Available via license: CC BY 4.0
Content may be subject to copyright.
261
ISSN: 1897-7146; eISSN: 2719-4264;
https://doi.org/10.31743/sp.13363
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl
STUDIA PRAWNICZE KUL
2 (94) 2023
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti –
Rozdział V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Chapter V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Глава V
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Розділ V
JOANNA KULAWIAK-CYRANKOWSKA
Dr, Uniwersytet Łódzki
e-mail: jkulawiak@wpia.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0001-9498-4845
BARTŁOMIEJ DZIEDZIC
Uniwersytet Łódzki
e-mail: bartlomiej.dziedzic@edu.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-7133-9429
MARIA LINDNER
Uniwersytet Łódzki
e-mail: maria.lindner@edu.uni.lodz.pl
,
https://orcid.org/0000-0003-1757-8469
GRZEGORZ MELKA
Uniwersytet Łódzki
e-mail: grzegorz.melka@edu.uni.lodz.pl, https://orcid.org/0000-0002-0177-2163
Wprowadzenie
Publikacja stanowi tłumaczenie na język polski piątego rozdziału
1
antycznego
źródła znanego jako Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, będącego zbiorem
opinii prawnych udzielonych przez anonimowego znawcę prawa. Przypuszcza się,
Publikacja powstała wwyniku realizacji projektu nansowanego wramach Studenckich Grantów Badaw-
czych nansowanych przez Uniwersytet Łódzki.
1 Tłumaczenia wcześniejszych rozdziałów: J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G.Mel-
ka, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1, s. 345–
356; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022,
nr1, s. 339–349; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze
KUL 2022, nr 3, s. 271–281; tychże, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział IV, Studia
Prawnicze KUL 2023, nr 1, s. 227–238.
262
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
że tekst powstał między 438 a 529 r.
2
W niniejszym rozdziale
3
vetus iurisconsultus
szczególną uwagę poświęca zagadnieniu nadmiernego żądania (pluris petitio).
1. Tekst łaciński
Consultatio vetereis cuiusdam iurisconculti
V
1. In Dei nomine quid tractari debeat, quotiens adversarius aliqua sibi direpta,
sublata, proposita intendit actione reposcere.
2. Primore in loco debet personam suam, quae sit ad repetendum idonea,
evidenter ostendere: et dum claruerit eum ad repetendum personam habere le-
gitimam, in genere actionis quid aut quantum, aut quas species, in modum et
mensuram vel summam et quantitatem debet specialiter designare et indubitan-
ter exprimere.
3. Quae universa secundum leges subter adnexas hi qui iudicaturi sunt petito-
rem implere compellunt: qui si aut neglegere, aut satisfacere legibus fortasse nequi-
verit, causam perdat secundum leges subter adnexas.
2 Badacze nie opierają się na tekście antycznym, lecz na jego szesnastowiecznej publikacji, którą
w1577r. opracował J. Cujas. Ohistorii źródła piszą A.A.F. Rudorff, Über die Entstehung der Con-
sultatio, Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1846,
t. 13, s. 50–66; E. Volterra, Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il
suo scopritore Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993,
s.273–308; C.A.Cannata, La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra
scoperta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno interna-
zionale della Società italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red. M.G. di Renzo
Villata, Napoli 2003, s. 201–274; P. Chmiel, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział
IX zagadkowego tekstu ijego przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1, s. 147–170; G.Za-
non, Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Napoli 2009,
s. 1–104.
3 Przyjęta systematyka została zaproponowana przez A. Schultinga. Następnie P.E. Huschke zmody-
kował ją, oznaczając kolejne fragmenty cyframi arabskimi. Za podstawę przekładu posłużyło wyda-
nie krytyczne opracowane przez drugiego zuczonych. Odniesienia do alternatywnych lekcji tekstu
zaznaczono wprzypisach. Zob. Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Bata-
vorum 1717 oraz Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red.
P.E. Huschke, Lipsiae 1867.
263
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
4. Quibus modis causa petitor cadat, leges lib. IPaul. sentent. tit. De eo qui causa
cadit
4
ita: causa cadimus aut loco aut summa aut tempore aut qualitate. loco alibi:
summa in repetendo: tempore ante petendo: qualitate eiusdem rei speciem melio-
rem postulantes.
5. Item lib. IPauli sentent. sub titulo si hereditas vel quid aliud petatur: hereditas
pro ea parte peti debet, pro qua ad nos pertinet: alioquin plus petendi periculum
incurrimus et causam perdimus
5
.
6. Ex corpore Hermogeniani tit. De calumniatoribus et plus petendo: Impp. Dio-
cletianus et Maximianus AA. Aurelio Dextro. (inter cetera et ad locum:) Si tutor
vel curator plus petierit, causa cadit. Quod cum factum esse dicas, frustra anobis
remedium quaeris, quia te ratio iuris impugnat. P. IIII id. Decemb. Nicomedia(e)
Constantio et <Maximiano> [Maximo] conss. a. 294
6
.
7. Item eodem corpore et tit.: Iidem AA. et CC. Claudio Menandro. Quo-
tiescumque ordinatis actionibus aliquid petitur, ideo petitor cogitur specialiter
genus litis edere, ne plus debito aut eo quod competit postuletur. Sive itaque dei-
commissum sive fundus sive pars fundi sive domus sive pars domus sive debitum
aut quodcumque petatur, specialiter designari debet petitionis summa vel quan-
titas, cum genus litis editur. Si quis igitur plus eo quod ei competit vel debetur
petierit, rem et causam de qua agitur perdit. Plus enim petitur, sicut responsis
prudentium continetur, summa loco tempore causa qualitate aestimatione. Unde
instructus istius lege rescripti excipe adversarium apud iudicem competentem.
Quem si iudex plus petiisse perspexerit, extinctis adversarii tui petitionibus pro
partibus tuis sententiam dicet. P. Mediolano XII k. Apriles Tusco et <Anulino>
[Aquilino] conss. a. 295
7
.
(Hic require, qualiter actionis editio pulsato at.)
4 Tytuł ten przyjmuje odmienne formy wróżnych przekazach. P.E. Huschke wopracowanym przez sie-
bie wydaniu Sentencji Paulusa zaproponował wersję de eo quis causa cadit plus petendo („otym, który
przegrywa sprawę, żądając nadmiernie”), zob. tamże, s. 366.
5 Por. P.S. 1.13b.5 Hereditas pro ea parte peti debet, pro qua ad nos pertinet: alioquin plus petendi pericu-
lum incurrimus et causam perdimus.
6 W294 r. n.e. urząd sprawowali Konstancjusz IChlorus iGaleriusz Waleriusz Maksymianus August.
Wprzekładzie uwzględniono korektę tekstu. Tak też wEl dictamen de un antiguo jurisconsulto (Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defensa de la mujer casada, prólogo, introducción, traduc-
ción y notas de Juan Manuel Blanch Nougués, Madrid 1999, s. 77.
7 Nummiusz Tuskus iGajusz Anniusz Anulinus sprawowali urząd wroku 295. Wprzekładzie uwzględ-
niono korektę tekstu. Tak też tamże, s. 79.
264
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
2. Przekład polski
Opinia pewnego dawnego znawcy prawnego
Rozdział V
1. WImię Boże, cóż należałoby rozważyć, ilekroć przeciwnik twierdzi we wnie-
sionej przez siebie skardze, że jakieś rzeczy zostały mu skradzione bądź zabrane?
2. Najpierw musi wyraźnie udowodnić, że przysługuje mu prawo do wniesienia
skargi. Agdy już objaśni, że posiada legitymację procesową, powinien, stosownie
do rodzaju skargi, jasno wskazać idokładnie określić według miary i wagi bądź
wartości iilości, co lub ile, lub jakiego gatunku zostało mu zabrane.
3. Osoby powołane do orzekania wzywają powoda do spełnienia wszystkich wy-
mienionych przesłanek zgodnie zprzytoczonymi poniżej konstytucjami. Ów, jeśli
tego zaniecha bądź na przykład nie będzie zdolny uczynić zadość wymogom prawa,
przegra sprawę zgodnie zniżej przytoczonymi konstytucjami.
4. Wpierwszej księdze Sentencji Paulusa wtytule „Otym, który przegrywa spra-
wę” wten sposób przeczytasz o możliwych przyczynach przegrania sprawy przez
powoda: Przegrywamy sprawę ze względu na miejsce bądź wartość żądania, bądź
czas, bądź jakość. Ze względu na miejsce, gdy świadczenie powinno zostać spełnione
gdzieś indziej. Ze względu na wartość żądania, gdy żąda się zbyt wiele. Ze względu
na czas, gdy żąda się przed nadejściem terminu spełnienia świadczenia. Zewzględu na
jakość, gdy żądamy wydania takiej samej rzeczy, ale lepszego gatunku.
5. Podobnie wksiędze pierwszej Sentencji Paulusa wtytule „Jeśli żąda się spad-
ku bądź czegoś innego”. Spadku należy żądać wtakiej części, która nam się należy.
Wprzeciwnym razie grozi nam ryzyko nadmiernego żądania iprzegrywamy sprawę.
6. Zkompilacji Hermogeniana ztytułu „Oniesprawiedliwie skarżących inad-
miernym żądaniu”. Cesarze Dioklecjan iMaksymian, Augustowie, do Aureliusza
Dekstrusa (między innymi wodniesieniu do tego zagadnienia). Jeśli opiekun lub
kurator wystąpi znadmiernym żądaniem, sprawa upada. Jeśli twierdzisz, że to mia-
ło miejsce, daremnie szukasz unas pomocy, ponieważ zasady prawa są przeciwko
tobie. Wydano dnia 12 grudnia wNikomedii za konsulatu Konstancjusza iMaksy-
musa roku 294.
7. Podobnie wtym samym zbiorze itytule. Ci sami Augustowie iCesarze do
Klaudiusza Menandra. Ilekroć żąda się czegoś wsporze na podstawie ustalonych
prawem skarg, to wymaga się od powoda dokładnego oznaczenia rodzaju sporu,
aby nie żądano więcej niż wynosi dług bądź więcej niż się należy. Wobec tego, gdy
domagamy się czy to przedmiotu zapisu, czy to gruntu, czy to części gruntu, czy to
265
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
budynku, czy to długu, czy czegokolwiek innego, przy wskazywaniu rodzaju skargi
wartość lub ilość muszą być dokładnie oznaczone. Jeśli więc ktoś będzie żądał wię-
cej niż mu się należy bądź niż jest dłużne, utraci przedmiot sporu iprzegra sprawę.
Żąda się bowiem nadmiernie, jak to zostało opisane wpismach uczonych prawni-
ków, ze względu na wartość, miejsce, czas, podstawę prawną, jakość ioszacowa-
nie wartości. Stąd też, pouczony prawem spisanym wtym reskrypcie, przedstaw
przeciwnikowi zarzut przed właściwym sędzią. Jeśli sędzia dostrzeże, że wystąpił
on znadmiernym żądaniem, niech orzecze na twoją korzyść, odrzuciwszy żądania
twojego przeciwnika. Wydano dnia 21 marca wMediolanie za konsulatu Tuskusa
iAnulina wroku 295.
(Tutaj zbadaj, wjaki sposób powód składa wobec pozwanego oświadczenie do-
tyczące rodzaju składanej skargi oraz przedmiotu sporu).
3. Komentarz
Piąty rozdział Consultationis cuiusdam veteris iurisconsulti, podobnie jak czwarty
8
i szósty
9
, rozpoczyna się inwokacją do Boga (Cons. V.1 In Dei nomine)
10
. Możliwe
więc, jak sugeruje C.A. Cannata, że adresatem rozdziałów IV–VI był biskup peł-
niący funkcję sędziego
11
w ramach polubownego sądownictwa sprawowanego za
pozwoleniem cesarza (episcopalis audientia
12
). Odbiorca nie musiał być przy tym
8 Cons. IV.1 In nomine Dei quid tractari aut observari debeat […] („WImię Boże, cóż należałoby rozwa-
żyć, czemu się przypatrzyć […]”).
9 Cons. VI.1 Iuvante Deo quid tractari debeat […] („ZBożą pomocą, cóż należałoby rozważyć […]”).
10 Ta koherencja, jak również łatwiejszy sposób formułowania myśli skłoniły badaczy do uznania, iż roz-
działy IV–VI stanowią spójną całość, odrębną wstosunku do pozostałej części dzieła. Tak M.C.Con-
rat, H.U. Kantorowicz, III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvollendet hinterlassene
Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1913, t.34,
nr 1, s. 48–49 oraz C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 240–245. Zob. też P. Chmiel, Consultatio…,
s.154–158.
11 C.A. Cannata, La cosiddetta…, s. 244–245. Za tą teorią zdaje się opowiadać także P. Chmiel, Consul-
tatio…, s. 158. Inną hipotezę przedstawił H.U. Kantorowicz, uznając, że rozdziały IV–VI są zbliżone
do wywodu na temat podstawowych reguł prawnych skierowanego do ucznia, III. Über die Consulta-
tio…, s. 49.
12 Wśród obszernej literatury na ten temat zob. np. G. Crifò, Aproposito di Episcopalis audientia, w:
Institutions, société et vie politique dans l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ron-
de autour de l’œuvre d’André Chastagnol (Paris, 20–21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin,
Y. Duval, C.Lepelley, L. Pietri, Rome 1992, s. 397–410; I. Cremades Ugarte, Derecho romano, co-
munidad cristiana y episcopalis audientia, Seminarios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8,
s.99–138; P. Maymó Capdevila, La [episcopalis audientia] durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre
266
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
znawcą prawa, na co wskazuje przystępny sposób objaśniania przedstawionej ma-
terii. Rozważania przypominają bowiem prosty wykład akademicki.
Anonimowy znawca prawa objaśnia po kolei, w jaki sposób należy postąpić
w sytuacji, gdy przeciwnik w sporze wytoczył powództwo o zwrot rzeczy, które
zostały mu zabrane (Cons. V.1)
13
. Vetus iurisconsultus tłumaczy – ijest to porada
uniwersalna – że badanie sprawy powinno się rozpocząć od sprawdzenia, czy ten,
kto występuje zżądaniem, ma legitymację procesową (Cons. V.2). Jeżeli okaże się,
że stronie przysługuje prawo do wystąpienia ze skargą, powinna ona wzapowiedzi
powództwa (editio actionis) oznaczyć rodzaj skargi, jak również dokładnie określić
przedmiot żądania. Należy to uczynić wodniesieniu do wymienionych przez jury-
stę kryteriów: miary (modus), wagi (mensura), wartości (summa) iilości (quanti-
tas). Obowiązek dopilnowania, by żądanie czyniło zadość wszystkim wymogom,
ciążył zarówno na występującym ze skargą, jak ina osobach powołanych do orze-
kania (Cons. V.3 hi qui iudicaturi sunt)
14
. Trzeba podkreślić, że niespełnienie tych
wymagań, nawet jeśli było niezależne od powoda, skutkowało przegraniem sprawy
(Cons. V.3 qui si aut neglegere, aut satisfacere legibus fortasse nequiverit, causam per-
dat). Nieuczynienie zadość wymogom formalnym koniecznym dla zainicjowania
procesu prowadziło więc do upadku sprawy już wjej początkowym stadium.
Wdalszej części znawca prawa przechodzi do problematyki nadmiernego żą-
dania (pluris petitio), omawiając ją na podstawie fragmentów Sentencji Paulusa
oraz dwóch konstytucji zaczerpniętych zkompilacji Hermogeniana – prywatnego
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional La Hispania
de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997, s. 165–170; O. Huck, Apropos de C
1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis audientia constantinienne, Zeit-
schri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte: Romanistische Abteilung 2003, t. 120, s. 78–105;
A.J.B. Sirks, e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internationale inter-
disciplinaire 2013, nr 65, s. 79–88; S. Puliatti, L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016,
t. 40, s. 299–330; F. Cuena Boy, La episcopalis audientia de Costantino a Juliano el Apóstata, Studia
et documenta historiae et iuris 2016, t. 82, s. 117–175; tenże, Juliano el Apóstata y la episcopalis au-
dientia, Vergentis 2017, t. 4, s. 57–76; M. Wojtczak, Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej
starożytności – wposzukiwaniu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku
Starożytności. Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15, s. 121–147; taż, Audientia sacerdotalis? – Remarks on
the Legal Nature of Dispute Resolution by Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri für Antikes Chri-
stentum / Journal of Ancient Christianity 2021, t. 25, nr 1, s. 108–149.
13 Na określenie stanu utraty rzeczy autor używa synonimicznych czasowników deripere oraz tollere; oba
wskazują na bezprawność dokonanego czynu. Jako że nie zostało podane kryterium rozróżnienia, na-
leży uznać, iż nawet mimo braku współrzędnego spójnika fraza direpta sublata stanowi hendiadys–
gurę stylistyczną mającą na celu przedstawienie jednego pojęcia za pomocą dwóch wyrazów.
14 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 144.
267
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
zbioru reskryptów cesarskich datowanego na 295 r.
15
Zwraca uwagę, że wszystkie te
źródła zostały przez autora określone mianem leges (Cons. V.3)
16
.
Pierwszy zprzytoczonych fragmentów Sentencji Paulusa (Cons. V.4 = P.S. 1.10.1)
zawiera wyliczenie sposobów, na które można dopuścić się nadmiernego żądania.
Są to: miejsce (locus), wartość (summa), czas (tempus) oraz jakość (qualitas). Jeśli
zatem ktoś domagał się spełnienia świadczenia winnym miejscu (locus) niż usta-
lone
17
bądź wystąpił zżądaniem przedwcześnie (tempus)
18
, bądź też zażądał rzeczy
owiększej wartości (summa) lub lepszej jakości (qualitas), przegrywał sprawę.
Wyliczenie sposobów, na które można było dopuścić się nadmiernego żądania,
powraca także w reskrypcie Dioklecjana i Maksymiana, skierowanym do Klau-
diusza Menandra
19
(Cons. V.7), gdzie podkreśla się wagę dokładnego oznaczenia
przedmiotu sporu. Wyliczenie pokrywa się jedynie częściowo ztym prezentowa-
nym we fragmencie Sentencji Paulusa. Wkonstytucji jest bowiem mowa owarto-
ści (summa), miejscu (locus), czasie (tempus), podstawie prawnej (causa), jakości
(qualitas) oraz oszacowaniu (aestimatio), które to kryteria, wedle cesarzy, miały
zostać opracowane przez jurysprudencję (sicut responsis prudentium continetur).
Stąd też warto przywołać tutaj fragment Instytucji Gajusza, który wtym kontekście
podał jeszcze inne kategorie:
G. 4,53
Plus autem quattuor modis petitur: re, tempore, loco, causa […]
15 Na ten temat zob. np. D. Liebs, Hermogenians Iuris Epitomae. Zum Stand der römischen Jurisprudenz
im Zeitalter Diokletians, Göttingen 1964; A. Cenderelli, Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano
1965; A. Chastagnol, Un nouveau préfet du prétoire de Dioclétien: Aurelius Hermogenianus, Zeitschri
für Papyrologie und Epigraphik 1989, t. 78, s. 165–168; S. Connolly, Lives Behind the Laws. e World
of the Codex Hermogenianus, Bloomington and Indianapolis 2010; S. Corcoran, e Publication of
Law in the Era of the Tetrarchs: Diocletian, Galerius, Gregorius, Hermogenian, w: Diokletian und die Te-
trarchie: Aspekte einer Zeitenwende, red. A. Demandt, A. Goltz, H. Schlange-Schöningen, Berlin–New
York 2004, s. 56–73; tenże, e Gregorianus and Hermogenianus Assembled and Shattered, Mélanges
de l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2, s. 285–304.
16 Tak samo wCons. III.4, 5, 10. Por. J. Kulawiak-Cyrankowska, B. Dziedzic, M. Lindner, G. Melka, Con-
sultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział III, s. 279. Zob. też G. Zanon, Indicazioni…, s. 133.
17 Por. G. 4.53c.
18 Por. G. 4.53b.
19 Wątpliwości odnośnie do autentyczności reskryptu wyraził S. Solazzi, La specie della “plus petitio” in
Cons. V. 7 e la critica delle costituzioni dioclezianee, Studia et documenta historiae et iuris 1939, t. 5,
s.231–233. Oautentyczności tekstu przekonują: G. Provera, La pluris…, s. 21; A. Cenderelli, La ‘pluris
petitio’ nel processo romano postclassico, e le alterazioni di Cons. 5.7, Studia et documenta historiae et
iuris 1967, t. 33, s. 50–64.
268
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Żąda się zaś za dużo wczworaki sposób: co do rzeczy, co do czasu, co do miej-
sca, co do podstawy […]
20
Zmiany względem prawa klasycznego można podsumować wsposób następu-
jący. Po pierwsze, Gajańska res, czyli nadmierne żądanie co do rzeczy, zachodzące
wówczas, gdy ktoś żądał więcej niż mu się należało
21
, zostało zastąpione kategorią
summa. Wyszczególniono także kategorię jakości (qualitas)
22
wten sposób, że po-
wód mógł żądać rzeczy jakiejkolwiek jakości, zwyjątkiem jakości lepszej
23
. Wresz-
cie wyliczenie uzupełniono o kategorię oszacowania wartości przedmiotu sporu
(aestimatio)
24
.
Warty odnotowania jest fakt, że wtreści rozdziału próżno szukać wzmianki na
temat intentionis certae i incertae. Wprawie klasycznym nadmierne żądanie do-
tyczyło tych skarg, których intentio i condemnatio opiewały na certum, a zatem
były ściśle określone iwyrażalne wkonkretnej wartości majątkowej. Wprzypadku
nadmiernego żądania sędzia nie miał możliwości redukcji żądania do prawidłowej
kwoty bądź ilości, lecz był zmuszony oddalić skargę wcałości. Gdy zaś żądanie nie
było skonkretyzowane, określenie rozmiarów roszczenia pozostawiano sędziemu,
co wyłączało możliwość nadmiernego żądania powoda.
20 Tłum. Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982, s. 397.
21 Por. G. 4.53 […] re, velut si quis pro X milibus, quae ei debentur, XX milia petierit, aut si is, cuius ex par-
te res esset, totam eam aut maiore ex parte suam esse intenderit […] („[…] co do rzeczy, na przykład,
jeśliby ktoś zamiast dziesięciu tysięcy, które mu się należą, domagał się dwudziestu tysięcy, albo jeśliby
ten, czyją [własnością] byłaby rzecz wczęści, twierdził [wformule], że jest ona jego [własnością] cała
albo wczęści większej […]” – tłum. tamże, s. 397).
22 Gajusz odnosi się do tej kategorii, ale wkontekście uczynienia przedmiotem świadczenia rzeczy ozna-
czonej co do gatunku iwystąpienia z żądaniem rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Por. G. 4.53
[…] similiter si quis genus stipulatus sit, deinde speciem petat, velut si quis purpuram stipulatus sit
generaliter, deinde Tyriam specialiter petat; quin etiam licet vilissimam petat, idem iuris est propter eam
rationem, quam proxime diximus („[…] podobnie, jeśliby ktoś odebrał formalne przyrzeczenie co do
rodzaju, [a] następnie żądał ściśle oznaczonej rzeczy, np. jeśliby ktoś odebrał przyrzeczenie formalne
co do purpury wogólności, [a] następnie żądał wszczególności tyryjskiej. Choćby oto żądał najtań-
szej, stan prawny jest taki sam ztego powodu, jaki dopiero co wymieniliśmy” – tłum. tamże, s. 399).
23 Jak twierdzi G. Zanon, aspekt ten wydaje się skorelowany ze stopniowym utrwalaniem się zasady, że
dłużnik jest zobowiązany świadczyć rzecz co najmniej średniego gatunku. Por. G. Zanon, Indicazio-
ni…, s. 145. Zob. też G. Provera, La pluris petitio nel processo romano, Torino 1958, s. 34.
24 W. Wiegand (Plus petitio, Berlin 1974, s. 2, przyp. 8) uznał dwie ostatnie kategorie za innowacje po-
klasyczne. G. Provera (La pluris…, s. 76) stwierdził, że chociaż aestimatio mogła mieć na celu rozsze-
rzenie zakresu zastosowania instytucji pluris petitio, wistocie nie zmieniła zakresu tradycyjnej klasy-
kacji. Według badacza problem mógł dotyczyć wierzyciela, który wystąpił zżądaniem pieniężnego
ekwiwalentu względem należnego mu świadczenia. Taka interpretacja wskazuje na podobieństwo
kategorii aestimatio oraz summa. Zkolei A. Cenderelli (La “pluris petitio”…, s. 60–61) przypuszcza, iż
aestimatio była raczej pokrewna kategorii res.
269
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Wrozdziale nie brakuje praktycznych ilustracji prowadzonych. Zgodnie z treścią
drugiego zcytowanych ustępów Sentencji Paulusa (Cons. V.5 = P.S. 1.13b.5), dziedzic,
który wystąpił ze skargą owydanie spadku, zobowiązany był do wskazania dokładnej
wysokości swojego roszczenia. Wystąpienie znadmiernym żądaniem skutkowało na-
tomiast przegraniem sprawy. Zkolei treść reskryptu zachowanego wCons. V.7 wska-
zuje, że katalog sytuacji, wktórych można było mieć do czynienia znadmiernym
żądaniem, był wistocie nieograniczony. Bez względu więc na to, czydomagano się
przedmiotu zapisu, czy gruntu, czy części gruntu, czy budynku,czy długu, czy czego-
kolwiek innego, należało dokładnie oznaczyć przedmiot sporu.
Przytoczony wCons. V.6 fragment
25
konstytucji cesarskiej podkreśla natomiast
wagę instytucji, o której mowa. Cesarze Dioklecjan i Maksymian w reskrypcie
skierowanym do Aureliusza Dekstrusa objaśnili, że bezwzględnie uznawali auto-
rytet zasady (ratio iuris) rządzącej skutkami wystąpienia znadmiernym żądaniem.
Wkonsekwencji, wkażdym przypadku wnoszenie próśb do cesarza celem obej-
ścia jej niekorzystnych następstw było bezcelowe (frustra anobis remedium quae-
ris). Osprawie z Cons. V.6 nie wiadomo zbyt wiele poza tym, że dotyczyła ona
nadmiernego żądania opiekuna lub kuratora, awspomniany Aureliusz Dekstrus
zwracał się zprośbą oudzielenie mu cesarskiego remedium. Badacze przypuszczają
więc, że odpowiedź Dioklecjana iMaksymiana skierowana była do małoletniego,
próbującego wnieść odwołanie od niekorzystnego wyroku, wktórym uczestniczył
działający zamiast niego opiekun lub kurator
26
. Wtych okolicznościach trudno nie
podzielić opinii G. Zanon otym, że pluris petitio zinstrumentu formalnego stop-
niowo stawała się zbliżona do kary
27
.
Warto także zwrócić uwagę na miły detal, zamykający analizowany rozdział: Hic
require, qualiter actionis editio pulsato at. Scholium niniejsze poczynione zostało
na marginesie wydania z1586 r. Ponieważ nie dysponujemy tekstem oryginalnym,
trudno określić jego pochodzenie. Wzmianka ta może więc mieć późniejszą pro-
weniencję, ale nie można także wykluczyć, że to sam vetus iurisconsultus lub któryś
zjego uczniów dokonał tej adnotacji, sugerując zgłębienie problematyki zapowiedzi
25 Ze względu na zwrot inter cetera et ad locum (między innymi iwodniesieniu do tego zagadnienia) nie
ma wątpliwości, iż jest to jedynie wyimek zreskryptu.
26 Tak G. Provera, La pluris…, s. 49; K.-H. Schindler, Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo
1962, nr 8, s. 43; A. Cenderelli, Il ‘remedium’ menzionato in ‘Cons.’ 5, 6 e gli eetti della ‘pluris petitio’
in danno di minori, w: Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. 2, Torino 1968, s. 388–390. Inaczej R.Ore-
stano (‘Plus petitio’ e ‘in integrum restitutio’, w: Studi in onore di. Biondo Biondi, t. 2, Milano 1963,
s. 227–242), który przedstawił hipotezę, że wsprawie mogło chodzić oudzielenie środka ochrony
pozaprocesowej wpostaci przywrócenia do stanu poprzedniego (restitutio in integrum).
27 Por. G. Zanon, Indicazioni…, s. 145–146.
270
Joanna Kulawiak-Cyrankowska, Bartłomiej Dziedzic, Maria Lindner, Grzegorz Melka
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
powództwa wpostaci złożenia oświadczenia co do rodzaju składanej skargi oraz
przedmiotu sporu (editio actionis)
28
.
Bibliograa
Cannata C.A., La cosiddetta Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, w: Il diritto fra sco-
perta e creazione. Giudici e giuristi nella storia della giustizia civile. Atti del Convegno
internazionale della Società Italiana di storia del diritto, Napoli, 18–20 ottobre 2001, red.
M.G. di Renzo Villata, Napoli 2003.
Cenderelli A., Il ‘remedium’ menzionato in Cons. 5, 6 e gli eetti della ‘pluris petitio’ in danno
di minori, w: Studi in onore di Giuseppe Grosso, t. 2, Torino 1968.
Cenderelli A., La ‘pluris petito’ nel processo romano postclassico, e le alterazioni di Cons. 5.7,
Studia et documenta historiae et iuris 1967, t. 33.
Cenderelli A., Ricerche sul Codex Hermogenianus, Milano 1965.
Chastagnol A., Un nouveau préfet du prétoire de Dioclétien: Aurelius Hermogenianus, Zeit-
schri für Papyrologie und Epigraphik 1989, t. 78.
Chmiel P., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti. Rozdział IX zagadkowego tekstu ijego
przeznaczenie, Zeszyty Prawnicze 2009, t. 9, nr 1.
Connolly S., Lives Behind the Laws. e World of the Codex Hermogenianus, Bloomington
and Indianapolis 2010.
Conrat M.C., Kantorowicz H.U., III. Über die Consultatio. Kritisches Referat über eine unvol-
lendet hinterlassene Arbeit, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte. Roma-
nistische Abteilung1913, t. 34, nr 1.
Corcoran S., e Gregorianus and Hermogenianus assembled and shattered, Mélanges de
l’École française de Rome – Antiquité 2013, t. 125, nr 2.
Corcoran S., e Publication of Law in the Era of the Tetrarchs: Diocletian, Galerius, Gre-
gorius, Hermogenian, w: Diokletian und die Tetrarchie: Aspekte einer Zeitenwende, red.
A.Demandt, A. Goltz, H. Schlange-Schöningen, Berlin–New York 2004.
Cremades Ugarte I., Derecho romano, comunidad cristiana y episcopalis audientia, Semina-
rios Complutenses de Derecho Romano 1996, t. 8.
Crifò G., A proposito di Episcopalis audientia, w: Institutions, société et vie politique dans
l’Empire romain au IVe siècle ap. J.-C. Actes de la table ronde autour de l’œuvre d’André
Chastagnol (Paris, 20 –21 janvier 1989), red. M. Christol, S. Demougin, Y. Duval, C. Le-
pelley, L. Pietri, Rome 1992.
Cuena Boy F., Juliano el Apóstata y la episcopalis audientia, Vergentis 2017, t. 4.
Cuena Boy F., La episcopalis audientia de Costantino aJuliano el Apóstata, Studia et docu-
menta historiae et iuris 2016, t. 82.
28 Por. tamże, s. 153–154, przyp. 101.
271
Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti – Rozdział V
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
El dictamen de un antiguo jurisconsulto (Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti). En defen-
sa de la mujer casada, prólogo, introducción, traducción y notas de Juan Manuel Blanch
Nougués, Madrid 1999.
Gaius, Instytucje, przeł. iwstępem opatrzył C. Kunderewicz, oprac. J. Rezler, Warszawa 1982.
Huck O., Apropos de C 1,27,1 et CSirm 1. Sur deux textes controversés relatifs à l’episcopalis
audientia constantinienne, Zeitschri der Savigny-Stiung für Rechtsgeschichte: Roma-
nistische Abteilung 2003, t. 120.
Iurisprudentia Vetus Antejustinianea, red. A. Schulting, Lugduni Batavorum 1717.
Iurisprudentiae anteiustinianae quae supersunt. In usum maxime academicum, red. P.E. Hu-
schke, Lipsiae 1867.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział I, Studia Prawnicze KUL 2021, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział II, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 1.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział III, Studia Prawnicze KUL 2022, nr 3.
Kulawiak-Cyrankowska J., Dziedzic B., Lindner M., Melka G., Consultatio veteris cuiusdam
iurisconsulti – Rozdział IV, Studia Prawnicze KUL 2023, nr 1.
Liebs D., Hermogenians Iuris Epitomae. Zum Stand der römischen Jurisprudenz im Zeitalter
Diokletians, Göttingen 1964.
Maymó Capdevila P., La [episcopalis audientia] durante la dinastía teodosiana. Ensayo sobre
el poder jurídico del obispo en la sociedad tardorromana, w: Actas. Congreso Internacional
La Hispania de Teodosio, red. R. Teja, C. Pérez González, Salamanca 1997.
Orestano R., ‘Plus petitio’ e ‘in integrum restitutio’, w: Studi in onore di Biondo Biondi, t. 2,
Milano 1963.
Provera G., La pluris petitio nel processo romano, Torino 1958.
Puliatti S., L’episcopalis audientia tra IV e V secolo, Koinonia 2016, t. 40.
Rudor A.A.F., Über die Entstehung der Consultatio, Zeitschri der Savigny-Stiung für
Rechtsgeschichte. Romanistische Abteilung 1846, t. 13.
Schindler K.-H., Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti, Labeo 1962, nr 8.
Sirks A.J.B., e episcopalis audientia in Late Antiquity, Droit et cultures. Revue internatio-
nale interdisciplinaire 2013, nr 65.
Solazzi S., La specie della “plus petitio” in Cons. V. 7 e la critica delle costituzioni dioclezianee,
Studia et documenta historiae et iuris 1939, t. 5.
Volterra E., Il manoscritto della Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti e il suo scopritore
Antonio Loisel, w: Scritti giuridici, t. 4. Le fonti, red. C. Masi Doria, Napoli 1993.
Wiegand W., Plus petitio, Berlin 1974.
Wojtczak M., Audientia episcopalis wpraktyce prawnej późnej starożytności – wposzukiwa-
niu źródeł regulacji sądów biskupich za panowania Justyniana, USchyłku Starożytności.
Studia Źródłoznawcze 2016, t. 15.
Wojtczak M., Audientia sacerdotalis? – Remarks on the Legal Nature of Dispute Resolution by
Ecclesiastics in Late Antiquity, Zeitschri Für Antikes Christentum / Journal of Ancient
Christianity 2021, t. 25, nr 1.
Zanon G., Indicazioni di metodo giuridico dalla Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti,
Napoli 2009.