisyen sözcüklerinin birleşi-

midir. Profisyenlerin altında ise geleneksel işçi sınıfı bulunmakta, Standig’e (2017:

25) göre proletarya varlığını korusa da çoğunluğu oluşturmamakta ve gitgide eri-

mektedir. Bu dört grubun altında ise bir tarafta işsizler ordusu, diğer tarafta ise

prekarya adında gittikçe büyüyen bir sınıf bulunmaktadır (Standing, 2015: 21-24).

Standing prekaryayı tanımlayan özelliklere Prekarya Bildirgesi adlı kitabında

yer vermiştir. Bunlardan ilki prekaryanın kendine özgü üretim ilişkilerine sahip

olduğudur (2017: 26). Kendine özgü üretim ilişkileri içerisinde prekarya, gele-

neksel işçi sınıfının sahip olduğu yedi koruma biçiminden yoksun olarak tanım-

lanmıştır. Standing, bu koruma biçimleri emek gücü piyasası güvencesi, istih-

dam-çalışma güvencesi, iş güvencesi, iş sağlığı ve güvenliği, yetenek kazanma

güvencesi, gelir güvencesi ve temsil güvencesi olarak tanımlanmıştır. Tüm bu

güvencelerden yoksunluğu nedeniyle prekarya yeterli-tatmin edici bir gelir elde

edememekte, keyfi işten çıkarmalarla karşılaşmakta, tanımlı bir işe sahip ola-

mamakta, yeteneklerini geliştirememekte, sosyal güvenceye sahip olamamakta

ve sendikalar aracılığı ile grev ve temsil hakkına sahip olamamaktadır (2015: 26).

Diğer özellikler (Standing, 2017: 26-38) ise kendine özgü bölüşüm biçimleri,

devlet ile ayırt edici ilişkiler, mesleki kimlikten yoksun olma, zaman üzerindeki

kontrolün yitimi, emekten koparılma, düşük sosyal hareketlilik, gereğinden fazla

vasfa sahip olma, belirsizlik ve yoksulluk ve güvencesizlik tuzaklarına sahip olma

biçiminde sıralanmıştır. Kendine özgü bölüşüm ilişkileri içerisinde prekarya, gelir

güvencesini yitirmiş olması açısından değerlendirilmektedir. Gelir güvencesinin

olmaması durumu bir işten elde edilen gelirin oluşturduğu bir korumanın yanında

aileden, gruptan, devlet yardımlarından, tasarruf ve yatırımlar gibi gelirlerden de

faydalanamamayı ifade etmektedir (Standing, 2015: 27-28). Prekaryanın sosyal ko-

rumadan yoksun olması, iş ve gelir güvencesinden yoksun olması toplumsal konu-

munu aşağıya çekmekte ve risklere açık hale getirmektedir. İhtiyaç duyduğu anda

onu destekleyecek gelir korumasına sahip olmaması onu sabit emek gücünden

(maaşlı, ücretli çalışan) ayıran en önemli noktadır (Standing, 2015: 12). Bunun ya-

nında prekarya ücretli izinler, sağlık izni, emekli maaşları gibi avantajlarına erişim

hakkına sahip değildir (Standing, 2017: 28). Güvencesiz olmanın yanında çalışma

koşulları ve gelir bakımından da sürekli kötü koşullara sahip olması da prekaryanın

ayırt edici noktalardan sayılmaktadır (WEB Research, 2004: 7; Temiz, 2004: 58).

ILO prekaryanın oluşumunda istihdamın kolayca sonlandırılmasının, gençlerin,

kadınların ve yaşlıların bu anlamda bir korumaya alınmamasının, taşeronlaşmanın

ve geçici işlerin etkin olduğunu belirtmektedir (ILO, 2012: 43).

156

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

Prekaryanın sahip olduğu özellikler içerisinden ele alınması gereken diğer bir

başlık ise mesleki kimlikten yoksun olma durumudur. Mesleki kimlikten yoksun

olma Standing tarafından “onları hayata bağlayan bir anlatının olmaması olarak”

belirtilmiştir. Yabancılaşma, kaygı ve anomik çaresizliğin kaygısı olarak da bu du-

rum işaret edilmiştir (Standing, 31 :2017).

Prekaryanın bir diğer ayırt edici özelliği de prekarya mensuplarının ücretli

emekten sayılmayan büyük miktarda işi yüklenmek zorunda olmalarıdır. Pre-

karya yaşamı zamansal bloklara ayıramamakta, kendisinden gece-gündüz her

an emek ve çalışma için hazır olması beklenmektedir. Bu noktada esnek çalışma

sürecinin yaygınlaştırılmasının etkili olduğu belirtilmelidir (Standing, 2017: 32).

Prekaryaya içkin ayırt edici unsurlardan biri olarak emekten koparılma da ele

alınmalıdır. Emekten koparılma süreci prekaryanın yaptığı işlerin “onları şeref-

lendirdiği yanlış bilincine sahip olmadığı” vurgusu etrafından hareket etmek-

tedir. Prekarya “çalışmak zorunda kaldığı sıkıcı, insanı zihinsel olarak daraltan

işlere yabancılaşıp, bu işleri kendini tatmin eden çalışma ve yaşama biçimi”

olarak görmemektedir. Bu emekten kopuş özelliğinin aynı zamanda özgürleş-

tirici bir potansiyele sahip olduğunu belirten Standing, işin çalışanı mutluluğa

götürmediğini, para için yapıldığını ve bunun dışında kişinin hayatını geliştirme

çabasının olduğunu eklemiştir (Standing, 2017: 33). Tüm bu özelliğin kafe-bar

çalışanları için de geçerli olduğu belirtilmelidir. Gelir elde etme amaçlı yapılan

garsonluk işinin, kişiyi zihinsel olarak daralttığı ve geleceğe ilişkin başka planlar

yapmaya neden olduğu anlaşılmaktadır.

Standing’e göre prekaryalaşmak “güvencesiz bir varoluş içinde yaşamaya neden

olan baskılara maruz kalmak ve bu deneyimlerin içinden geçmek”tir (2015: 36).

Tüm bu deneyimlerin içinden geçilirken iş ya da hayat tarzı ile elde edilen güvenli

bir kimlik ya da gelişme hissi bulunmamaktadır. Standing (2015) bunu prekarya-

nın geleneksel işçi sınıfından ayrıldığı başka bir nokta olarak görür. Neoliberalizm

bunu her işi yeniden adlandırarak, her pozisyona yeniden bir isim vererek işlerin

niteliğindeki sömürüyü yok edip ve gizleyerek oluşturmuştur. Yani kendisine işçi

demenin ya da işçi sınıfına mensup olmanın bir sorun haline gelmesidir.

Standing’in (2015) ifadelerinden hareketle prekaryaya dâhil olmak oldukça

olası olduğu sonucuna varılır. Buna göre bazıları bilinçli bir tercihle girer, kimi-

si bir sıçrama taşı olarak görür. Standing’in ortaya koyduğu tablonun içindeki

kitle yine aynı kitledir (kadınlar, göçmenler, gençler). Standing, esnekleşmeden

mutlu olanlar ve memnun olmayanlar olarak bu kitleyi ayırır (2015: 59). Genel

olarak istikrarsızlıktan, güvencesizlikten ve belirsizlikten olumsuz etkilenme

söz konusudur. Özellikle gelir ve iş güvencesizliği prekaryanın oluşumunun ana

sebepleridir. İşini kaybetme kaygısı kişide oluşan en önemli sonuçtur, belirsiz-

lik, güvencesizliğin artmasına sebep olur (Temiz, 2004: 59). Prekarya istikrar ve

öngörülebilirlikten yoksundur (Standing, 2015: 22). İçinde bulunduğu bu güven-

siz ve dengesiz ortam ondaki sınıfsal dayanışma ve aidiyet hissini de olumsuz

etkiler. Bu durum, ondaki hayat görüşünün bir anlamıyla öğrenilmiş çaresizliğe

157

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

dönüşmesine yol açmaktadır (Vatansever, 2013: 7).

Standing (2017: 38-40) prekaryayı homojen bir sınıf olarak konumlandırmaz.

Ona göre kendi içinde bölünmüş ve gelişim sürecinde olan prekarya üç çeşit

olarak tanımlanmalıdır. Bunlar işçi sınıfı toplulukları ve işçi sınıfı ailelerinden

atılan insanlar, geleneksel kısmi yurttaş yani göçmenler ve gittikçe büyüyen ki-

şisel gelişim kariyeri ve memnuniyet vaat ettikleri halde güvencesiz bir varoluşa

sahip eğitimli insanlardır. Birinci kesimin mağduriyet hissi, kısmi yurttaş olan

göçmenlerin bir evin olmamasından kaynaklı yoksunlukla karşı karşıya olduğu

ve üçüncü kesimin ise içinde bulunduğu mahrumiyeti geleceksizlik hissiyatı ile

ilişkilendirdiğini belirtmiştir.

Standing’in prekaryanın oluşum sürecinde ayrı bir sınıf olarak ele alması tar-

tışmalara neden olmuştur. Bu tartışmalar içerisinde Marksist bir eleştiri yaptığını

dile getiren Erik Olin Wright (2016: 123) iki unsur ile prekaryanın işçi sınıfından ayrı

olarak tanımlanamayacağını ifade etmiştir. Bu unsurlardan ilki sınıf çıkarları açı-

sından iki sınıfın farklı maddi çıkarlara1* sahip olmadığı yönündeki tespitidir. İkinci

unsur ise maddi çıkarlara geçim kaynağı sağlamak için somut stratejiler açısından

bakıldığında benzer stratejilere sahip olmalarıdır. Wright, Standing’in aksine farklı

kesimlerin farklı hayatta kalma stratejilerine sahip oldukları fikrine katılmamak-

tadır. Standing’in tanınma, temsil ve yeniden bölüşüm için işaret ettiği siyasalar

ve kurumsal öneriler Prekarya Bildirgesi’nde 29 madde2* olarak yer almaktadır.

Wright (2011: 133) bu önerileri prekaryanın çıkarlarına hizmet edip etmediği açı-

sından değil, prekaryanın işçi sınıfından ayrı bir sınıf olduğunun iddiası için bir

zemin oluşturup oluşturmadığı açısından ele almıştır. Bu çerçevede önerilenlerin

hiçbirinin işçi sınıfının maddi çıkarlarına aykırı olmadığını ve neredeyse hepsinin

işçileri çıkarlarını önemli ölçüde ilerletecek nitelikte olduğunu belirtmiştir.

Standing’e göre prekaryayı işçi sınıfından ayıran sınırı en keskin biçimde ya-

ratan şey, ekonomik güvencesizlik ve siyasi marjinalliğin kesişmesidir (Wright,

2016: 124). Bu bağlamda Standing’in kapitalizmin mevcut gelişim düzeyi, mülk-

süzleşme eğilimleri, ücretlileşme ve emek gücünün satışı gibi ölçütler dikkate

alındığında, işçi sınıfının ancak istihdam ilişkileri bakımından birbirinden ayrı-

labilecek ve fakat güvencesizleşmede yine ortaklaşan farklı kesimlerini, birbir-

lerinden ayrı sınıar olarak şematize ettiği söylenebilmektedir. Bu, Standing’in

prekaryasını oluşturan işgücü gruplarının, işçi sınıfının daha yüksek ücretli, va-

sıı, eğitimli, örgütlü ve toplu sözleşmeli, güvenceli, pazarlık gücü daha yüksek

olan kesimleri ile karşılaştırıldığında daha dezavantajlı olduğu gerçeğini değiştir-

memektedir. Ancak, kapitalist üretim tarzının tarihi boyunca küresel kapitalizmi

1 Maddi çıkarların ne olduğunun tanımlanması bu kertede önemlidir. Hem içi sınıfı hem de Standing’in

ayrımı ile prekaryaya içkin maddi çıkar lar, herhangi bir kii için maddi yaam koullarını iyiletirecek veya zarar

verecek eylemleri ve sosyal değiiklikleri belirlemek gereği ile ortaya çıkmaktadır. Maddi çıkarlar dar anlamıyla

geliri ifade etmek için kullanılırken, çalıma koullarını, fırsatlar, bo zaman, ekonomik istikrar, zaman kullanımı

üzerinde kontrol ve daha fazlasını içeren bir kiinin ekonomik durumunun birçok yönünü dahil etmek için

kullanılan bir kavramdır (Wright, 2016: 129).

2 29 öneri maddesinin ayrıntılı incelenmesi için bakınız (Standing, 2017).

158

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

ve neoliberalizmi yaratan sermaye birikim stratejilerinin sonucunda yaygınla-

şan güvencesiz istihdam ilişkilerinin bir parçası olarak sayıca arttığı için işgücü

kesimlerini ayrı bir sınıf olarak tanımlamak, prekaryayı tarih-dışılaştırmaktadır

(Kutlu, 2018: 1870). Bu bağlamda Tanıl Bora’nın da belirttiği biçimde prekaryanın

güvencesiz çalıştırılan, kronik geçici işlere mahkum, bir işe sahip olmakla işsizlik

(veya işsizlik tehdidi) arasındaki müphem alanda bulunanlar olarak tarifi müm-

kündür. Emek süreçlerinin neoliberal dönüşümle birlikte esnekleşmesiyle her

işi güvencesizleştirmesi ile birlikte prekarya “marjinal olmayan, kitlesel ölçekte,

ama güvencesiz ve “statüsüz” konumundan ötürü marjinal muamelesi yapılan

“kayıt dışı” bir kitle olarak tarienebilir (Bora, 2010).

Prekaryanın ayrı bir sınıf olarak varlığına yönelik savunuların güvencesizleş-

menin işçi sınıfını oluşturan farklı işgücü kesimleri için türdeşleştirici karak-

terini görmezden gelindiği eklenmelidir. Güvencesizleşme pratikleri pekaryayı

oluşturmaktan ziyade işçi sınıfını türdeşleştiren bir süreç olarak ele alınmalıdır.

Böylelikle işçi sınıfı yerine teorize edilebilen ve tarihselleştirilen; işçi sınıfından

nesnel ve öznel düzeyde ayrı özellikler taşıyan, ikameci bir prekarya öznesinin

varlığının söz konusu olmadığı açığa çıkacaktır (Kutlu, 2018: 1877-1878). Prekar-

yayı ayrı bir sınıf olarak ele almak yerine güvencesizleşmenin tüm işçi sınıfını

türdeşleştiren pratikler bütünü olarak kabul ettiğimizde bu çalışmanın konusu-

nu oluşturan kafe-bar çalışanlarının deneyimlediği esnek ve güvencesiz çalış-

manın da bu sürecin bir parçası olarak okunması gerekliliği açığa çıkmaktadır.

Covid-19 Pandemisi ve Emeğe Etkileri

Covid-19 virüsünün yayılımı ile ortaya çıkan pandemi süreci sosyo-ekonomik

alanda pek çok olumsuz etki yaratmıştır. Pandeminin çalışma yaşamına etkile-

ri özellikle ele alınması gereken bir alanı oluşturmaktadır. Covid-19’un çalışma

yaşamı üzerindeki etkileri üzerine analizler gerçekleştiren ILO verilerine göre

işyeri kapatma önlemlerinin sürdürülmesi karşısında dünya işgücü piyasalarında

çalışma süresi kayıpları meydana gelmiştir. Bu çalışmada risk taşıyan sektörler

arasında konaklama ve yemek hizmetleri de yer almaktadır. Düşük ücret

düzeylerine sahip konaklama ve yeme içme hizmetleri sektörünün pandemi sü-

recinde iş kayıplarını keskin bir biçimde yaşadığı görülmektedir (ILO, 2021: 13).

Türkiye’de formel alanda çalışan emekçilerin durumunun ortaya konmasında

çeşitli çalışmalar yapılmıştır. Bunlardan biri DİSK Araştırma Merkezi (DİSK-AR)

ve DİSK Covid-19 Araştırma Grubu tarafından hazırlanan “Covid-19 İşçileri Nasıl

Etkiledi?” raporudur. Bu rapor DİSK üyesi işçilere yönelik alan araştırması so-

nuçlarını içermektedir (DİSK-AR, 2020). Araştırma sonuçlarında DİSK üyelerinin

iş ve günlük yaşamlarının Covid-19 pandemisinden ciddi bir biçimde etkilendiği

belirtilmiştir. Pandemi sürecinde gelirlerin azaldığı, ücretlerin eksik alındığı ya

da alınamadığı, borçlanmanın arttığı ve ucuz besine yönelindiği görülmüştür.

Raporda yer alan oranlara göre işçilerin yüzde 36’sı ücret ve gelir kaybı yaşadığı,

159

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

yüzde 35,5’inin ücretini eksik aldığını ya da alamadığını, yüzde 25’ten fazlasının

borçlarının arttığı ve yüzde 40’nın ise ucuz besine yöneldiği belirtilmiştir. Bu

gelir kayıpları karşısında ise telafi edici önlemlerden yararlanma düzeyinin dü-

şüklüğüne dikkat çekilmiştir. Ayrıca kadın DİSK üyelerinin deneyimlerine de yer

verilmiş ve kadınların çalışma biçiminin daha fazla değişiklik yaşadığı vurgulana-

rak ev içi iş yüklerinin arttığı belirtilmiştir (DİSK-AR, 2020: 40).

Covid-19 pandemisi insanların sağlığını ve yaşamını tehdit etmekle kalma-

mış, çalışanlar açısından büyük istihdam ve gelir kayıplarına, ücretlerde azal-

malara da yol açmıştır. Pandeminin yarattığı sosyal ve ekonomik tahribata karşı

neredeyse tüm ülkelerde çeşitli sosyal ve ekonomik destekler uygulanmaktadır.

DİSK-AR, Şubat 2021’de yayınlanan araştırmasında Türkiye’nin Meksika ile bir-

likte Covid-19 mücadelesinde dünyada en az nakit desteği ayıran iki ülkeden biri

olduğunu belirtmiştir. Aynı raporda Türkiye’nin milli gelirinin yalnızca yüzde 1,1’i

düzeyinde nakit destekte bulunduğu yer almaktadır (DİSK-AR, 2021a: 1).

Türkiye’de COVID-19 pandemisi ile kadın istihdamının da olumsuz etkilen-

diği izlenmektedir. Pandemi öncesinde iş, gelir ve güvence açısından mevcut

olan eşitsizlikler ile COVID-19’un olumsuz ekonomik ve sosyal etkileri karşısında

kadınların konumunun daha da kırılganlaşacağı görülmektedir (Erdoğdu, 2020).

DİSK-AR’ın hazırladığı “Covid-19 Döneminde Kadın İşgücünün Durumu” adlı ra-

porda kadın işgücü üzerindeki tahribat açığa çıkarılmıştır. Her dört kadından bi-

rinin çalıştığı, geniş tanımlı kadın işsizliğinin yüzde 43,2’e ulaştığı ve bu dönemde

kadınların aylık ortalama iş kaybının 1 milyon 484 bin olduğu belirtilmiştir. Ka-

dınların erkeklere göre işgücünden ve istihdamdan daha fazla çekilmek zorunda

kaldığı görülmektedir (DİSK-AR, 2021b: 3-5).

Pandemi sürerken 17 Nisan 2020-Haziran 2021 tarihleri arasında işten çıkarıl-

malar yasaklanmıştır3. Ancak “Kod 29” olarak bilinen ve işçinin iş sözleşmesinin

işveren tarafından İş Kanunu’nun 25/II maddesinde yer alan “ahlak ve iyi niyet

kurallarına uymayan haller ve benzerleri” gerekçesi ile feshedilmesi yoluyla işten

çıkarılmaların yaşandığı görülmektedir. Kod-29 ile işten çıkarılan işçiler kıdem

tazminatı ve ihbar öneli/tazminatı alamamaktadır. Ayrıca Kod-29’dan çıkarılan

işçiler İşsizlik Sigortası Fonu’ndan sağlanan işsizlik ödeneğinden de yararlana-

mamaktadır. Bunun yanında Kod-29 ile iş sözleşmesinin feshinin işe iade davası

açılması önünde engel teşkil ettiği ve işçinin yeni bir iş bulmasında da sorun

yarattığı belirtilmelidir (BBC, 2021). DİSK-AR tarafından CİMER başvurusu ile

SGK’dan elde edilen verilere göre 2020 yılında 176 bin 662 işçi Kod-29 nedeniyle

işten çıkarıldığı bilinmektedir. Kod-29 bahanesiyle işten çıkarılan bu işçilerin 34

bin 145’i kadın ve 142 bin 517’si erkek işçilerdir. İş Kanunu’nun -25II maddesi işten

3. Resmi Gazete ’de yayınlanan 31102 karar sayılı “Yeni Koronavirüs (Covid-19) Salgınının Ekonomik ve

Sosyal Hayata Etkilerinin Azaltılması Hakkında Kanun İle Bazı Kanunlarda Değiiklik Yapılmasına Dair Kanun”

kapsamında yer alan Geçici Madde 10’da ahlak ve iyi niyet kurallarına uymayan haller ve benzeri sebepler

dıında iveren tarafından i veya hizmet sözlemelerinin feshedilemeyeceği ilan edilmitir (Resmi Gazete,

2020). Üç aylık süreyle yürürlülüğe konan bu maddenin uygulama süresi Haziran 2021’e kadar yeni Resmi

Gazete kararları ile uzatılmıtır.

160

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

çıkarma yasağının istisnalarından birini oluşturduğu için Covid19- döneminde

uygulanan işten çıkarma yasağını delmek için kötüye kullanımın söz konusu

olduğu söylenebilir (DİSK, 2021).

Kadıköy’de Kafe-Bar Çalışanlarının Durumu

Çalışmanın bu bölümde Kadıköy’deki kafe-bar çalışanları ile gerçekleştirilen

nitel araştırmanın sonuçlarına yer verilmiştir. Katılımcılardan elde edilen veriler

belli bir sistematik içerisinde kategorize edilmiş ve ilgili yerlerde kullanılmıştır.

Araştırma Yöntemi, Amacı ve Uygulanması

Araştırmanın amacı ve kapsamına uygun olarak birincil ve ikincil kaynakların

kullanımı gerçekleştirilmiştir. İkincil kaynak olarak internet haberlerinden

faydalanılmıştır. Birincil kaynak kullanımı ise nitel araştırma tarzının uygulanması

ve nitel teknikler kullanılarak alan çalışmasının yapılmasını içermektedir.

Kümbetoğlu’nun tanımladığı biçimde niteliksel araştırma “insanların ve kültürlerin

ayrıntılı, derinlemesine bir tanımını yapmak, insanların gerçekliğe yükledikleri an-

lamı, olayları, süreçleri, kavrayış ve anlayışlarını ortaya koymak için” (Kümbetoğlu,

47 :2008) yapılmaktadır. Bu nedenle çalışmanın kapsam ve yöntemine uygun olarak

niteliksel araştırma yönteminin kullanılmasına karar verilmiştir.

Çalışmada kafe-bar çalışanlarının neden prekarizasyona içkin unsurlara sahip

olduğunu anlamak ve Covid19- pandemisi sürecinde kafe-barların kapalı olduğu

sürede yaşadıkları gelir kayıpları karşısındaki deneyimlerini açığa çıkarmak için

detaylı bir analizinin yapılabilmesi için nitel araştırma yönteminde kullanılan

tekniklerden biri olan derinlemesine görüşme tekniğinin kullanılmasına karar

verilmiştir. Derinlemesine görüşmeler yapılmadan önce etik kurul onayı4

alınmıştır. 29-27 Eylül 2021 tarihinde derinlemesine görüşmeler 13 katılımcı ile

gerçekleştirilmiş ve tüm katılımcılar onam formunu imzalayarak çalışmaya dâhil

olmuşlardır. Veri toplama sürecinde etik değerlere özen gösterilmiştir, aynı

zamanda makalede araştırma ve yayın etiğine uyulmuştur. Görüşmeler 35-30

dakika sürede tamamlanmış ve katılımcıların izni ile ses kaydı alınmıştır. Daha

sonra bu ses kayıtlarının deşifresi yapılarak metne dönüştürülmüştür. Kafe-bar

çalışanlarından oluşan katılımcılara 20 ana sorudan oluşan görüşmeyi koordine

edici soruların5* yanında görüşmenin gidişatına göre konuyu derinleştirici/

zenginleştirici sorular da yöneltilmiştir.

4. İstanbul Üniversitesi Rektörlüğü Sosyal ve Beeri Bilimler Aratırmaları Etik Kurulu Bakanlığı, 06.09.2021

tarih ve 08 sayılı toplantısında etik yönden uygun bulunmu ve onaylanmıtır. Karar Tarihi ve Sayısı: 23.09.2021,

E-35980450-663.05-490149.

5*”Görümelerin kısıtlı bir zaman içerisinde verimli bir biçimde yapılabilmesi için nitel veri elde edilirken

standartlatırılmı açık uçlu sorular” (Kümbetoğlu, 2008: 76) kullanılmaktadır. Görümeyi koordine edici

kılavuz sorular çalıma amacına uygun ve bilginin net bir ekilde ortaya çıkmasına yönelik olarak belirlenmi

ve katılımcılara bir sıra dâhilinde sorulmutur. Soruların içeriği Demogra, Pandemi Öncesi Çalıma Koulları

ve Pandemi Sürecinde Değien Koullar sınıandırması ile belirlenmitir. Soru formunun kullanılması

derinlemesine görümeler esnasında sistematik bir ekilde bilgi toplanması noktasında katkılar sağlamıtır.

161

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

Görüşme yapılacak kişilerin belirlenmesinde Kadıköy’de kafe-bar

işletmelerinde çalışan tanıdık (organik bağa sahip olunan) katılımcılara ulaşılmış,

daha sonra ise kartopu yöntemi ile görüşme sayısı arttırılmıştır. Böylelikle

araştırma alanında kaynak kişilerden yola çıkarak diğer görüşülecek kişilere

ulaşılmış ve yeni kişilere ulaşıldıkça örneklemin büyütülmüştür. Araştırma

kapsamında 13 kişi ile görüşme yapılmış, görüşme sonuçlarının benzeşmesi

nedeniyle görüşmelere 13 görüşmede son verilmiştir. Görüşme yapılan

katılımcılara ilişkin bilgiler Tablo 1’de yer almaktadır. Aynı zamanda çalışma

sürecinde rastlanan Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması adıyla oluşturulan yapı ile

de görüşme yapılmıştır.

Tablo 1: Görüşme Yapılan Kişiler Hakkında Bilgiler

Cnsyet Yaş Meslek Tanımı Ücret

Düzeyleri

Son İşyernde Çalışma

Süres Sosyal Güvence

A.Ç Erkek 35 Bar Çalışanı Aylık, Belrt-

med

Sektörde 10 yıldır çalış-

makta, son şyernde 2

yıldır çalışmaya devam

Var- 2 yıl

B.B. Erkek 27 Restoran

Çalışanı

Aylık, Belrt-

med

Sektörde 10 yıldır çalış-

makta, son şyernde 4

yıldır çalışmaya devam

Var-4 yıl

D.Ç. Kadın 23 Yen Mezun-

Garson Günlük ücret 3 ay Yok

E.Ş. Kadın 21 Öğrenci-

Garson Günlük ücret 1 yıl Yok

F.Ş. Erkek 26 Kafe-Bar

Çalışanı Asgar ücret 4 yıl- son 7 ay le sgor-

talılık Var (7 ayda)

H.K. Kadın 27 Öğrenci-

Garson Günlük ücret 5-6 ay Yok

İ.A. Erkek 25 Garson-Tek-

nsyen Günlük ücret 3 ay- ş oldukça çalışma Yok

İ.S. Erkek 27 Öğrenci-

Garson Günlük ücret 7-8 ay Yok

M.S. Kadın 20 Öğrenci-

Garson Günlük ücret 1 yıl Var (1 yıl)

N.F. Kadın 22 Öğrenci-

Garson Günlük ücret 3 ay Yo k

N.Ş. Kadın 26 Garson Aylık, Belirt-

medi 4 yıl Var- 4 yıl

O.B. Erkek 37 Bar Çalışanı Aylık, Belirt-

medi 2 yıl Var- 2 yıl

S.E. Erkek 27 Barista Eğit-

meni - Freelance Yok

Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması

162

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

Araştırma Bulguları

Bu çalışmada öncelikle görüşme yapılan kafe-bar çalışanlarının pandemi ön-

cesi çalışma süreçlerine yer verilecektir. Böylelikle prekarizasyon kavramı içeri-

sinde ele alınan kafe-bar çalışanlarının emek süreçleri kavranabilecek ve pande-

mi sürecindeki olumsuz etkilerin arka planı açığa çıkarılabilecektir.

Güvencesiz, Esnek Çalışma

Kadıköy’de çalışan kafe-bar çalışanlarının emek süreçleri incelendiğinde

karşımıza güvencesiz, esnek ve geçici bir çalışma yapısı çıkmaktadır. Öğren-

ci-garsonların yaygın olarak yer aldığı sektörde çoğunlukla lisans öğrencilerinin

günlük yevmiye ile çalıştığı görülmektedir. Görüşme yapılan öğrenci-garsonlar

aldıkları burs ve aile desteği yetmediği için çalışmak zorunda olduklarını belirt-

mişlerdir. D.Ç (Kadın-23) ise lisans eğitimini yeni bitirdiğini ve kendi alanında iş

bulamaması nedeniyle kafede çalışmaya mecbur olduğunu belirtmiştir. D.Ç aynı

zamanda aile yanına dönmek zorunda kalmadan geçimini sağlama ve kadın ola-

rak var olma çabası içerisinde olduğunu aktarmıştır.

Öğrenci-garsonlar kafe-bar işletmelerinin ihtiyacı doğrultusunda çoğunlukla

iş yoğunluğunun fazla olduğu gün ve saatlerde işe çağırıldıklarını aktarmış-

lardır. İş yoğunluğun fazla olduğu günler çoğunlukla cuma ve hafta sonu iken,

saatler ise 14-22 arasıdır. Görüşme yapılan öğrenci-garsonların 4’ü sigortasız-

ken sadece 1’i sigortalı olarak çalışmaktadır. Katılımcılardan H.K. (Kadın-27)

“öğrenci olduğumuz için talep etme hakkımız yoktu.” ifadesi ile sigorta talebinde

bulunamadıklarını belirtmiştir. F.Ş. (Erkek-26) 4 yıl boyunca kafe çalışanı olarak

geçimini sürdürürken bunun sadece 7 ayında sigortalı olarak çalıştığını belirt-

miştir. Güvencesizliğin boyutları öylesine derindir ki sigorta hakkında sahip ol-

malarına rağmen çalışanların çok azı bu hakka kendisinin sahip olarak görmekte

ve bu nedenle talep dahi etmemektedir. Kafe-bar çalışanlarına sosyal güvence-

lerinin olup olmadığına ilişkin sorulan soruya verilen bazı yanıtlar şu şekildedir:

“Kadıköy’de bir kahvaltıcıda günlük yevmiyeli olarak çalıştım. Gerek-

tikçe çalışıyordum, part-time çalıştım. Hiç sigortam olmadı, hep gün-

lük olarak çalıştım”. (D.Ç.-Kadın-23)

“Part-time çalışıyorum ve sigortam yok, part-time çalışmayanların

da hepsinin sigortası yok zaten sürekli sirkülasyon olduğu için gar-

sonlara sigorta yapılmazdı. Yaz aylarında tam zamanlı gidiyordum

yine de sigortam yoktu”. (E.Ş.-Kadın-21)

“Üniversiteye devam ediyorum, harçlığımı çıkarmak için part-time

çalışıyorum, 3 gün, buna göre sigortalıyım”. (M.S.-Kadın-20)

Yeme-içme hizmetinin sunulduğu bu sektörde bir işyerinde çalışma

süresinin oldukça düşük olduğu görülmektedir. Sektör içerisinde sü-

163

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

rekli bir sirkülasyonun mevcut olduğu katılımcılar tarafından da akta-

rılmıştır. H.K.’nın (Kadın-27) “birkaç kafe değiştirdim ama hepsinde

uzun soluklu 5-6 ay çalıştım” şeklindeki açıklaması istihdamda kalma

sürelerinin ne kadar kısa olduğunu ortaya koymaktadır. Kafe ve barlar-

da çalışma sürecine ilişkin O.B.’nin aşağıdaki aktarımları sektörü özet-

ler niteliktedir.

“Bu sektör ağır bir sektör, büyük çoğunluk üniversite öğrencisi ve si-

gortasız çalıştırılıyor. Çok fazla kuralsızlık var, esnek saatler, yeterin-

ce ücret alamamak gibi. Denetim de az. Bu yüzden pandeminin en sert

vurduğu sektörlerden biri oldu. İşletme sahipleri çalışanlarına destek

çıkmadı. Kadıköy’de 300 mekân varsa belki 2 tanesi için destekte bu-

lunduğunu duydum. Sektör devir daim içinde olduğu için sigortasız

ya da yeni sigortalı olanlar çok ve ödenekten faydalanmadı. Ekmek

alamayan, yemek yiyemeyen, çocuklarını geçindiremeyen bir sürü in-

san var. Ağır bunalımlar geçirdiler, kuryelik yaptılar markete gittiler,

alternati bulamayanlar ise ağır bir süreç yaşadı”. (O.B.-Erkek-37)

Katılımcılara bir günlük çalışma süreçleri sorulduğunda benzer yanıtlar alın-

mıştır. Vardiya sistemi dâhilinde çalıştıklarını belirten çalışanlar işin son derece

yoğun ve yorucu olduğu ifade etmiştir. Konuya ilişkin çalışanların bazı ifadeleri

şu şekildedir:

“8 buçukta hatta 8.20’de iş yerinde olurduk. Ben genelde serviste olu-

yordum. 9 gibi müşteriler gelmeye başlıyor 14-15’e kadar yoğun tempo

çalışıyoruz, oturamıyoruz ve nefes alamadan zor bir şekilde çalışıyo-

ruz, sürekli koşturma hali, öğle yemeği yiyecek hali olmuyor insanın.

15 gibi sakinleme oluyor tek tük geliyor müşteriler. 16 gibi personel

yemeğini yapmaya başlayıp 16 buçuk 17 gibi yemek yiyip mekanı to-

parlayıp, yarına hazırlık yapıp işten 18 gibi, hafta sonu ise 19 gibi çı-

kıyorduk. Hafta sonları eve dönemeye güç bulamadığım çok olmuştu,

ertesi gün yine aynı tempo”. (D.Ç.-Kadın-23)

“Genelde akşam giderdim, barda bir grup sabah gelir temizlik hazırlık

yapar. İkinci grup hazırlığa bakar yapılacak bir şey varsa onu yapar-

lar genellikle servisle uğraşır. Arada yemek dinlenmeler olur, 10 saat

çalışıyorsan 8 saat ayakta geçer, işin temposuna göre fazlası da ayak-

ta geçer, 24-1’e kadar o tempoda devam eder”. (O.B.-Erkek-37)

“Garsonluk bir yandan zevkli bir yandan oldukça yoğun ve yorucu bir

iş, uzun saatler boyunca ayakta kalıp koşuşturmak zorundayız. Gar-

sonluk yapıyorum, sipariş alıyorum, götürüyorum. Hafta sonları özel-

likle yoğun oluyor Kadıköy’deki kafeler. Hafta sonları bazen 8 saatten

164

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

fazla çalıştığım oluyor. Kafenin ihtiyacı olduğu zamanlarda, genelde

hafta sonları olacak şekilde part-time çalışıyorum. Ücretimi günlük

alıyorum”. (İ.S.-Erkek-27)

“Part-time çalışıyordum haftanın 3 günü, 10 saat. 3 ay önce çalıştım,

ondan önceki de 3 ay. Yoğun ve yorucuydu, yoğun olan zamanlarda

çağırıp köle gibi çalıştırıyorlardı. Günlük alıyorduk ücretlerimizi. Si-

gorta da yapılmadı. Barda çalıştığımda 13-14 saat çalışıyorduk, daha

berbattı, daha yoğundu”. (N.F.-Kadın- 22)

10 senedir yeme-içme sektöründe çalıştığını belirten B.B. (Erkek-27) ilk defa

bir restoranda çalıştığını söylemiştir. “Haftanın 6 günü restorandayım. Sabah

6 da açıp 8 buçuk 9 da kapatıyoruz” şeklinde çalışma temposunu aktarmıştır.

Katılımcılar arasında barista eğitmeni de yer almaktadır. S.E. (Erkek-27) barista

eğitmenliğinin yanında transkripsiyon ve çeviri ile ilgilenen katılımcı freelance6

çalıştığı için sigorta aramadığını belirtmiştir.

Öğrenci-garsonlara çalışma amaçları sorulduğunda eğitimlerini tamamlaya-

na kadar geçim sağlama ve mezuniyet sonrası aile yanına dönmeme nedenleriy-

le geçici bir iş ilişkisi kurdukları yönünde yanıtlar alınmıştır. Çalışanların gelecek

beklentileri sorulduğunda ise 13 katılımcıdan 3’ü kendi mekânını açmak istediğini,

1’inin geleceğe ilişkin belirsiz bir durumda olduğunu, 6’sının eğitimlerini tamamla-

dıklarında iş değiştireceklerini dile getirmişlerdir. Kafe-bar çalışanlarından 2’si ise

pandemi ile işi bıraktığını ve 1’i de barista eğitmeni olarak çalıştığını belirtmiştir.

Pandemide Kafe-Bar Çalışanı Olmak

Pandemi döneminde kafe-bar çalışanı olmak gelir getirici faaliyetten ve dola-

yısıyla gelirden yoksun olmak anlamına gelmektedir. Çalışmanın bu bölümünde

kafe-bar çalışanlarının bu gelirden yoksun olma durumu karşısındaki ekonomik

ve psiko-sosyal durumları ele alınacaktır.

Ekonomik Duruma Bakış

Pandemi ile mücadelede ekonomik aktivitelerin kısıtlanması ve tam kapanmalar-

da kafe-bar işletmelerinin de kapatılması söz konusu olmuştur. Birçok alanda üre-

tim devam ederken 20 Kasım 2020- 16 Mart 2020 tarihlerini içeren altı ay içinde

neredeyse bazı iş yerleri tamamen kepenk indirmiştir (Demirtaş, 2021). Bu nedenle

yeme-içme hizmetlerini sağlayan kafe-bar çalışanları gelir getirici faaliyetten

yoksun kalarak temel ihtiyaçlarını giderme konusunda sıkıntılar yaşamıştır.

6. Barista: A barista (/bəˈriːstə, -ˈrɪstə/; Italian: [baˈrista]; from the Italian for “bartender”) is a person, usually

a coeehouse employee, who prepares and serves espresso-based coee drinks. İtalyanca kökenli bir kelime

olup kahve konusunda uzman ve deneyimli anlamına gelmektedir.

Transkripsiyon: kelime anlamı çeviri yazıdır (TDK, 2022a). Konuma dilinin ya da iaret dilinin yazılı hale

getirilmesi ii olarak burada kullanılmaktadır (Wikipedia, 2022).

Freelance’in kelime anlamı ise bağımsızdır (TDK, 2022b). Burada bağımsız çalıma anlamında kullanılmaktadır.

Freelance çalıma türlü çevrimiçi ve çevrimdıı mecrada istediğin yerde, istediğin zaman, istediğin gibi ve

istediğin kiilerle çalıma özgürlüğü olarak temsil edilmektedir (İlyas, 2022: 14).

165

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

Pandemi sürecinin çeşitli evrelerinde gelir kaybı yaşayan çalışanlar için Kısa

Çalışma Ödeneği7* uygulamasına geçilmiştir. Türkiye’de Covid-19 kapsamında

2020 yılında yapılan toplam nakit desteği 42,8 milyar TL’dir. 6,4 milyon hane-

ye Sosyal Koruma Kalkanı kapsamında bin TL nakdi destek yapılırken, 2 milyon

aileye “Biz Bize Yeteriz” kampanyasından bin TL destek sağlanmıştır. Böylece

Mart-Aralık 2020 döneminden 8,4 milyon haneye bir defaya mahsus olmak üzere

bin TL (toplam 8,4 Milyar TL) yardım yapılmıştır. İşsizlik Sigortası Fonundan ise

2,2 milyonu aşkın işçiye ayda bin 168 TL nakdi ücret desteği (ücretsiz izin öde-

neği), 3,6 milyon işçiye kısa çalışma ödeneği ve 913 bin işsize ise işsizlik ödeneği

olmak üzere toplamda 6,7 milyon işçiye nakit desteği sağlanmıştır. İşsizlik Sigor-

tası Fonu tarafından 6,7 milyon işçiye sağlanan toplam destek tutarı yaklaşık 35

milyar TL’dir (DİSK-AR, 2021: 6). Böylelikle Türkiye’de yapılan nakdi desteklerde

doğrudan bütçeden kaynak ayrılmadığı anlaşılmaktadır.

Kadıköylü kafe-bar çalışanlarının gelir desteklerinden alabilme durum-

ları incelendiğinde 13 katılımcıdan sadece 3’ünün kısa çalışma ödeneğinden

faydalanabildiği anlaşılmaktadır. Ödenek alabilmesine rağmen borçlanmak

zorunda kalan N.Ş. (Kadın-26) yaşadığı zorlukları aşağıdaki biçimde aktarmıştır.

A.Ç. ise patronun da süreçte destek verdiğini ve ödenek alabilen üçüncü katılım-

cı (O.B.-Erkek-37) ise desteği sadece 3 ay süreyle alabildiğini belirtmiştir.

“İşletmeler kapatıldı, parasız kaldık, ardından ödenek bağlandı an-

cak aldığımız maaşın yarısı kadar da değil. Ekstra gelir olmadığı ve

yarı yarıya geçim sağlayabildiğimiz için yaşamı sürdürmekte sıkıntı

çektim. Kredi kartı borcum arttı, borçları ödemek için ihtiyaç kredisi

çektim ve yeniden borçlandım”. (N.Ş.-Kadın-26)

“Devletin verdiği ödenek var, patron da ekstra yardım yaptı. Ama çok

değil tabi ki Ramazanda birazcık destek verdi. Genelde devletin ver-

diği bin 100 lirayla geçindim. Patron zengin, bazen de o destek oldu”.

(A.Ç.-Erkek-35)

“Ödenek alanların sigortası duruyor ama işlemiyor, bu insanların

emeklilik hakları ellerinden alınmış bu bir yıl içinde, hak gaspları-

nın önüne geçilmeliydi. Devletin yardımlarının büyük çoğu işsizlik

sigortası fonundan alındı, devlet ekstra para vermedi, zaten işçiler-

den alınanlardan verildi, bu devlete ekstra yük vermedi. Buna karşıda

daha güçlü tepki örgütlenebilirdi, ekstra bütçe için örgütlenebilirdi”.

(O.B.-Erkek-37)

7. Kısa Çalıma Ödeneği İKUR tarafından “Genel ekonomik, sektörel, bölgesel kriz veya zorlayıcı sebeplerle

iyerindeki haftalık çalıma sürelerinin geçici olarak en az üçte bir oranında azaltılması veya süreklilik koulu

aranmaksızın iyerinde faaliyetin tamamen veya kısmen en az dört hafta süreyle durdurulması hallerinde,

iyerinde üç ayı amamak üzere sigortalılara çalıamadıkları dönem için gelir desteği sağlayan bir uygulama”

eklinde tanımlamıtır. Covid-19’un olası etkileri dikkate alınarak “dısal etkilerden kaynaklanan dönemsel

durumlardan ileri gelen zorlayıcı sebep” kapsamında kısa çalıma uygulaması balatılmıtır. (İKUR, 2021)

İsizlik Sigortası Fonundan sağlanan kısa çalıma ödeneğinden yararlanabilme koulu son 3 yılda 600 gün ve

son 120 gün kesintisiz çalımı olmaktır. Ancak pandemi döneminde gereken bu koullar sırasıyla 450 ve 60

güne indirilmitir (Çelik, 2020).

166

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

Sigortasız çalışma ile gelir desteklerinden faydalanamama durumu özellikle

öğrenci-garsonlarda oldukça yaygın görülmektedir. Sigortalı olmasına rağmen

ödenek desteğinden faydalanamayan M.S. (Kadın-20) ise deneyimlerini aşağıda-

ki şekilde aktarmıştır.

“Kısa Çalışma Ödeneği sadece 3 yıl boyunca sigortalı çalışanlara veri-

liyor bu yüzden ben alamadım. Çalışamadığım için de ücret alamadım.

Patronlar hiçbir işçiye destek vermedi, destek alamadım. Kapanmalar

boyunca gelir kaynağım olmadı. Borç ve aileden aldığım parayla ihti-

yaçlarımı karşıladım”. (M.S.-Kadın-20)

Çalışma sürecinin son 7 ayında sigortalı olan F.Ş. (erkek-26) Kısa Çalışma

Ödeneğinden faydalanamadığını belirtmiştir. Bu süreçte geçimini sağlayabilmek

için son dönemde oldukça yaygınlaşan kripto paraya yöneldiğini ifade etmiştir.

Ekonomik sıkıntılarla baş etmede aile ve işveren desteği ile karşılaşılmıştır.

Mezun olduktan sonra sürekli bir iş bulamadığı için kafede çalışmaya devam

eden D.Ç. pandemi ile işletmelerin kapanması sonucunda ailesinden destek

almak zorunda kaldığını belirtmiştir. Aileden destek aldığı için ataerkil bağlar

nedeniyle müdahale gördüğünü aktarmıştır. “Bu kapatmalarda aile destek oldu,

ama olmadıkları da çok oldu, beni yola getirmek için. Bir paket sigara alamamak

ağırıma gidiyor ve bakmakla yükümlü olduğum biri olsaydı çok daha zoruma gi-

derdi”(D.Ç. Kadın-23). N.F. ise kendi geçimini sağlayamadığı için ailesinin yanına

döndüğünü belirtmiştir.

“Aile evine dönmek zorunda kaldım. Kalacak gelirim yoktu, yoksa

isterdim. okul devam ediyor, online olarak katılıyordum”. (N.F.-Ka-

dın-22)

“Ailemin gönderdiği destekle, bursumla ve zaman zaman çocuklara

özel ders vererek geçindim”. (İ.S.-Erkek-27)

Görüşme yapılan kafe-bar çalışanlarının birçoğu gelir getirici alternatif iş

fırsatları yaratmaya çalışmıştır. Freelance çalışmalarına devam eden S.E. me-

kanların kapandığı süreçte ekonomik anlamda fazla etkilenmediğini belirtmiştir.

H.K. (Kadın-27) de pandemi sürecinde gelirden yoksun kaldığı ve kısa çalışma

ödeneğinden faydalanmadığı için gelir elde etmek için çeviri yaptığını aktarmış-

tır. İ.A. (Erkek25-) ise gelir elde edebilmek amacıyla yetkili teknik servis olarak

çalıştığını belirtmiş ve pandemi sonrasında da kafe ve barlarda çalışmaya devam

etmeyeceğini eklemiştir.

B.B. (Erkek27-) ise işyerlerinin kapatılmasından restoranda çalıştığından

etkilenmediğini ve ekonomik sıkıntıya girmediğini belirtmiştir. “Kapanma aşa-

masına gelmedik, ama işler de yüzde 60’a düştü, hep işyerlerine paket gönder-

diğimiz için çok da sıkıntı yaşamadık. Yemek üzerine olduğu için insanları ra-

167

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

hatlattık.” Restoranın da kira desteği aldığını ancak ciro farkı nedeniyle Kısa

Çalışma Ödeneğinden faydalanamadıklarını belirtmiştir. Pandemi sürecinde

diğer çalışanların kendi istekleri ile ayrıldıklarını belirten B.B. onların ekonomik

durumları hakkında bir bilgisinin olmadığını da aktarmıştır.

Psikolojik Duruma Bakış

Covid-19 pandemisi sürecinde yoğun olarak belirsizlik ve tedirginlik hâkim

olmuştur. Bu noktada sosyal güvensizliğin yoksulluğu beslemenin yanında gün-

delik yaşama sirayet eden, toplumsal bağları yok eden ve bireylerin psişik yapı-

larını tahrip eden, moral bozucu ve bölücü toplumsal ilke olarak hareket ettiğini

belirtilmelidir. Daima güvensizlik içinde olma hissi şimdiki zamana hâkim olama-

mayı ve geleceğe dair olumlu öngörülerde bulunabilmeyi engellemektedir (Cas-

tel, 2004: 35). Toplumun bir parçası olan kafe-bar çalışanlarının da bu sürecin

ağır psikolojik yükünü taşıdıkları anlaşılmaktadır. Katılımcıların hepsi tedirginlik

hissini taşıdıklarını aktarmışlardır. Virüsün getirdiği tedirginlik hissinin yanında

katılımcılar geçim derdinin de psikolojik olarak kendilerini zorladığını belirtmiş-

lerdir. Konuya ilişkin bazı çalışanların ifadeleri şu şekildedir:

“İlk zamanlar bir belirsizlik vardı, o zamanlar çok daha zordu herkes-

te kaygıya neden oluyordu, ölüm korkusu kaygısı vardı. Şimdi virüsü

hayatımıza aldık ve daha iyiyiz”. (D.Ç.Kadın-23)

“İlk süreci atlatmak daha zordu ve sürecin ne kadar süreceğini bile-

memek çok zor. Ödenekten az para alıyordum, kira masraf hiçbir şey

karşılamaz ve bu beni psikolojik olarak içine çekiyordu. Ailem yardım

etti ama buna rağmen kapanıp açıldıktan sonra baya kötü olmuştum.

Ne yapacağını bilememek insanı epey zorluyor. Bu sürecin psikolojik

olarak olumsuz katkısı çok”. (O.B.-Erkek-37)

“Yüksek lisansımı sıkıntısız bir şekilde bitirebilmek için sürekli bir

gelirimin olması gerekiyor. Dolayısıyla hâlihazırda sigortasız, geçici

işlerde çalışıp türlü zorluklarla mücadele ederken bir anda ayrıca hem

virüsle hem işsizlik ve açlıkla karşı karşıya kaldık. Böylece yarının ne

getireceğini de bilmiyoruz tabi. Bu belirsizliğin strese, kaygıya, dep-

resyona kaynaklık ettiğini düşünüyorum”. (İ.S.-Erkek-27)

“Pandeminin yarattığı şey tedirginlikti. Toplumda genel olarak bir

tahribat oldu, ben de etkilendim. Bir de diye maddi kaygılar oluştu,

bunu düşünmeden bir an geçiremedim. Sosyal yaşamda kısıtlandığı

için kendimi motive edeceğim bir şey olmadığı için bunalıma girdim”.

(N.Ş.-Kadın-26)

Yetkili servis teknisyeni olarak çalışmaya devam eden İ.A. (Erkek-25) çalıştığı

168

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

için psikolojik anlamda çok etkilenmediğini belirtmiştir. Ancak buna rağmen ge-

lecek kaygısı taşıdığı ve yurtdışına gitmeyi planladığını da aktarmıştır.

“Herkes gibi ben de etkilendim. Çok kaygım var geleceğimi nasıl ku-

racağımı bilemiyorum. Arkadaşlarla yurtdışına gitmeyi düşünüyoruz.

Ben değil bir sürü genç bunu düşünüyor, bir gelecek göremiyoruz.

Çalışma iznim vardı ve çalışmak zorundayım bu nedenle depresyona

girmedim ama bu konuda çevremde psikolojisi iyi olmayan çok insan

vardı”. (İ.A.-Erkek-25)

İki katılımcı kapanmalar sürecinde evde olmanın kendileri için verimsiz

geçtiğini aktarmıştır. Lisans öğrencisi olan E.Ş. eğitimine ilişkin endişelerini pay-

laşmıştır. H.K. ise evde zaman kullanımını idare etmenin zorluklarını anlatırken

hane içi emeğe ayrılan zamanın büyüklüğünü vurgulamıştır.

“Hayatımın en verimsiz çağını yaşıyorum. Üniversiteyi kazandım

ama online girdik derslere. Ne dersten ne hocadan ne kendimden

verim alamıyordum. Evin içinde gelişim çok zor, insan bu psikoloji-

deyken bunu yapamaz. Hocalar da çok şey bekliyor, evdeyiz diye ama

evdeyiz ve yapamıyoruz, araştıramıyoruz, göremiyoruz, verimsiz olu-

yor. İkinci sınıfta okulun açılmasını istiyorum üniversiteden çıkınca

ne iş yapacağım ne öğrenip çıkacağım bilmiyorum. Toplumun içinde

olmam lazım gelişmek için ama bunu kapanma süreçlerinde yapamı-

yorum”. (E.Ş.-Kadın- 21)

“Evde olduğum halde düzensizlik söz konusuydu. Zaman problemi

benim için önemli odaklanmak zor, her şeyden eksiksin, gelişmek

çok zor. Önceden yaptığım işler bile yarım kaldı nasıl geliştireceğim.

Ekonomik sıkıntıyla beraber gelişmeyi düşünemiyorsun, bu sıkıntılar

içinde geçiyor. Aslında normalde vaktimizin olmasını isteriz ama şu

an bunları yetiştiremiyoruz. Gelişim bu süreçte zor. Özgürlük alanım

kısıtlandı tabi bir de bu dönemde, rollerin değişiyor. Bir öğrenciyken

bir çalışanken ev işleri moduna geçiliyor. Ev işi tüm güne yayılmış

oluyor. Kardeşler üzerinde bakım emeği veriyordum, oldukça zorlu

oluyordu”. (H.K.-Kadın- 27)

F.Ş. (Erkek-26) kendisi için tek sorunun dışarı çıkmamak olduğunu belirtmiş-

tir. Kaygılı olduğunu vurgulamış ancak alternatif bulmaya çalışarak zamanını ge-

çirdiğini belirtmiştir. B.B. (Erkek- 27) ise öncesinde evle ilişkisinin az olduğunu

aktarmış, ancak kapanma süresince eve alıştığını belirtmiştir.

Covid-19 pandemisinin aynı zamanda akıl sağlığı pandemisi olarak değerlen-

diren çalışmalar bulunmaktadır. İngiltere’de yapılan bir çalışma sonuçlarında

ekonomik problemler ve yalnızlığın depresyon, travma sonrası stres bozuklu-

169

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

ğu ve intihara sebep olduğu görülmüştür. Böylelikle psikiyatrik vakaların artış

göstereceği de belirtilmiştir (Mental Health UK, 2020). Pandemi sürecinde gelir

desteklerinden faydalanamayan pek çok vatandaşın yaşamlarına son vermeleri

ile karşı kaşıya kalınmıştır. Türkiye’nin farklı kentlerinden intihar haberleri ya-

pılmıştır (Gazete Karınca Haber Merkezi, 2021). Pandemi ekonomik açıdan bi-

reyleri ve toplumları zor bir döneme sokmuştur. İncelenen birçok vakada in-

tihar8* girişimlerinin altında birçok faktör yatıyor olsa da ortak neden olarak

geçim sıkıntısı tespit edilmiştir (Demiral, Çevik, & Gülümser, 2020: 144). Artan in-

tiharların TBMM’de de gündem edildiği görülmüştür. Covid-19 sonrası insanların

ağır ekonomik yükler karşısında psikolojilerinin de olumsuz etkilendiğine dik-

kat çekilmiştir (Birgün, 2021). Katılımcılara geçimsizlik nedeniyle intihar edenler

hakkındaki görüşleri sorulduğunda aşağıdaki gibi yanıtlar alınmıştır. Sadece bir

katılımcı intiharları kişisel nedenlerle ele almış ve intihar eden bireylerin gele-

ceğe yatırım yapmayarak sorumlu olduğunu yönündeki görüşünü paylaşmıştır.

“İntiharlar işsizlikle sürekli bulunuyordu şimdi pandemiyle gün yüzü-

ne çıktı. Geçim derdi ister istemez oldu, herkeste oldu, bende de oldu,

yatırım kazanç olmayınca psikolojik olarak etkileniyoruz, hastalığa

sürükleniyorlar dertten dolayı. Ben o tür şeylere kafayı yormadım

ama bazıları için bahane oldu, etkiledi herkesi. Yapacak bir şeyi yok

umudu kalmıyor, istemsizce hareket edip bilinci yerinde olmadan ha-

reket edip kendilerini öldürüyorlar. Psikolojik olarak o duruma düş-

mek çok zor”. (B.B.-Erkek 27)

“O insanların gözünden bakmak lazım ama her ne olursa olsun insan

devam etmeli. Kişilerin ve ya durumun ne raddeye getirdiğini bileme-

yiz, ama direnmelilerdi. Maddi ve manevi destek verilmeliydi, psiko-

lojik olarak. Keşke olmasaydı”. (E.Ş.-Kadın- 21)

“Pandemi süreci var küresel bir durum var. Kriz aşılmadığı ve belir-

sizlik var. Maddi destekler yetersiz, eksik key düzenlemeler var ve

bu insanları yeni bir krize sürüklüyor. İntihardan çok cinayet olarak

nitelendiriliyorum. İntiharın sebebine baktığımızda cinayet oluyor.

Belirsizlik ile insanlar ne yapacağını şaşırıyor”. (H.K.-Kadın-27)

“Türkiye şartları çok kötü ve daha da kötüleşti. Genç kesim burada

8 * “2021 yılının ocak ayında en az 94, ubat ayında en az 99, mart ayında en az 112, nisan ayında da en az 129

kiinin intihar ederek yaamına son verdiği verisi basına yansıdı. Mayıs ayı verileri ile yerel basındaki intihar

giriimleri ve ölümler de eklendiğinde 2021’deki intihar sayısı 600’e dayandı. Pandemi kısıtlamaları ile geçen

2021 yılının ilk 5 ayında, 150’nin üzerinde yurttaın yaamına son vermeden önce ‘Geçinemiyorum’ açıklaması

da intiharların altında temel neden olarak ekonomik sorunlar yattığını gösterdi” ifadeleri yer almıtır (Evrensel,

2021).

170

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

yaşamaktan mutlu değil, büyük çoğunluk işsizlik konusunda, bu du-

rum üzücü bir durum. Psikolojik etkiyle umutsuzluğa kapılıp bunu

gerçekleştirdiler. Gelir sıkıntısı yaşayanlar çok var ias eden, kredi

çekip borçlanan, işletmesini batıran, evini arabasını kaybeden çok in-

san tanıyorum”. (S.E.-Erkek-27)

Pandemi Koşullarında Çalışma

Covid-19 pandemisi sürerken kafe-bar işletmelerinin hizmete açılması ile

birlikte işlerine geri dönen kafe-bar çalışanları, çalışma koşullarında bir takım

değişikliklerin olduğunu aktarmışlardır. Pandemideki çalışma koşulları ele

alındığında kafe-bar çalışanlarının çalışma sürelerinin ve daha az kişi çalıştırıl-

dığı için iş yoğunluklarının arttığı ilk olarak belirtilmelidir. Kafe-barda geçirilen

bir çalışma günü, sabah açılış hazırlıkları ile temizlik ve mekanın düzenlenme-

si, müşterilerin gelmesi ile yoğun çalışma ve akşam/gece mekanın temizliği ile

kapanışa hazırlık şeklinde özetlenebilir. Pandemi sürecinde hijyen ve temizliğin

önemi ile çalışanlar daha fazla temizlik ile ilgili işlerle ilgilendiklerini ve dezen-

fektan ile hijyeni sağlamaya çalıştıklarını aktarmışlardır. Çalışanlar hijyen çabası

ile birlikte temizlik ve servis gibi rutin işlerin yürütülmesi çalışma günü içeri-

sindeki iş yoğunluğunun arttığını ancak buna rağmen ücretlerinde bir değişiklik

olmadığını da aktarımlarına eklemişlerdir. Kafe-bar çalışanları iş yoğunluğu ne-

deniyle dinlenme sürelerini kullanamadıkları da belirtmişlerdir.

Kafe-barların kapalı olduğu sürede İ.A.’nın çalıştığı işletme paket servis ile hiz-

met vermeye devam etmiştir. Ancak yeterli siparişin gelmemesi nedeniyle ka-

panma kararı verildiğini belirtmiştir.

“Paket servis yapıyorduk ama çok fazla talep olmadığı için yapmama-

ya karar verdik. Malzemeler alınıyordu ama çöpe gidiyordu, dükkânda

boşa oturuyorduk bu nedenle açmamaya karar verdik”. (İ.A.-Erkek-25)

“İlk kapandığında paket servis yapıyorduk, tüm gün boyunca boş bir

şekilde duruyorduk, tek tük gelenler oluyordu”. (M.S.-Kadın-20)

Pandemi koşullarının kafe-bar çalışanlarının koşullarını olumsuz etkilediği

yönünde açıklamalar mevcuttur. Katılımcılar bu koşullarda esnek çalışmanın

yaygınlaştığını, iş yükünün arttığını ve ücretlerin düştüğünü belirtmişlerdir.

“Genel olarak patronlar pandemi koşullarında esnek çalışmayı daha da yay-

gınlaştırdı, patronlar bunu kullandırdılar, esnek çalışma, ücret düşüşleri, sigor-

tasız çalışma yaygınlaştı, buna dair birçok hak gaspı da artarak patronlar bunu

fırsata çevirmeye başladılar. Öncesinde yapmadığın şeyleri yapmaya başlıyor-

sun. Önceden 9 saatti işim, şimdi tek vardiyada 11 saat çalıştırıyor, bir şey diye-

miyorsun başka bir alternatif bırakmıyor ve az sayıda insan çalıştırıyor açılış ve

kapanış saatlerinde de orada olup çalışıyorsun, işlerin hepsi sana kalıyor. İnsan-

larla sürekli temas halindesin ve kapalı alanda çalışmak istemediğini söyleyince

171

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

işten çıkarılma gibi bir duruma geçiyor, bunu isteme hakkın yok”. (O.B.-Erkek-37)

Pandemi sürecinde kafe-bar işletmelerinin açılması ile işlerine geri dönen ça-

lışanlar kısıtlamalarının kademeli kaldırılışı ile belli saat aralığında açık olduğu ilk

dönemlerde sınırlanan saatler içerisinde tüm gün çalıştıklarını ifade etmişlerdir.

Bu nedenle az kişi ile çok fazla işin yapılması söz konusu olmuştur. Pandemi

sürecinde kafe-bar işletmelerinin açılması ile birlikte çalışma hayatlarına geri

dönen 11 katılımcı çalışma saatlerindeki değişimden ve maske ile çalışmanın yo-

ruculuğundan bahsetmişlerdir.

“Sabah 11’de başlıyordu, part-time olduğu için oradaki garsonlara yar-

dımcı oluyordum, 21 gibi bitiyordu işim, yoğun oluyordu Kadıköy’de

olduğu için, 2-3 saatte bir 10 dakikalık molalar vardı ama yapamı-

yorduk. Çıkarken ayaklarım çok ağrıyordu. Pandemideki kontroller

için patrona haber gelirdi, herkes hijyenik davranırdı, bunlar yokken

umurunda değildi patronun”. (N.F.Kadın-22)

“Çalışma saatleri öne çekildiği için sabah açılıştan kapanışa kadar

çalışmak zorunda kaldım, bunun dışında genel anlamda masa kısıtla-

ması uygulandığında dükkân kazancı da düştü, daha fazla çalışmama

rağmen daha az ücret aldım. Hijyene daha fazla dikkat ettim, ellerim

zarar gördü, para alışverişlerinde dezenfektan kullandım. Etrafı temiz

tutmak için ekstra çalıştım. Hareket halinde olduğumuz için maskeyle

iletişim kurmak da zordu. Maske olduğu için dudak okuma yapama-

dığımız için dediğimiz anlaşılsın diye yakınlaşmak zorunda kaldık.

Ağzımdaki örtü nefes alıp vermeyi zorlaştırdı. Zaman zaman sosyal

mesafe zorlaştı, çok nadir tabi, kafeleri kapatırlar bunu söylemeye-

lim. Kafeler ne kadar kapalı kalırsa o kadar işsiz kalıyoruz”. (N.Ş.-Ka-

dın-26)

“HES kodu sorgulaması, dezenfektan, masa aralarının mesafesi için

günlük denetimler yapılıyordu, hijyen kontrollerini ben sağlıyordum.

Ateş ölçümleri yapıyorduk. Çalışan sayısı azaldığı için çalışma yüküm

arttı, saatler kısaldı ama kişi sayısı azaldığı için daha fazla enerji sarf

ettik, ücretler değişmedi. Maskeyle çalışmak zordu, bunalttı”. (F.Ş.- Er-

kek-26)

Kafe-barların açılması ile S.E. de barista eğitmeni olarak çalışmaya devam et-

miştir. İşletmelerin açılması ile freelance çalışma biçimiyle yeni teklier aldığını

belirten katılımcı gerçekleşen son kapanma ile yeniden durgunluğa girdiğini ak-

tarmıştır.

“Kafeler yoğun çalıştı bu süreçte eğitim, menü hazırlama yeni tatlar

için birçok teklif aldım, ancak vakalar yükselip vaka sayıları yükselin-

172

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

ce teklier geri çekildi. Kapanmadan önceki son perşembe son eğiti-

mini verdim”. (S.E.-Erkek-27)

Kafede çalıştığı süre içerisinde Covid-19’a yakalandığını belirten A.Ç (Er-

kek-35) on gün süren iyileşme sürecinde çalışamadığı için yeniden gelirsiz

kaldığını aktarmıştır. İyileşmesinin ardından çalışmaya devam ederek günlük

olarak gelir elde edebilmiştir.

Kafe-barda çalışma saatleri içerisinde maske ihtiyacının nasıl karşılandığı ve

sosyal mesafeye ilişkin değerlendirmeler de aşağıdaki gibidir. Kafe-barlarda ser-

vis yapılırken sosyal mesafe koşuluna uyulmasının zorluklarına da değinildiği

görülmektedir. Çalışanlar aynı zamanda yapılan servis işi gereğince önlemlerin

sorunsuzca alınmasının mümkün olmadığını aktarmışlardır.

“Maskeyi iş yeri alıyordu, maskeyle çalışmak zorluyordu, insanı sü-

rekli dezenfektan kullanmak zorluyordu. Sosyal mesafeye bakıyorduk

ama çok da mümkün değildi, kapalı yerler oluyordu mutlaka ve mas-

kesiz oturuluyordu. Ne kadar mesafeliyim desen de içerinin havalan-

dırması sorun olurdu. İnsanlara bardak çatal götürüyorsun onların

temas ettikleri şeye sen de temas ediyorsun, ne kadar masalar arasın-

da mesafe olsa da sayıyı az tutsak da yine de o mesafeye uyamıyor-

sun. Kafe-barlarda çok işe yaramıyor. Bizim yer 120 kişi alıyordu 60’a

düşmüştü, 60 kişinin olduğu yerde maske işe yarıyordur herhalde, son

çalıştığım yerde kimse hasta olmadı ama biraz da şanslıydık belki”.

(O.B.-Erkek-37)

“Maske kullanımı zorunluydu. İnsanlar daha dikkatli davranıyorlar-

dı. Masaları daha sık temizledim mesela, sürekli maskeyle çalışmak

ve koşturmak daha yorucu oluyor. Maskeyle çalışmak insanı sıkıyor.

Daha sorumlu ve tedirgin hissediyorum insanlarla iletişim kurarken.

Para alışverişi yaparken daha dikkatli olmak gerekiyor. Patron bazı

noktalarda güvenilirlik kazanmak için önlemlere dikkat ederken, gö-

rünmeyen işlerde ise her zaman önlem almıyordu”. (İ.S.-Erkek-27)

“Hijyen açısından problem yaşamadık. Bizim korumamız da belli bir

düzeyde koruma. İnsanların tabağını yıkıyorduk ne kadar korunabi-

liyorduk ki. Koşturmalı çalıştığımız için maskeyi de çıkarıyorduk. Ça-

lışma koşullarının kendisi buna izin vermiyor”. (D.Ç.-Kadın-23)

“Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması”na Bakış

Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması (KBÇD) Kasım 2020 tarihinde bizzat ka-

fe-bar çalışanları tarafından kurulmuş bir oluşumdur. Dayanışma ağı İstanbul’da

yer alan Kadıköy ve Taksim gibi kafe-barların yoğunluklu olduğu merkezlerde

faaliyetlerini sürdürmektedir. KBDÇ “pandemi öncesinde de yaşanan esneklik

173

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

ve güvencesizlik problemlerine karşı mücadelenin yollarını ararken pandemiyle

birlikte hak gasplarının, geçim sıkıntısının ve yoksulluğun yakıcı hale gelmesi

üzerine bir araya gelmenin sonucu olarak (KBÇD)” ortaya çıkan bir oluşum ola-

rak tanımlanmıştır.

“Pandemiyle beraber yıllarca dayatılan sektör şartlarının hayatlarımızı, gele-

ceğimizi getirdiği hali gördük, yaşadık. Kafeler, barlar gibi sınırları muğlak olan

bir alanda örgütlenirken, çalışanların da patronların da yaptıkları işi geçici olarak

görmesi en temel belirleyen olarak karşımıza çıktı. Uzun erimli mücadeleden

geri durmanın bir nedeni haline gelen bu geçicilik halinin sonucu olarak, sektör-

de sistemli bir sendikal örgütsel mücadelenin olmadığını, mücadele olmayınca

güvenceli koşulların da mümkün olmadığını gördük”. (KBÇD)

Dayanışma pandemi sürecinde “erzak ve yemek dayanışmalarını” yürüt-

müştür. Yemek dayanışması bazı işletme sahiplerinin dükkânlarını işsiz kalan

aşçıların yemek hazırlığına açması ile mümkün olmuştur. Böylelikle hem aynı

sektörde yer alan aşçı-kafe-bar çalışanı hem de işletme sahiplerinin dayanışma

ilişkisine dâhil edildiği vurgulanmıştır.

Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması pandemi sürecinde kapalı kalınan işyerleri-

nin açılması için basın açıklaması da gerçekleştirmiştir. Açıklamanın temelinde

geçim sıkıntısı yer almış ve tedbirlerin alınarak işyerlerin açılması talebi belirtil-

miştir. Açıklamada aynı zamanda “Hükümet 15 Mart ila 1 Haziran tarihleri ara-

sında; herhangi bir işyerinde 15 Mart’tan önce 60 gün çalışmış olan ve son 3 yıl

içinde 450 gün sigorta primi ödenmiş olanlar için aldıkları ücretin yüzde 60’ı

kadar Kısa Çalışma Ödeneği (KÇÖ) desteği sağladı. Ancak çoğu çalışan bu koşul-

ları sağlayamadı. Bu şartları taşımayan personel için ise günlük 39 TL ücretsiz

izin ödeneği sağlandı. Kısa çalışma ödeneği alanlar bin 500 TL, ücretsiz izne çı-

karılanlar ise bin 170 TL ile geçinmek zorunda bırakıldı” ifadeleri ile kısa çalışma

ödeneğine ilişkin uygulamanın yetersizliğine dikkat çekilmiştir (Evrensel, 2021).

Katılımcılara Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması hakkında bilgileri olup olma-

dığı sorulduğunda 7 katılımcı olumlu yanıt vermiştir. Dayanışma’ya ilişkin ak-

tarımlar aşağıdaki gibidir. Katılımcıların oluşturulan Dayanışmayı olumlu olarak

algıladıkları görülmektedir.

“Dayanışmayı işçi arkadaşlarımdan ve sosyal medyadan gördüm, be-

lirli aralıklarla eylem düzenliyorlar. Kendim eylemlere katılmaya fır-

sat bulamasam da destekliyorum. Biz kafe-bar çalışanlarının sesini

yükseltiyorlar, eylem yapıyorlar. Kimi zaman yemek ve birçok farklı

dayanışmalara vesile de oluyorlar. Bu sebeple çok önemli bir çalışma

diye düşünüyorum. Birlikte olursak, etkili çalışmalar, dayanışmalar,

eylemler yaparsak gerekli toplumsal baskıyı yaratıp sorunların çözü-

münü bulacağımızı düşünüyorum”. (İ.S.-Erkek-27)

“Bende katıldım eylemlere. Bence bir araya gelmek için iyi bir çalışma,

174

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

aynı sektörün içinde birbirimizden haberimiz olunması için biz neler

yapabiliriz şeklinde iyi bir çalışma. Ancak bir yerden sonra eylem tarzı

veya yoğunluğun kendisi görünür yapamadı. Ama normalde iyi bir

çalışma. İnsanları bir araya getirme ve dertlere çözüm arama açısın-

dan”. (N.Ş.-Kadın-26)

“Bence gerekli bir ağ ve geç kalınmış çok uzun süredir olması gereki-

yordu, daha hareketli olmalı. Hizmet sektörü görünmeyen bir sektör.

Daha çok öğrenciler ve az paraya evet denilen bir sektör daha görünür

kılınmalı”. (N.F.-Kadın-22)

Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması içerisinde yer aldığını belirten

D.Ç. (Kadın-23) ise dayanışma şemsiyesi altında yürütülen eylemlerin,

tedbirlerin alınarak mekanların açılmasının sağlanması yönünde oldu-

ğunu belirtmiştir.

“Ödenek miktarı çok düşük ve bu sektörün en büyük özelliği sigortasız

çalıştırma ve çoğu insan faydalanmadı. Biz dayanışma olarak da her

çalışana yılsonuna kadar asgari ücret verilmesi ve sağlık haklarından

yararlanabilmesini talep ettik. Dayanışma aslında pandemiden önce

de vardı, dayanışmanın gerekliliği hep konuşuluyordu. Pandemi ile

toplanmak zorunda kaldık aciliyet gelişti. Eylemlerin birçoğu tedbir-

ler alınsın mekânlar açılsın şeklinde oldu, çünkü 6 aydan fazla kapalı

kaldı. Asıl amaç tacize mobinge uğramadan sigortalı, güvenceli çalış-

mak. İş yapmak için mekânların açık olması gerekli. Yemek dayanış-

ması ördük, patronlar mekânlarını bize açtı, aşçılar yemekleri yaptı

ve kafe-bar çalışanlarına dağıttık. Gıda paketleri hazırlayarak erzak

dayanışması yürüttük. Mekânlarla sözleşmeler yapmayı amaçlıyoruz

bunun sonrasında, meslek odası gibi davranıp, günlük yevmiye be-

lirlemeli bir sözleşme belirleme yapmayı planlıyoruz. Günlük çalışma

miktarı belirleyip bunu yapan işletmelere asıp, yapmayanları boykot

etme şeklinde çalışmalar yapmak istiyoruz”. (D.Ç.-Kadın-23)

Kafe-Bar Çalışanlarının Pandemi Sürecine Dair Talepleri

Çalışmada görüşme yapılan katılımcılara “pandemi sürecinde neler yapılma-

lıydı, sizin beklentileriniz nelerdi?” şeklinde bir soru da yöneltilmiştir. Bu bek-

lentileri sıralamadan önce Katılımcılardan N.Ş.’nin aşağıda belirttiği biçimde

pandemi sürecinde kafe-bar işletmelerini kapsayan uygulamaların söz konusu

olmadığını belirterek bu sektördeki çalışanların görünmez olarak algılandığına

yönelik vurgusuna dikkat çekilmelidir.

“Kafe barı kapsayan bir uygulama yoktu, bizim sektörde çalışan kim-

seye yönelik olarak hiçbir şey olmadı, bu sektördeki çalışanları gör-

175

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

mezden geldiler. Kaldı ki hizmet toplumda çok büyük bir kesimi kap-

samasına rağmen. Çoğu mekan kapandı ve işsiz kaldılar ve çalışacak

başka bir yer de bulunamadı, herkes benzer bir durum yaşadı, işsiz

sayısı git gide arttı”.(N.Ş.-Kadın-26)

Kafe-bar çalışanlarının pandemi sürecinde yaşadığı iş ve gelir kayıplarının

görünür olmadığı vurgusunun devamında çalışanların pandemi döneminde ya-

şadıkları olumsuzluklara yönelik talepleri şu şekilde sıralanabilir. Sıralama dört

madde üzerinden yapılsa da bütünlüklü olarak uygulamaların yapılması gerektiği

açıktır.

1-Desteklerin asgari ücret düzeyinde olması, kafe-bar çalışanlarının öncelikli talebi

olarak ifade edilebilir. Gelirden yoksun kalan kafe-bar çalışanları yaşamlarını sür-

dürebilmek için gerekli olan asgari geçim düzeyinin sağlanması konusunda açık

ve net bir biçimde taleplerini dile getirmişlerdir. Sektör içinde sosyal güvenceye

sahip olma sıklıkla karşılaşılmadığı için sosyal güvenceye sahip olmayan çalışan-

ların da bu süreçte gelir desteğinden faydalanabilir olması gerektiği belirtilmiştir.

“Hizmet sektörü açısından iyice çıkılmaz bir süreçti, kiralar faturalar

ödenmeye devam etti, iş-çalışma, maddi gelir durduruldu. Kafe-bar-

ların kapatılması olması gereken bir şeydi, ancak sigortalı sigortasız

tüm bu hizmet çalışanlarını kapsayan ödenek, asgari yaşamı sürdü-

recek bir ödenek ayarlanmalıydı. Yerel belediyelerle beraber koordineli

bir şekilde bu iş örgütlenmeliydi. İnsanların sadece kendi ihtiyaçları

değil faturaları vs. var. Gıda temini de gerekliydi. Aylık olarak belli bir

miktar yapılmalıydı.” (O.B.-Erkek-37)

“Sigortalılara devletin verdiği gelir desteğinin en az asgari ücret ka-

dar olması gerekirdi. Kafeleri kapatarak salgın için önlem aldığını

iddia edenlerin çalışanlara daha fazla destek verme sorumluluğu ve

zorunluluğu bulunuyor. Ayrıca birçok sigortasız çalışanı düşünürsek

devletin tüm işsizler için de düzenli destek vermesi gerekir”. (İ.S.-Er-

kek-27)

2-Gıda yardımlarının yapılması, ikincil bir talep olarak yer almaktadır. Gelirden

yoksun olmanın getirdiği bir sorun olarak temel gıda maddelerine erişim sorunu

ile bu talebin ortaya çıkmıştır.

3-Psikolojik destek sağlanması, kapanmalarla birlikte gelir ve gıda desteğinin in-

sanların yaşam standartlarına uygun bir biçimde yapılması gerektiğini belirt-

mişlerdir. Bunun yanında psikolojik desteğin sağlanması meselesi de katılımcılar

tarafından dile getirilmiştir.

“Dayanışma meselesi daha güçlü tutulabilirdi, bir sürü insan ağır sü-

reç yaşadı, psikolojik dayanışmalar, çocuklu ailelerin durumu, alter-

natif bir sürü geliştirilebilirdi”. (O.B.-Erkek-37)

176

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

“Ekonomi, açlık. Bunların üst kurumları düzenlemeli, onları buna

zorlamalı mıyız, aslında onların görevi bu. Ekonomi belli bir yere

kadar iyileşirse insanlar da üretime harekete geçebilirler. Psikolojik

destek de sağlanmalı, bir sürü işsiz psikolog var, onlar için de iyi olur.

Psikolojik destek almak için baktığımda çok pahalı ama bu süreçte

oluşturulmalı. Kadınlar için bir kurul yapılmalı. Kadınların durumu-

nu çözümlemek için kurullar oluşturulmalı, yerellerde de bu olmalı.

İnsanlara ulaşılmalı, insanlar dinlenmeli. Eğitim berbat, hiç sağlık-

lı değil, alt yapımız değersiz. Teknolojik yatırımlarla gelişmeliyiz, aşı

üretemiyoruz, gıda yardımları yapılmalı”. (H.K.-Kadın-27)

4-Koruyucu sağlık hizmetlerinden faydalanma hakkının sunulması, diğer bir talep ola-

rak gösterilebilir. Pandemi döneminde koruyucu sağlık hizmeti olarak aşıların

yapılması gerektiği görüşme yapılan kafe-bar çalışanları tarafından vurgulan-

mıştır. Böylelikle kafe-bar işletmelerinin hizmete açılması sağlanarak çalışma ve

gelire sahip olabileceklerini belirtmişlerdir. Görüşme yapılan 13 kafe-bar çalışa-

nından 12’si pandemiyle mücadelede aşının önemini belirterek, aşılamaların aci-

len yapılması gerektiğini vurgulamış ve aşı olduklarını belirtmişlerdir. Kafe-bar

çalışanlarında hâkim eğilimin aşı olmak yönünde olduğu görülmektedir.

Sonuç

Çalışma yaşamına ilişkin istihdam biçimleri farklılıklar göstermektedir.

Güvencesizlik olgusu kapitalizm içerisinde çalışma yaşamında sıklıkla karşımı-

za çıkmaktadır. Neoliberal politikaların uygulanmaya başlaması ile gittikçe yay-

gınlaşan güvencesizlik tartışmalara neden olmuştur. Bu tartışmaların odağında

prekarya kavramının da yer aldığı görülmektedir. Standing’in çalışmalarında

prekaryayı oluşum süresinde ayrı bir sınıf olarak tanımlamasının yarattığı etki

ile prekaryanın ayrı bir sınıf olarak görülüp görülmeyeceği üzerine tartışmalar

meydana gelmiştir. Standing, prekaryayı açıklarken geleneksel işçi sınıfı ile fark-

lılıklarından yola çıkmış ve temel olarak prekaryanın işçi sınıfının aksine koruma

biçimlerinden yoksun olduğunu vurgulamıştır. Ancak korunma biçimlerinden

yoksun olma durumu işçi sınıfı için de söz konusudur ve bir türdeşleştirme ola-

rak ele alındığında prekaryann ayrı bir sınıf olarak değerlendirmenin mümkün

olmadığı anlaşılmaktadır. Bu nedenle çalışmada prekarya kavramı ayrı bir sınıf

olarak ele alınmamış, güvencesiz ve esnek çalışmanın vurgulanması amacıyla

kullanılmıştır.

Yeme-içme sektörü içerisinde yer alan kafe-bar işletmelerinde sürdürülen

çalışma biçimi de esnek, kuralsız ve güvencesiz oluşu ile prekarizasyonun yoğun

olarak görüldüğü belirtilmelidir. Geleneksel güvence mekanizmalarından yoksun

olan kafe-bar çalışanları sektör içerisinde kısa süreli istihdama, sözleşmesiz

çalışmaya, düzensiz, sosyal güvencesiz çalışmaya ve yoğun iş temposu ile

çalışmak zorunda kalmaktadır.

177

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

Covid-19 pandemisi dünyada farklı işgücü piyasalarındaki milyonlarca çalı-

şanı iş ve gelir kayıpları nedeniyle ciddi biçimde etkilemiştir. Pandemiyle mü-

cadele kapsamında pek çok ekonomik aktivitenin kısıtlanması yoluna gidil-

miştir. Bu kısıtlamalar bazı işyerlerinin küçülmesine, bazılarının ise geçici ve

kalıcı kapanmasına neden olmuştur. Kapanmalar ve küçülmeler ile emek talebi

daralmış, iş ve gelir kayıpları yaygınlaşmıştır. Bu hizmet sektörü içerisinde pek

çok güvencesizlik koşulları ile karşı karşıya olan kafe-bar çalışanlarının pandemi

sürecinden olumsuz etkilendiği açıktır. Güvencesizlik ile çevrelenmiş kafe-bar

çalışanlarının hâlihazırda yaşadığı sorunlar pandemi ile derinleşmiştir. Kafe-bar

işletmeleri de bu süreçte faaliyet gösteremediği için kafe-bar çalışanları iş ve

gelir kaybı yaşamıştır.

Halihazırda güvencesizlik örüntüleriyle çevrelenmiş bu çalışanlar pandeminin

de etkisiyle sosyo-ekonomik olarak daha da olumsuz etkilenmişlerdir. Bu çalış-

ma da prekarya kavraının tanımladığı güvencesiz ve esnek çalışma biçimlerinin

hakim olduğu bir emek sürecinin öznesi olan kafe-bar çalışanlarının Covid-19

pandemisini nasıl deneyimlediklerini aktarma çabasındadır. Bu çaba ile İstan-

bul’un Kadıköy ilçesinde kafe-bar çalışanı olarak emek süreçlerine dahil olan 13

kişi ile derinlemesine yüz yüze görüşmeler yapılmıştır. Kafe-bar çalışanlarının

aktardığı bilgiler ışığında pandeminin kapanmaları içeren sürecinde işsiz kaldık-

ları, çalışsalar dahi sigortasız oldukları, gıda yardımı alamadıkları ve psikolojik

desteklerden mahrum kaldıkları anlaşılmaktadır.

Çalışma kapsamında pandemi sürecinde bizzat kafe-bar çalışanları

tarafından kurulan ve faaliyet gösteren Kafe-Bar Çalışanları Dayanışması ile de

görüşme gerçekleştirilmiştir. Dayanışma’dan görüşülen temsilci de çalışanların

anlatılarında yer alan sorunları belirtmiş, pandemi sürecinde gıda ve yemek da-

ğıtımları organizasyonları yaptıklarını aktarmış ve iş sözleşmelerinin yapılmasını

sağlamak amacıyla çalışmalar yürüttüklerini dile getirmişlerdir.

Kaynakça

Akçay, Ü. (2015, Aralık 27). Güvenceszlk ve Fnansal İçerlme. Ocak 13, 2022 tarhnde Balangıç: https://

baslangcderg.org/guvenceszlk-ve-fnansal-cerlme/ adresnden alındı

BBC. (2021, Mart 19). Kod 29 nedr, uygulamaya karı eylemler neden yayılıyor? 1 17, 2022 tarhnde BBC

Türkçe: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkye-56445327 adresnden alındı

Brgün. (2021, Nsan 16). Artan ntharlar Mecls gündemnde: Vatanda çareszlğe mahkum edld. Mayıs

29, 2021 tarhnde brgun.net: https://www.brgun.net/haber/artan-ntharlar-mecls-gundemnde-vatan-

das-careszlge-mahkum-edld-341576 adresnden alındı

Bora, T. (2010, Hazran 1). Tanıl Bora le Söyle: Sınıf, Kaptalzm ve Türkye. (D. Demrkent, & T. Baykan, Röportajı

Yapanlar)

Castel, R. (2004). Sosyal Güvenszlk. İstanbul: İletm Yayınları.

Çelk, A. (2020, Nsan 20). İszlk Sgortası Fonu›nda Gerçekten Para Yok Mu? Ocak 17, 2022 tarhnde brgun.

net: https://www.brgun.net/haber/sszlk-sgortas-fonu-nda-gercekten-para-yok-mu-297328 adresn-

178

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

den alındı

Demral, E., Çevk, Z. A., & Gülümser, . (2020). Covd-19 Pandems ve İnthar. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergs,

5(Covd-19 Özel Sayısı), 138-147.

Demrta, E. (2021, Nsan 29). Kafe-Bar Çalıanları Dayanımada. Mayıs 7, 2021 tarhnde Gazete Kadıköy:

http://www.gazetekadkoy.com.tr/gundem/kafe-bar-calsanlar-dayansmada-h17627.html adresnden

alındı

DİSK. (2021, Nsan 6). 2020’de Kod-29 kıyımı: 143 bn erkek, 34 bn kadın toplam 177 bn ç! MAyıs 30, 2021

tarhnde dsk.org.tr: http://dsk.org.tr/2021/04/2020de-kod-29-kym-143-bn-erkek-34-bn-kadn-top-

lam-177-bn-sc/ adresnden alındı

DİSK-AR. (2020). Covd-19 İçler Nasıl Etkled? İstanbul: DİSK Yayınları No:81.

DİSK-AR. (2021a, ubat 5). Dünyada ve Türkye’de Covd-19’un Sosyal ve Ekonomk Etkler le Mücadeleye

Ayrılan Kaynaklar. Mayıs 28, 2021 tarhnde DİSK-AR Web Stes: http://arastrma.dsk.org.tr/wp-content/

uploads/2021/02/Covd-19-Harcamalar%C4%B1-Raporu-OCAK-2021.pdf adresnden alındı

DİSK-AR. (2021b, Mart 8). Covd-19 Dönemnde Kadın İgücünün Durumu. Mayıs 30, 2021 tarhnde DİSK-

AR Web Stes: http://arastrma.dsk.org.tr/wp-content/uploads/2021/03/8-MART-2021-Kad%C4%B1n-%-

C4%B0%C5%9Fg%C3%BCc%C3%BCn%C3%BCn-Durumu-Raporu.pdf adresnden alındı

Erdoğdu, S. (2020). COVID-19 Krz ve Kadın İsthdamı ve İszlğ. Mayıs 30, 2021 tarhnde KEİG: http://www.

keg.org/covd-19-krz-ve-kadn-sthdam-ve-sszlg/ adresnden alındı

Evrensel. (2021, Mayıs 29). İntharlar AKP’l yılların zrvesne çıktı. Mayıs 29, 2021 tarhnde evrensel.net: https://

www.evrensel.net/haber/434018/ntharlar-akpl-yllarn-zrvesne-ckt adresnden alındı

Evrensel. (2021, Ocak 25). Kafe-Bar Çalıanları: İyerler Açılsın. Mayıs 6, 2021 tarhnde Evrensel: https://www.

evrensel.net/haber/424434/kafe-bar-calsanlar-syerler-aclsn adresnden alındı

Gazete Karınca Haber Merkez. (2021, Mayıs 2). Desteksz Kapanma Can Alıyor: 24 Saatte Dört İnthar. Ma-

yıs 29, 2021 tarhnde Gazete Karınca: https://gazetekarnca.com/2021/05/desteksz-kapanma-can-al-

yor-24-saatte-dort-nthar/ adresnden alındı

ILO. (2012). FROM PRECARIOUS WORK TO DECENT WORK. Geneva: The Internatonal Labour Oce.

ILO. (2021, Ocak 25). COVID-19 ve Çalıma Yaamı - 7. Baskı. Mayıs 30, 2021 tarhnde ILO: https://www.lo.org/

wcmsp5/groups/publc/---europe/---ro-geneva/---lo-ankara/documents/brefngnote/wcms_769693.

pdf adresnden alındı

İlyas, Ö. (2022). Freelance Emek. İstanbul: İletm Yayınları.

İKUR. (2021). Kısa Çalıma Ödeneğ. Mayıs 2021 tarhnde kur.gov.tr: https://www.skur.gov.tr/sveren/k-

sa-calsma-odeneg/genel-blgler/ adresnden alındı

Kutlu, D. (2018). Prekarya ve “Prekarya Bldrges” Üzerne B rkaç Soru, Gözlem ve Görü. Çalıma ve Toplum,

3(58), 1860-1880.

Kümbetoğlu, B. (2008). Sosyolojde ve Antropolojde Ntelksel Yöntem ve Aratırma. İstanbul: Bağlam Yayın-

cılık.

Mental Health UK. (2020, Ekm 12). Mental Health & Money Toolkt launched amd study that 1 n 5 have

been negatvely mpacted fnancally and mentally by coronavrus. Mayıs 29, 2021 tarhnde https://men-

talhealth-uk.org/: https://mentalhealth-uk.org/blog/mental-health-money-toolkt-launched-amd-stud-

y-that-1-n-5-have-been-negatvely-mpacted-fnancally-and-mentally-by-coronavrus/ adresnden alın-

dı

Resm Gazete. (2020, Nsan 17). Yen Koronavrüs (Covd-19) Salgınının Ekonomk ve Sosyal Hayata Etklernn

Azaltılması Hakkında Kanun İle Bazı Kanunlarda Değklk Yapılmasına Dar Kanun, Sayı: 31102. https://

www.resmgazete.gov.tr/eskler/2020/04/20200417-2.htm adresnden alınmıtır

179

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Dene-yimleri: Kadıköy Örneği

Standng, G. (2015). Prekarya Yen Tehlkel Sınıf (2.Baskı b.). (E. Bulut, Çev.) New York: İletm Yayınları.

Standng, G. (2017). Prekarya Bldrges. İstanbul: İletm Yayınları.

ahankaya Adar, A. (2018). Türkye’de Yen Prekarya Suryel İgücü mü? Çalıma ve Toplum, 13-36.

TDK (2022b), “Freelance”, Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/

TDK (2022a), “Barsta”, Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr/

Temz, H. E. (2004). Eğret İsthdam: İgücü Pyasasında Güvenceszlğn ve İstkrarsızlığın Yen Yapılanması.

Çalıma ve Toplum(2), 55-80.

Vatansever, A. (2013, Aralık). PREKARYA GECELERİ 21. Yüzyıl Dünyasında Geleceğ Olmayan Beyaz Yakalıların

Rüyası. LAÜ Sosyal Blmler Dergs, 1-19.

WEB Research. (2004). Report of Exploratory Case Study Research nto Precarous Employment. New Zealand:

Labour Market Polcy Group.

Wkpeda (2022), “Transkrpsyon”, https://tr.wkpeda.org/wk/Transkrpsyon

Wrght, E. O. (2016). Is the Precarat a Class? Global Labor Journal, 7(2), 123-135.

Yılmaz, G. (2010). Güvenceszlk-Güvencelk İklemnde İç Sağlığı. TTB Meslek Sağlık ve Güvenlk Dergs, 2-8.

180

Emek Araştırma Dergisi (GEAD) , Cilt 13, Sayı 21, Haziran 2022, 151-180

Pandemide Enformel Çalışmanın Değişen Biçimleri: “Patronsuz Kurye” Ağı Örneği

Article

Full-text available

Jul 2023

Türkiye'de Yeni Prekarya Suriyeli İşgücü mü?

Article

Full-text available

Jan 2018

Aslı Şahankaya Adar

Öz: Türkiye işgücü piyasasının yeni dinamikleri esnekleşme üzerinden tanımlanmaktadır. Esnekleşme ile birlikte eğreti çalışma işgücünün büyük bir bölümü için norm haline gelmekte ve böylece emek her türlü güvenceden yoksun bırakılarak prekaryalaşmaktadır. Kapitalizmin hep daha fazlasını arzulayan yoğun sömürü anlayışı çalışmanın bu yeni biçimiyle uyuşmaktadır. Ancak emek sömürüsünün devamlılığını sağlayabilmek için işgücünü baskı altında tutacak bir yedek işgücü ordusuna ihtiyaç vardır. Kapitalizm ve göçmen emeği arasındaki ilişki, emeğin sömürünün derinleşmesi ve yedek işgücü tanımlamasıyla yakından ilişkilidir. Bu çalışma Türkiye’deki nüfusları 3 milyonu aşan Suriyeli göçmenlerin işgücü piyasasındaki konumlarını kapitalizm ve göçmen emeği üzerinden tasvir etmeyi ve Suriyeli göçmenlerin neden Türkiye’nin yeni prekaryasını oluşturduğunu tartışmaya açmayı amaçlamaktadır. Anahtar Kelimeler: Göç, Göçmen Emeği, Prekarya Are Syrians the New Precariat in Turkey? Abstract: The flexibility is described as the new dynamic of Turkish labour market which also means to generate precarious work for the most in the labour market. Thereby the most face to work in precarious, informal and unsecure working conditions. Neoliberal capitalisms marches to integrate more vulnerable forms of labour into production processes and expands the application of flexible working conditions. In addition to this capitalism need to reserve army of labour for keeping pressure on wage levels and working conditions. In this regard, migrant labour comes into the scene as a further vulnerable form of labour and as reserve labour. This study aims to examine the current situation of Syrian immigrants in the Turkish labour market where the number of Syrians reached to 3 million. The article will also show why Syrian immigrants is the new precariat in Turkey. Keywords: Migration, Immigrant labour, Precariat

PREKARYA GECELERI. 21. Yüzyıl Dünyasında Geleceği Olmayan Beyaz Yakalıların Rüyası

Article

Full-text available

Dec 2013

Aslı Vatansever

Along with a series of social changes that the increasing flexibility of production has generated since the 1970s, the nature of labor and class relations have underwent a major transformation. The white-collar workers who are confronted with an ever decreasing security at all levels, and who also seem to have lost the capacity to organize as a class, are often being called the precariat. These “new dangerous classes” are usually associated with political and social apathy and no hopes for a revolutionary change were put on them. However, despite the general conviction of them being “apolitical”, the precariat has become the actor of the largest protest wave in human history, which still continues to this day. To the extent they do the unexpected, the precarians seem to resemble, in a way, the workers of the 2 Prekarya Geceleri 21. Yüzyıl Dünyasında Geleceği Olmayan Beyaz Yakalıların Rüyası EUL Journal of Social Sciences (IV:II) LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi December 2013 Aralık 1830s who were yet on the way to proletarianization, and were trying to resist that categorization with all their might, as depicted in Jacques Rancière’s monumental book The Proletarian Nights. Keywords: capitalism, class, class consciousness, time regime, flexible production, precariat, resistance

Is the Precariat a Class?

Article

Full-text available

May 2016

Erik Olin Wright

Precariousness is a pervasive and increasing condition of life in both the developed and less developed regions of the world. Guy Standing has proposed a reconceptualisation of these trends from precarity as a condition to the precariat as a class distinct from the working class. This article presents a Marxist critique of this reconceptualisation on two principle grounds: first, that the material interests of people in the precariat and in the working class are not sufficiently opposed to each other for these to constitute two distinct classes; and second, that across the various segments of the precariat the optimal strategies for securing a livelihood are not sufficiently unified for the precariat as a whole to constitute a class.

Kod 29 nedir, uygulamaya karşı eylemler neden yayılıyor? 1 17

Jan 2015

Ü Akçay
Türkçe

Akçay, Ü. (2015, Aralık 27). Güvencesizlik ve Finansal İçerilme. Ocak 13, 2022 tarihinde Başlangıç: https:// baslangicdergi.org/guvencesizlik-ve-finansal-icerilme/ adresinden alındı BBC. (2021, Mart 19). Kod 29 nedir, uygulamaya karşı eylemler neden yayılıyor? 1 17, 2022 tarihinde BBC Türkçe: https://www.bbc.com/turkce/haberler-turkiye-56445327 adresinden alındı

Artan intiharlar Meclis gündeminde: Vatandaş çaresizliğe mahkum edildi. Mayıs 29, 2021 tarihinde birgun

Jan 2021

Birgün

Birgün. (2021, Nisan 16). Artan intiharlar Meclis gündeminde: Vatandaş çaresizliğe mahkum edildi. Mayıs 29, 2021 tarihinde birgun.net: https://www.birgun.net/haber/artan-intiharlar-meclis-gundeminde-vatandas-caresizlige-mahkum-edildi-341576 adresinden alındı

Sosyal Güvensizlik. İstanbul: İletişim Yayınları

Jan 2004

R Castel

Castel, R. (2004). Sosyal Güvensizlik. İstanbul: İletişim Yayınları.

İşsizlik Sigortası Fonu›nda Gerçekten Para Yok Mu? Ocak 17, 2022 tarihinde birgun

Jan 2020

A Çelik

Çelik, A. (2020, Nisan 20). İşsizlik Sigortası Fonu›nda Gerçekten Para Yok Mu? Ocak 17, 2022 tarihinde birgun. net: https://www.birgun.net/haber/issizlik-sigortasi-fonu-nda-gercekten-para-yok-mu-297328 adresinden alındı

Covid-19 Pandemisi ve İntihar

Jan 2020
138-147

E Demiral
Z A Çevik
Ş Gülümser

Demiral, E., Çevik, Z. A., & Gülümser, Ş. (2020). Covid-19 Pandemisi ve İntihar. ESTÜDAM Halk Sağlığı Dergisi, 5(Covid-19 Özel Sayısı), 138-147.

Nisan 6). 2020'de Kod-29 kıyımı: 143 bini erkek, 34 bini kadın toplam 177 bin işçi! MAyıs 30, 2021 tarihinde disk

Jan 2020

E Demirtaş

Demirtaş, E. (2021, Nisan 29). Kafe-Bar Çalışanları Dayanışmada. Mayıs 7, 2021 tarihinde Gazete Kadıköy: http://www.gazetekadikoy.com.tr/gundem/kafe-bar-calisanlari-dayanismada-h17627.html adresinden alındı DİSK. (2021, Nisan 6). 2020'de Kod-29 kıyımı: 143 bini erkek, 34 bini kadın toplam 177 bin işçi! MAyıs 30, 2021 tarihinde disk.org.tr: http://disk.org.tr/2021/04/2020de-kod-29-kiyimi-143-bini-erkek-34-bini-kadin-toplam-177-bin-isci/ adresinden alındı DİSK-AR. (2020). Covid-19 İşçileri Nasıl Etkiledi? İstanbul: DİSK Yayınları No:81.

COVID-19 Krizi ve Kadın İstihdamı ve İşsizliği. Mayıs 30

Jan 2020

S Erdoğdu

Erdoğdu, S. (2020). COVID-19 Krizi ve Kadın İstihdamı ve İşsizliği. Mayıs 30, 2021 tarihinde KEİG: http://www. keig.org/covid-19-krizi-ve-kadin-istihdami-ve-issizligi/ adresinden alındı

Güvencesizlik Kıskacında Kafe-Bar Çalışanlarının Covid-19 Pandemi Deneyimleri: Kadıköy Örneği

Recommended publications

İŞGÜCÜNÜN PREKERLEŞMESİ SÜRECİNDE BEYAZ YAKALILAR: AVM’DE ÇALIŞANLAR ÜZERİNE BİR ALAN ARAŞTIRMASI

TÜRKİYE'DE DİZİ SEKTÖRÜNDE VE DİZİ SENARYOSU YAZIM SÜREÇLERİNDE PREKARYALAŞMA - PRECARIZATION IN THE...

Beyaz Yakalılar Bir Prekaryalaşma Sürecinde Mi (Are White Collar Workers in a Precarization Process...

The Changing Structure of Work and the Role of the Covid 19 Pandemic in the Security-Flexibility Dil...