Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego

Abstract

Prawa przyrody stanowią innowacyjną koncepcję prawną, która wpływa na przeformułowanie dotychczasowego sposobu ochrony środowiska naturalnego. W rozważaniach zostanie wykazane, że zasad­nicze założenie praw przyrody polega na przesunięciu punktu odniesienia z antropocentrycznego na ekocen­tryzm. Prawa przyrody zostaną omówione jako drogowskazy dla kształtowania nowej etyki środowiskowej w celu budowania bezpieczeństwa ekologicznego. Mogą one w efekcie stać się zasadą prawną wspierającą proces neutralizowania utylitarnego i przedmiotowego rozumienia środowiska na gruncie dotychczasowych norm prawnych. Przeprowadzone badania umożliwią dokonanie oceny przydatności i znaczenia praw przyro­dy dla wzmacniania bezpieczeństwa ekologicznego. Prawa przyrody tworzą nowy paradygmat ochrony śro­dowiska. W celu uzasadnienia postawionych hipotez badawczych posłużono się metodą porównawczą aktów prawa międzynarodowego z dokumentami prawnymi z różnych zakątków świata. Dopełnienie rozważań sta­nowi analiza relacji między naturą a światem człowieka.

Full text

43
ISSN: 1897-7146; eISSN: 2719-4264;
https://doi.org/10.31743/sp.13976
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.pl
STUDIA PRAWNICZE KUL
2 (94) 2023
Prawa przyrody wochronie środowiska iwzmacnianiu
bezpieczeństwa ekologicznego
Laws of nature in environmental protection and strengthening ecological security
Права природы в охране окружающей среды и укреплении экологической
безопасности
Закони природи в охороні навколишнього середовища та зміцненні екологічної
безпеки
SAMANTA KOWALSKA
Dr, Akademia Kaliska im. Prezydenta Stanisława Wojciechowskiego wKaliszu
e-mail: s.kowalska@akademiakaliska.edu.pl, https://orcid.org/0000-0002-8803-3901
Streszczenie: Prawa przyrody stanowią innowacyjną koncepcję prawną, która wpływa na przeformułowanie
dotychczasowego sposobu ochrony środowiska naturalnego. Wrozważaniach zostanie wykazane, że zasad-
nicze założenie praw przyrody polega na przesunięciu punktu odniesienia zantropocentrycznego na ekocen-
tryzm. Prawa przyrody zostaną omówione jako drogowskazy dla kształtowania nowej etyki środowiskowej
wcelu budowania bezpieczeństwa ekologicznego. Mogą one wefekcie stać się zasadą prawną wspierającą
proces neutralizowania utylitarnego iprzedmiotowego rozumienia środowiska na gruncie dotychczasowych
norm prawnych. Przeprowadzone badania umożliwią dokonanie oceny przydatności iznaczenia praw przyro-
dy dla wzmacniania bezpieczeństwa ekologicznego. Prawa przyrody tworzą nowy paradygmat ochrony śro-
dowiska. Wcelu uzasadnienia postawionych hipotez badawczych posłużono się metodą porównawczą aktów
prawa międzynarodowego zdokumentami prawnymi zróżnych zakątków świata. Dopełnienie rozważań sta-
nowi analiza relacji między naturą aświatem człowieka.
Słowa kluczowe: prawa przyrody, ochrona środowiska, prawo międzynarodowe, bezpieczeństwo ekologiczne,
etyka środowiskowa
Summary: The laws of nature are an innovative legal concept that inuences the reformulation of the current
method of protecting the natural environment. It will be shown in the considerations that the basic assumption
of the laws of nature means shifting of the reference point from anthropocentrism to ecocentrism. The laws
of nature will be treated as signposts for shaping anew environmental ethic to build environmental security.
Asa result, they may become alegal principle supporting the process of neutralising the utilitarian and ob-
ject-oriented understanding of the environment based on existing legal norms. The conducted research will
make it possible to assess the usefulness and relevance of the laws of nature in strengthening environmental
security. The laws of nature are creating anew paradigm of environmental protection. To justify the research
hypotheses, acomparative method of international law acts with legal documents from dierent parts of the
world was used. An analysis of the relationship between nature and the human world completes the consid-
eration.
Key words: laws of nature, environmental protection, international law, ecological safety, environmental ethics
Резюме: Права природы представляют собой инновационную правовую концепцию, которая влияет
на переосмысление существующего способа охраны окружающей среды. В ходе обсуждения будет
показано, что фундаментальная предпосылка прав природы заключается в смещении точки отсчета
от антропоцентризма к экоцентризму. Права природы будут обсуждаться в качестве ориентиров для
формирования новой экологической этики с целью построения экологической безопасности. Посути,

44
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
они могут стать правовым принципом, поддерживающим процесс нейтрализации утилитарного
иобъектно-ориентированного понимания окружающей среды на основе существующих правовых норм.
Проведенные исследования позволят оценить полезность и важность прав природы для укрепления
экологической безопасности. Права природы создают новую парадигму для защиты окружающей среды.
Для обоснования гипотез исследования был использован метод сравнения актов международного
права с правовыми документами из разных стран мира. В завершение рассмотрения дается анализ
взаимоотношений между природой и миром людей.
Ключевые слова: права природы, охрана окружающей среды, международное право, экологическая
безопасность, экологическая этика
Резюме: Закони природи – це інноваційна правова концепція, яка впливає на переформулювання
існуючого методу охорони навколишнього природного середовища. Роздуми покажуть, що основне
припущення законів природи полягає у зміщенні зосередження від антропоцентризму до екоцентризму.
Закони природи обговорюватимуться як дороговкази для формування нової екологічної етики з метою
побудови екологічної безпеки. У результаті вони можуть стати правовим принципом, що підтримує
процес нейтралізації утилітарного та об’єктивного розуміння навколишнього середовища на основі
існуючих правових норм. Проведене дослідження дасть змогу оцінити корисність і важливість законів
природи для зміцнення екологічної безпеки. Закони природи створюють нову парадигму захисту
навколишнього середовища. Для обґрунтування гіпотез дослідження використано порівняльний метод
міжнародно-правових актів з правовими документами різних куточків світу. Роздуми доповнюються
аналізом взаємозв’язку природи та світу людини.
Ключові слова: закони природи, охорона навколишнього середовища, міжнародне право, екологічна
безпека, екологічна етика
Wstęp
W wyniku działalności antropogenicznej, nadmiernej konsumpcji surowców natural-
nych, zmian klimatycznych coraz więcej gatunków roślin i zwierząt znajduje się w stanie
bezpośredniego zagrożenia. Ekspansja przemysłu i urbanizacji skutkuje wycinaniem
kolejnych połaci lasów deszczowych, niszczeniem naturalnych siedlisk flory i fauny.
Z Raportu A More Secure World: Our Shared Responsibility wynika, że kwestie
środowiskowe, mimo postępu technologicznego, rzadko są uwzględniane w pro-
gramach bezpieczeństwa oraz strategiach humanitarnych
1
. Działania w tym kie-
runku utrudnia brak koherencji w regulacjach sektorowych oraz fragmentarycz-
ność prawa ochrony środowiska.
Wniniejszym artykule zostanie omówiona rola praw przyrody wbudowaniu
ekologicznego porządku normatywnego. Wtoku rozważań zostanie wykazane, że
prawa przyrody mogą stanowić asumpt do opracowywania nowego paradygmatu
1 Report of the Secretary-General’s High-Level Panel on reats, Challenges and Change, AMore Secure
World: Our Shared Responsibility, United Nations 2004, § 54. Zob. Living Planet Report 2022. Building
aNature-Positive Society, red. R.E.A. Almond, M. Grooten, D. Jue-Bignoli, T. Petersen, Gland 2022.

45
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
ochrony środowiska. Zasadnicza zmiana w tym zakresie polega na przesunięciu
punktu odniesienia z antropocentrycznego na ekocentryczny. Dla komplemen-
tarności wywodu zostanie podkreślona przydatność praw przyrody dla tworzenia
płaszczyzny dialogu i współpracy w obliczu globalnego kryzysu ekologicznego.
Rozważania wtym zakresie należy poprzedzić udzieleniem odpowiedzi na pytanie
odotychczasowy sposób artykułowania norm środowiskowych na forum między-
narodowym.
1. Kształtowanie norm środowiskowych na forum międzynarodowym
Na proces kształtowania międzynarodowego prawa środowiska jako odrębnej
dyscypliny naukowej wpłynęły międzynarodowe konferencje środowiskowe, zja-
wiska antropogeniczne, degradacja środowiska oraz zmiany klimatyczne w skali
globalnej
2
. Kamień węgielny międzynarodowych norm środowiskowych stanowiła
Deklaracja sztokholmska przyjęta podczas Konferencji Narodów Zjednoczonych
w 1972 r
3
. W dokumencie zarysowują się symptomy kształtowania nowej etyki
ekologicznej, w której zaczęto uwydatniać potrzebę wzmożenia ochrony bytów in-
nych niż ludzie (zasada 3). Mimo iż Deklaracja otrzymała charakter prawa soft law,
uważana jest za „arcydzieło międzynarodowego projektu” („masterpiece of inter-
national drafting”)
4
, które zapoczątkowało normatywizację wartości ekologicznych
w prawie międzynarodowym.
Podczas obrad w Sztokholmie został zainicjowany Program Środowiskowy
Organizacji Narodów Zjednoczonych (United Nations Environment Program-
me – UNEP)
5
, który okazał się katalizatorem wielu programów strategicznych
wzakresie ochrony środowiska. Obecnie UNEP pełni funkcję Sekretariatu wielu
2 Międzynarodowe prawo środowiska kształtuje się od lat 70. ubiegłego wieku, K. Wole, Międzyna-
rodowe prawo środowiska (tworzenie iegzekwowanie), Wrocław 1979, s. 7. Zczasem normy środo-
wiskowe obejmowały coraz szersze spektrum zagadnień. Zob. A. Przyborowska-Klimczak, Ochrona
przyrody. Studium prawnomiędzynarodowe, Lublin 2004; M.M. Kenig-Witkowska, Międzynarodowe
prawo środowiska. Wybrane zagadnienia systemowe, Warszawa 2011; J. Ciechanowicz-McLean, Glo-
balne prawo środowiska. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 2021.
3 United Nations Conference on the Human Environment, 5–16.06.1972, Stockholm.
4 G. Palmer, New Ways to make International Environmental Law, American Journal of International
Law 1992, t. 86, nr 2, s. 266.
5 General Assembly Resolution 2997 (XXVII) on Institutional and Financial Arrangements for Interna-
tional Environmental Cooperation, 15.12.1972, UN Doc. A/RES/2997 (XXVII).

46
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
wiążących instrumentów międzynarodowego prawa środowiska (traktaty)
6
. Dzia-
łalność UNEP zaowocowała przyjęciem Światowej Karty Przyrody (World Charter
for Nature – WCFN)
7
. Twórcy Karty mieli świadomość, iż „ludzkość jest częścią na-
tury” („mankind is apart of nature”)
8
. WKarcie uwypuklono, że niepowstrzyma-
nie degradacji systemów naturalnych, nadmiernej konsumpcji oraz niewłaściwego
użytkowania zasobów naturalnych prowadzi do rozpadu politycznych, społecznych
iekonomicznych fundamentów cywilizacji
9
. Omawiany dokument so law zapo-
czątkował dyskurs ozasadach zarządzania iochrony środowiska na skalę globalną.
Zagadnienia związane ze zrównoważonym korzystaniem z zasobów natural-
nych stanowiły przedmiot obrad Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowi-
sko iRozwój”(United Nations Conference on Environment and Development),
która odbyła się wdniach 3–14 czerwca 1992 r. wRio de Janeiro. Szczyt Ziemi
wRio de Janeiro przyczynił się do aktywizacji społecznej oraz stworzenia ram dla
światowego partnerstwa na rzecz ochrony środowiska
10
. Zasady realizacji polity-
ki ekorozwoju nakreślono wGlobalnym Programie Działań „Agenda 21” (Action
Programme)
11
.
Relacje między podmiotami prawa międzynarodowego uwarunkowane pro-
cesami zachodzącymi w różnych obszarach funkcjonowania państw, organizacji
międzynarodowych oraz podmiotów pozapaństwowych nierzadko utrudniają wy-
pracowanie konsensusu. Do głosu dochodzą również względy ekonomiczne, uwa-
runkowania geograczne ihistoryczne. Ztego względu Światowy Szczyt Zrówno-
ważonego Rozwoju (e World Summit on Sustainable Development, „Rio+10”),
6 UNEP pełni funkcję Sekretariatu, m.in. Konwencji omiędzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami
iroślinami gatunków zagrożonych wyginięciem, podpisanej wWaszyngtonie dnia 3 marca 1973r.
(Dz. U. z1991 r. Nr 27 poz. 112); Konwencji oochronie wędrownych gatunków dzikich zwierząt,
sporządzonej wBonn dnia 23 czerwca 1979 r. (Dz. U. z2003 r. Nr 2, poz. 17); Konwencji Wiedeńskiej
oochronie warstwy ozonowej, podpisanej wWiedniu dnia 22 marca 1985 r. (Dz. U. z1992 r. Nr 98,
poz. 488) wraz zProtokołem Montrealskim wsprawie substancji zubożających warstwę ozonową,
sporządzonym wMontrealu dnia 16 września 1987 r. (Dz. U. z1992 r. Nr 98, poz. 488); Konwencji ba-
zylejskiej okontroli transgranicznego przemieszczania iusuwania odpadów niebezpiecznych, sporzą-
dzonej wBazylei dnia 22 marca 1989 r. (Dz. U. z1995 r. Nr 19, poz. 88); Konwencji oróżnorodności
biologicznej, podpisanej wRio de Janeiro dnia 5 czerwca 1992 r. (Dz. U. z2002 r. Nr 184, poz. 1532).
7 United Nations, General Assembly, World Charter for Nature, 28.10.1982, A/RES/37/7.
8 Tamże, s. 2, pkt a.
9 Tamże, pkt b.
10 Sprawiedliwość międzygeneracyjna wduchu zrównoważonego rozwoju: zasady 1, 3, 4 wzwiązku
zzasadą 27, Rio Declaration on Environment and Development, Rio de Janeiro, 14.06.1992.
11 United Nations Sustainable Development, United Nations Conference on Environment & Deve-
lopment, Rio de Janeiro, Brazil, 3–14.06.1992, Agenda 21. Por. Resolution adopted by the General
Assembly on 25 September 2015, Seventieth session, Transforming our World: the 2030 Agenda for
Sustainable Development, A/RES/70/1.

47
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
który odbył się wdniach 26 sierpnia – 4 września 2002 r. wJohannesburgu, miał na
celu „ożywienie globalnego zaangażowania na rzecz zrównoważonego rozwoju”
12
.
Kolejną konferencję środowiskową zorganizowano wdniach 20–22 czerwca 2012
r. wRio de Janeiro (eUnited Nations Conference on Sustainable Development)
13
.
Wprzyjętej Rezolucji podkreślono potrzebę zapewniania równowagi między roz-
wojem gospodarczym, społecznym aochroną środowiska
14
. Uczestnicy obrad opo-
wiedzieli się za udziałem wdziałaniach proekologicznych wszystkich podmiotów
oraz grup społecznych, októrych mowa w„Agendzie 21”.
Równoważenie aspektów politycznych igospodarczych stanowi rdzeń progra-
mów strategicznych wzakresie ochrony środowiska UE. Pakiet działań wzakre-
sie transformacji gospodarki, ochrony środowiska iklimatu zawarto wEuropej-
skim Zielonym Ładzie (European Green Deal). Podejmowane inicjatywy dotyczą
wdrażania międzysektorowych rozwiązań, np. w zakresie niskoemisyjnej gospo-
darki, polityki energetycznej, ekologicznego rolnictwa i zrównoważonej żywno-
ści (tzw.zrównoważony rozwój od pola do stołu), ochrony bioróżnorodności
15
.
Degradacja ekosystemów, zanik naturalnych siedlisk roślin izwierząt, nadmierna
chemizacja wrolnictwie, globalne zmiany klimatyczne skłaniają do rozszerzania
działań wramach polityki środowiskowej. Przemawia za tym fakt, iż „jedynie 23%
gatunków i16% siedlisk objętych dyrektywami UE wsprawie ochrony przyrody
ma właściwy stan”
16
. Stąd coraz częściej wdyskursie publicznym pojawiają się po-
stulaty opotrzebie dokonania skoku kwantowego (quantum leap)
17
wdotychcza-
sowym sposobie określania ochrony izarządzania środowiskiem. Obecnie wUE
nie ma mechanizmu, który regulowałby prawa przyrody na poziomie ponadnaro-
dowym
18
. Globalny kryzys ekologiczny wywołuje destrukcję kolejnych elementów
12 U. Pisano, A. Endl, G. Berger, e Rio+20 Conference 2012: Objectives, Processes and Outcomes, Vien-
na 2012, s. 16.
13 Konferencja Narodów Zjednoczonych wRio de Janeiro w2012 r. została zwołana na podstawie Uni-
ted Nations General Assembly Resolution 64/236 on Implementation of Agenda 21, the Programme
for the Further Implementation of Agenda 21 and the Outcomes of the World Summit on Sustainable
Development, 24.12.2009, UN Doc. A/RES/64/236.
14 United Nations General Assembly Resolution 64/236 on Implementation of Agenda 21, the Program-
me for the Further Implementation of Agenda 21 and the Outcomes of the World Summit on Su-
stainable Development, 24 December 2009, UN Doc. A/RES/64/236, pkt 20–29.
15 Komunikat Komisji do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-
-Społecznego iKomitetu Regionów, Plan inwestycyjny na rzecz zrównoważonej Europy, Plan inwe-
stycyjny na rzecz Europejskiego Zielonego Ładu, COM (2020) 21, Bruksela, 14.01.2020.
16 Rezolucja Parlamentu Europejskiego zdnia 9 czerwca 2021 r. wsprawie unijnej strategii na rzecz bio-
różnorodności 2030 – przywracanie przyrody do naszego życia, 2020/2273 (INI), pkt B.
17 J. Darpö, Can Nature Get it Right? AStudy on Rights of Nature in the European Context, Brussels 2021, s. 14.
18 M. Carducci, S. Bagni, V. Lorubbio, E. Musarò, M. Montini, A. Barreca, C. Di Francesco Maesa, M. Ito,
L. Spinks, P. Powlesland, Towards an EU Charter of the Fundamental Rights of Nature, Brussels 2019, s. 7.

48
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
ekosystemu. Zapobieganie erozji larów bezpieczeństwa ekologicznego wymaga
spoiw aksjologicznych oraz stabilnych regulacji proceduralnych. Dlatego też uwa-
ga społeczności międzynarodowej coraz częściej kieruje się ku prawom przyrody.
Innowacyjne inowatorskie rozwiązania wzbudzają nadzieję na opracowanie ram
prawnych, które umożliwiałyby szybsze reagowanie na zmiany środowiskowe.
2. Uwarunkowania antropogeniczne
Prawa przyrody stanowią koncepcję prawno-filozoficzną ukształtowaną w kra-
jach Ameryki Łacińskiej. Pierwszym krajem, w którym prawa przyrody otrzyma-
ły rangę norm konstytucyjnych, był Ekwador
19
. W lasach amazońskich na terenie
Ekwadoru występuje 9000–12 000 gatunków roślin naczyniowych, które są charak-
terystyczne tylko dla tego regionu świata
20
. Różnorodność gatunkowa w połączeniu
z endemiczną roślinnością tworzy „globalne epicentrum bioróżnorodności”
21
. Bio-
różnorodności flory i fauny towarzyszy zazwyczaj zasobność w surowce naturalne.
Na terenie Parku Narodowego Yasuni odkryto złoża ropy naftowej
22
. Wydobycie
ropy spowodowało przenikanie toksycznych substancji do gleby, wody i do atmo-
sfery. Nastąpiła erozja ekosystemów i procesów biologicznych. Z powodu degrada-
cji obszarów przyrodniczych doszło do katastrofy ekologicznej określanej mianem
„Amazon Chernobyl” lub „Rainforest Chernobyl”
23
. Pogłębiająca się dewastacja
przyrody skłoniła do poszukiwania regulacji, które złożyły się na nowy paradygmat
ochrony środowiska. Dla ludności autochtonicznej ochrona lasów amazońskich
oznacza znacznie więcej niż fizyczne przetrwanie. Działania w tym kierunku do-
tykają istoty ludzkiego jestestwa, ochrony tożsamości i dają możliwość zachowania
patrymonium przodków. Eksploatacja ropy spowodowała wypieranie ludności au-
19 H. Echeverría, Rights of Nature: e Ecuadorian Case, Revista ESMAT 2017, t. 9, nr 13, s. 78.
20 J. Kimerling, Disregarding Environmental Law: Petroleum Development in Protected Natural Areas and
Indigenous Homelands in the Ecuadorian Amazon, Hastings International and Comparative Law Re-
view 1990, t. 14, nr 4, s. 851. Zob. L. Gómez-Betancur, S.P. Vilardy, D. Torres, Ecosystem Services as
aPromising Paradigm to Protect Environmental Rights of Indigenous Peoples in Latin America: theCon-
stitutional Court Landmark Decision to Protect Arroyo Bruno in Colombia, Environmental Manage-
ment 2022, t. 69, nr 4, s. 770.
21 N. Myers, reatened Biotas: “Hot Spots” in Tropical Forests, e Environmentalist 1988, t. 8, s. 194.
22 M. Akchurin, Constructing the Rights of Nature: Constitutional Reform, Mobilization, and Environ-
mental Protection in Ecuador, Law & Social Inquiry 2015, t. 40, nr 4, s. 945.
23 S.R. Donziger, Rainforest Chernobyl: Litigating Indigenous Rights and the Environment in Latin Ameri-
ca, Human Rights Brief 2004, t. 11, nr 2, s. 1–4.

49
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
tochtonicznej z dotychczas zajmowanych terytoriów i masowe wyniszczenie przy-
rody. Do uzasadnienia aneksji terytoriów posłużono się zmodyfikowaną doktryną
terra nullius („ziemi niczyjej”), na którą przemożnie wpływała działalność zagra-
nicznych koncernów posiadających koncesję na wydobycie ropy na dziewiczych
terenach Amazonii
24
.
Wśród czynników antropogenicznych, które znalazły się u podstaw formuło-
wania praw przyrody, należy wymienić także uwarunkowania ikierunki ówczesnej
polityki, brak rzetelnych informacji oplanowanych decyzjach decydentów, kondycję
gospodarczą, kryzysy idywersykację społeczną. Odbieranie ludności autochtonicz-
nej możliwości uczestniczenia wżyciu publicznym oraz przeprowadzanie masowe-
go wykupu gruntów rolnych przez zagraniczne przedsiębiorstwa ikoncerny utrud-
nia dochodzenie praw na drodze sądowej oraz ustalanie rzeczywistych powiązań
personalno-biznesowych
25
. Dominanta czynników gospodarczych osłabia ochronę
bioróżnorodności, zmniejszając wkonsekwencji efektywność ochrony środowiska.
J. Kimerling wskazała, że „nowe projekty iprogramy, które mają na celu ochronę róż-
norodności biologicznej ikulturowej wYasuni, nadal podążają za technokratycznym
[…] paradygmatem, który wzmacnia pozycję zewnętrznych specjalistów iwyklucza
lokalne społeczności zprocesów decyzyjnych”
26
. Dla ludności autochtonicznej Yasuni
jest „domem” (nuestra casa)
27
. Działalność przemysłowa iwydobywcza oznacza do-
tkliwą ingerencję w„tkankę” biologiczną tego obszaru. Woczach rdzennej ludności
zamiast być czynnikiem rozwoju społecznego igospodarczego zaczęła jawić się jako
działalność oznamionach etnocydu, mającego na celu zniszczenie odrębności etnicz-
no-kulturowej oraz zdewastowanie ziemi ich przodków przez „obcych” (cowode)
28
.
Przyczyny formułowania praw przyrody są mocno osadzone wmiejscowej strukturze
społecznej ikulturowej. Uwarunkowania polityczne, socjalne, relikty przeszłości, eks-
pansja zagranicznych koncernów paliwowo-energetycznych skłoniła do opracowania
24 J. Kimerling, Oil, Contact, and Conservation in the Amazon: Indigenous Huaorani, Chevron, and Yasu-
ni, Colorado Journal of International Environmental Law and Policy 2013, t. 24, nr 1, s. 45, 48–49.
25 Rezolucja Parlamentu Europejskiego zdnia 3 lipca 2018 r. wsprawie łamania praw rdzennej lud-
ności na świecie, wtym masowego wykupu gruntów rolnych (2017/2206 (INI)), Dz. Urz. UE C 118
z8.04.2020, pkt AF.
26 J. Kimerling, Oil, Contact, and Conservation in the Amazon…, s. 102.
27 Comunicación Relativa aViolaciones de los Derechos Humanos de Miembros del Pueblo Indígena
Huaorani (Waorani) en Ecuador, 18.05.2011, s. 2.
28 J. Kimerling, Oil, Contact, and Conservation in the Amazon…, s. 113. Zob. S. Kowalska, Prakseologia
działań zapobiegawczo-prewencyjnych wobliczu intensykacji zjawiska ekobójstwa, w: Prakseologia
wnaukach obezpieczeństwie. Sprawność działania wbezpieczeństwie narodowym, red. J. Wołejszo,
K. Malasiewicz, N. Prusiński, Kalisz 2021, s. 196–215.

50
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
normatywnej koncepcji, która stopniowo zmienia postrzeganie środowiska na grun-
cie prawa ipraktyki społecznej.
3. Podstawy doktrynalne
Prawa przyrody pierwotnie funkcjonowały jako normy zwyczajowe przekazywane
z pokolenia na pokolenie. Są zakorzenione w lokalnej tradycji, wyobrażeniach kos-
mologicznych i wierzeniach. Wraz z upływem czasu zaczęły oddziaływać normo-
twórczo, przyczyniając się do wykrystalizowania jednej z najbardziej unikatowych
i charakterystycznych koncepcji prawnych na świecie.
3.1. Pacha Mama
Pierwsze normy o charakterze wiążącym z zakresu praw przyrody zaczęto wpro-
wadzać w krajach Ameryki Łacińskiej. W lokalnej obyczajowości i wyobrażeniach
natura utożsamiana jest z Matką Ziemią (Pacha Mama). Dla rdzennych miesz-
kańców jest to uosobienie istoty uważanej za źródło i piastunkę wszelkiego życia.
Bezpośrednia ewokacja do Pacha Mama znajduje się w art. 71 Konstytucji Ekwa-
doru
29
. Wśród głównych praw Matki Ziemi ujętych w ustawie zasadniczej można
wskazać prawo do istnienia, integralności, ochrony naturalnych cyklów, prawo do
restytucji (odnowy) i regeneracji. Określenie propagowanie „szacunku dla wszyst-
kich elementów składających się na ekosystem” oznacza, że ochroną objęte są ele-
menty przyrody ożywionej i nieożywionej (art. 71 in fine). Integralność w kontek-
ście praw przyrody można rozpatrywać w odniesieniu do zewnętrznej struktury
biologicznej, jak i procesów endogenicznych. Na podstawie przepisów ustawy za-
sadniczej zakazano wprowadzania do środowiska organizmów oraz materiałów
organicznych i nieorganicznych, które mogłyby spowodować zmiany w strukturze
genetycznej. W kulturze andyjskiej i Amazonii Pacha Mama oznacza wzajemne
powiązania i współzależności między Ziemią i światem człowieka. Przyjmuje się,
że „Ziemia i rdzenni mieszkańcy są nierozłączni. Ziemia jest życiem, nie można jej
kupić ani sprzedać”
30
. W ten sposób w przepisach prawa ius cogens uwzględniono
29 Constitution of the Republic of Ecuador, National Assembly, Legislative and Oversight Committee,
Publisher in the Ocial Register October 20, 2008.
30 Fragment deklaracji wygłoszonej podczas kontynentalnej konferencji ludności autochtonicznej
(Continental Conference of Indigenous People) wlipcu 1990 r., wekwadorskim Quito. M. Akchurin,

51
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
jedno z kluczowych założeń doktrynalnych praw przyrody, w myśl którego natura
oznacza żywą istotę. Otworzyło to drogę do przyznawania podmiotowości prawnej
przyrodzie. W art. 10 Konstytucji Ekwadoru stanowi się, że natura jest podmiotem
prawa
31
. W omawianym regionie geograficznym rdzenni mieszkańcy nie posługują
się regulacjami prawa własności ani terminologią prawa euroatlantyckiego. Stano-
wi to zasadniczą różnicę między krajami zachodnimi, w których na gruncie praw-
nym środowisko jest uprzedmiotowione
32
.
Przedstawione podejście koresponduje z rozwiązaniami prawa boliwijskiego.
W tym kręgu kulturowym określenie Matka Ziemia (Madre Tierra) odnosi się
do dynamicznego, żyjącego systemu, składającego się zniepodzielnej wspólnoty
wszystkich żywych istot, które będąc od siebie współzależne, wzajemnie się uzupeł-
niają
33
. Taki sposób rozumienia przyrody odnosi się również do „systemów życia”
(sistema de vida) wekosystemach, które, mimo iż pełnią różne funkcje, pozosta-
ją względem siebie komplementarne. Analiza praw przyrody uświadamia związki
iwspółzależności człowieka od sił natury. Ludzie połączeni są nie tylko więzią on-
tologiczną zprzyrodą, ale sami stanowią cząstkę ogromnego żyjącego organizmu
przyrody.
Constructing the Rights of Nature…, s. 948. Zkolei według wierzeń Maorysów rzeka Whanganui zo-
stała przekazana ich przodkom przez Papatuanuku, co wtłumaczeniu zjęzyka maoryskiego oznacza
Matkę Ziemię. Wkulturze itradycji maoryskiej, wodróżnieniu od prawa angielskiego, rzeka wraz
zinnymi elementami przyrodniczymi nie stanowiła przedmiotu inie podlegała obrotowi handlowe-
mu. Waitangi Tribunal Report, e Whanganui River Report, Wellington 1999, § 2.8.1.
31 Wwyroku kolumbijskiego Trybunału Konstytucyjnego wskazano, że natura powinna być traktowana
jako podmiot prawa ze wszystkimi przysługującymi jej prawami, Constitutional Court of Colombia,
Center for Social Justice Studies et al. v. Presidency of the Republic et al., Judgment T-622/16, Con-
stitutional Court of Colombia (November 10, 2016), e Atrato River Case, § 9.28. Na podstawie
powyższego wyroku uznano, że rzeka Atrato wraz zdorzeczem idopływami posiada prawa. Normom
środowiskowym przypisano nadrzędną rolę wśród praw podstawowych. C. Clark, N. Emmanouil,
J.Page, A. Pelizzon, Can you Hear the Rivers Sing? Legal Personhood, Ontology, and the Nitty-Gritty of
Governance, Ecology Law Quarterly 2018, t. 45, nr 4, s. 807; A. Gómez-Velásquez, e “Constitutiona-
lization” Process of the International Environmental Law in Colombia, Revista de Derecho. División de
Ciencias Jurídicas de la Universidad del Norte 2016, nr 45, s. 6, 7.
32 B. Wierzbowski, B. Rakoczy, Prawo ochrony środowiska. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2018,
s. 2; R. Zawłocki, Karnoprawna ochrona środowiska naturalnego, Przegląd Prawa Rolnego 2014, nr 1
(14), s. 129.
33 Art. 3, Ley de Derechos de la Madre Tierra (Ley Nº 071), 21.12.2010. Prawa przyrody są obecne także
winnych częściach świata. Przykładowo wnowozelandzkiej ustawie oWhanganui (wjęzyku mao-
ryskim Te Awa Tupua) rzekę zdeniowano jako niepodzielną iżywą całość, składającą się zarówno
zelementów materialnych, niematerialnych, jak imetazycznych, co nawiązuje do wiedzy ipoglądów
kosmologicznych rdzennych mieszkańców. Te Awa Tupua (Whanganui River Claims Settlement) Act
2017, Public Act 2017, nr 7, 20.03.2017, part 2, subpart 2. Te Awa Tupua, 12.

52
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
3.2. Buen vivir
W Konstytucji Ekwadoru stanowiąc o poszanowaniu różnorodności i harmonii
z przyrodą, posłużono się zwrotem „dobre życie”. Sformułowanie o dobrym stylu
życia (hiszp. buen vivir; ang. the good way of living) nie dotyczy jednak stricte pro-
cesów zachodzących w przyrodzie. Koncepcja „dobrego życia” w Ekwadorze znana
jako sumak kawsay ma swoje źródła w kulturze rdzennej ludności. Odnosi się
do tradycyjnego stylu życia opartego na harmonii między człowiekiem a naturą.
Sumak kawsay utwierdza poczucie przynależności do wspólnoty ludzi i świata na-
tury
34
. Koncepcja ta może przywodzić na myśl podobieństwo z rozpowszechnioną
w krajach zachodnich zasadą zrównoważonego rozwoju (sustainable development).
Sumak kawsay ma jednak inne podłoże historyczne i ideologiczne. W Ekwadorze
wywodzi się bowiem z etycznej filozofii życia, obrony przed obcą dominacją, kolo-
nialnymi strukturami władzy, marginalizacją rdzennej ludności, ekstraktywizmem
(masowe wydobycie surowców naturalnych, zawłaszczanie ziemi pod inwestycje).
W późniejszym okresie została włączona w dyskurs ekologiczny oraz uwzględnio-
na przy poszukiwaniu alternatywy wobec neoliberalnej wizji wzrostu gospodar-
czego
35
. W koncepcji praw przyrody dużą wagę przykłada się do ochrony rdzennej
ludności, która jest depozytariuszem tradycyjnej wiedzy i umiejętności, np. przeka-
zów ustnych o tradycyjnym sposobie pielęgnowania roślin, wytwarzaniu produk-
tów pochodzenia roślinnego, ludowej meterologii, ziołolecznictwie. W tradycyj-
nych wierzeniach przyjmuje się, że roślinność, drzewa, rzeki pochodzą od Matki
Ziemi
36
. Charakterystyczną cechą omawianej koncepcji jest przesunięcie akcentu
z antropologicznych (człowiek w centrum) na aspekty ekocentryczne (centralną
wartością jest przyroda). W ekocentryzmie przyjmuje się, że przyroda posiada
niezaprzeczalną wewnętrzną wartość
37
. Sąd Najwyższy Kolumbii omawiając uję-
34 C.A. Coral-Guerrero, J. Guardiola, F. García-Quero, An Empirical Assessment of the Indigenous Sumak
kawsay (Living Well): the Importance of Nature and Relationships, w: Handbook on Wellbeing, Hap-
piness and the Environment, red. D. Maddison, K. Rehdanz, H. Welsch, Cheltenham-Northampton
2020, s. 394. Zob. C. Radziunas, Missing the Mark: ACritical Analysis of the Rights of Nature as aLegal
Framework for Protecting Indigenous Interests, Tulane Environmental Law Journal 2022, t. 35, s. 117.
35 P. Altmann, Sumak kawsay as an Element of Local Decolonization in Ecuador, Latin American Re-
search Review 2017, t. 52, nr 5, s. 751; S.A. Radclie, Development for aPostneoliberal era? Sumak
kawsay, Living Well and the Limits to Decolonisation in Ecuador, Geoforum 2012, t. 43, nr 2, s. 242.
36 Zob. art. 6 boliwijskiej ustawy Ley de Derechos de la Madre Tierra, Ley Nº 071.
37 A.K. Athens, An Indivisible and Living Whole: Do We Value Nature Enough to Grant it Personhood?,
Ecology Law Quarterly 2018, t. 45, nr 2, s. 226; K.V. Kortenkamp, C.F. Moore, Ecocentrism and
Anthropocentrism: Moral Reasoning about Ecological Commons Dilemmas, Journal of Environmental
Psychology 2001, t. 21, nr 3, s. 1; E. Macpherson, e (Human) Rights of Nature: AComparative Study
of Emerging Legal Rights for Rivers and Lakes in the United States of America and Mexico, Duke Envi-
ronmental Law & Policy Forum 2021, t. 31, nr 2, s. 329.

53
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
cie ekocentryczne w ochronie przyrody, wskazał, że człowiek jest częścią natury
38
.
Oznacza to afirmację przyrody i sił niezależnych od człowieka.
Stąd należy wyjaśnić, iż pierwotne zastosowanie zasady zrównoważonego rozwo-
ju wkrajach zachodnich było związane zgospodarką leśną idziałalnością H.C. von
Carlowitza, autora XVIII-wiecznej pracy Sylvicultura oeconomica oder Haußwirt-
hliche Nachricht und Naturmäßige Anweisung zur Wilden Baum-Zucht. Dzieło to
uważane jest za pierwszą wdziejach pracę naukową zzakresu leśnictwa
39
. Poglądy
Carlowitza przypomniano podczas prac nad dokumentem „Agenda 21”. Zdaniem
K. Górki fakt, że termin „zrównoważony rozwój” został poprzedzony określeniem
„ekorozwój”, świadczy oekologicznych konotacjach idei zrównoważonego rozwo-
ju
40
. Do normatywizowania zasady zrównoważonego rozwoju przyczyniły się kon-
ferencje ONZ wsprawie ochrony środowiska, działalność współczesnych ruchów
ekologicznych, utrata bioróżnorodności, konikty społeczno-ekologiczne. Wpew-
nej perspektywie czasowej zaczęły się jednak coraz mocniej uwydatniać czynniki
antropocentryczne oraz ekonomiczne. WRezolucji Zgromadzenia Ogólnego ONZ
zdnia 16 września 2019 r. wskazano, że zasada zrównoważonego rozwoju koncen-
truje się na ludziach („people-centred”)
41
. Obecnie antropocentryczne podejście
wochronie środowiska dominuje wprawie międzynarodowym oraz wwiększości
krajowych porządków prawnych. Wobliczu narastających globalnych zagrożeń dla
środowiska dotychczasowe regulacje wraz zaparaturą pojęciową są niewystarczają-
ce dla skutecznej iefektywnej ochrony.
Wprawach przyrody odchodzi się od rozumienia natury jako odrębnego sy-
stemu, który pełni rolę służebną wobec człowieka. Ten sposób pojmowania natury
stanowi poważną skazę na systemie prawa ochrony środowiska
42
. Ekocentryzm,
38 Corte Suprema de Justicia, STC4360-2018, Radicación n.° 11001-22-03-000-2018-00319-01, Bogotá,
cinco (5) de abril de dos mil dieciocho (2018), 2. Consideraciones, 5.3, s. 21.
39 R. Lusawa, Hans Carl von Carlowitz twórca pojęcia „trwałości”, Rocznik Naukowy Wydziału Zarzą-
dzania wCiechanowie 2009, t. 3, z. 1–2, s. 5, 9.
40 K. Górka, Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego itrwałego, Ekonomia iŚrodowisko 2007,
nr2 (32), s. 9.
41 Resolution adopted by the General Assembly on 16 September 2019, Seventy-third Session, Tackling
Illicit Tracking in Wildlife, A/RES/73/343, s. 1.
42 Są szczególnie doniosłe wwymowie iperspektywicznie brzmią słowa Papieża Franciszka: „Nie wy-
starczy myśleć oróżnych gatunkach jedynie jako ewentualnych «zasobach», które można by eksplo-
atować, zapominając, że mają one wartość samą wsobie. Każdego roku znikają tysiące gatunków
roślin izwierząt, których nie będziemy już mogli poznać, których nie będą już mogły zobaczyć nasze
dzieci, gatunków utraconych na zawsze […]. Obecnie poziom ludzkiej ingerencji wrzeczywistość tak
złożoną jak przyroda jest tak wysoki, że […] dochodzi do powstania błędnego koła, gdzie interwencja
człowieka wcelu rozwiązania trudności często jeszcze pogarsza sytuację […]. Troska oekosystemy
wymaga spojrzenia wykraczającego poza to, co doraźne […]. Koszty szkód spowodowanych przez
egoistyczne zaniedbania są znacznie wyższe niż możliwe do uzyskania korzyści ekonomiczne[…].

54
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
kierując uwagę na wewnętrzną wartość przyrody, odsuwa względy utylitarne na
dalszy plan. Podejście antropocentryczne przeciwnie – przyrodę ijej elementy roz-
patruje się tu wzakresie, wktórym „wpływają na ludzi lub mogą być użyteczne dla
ludzi”
43
.
3.3. Biokulturowość
Identyfikowanie kolejnych elementów paradygmatu praw przyrody kieruje uwagę na
warstwę aksjologiczno-kulturową. W orzeczeniu kolumbijskiego Trybunału Konsty-
tucyjnego z dnia 10 listopada 2016 r. wskazano na główne założenia biokulturowości:
jedność i współzależność między człowiekiem a przyrodą (§ 9.28)
44
. Biokulturowość
wspiera proces budowania przestrzeni społeczno-ekologicznej. Twierdzenie to znaj-
duje uzasadnienie w ustawie Ley de Derechos de la Madre Tierra, zgodnie z którą
wszelkie konflikty na gruncie społecznym i prawnym powinny być rozwiązywane
tak, aby nie wpływały destrukcyjnie na funkcjonalność systemów życia w przyrodzie
(art. 6)
45
. Podążając tym tokiem rozumowania, kwestionowanie biokulturowości bę-
dzie oznaczało negowanie dziedzictwa i tradycji kulturowej rdzennych mieszkańców,
których życie przebiega „w obrębie”, a nie „obok” czy „ponad” przyrodą. Stąd wnio-
sek, iż przerwanie więzi lokalnych mieszkańców z „zielonym domem” oznaczałoby
zamazanie kontekstu kulturowego, zachwianie podstaw ontologicznych egzystencji,
która kształtuje się w określonym środowisku społecznym i przyrodniczym.
Poprzez wskazanie wprawach biokulturowych na powiązania izależności mię-
dzy człowiekiem asiłami natury można wszerszym świetle spojrzeć na rolę krze-
wienia intergeneracyjnych zasad życia społecznego. Dla przykładu rdzenni miesz-
kańcy Nowej Zelandii orzece Whanganui mówią: „Ko au te awa, ko te awa ko au”
(„Jestem rzeką, arzeka jest mną”)
46
. Zgodnie zprawami biokulturowymi, bazujący-
mi na tradycyjnej narracji, rdzenni mieszkańcy za przodków uważają również two-
ry natury. Poszanowanie zasobów naturalnych stanowi wkonsekwencji niezbędny
Musimy znacznie więcej inwestować w badania, aby lepiej zrozumieć zachowanie ekosystemów
iwłaściwie analizować różne zmienne wpływające na wszelkie istotne modykacje środowiska. Po-
nieważ wszystkie stworzenia są ze sobą powiązane, każde znich musi być doceniane zmiłością ipo-
dziwem, amy wszyscy, istoty stworzone, potrzebujemy siebie nawzajem”, w: Franciszek, Encyklika
Laudato si’ (24.05.2015 r.), rozdz. 1, § III. Zatracenie różnorodności biologicznej, 33, 34, 36, 42.
43 K.V. Kortenkamp, C.F. Moore, Ecocentrism and Anthropocentrism…, s. 2.
44 Constitutional Court of Colombia, e Atrato River Case.
45 Ley de Derechos de la Madre Tierra, Ley Nº 071.
46 C.J.I. Magallanes, Nature as an Ancestor: Two Examples of Legal Personality for Nature in New Zealand,
Vertigo 2015, t. 15. Special Issue, s. 6.

55
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
czynnik zapobiegania dysharmonii między naturą aspołeczeństwem. Nasuwa się
wniosek, że koncepcja praw przyrody stanowi powrót do korzeni itradycji przod-
ków, wktórej natura funkcjonowała nie tylko jako kopalnia surowców, ale źródło
życiodajnej siły, dzięki której mogą istnieć przyroda iludzie.
Oddziaływanie biokulturowości może wzmocnić wymowę intergeneracyjną
norm prawnych wzakresie ochrony środowiska. Zaprezentowane wnioski kore-
spondują zwyrokiem Sądu Najwyższego Kolumbii zdnia 5 kwietnia 2018 r., na
podstawie którego zobowiązano się do podjęcia skoordynowanych działań wcelu
ochrony amazońskich lasów deszczowych. Instrumentem wytyczającym drogę do
realizacji celów ochrony wynikającej zpraw przyrody stał się Pakt międzygenera-
cyjny na rzecz życia kolumbijskiej Amazonii (Pacto Intergeneracional por la Vida
del Amazonas Colombiano)
47
. Zabiegi wynikające zzałożeń tego dokumentu mają
na celu ograniczanie emisji gazów cieplarnianych oraz powstrzymywanie wylesia-
nia lasów. Poprzez intergeneracyjne opracowywanie iwdrażanie działań ochron-
nych można stworzyć grunt pod budowę ekologicznego porządku publicznego.
Powyższy aspekt uwypuklono w Rezolucji Zgromadzenia Ogólnego z dnia
16września 2019 r., wskazując, że fauna iora wwielu różnorodnych izachwycają-
cych formach istnienia jest niezastąpioną częścią naturalnych systemów, które należy
chronić zmyślą oobecnym iprzyszłych pokoleniach
48
. Prawa przyrody dostarczają
argumentów aksjologicznych na potrzeby budowania ram instytucjonalnych wopar-
ciu osprawiedliwość społeczną. Zprzywołanego aktu prawnego wynika, że stopnio-
wo prawa przyrody zyskują na znaczeniu wkolejnych krajach iregionach świata.
Wpływ praw przyrody jest już widoczny wprawie wewnętrznym np. takich krajów
afrykańskich, jak Uganda, Nigeria czy Zimbabwe
49
. Zrównoważone korzystanie zza-
sobów naturalnych warunkuje dobrobyt człowieka, kompleksową ochronę obszarów
przyrodniczych zuwzględnieniem kontekstu środowiskowego, ekologii społecznej
ietnoekologii. Prawa przyrody rozszerzają konstytucjonalizm na domenę środowi-
skową
50
. Jak zaznaczyła M.M. Kenig-Witkowska, krajowe systemy prawa środowiska
mogą okazać się czynnikiem sprawczym innowacyjnych rozwiązań wzakresie mię-
dzynarodowego prawa środowiska
51
. Prawa przyrody zapewne stopniowo będą roz-
szerzać się na kolejne obszary funkcjonowania społeczności międzynarodowej.
47 Corte Suprema de Justicia, STC4360-2018, 2. Consideraciones, 14, s. 46; 3. Decisión, s. 49.
48 Resolution adopted by the General Assembly…, A/RES/73/343, s. 1.
49 S. Franks, e Trees Speak for emselves: Nature’s Rights under International Law, Michigan Journal
of International Law 2021, t. 42, nr 3, s. 647; N. Pain, R. Pepper, Can Personhood Protect the Environ-
ment? Aording Legal Rights to Nature, Fordham International Law Journal 2021, t. 45, nr 2, s. 338.
50 L. Gómez-Betancur, S.P. Vilardy, D. Torres, Ecosystem…, s. 768.
51 M.M. Kenig-Witkowska, Międzynarodowe prawo środowiska, Warszawa 2009, s. 15.

56
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
4. Podmiotowość ireprezentacja prawna
Analizowana koncepcja umożliwia prawne upersonifikowanie przyrody. W Stanach
Zjednoczonych ludność tubylcza twierdzi, iż natura nie jest „czymś”, lecz „kimś”, co
wskazuje na podmiotowe rozumienie przyrody
52
. Prawa przyrody torują zatem drogę do
ustanawiania na gruncie legislacyjnym przyrody jako podmiotu prawa. Sąd Najwyższy
w Nainital w wyroku z 2017 r. uznał, że rzeki Ganges i Jamuna są osobami prawny-
mi. W treści orzeczenia obok sformułowania „osoba prawna” (legal entity), sąd użył
określenia „osoba żyjąca” (living person)
53
. Kwestię tę rozwinięto w uzasadnieniu
do wyroku, stwierdzając, że rzeki Ganges i Jamuna „oddychają, żyją i podtrzymu-
ją istnienie społeczeństw od gór aż po morze”
54
. Przyznawanie osobowości praw-
nej rzekom może stanowić impuls do „redefiniowania ludzkich relacji z naturą”
55
.
W orzeczeniu in loco parentis
wyznaczono urzędników do podejmowania działań
w zakresie zachowania i ochrony rzek.
Należy mieć na uwadze, że wzależności od krajowej tradycji prawnej przyję-
te rozwiązania mogą kształtować się odmiennie. WKolumbii sąd zobowiązał do
wyznaczenia dwóch osób: jednej, wskazanej przez ludność autochtoniczną oraz
drugiej, reprezentującej rząd. Powołane osoby mają pełnić rolę strażników rze-
ki (theAtrato River guardians)
56
. Wtradycyjnych poglądach i wierzeniach auto-
chtonicznej ludności rośliny, drzewa, rzeki, góry uważane są za żywe podmioty
57
.
Niemniej na gruncie prawnym dopiero przy pomocy ustanowienia reprezentacji
prawnej można sprawić, że przyroda zostanie „usłyszana”. Dotychczas brakowało
regulacji prawnych, które umożliwiałyby występowanie bezpośrednio w imieniu
przyrody. Nasuwa się wniosek, iż prawa przyrody wzmacniają ochronę środowiska,
ajednocześnie rozszerzają obowiązki iodpowiedzialność wobec niego.
Prawa przyrody mogą wrezultacie stanowić mapę ekologiczną dla projektowa-
nia nowych rozwiązań wzakresie ochrony środowiska. Jest to zasadne, zważyw-
szy, iż zkażdym dniem znikają zpowierzchni Ziemi kolejne obszary przyrodnicze.
52 M. Akchurin, Constructing the Rights of Nature…, s. 954.
53 Mohammad Salim v. State of Uttarakhand & Others, Writ Petition (PIL), nr 126, 2014, High Court of
Uttarakhand at Nainital, 20.03.2017, § 18, 19. Dla przykładu winnym zakątku ziemi, wNowej Zelan-
dii, na mocy ustawy zdnia 27 lipca 2014 r. Park Narodowy Te Urewera otrzymał osobowość prawną.
Art. 11 (2) (a) tego aktu stanow, że Te Urewera posiada wszystkie prawa przynależne osobie prawnej
(legal person). e Urewera Act 2014, Public Act 2014, nr 51, 27.07.2014.
54 Mohammad Salim v. State of Uttarakhand…, § 17.
55 J. Bieluk, River as aLegal Person, Studia Iuridica Lublinensia 2020, t. 29, nr 2, s. 12.
56 Constitutional Court of Colombia, e Atrato River Case, s. 114.
57 B. Unmüßig, W. Sachs, T. Fatheuer, Critique of the Green Economy. Toward Social and Environmental
Equity, Berlin 2012, s. 48.

57
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Wlatach 1990–2020 wycięto na świecie 420 milionów hektarów lasów
58
. Według
danych Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa
(Food and Agriculture Organization – FAO) z2022 r. 90% wylesienia spowodo-
wane jest pozyskiwaniem terenów pod uprawy rolnicze
59
. Rabunkowa gospodarka
ieksploatacja zasobów naturalnych sprawia, że równowaga biologiczna delikatnych
ekosystemów ulega zachwianiu.
5. Bezpieczeństwo ekologiczne aprawa przyrody
Bezpieczeństwo stanowi fundamentalną wartość dla jednostki i społeczeństwa zor-
ganizowanego w państwie. Zwiększająca się degradacja środowiska naturalnego
w połączeniu z dynamiką życia społecznego i antropopresją ukazuje coraz więcej
obszarów wymagających pilnych i spójnych działań ochronnych. Za fundament
szeroko rozumianego bezpieczeństwa można zatem uznać zapewnianie stabilności
ekologicznej oraz bezpieczeństwa w wymiarze środowiskowym.
Wbezpieczeństwie ekologicznym dąży się do poprawy stanu środowiska natu-
ralnego wsposób ciągły oraz niezakłócania procesów zachodzących w ekosyste-
mach. P. Korzeniowski wskazał, że „tworzenie prawa gwarantującego bezpieczeń-
stwo ekologiczne powinno być podporządkowane realizowaniu pewnego systemu
wartości oraz celom polityki ochrony środowiska”
60
. Świadomość wartości przyrody
powinna skłaniać do werykacji dotychczasowych strategii środowiskowych pod
kątem zwiększania standardów ochrony iposzukiwania wspólnych aksjomatów.
Rabunkowa gospodarka, uprzemysłowienie, globalny kryzys ekologiczny stano-
wią poważne zagrożenie dla larów bezpieczeństwa ekologicznego, jak iprocesów
biologicznych zachodzących wprzyrodzie. Prawa przyrody mogą pomóc wneu-
tralizowaniu komodykacji (utowarowienia). Stąd wobszarze praw przyrody dąży
się do przyjęcia racjonalnego punktu widzenia wprolowaniu ludzkiej działalno-
ści. Człowiek powinien korzystać zziemi inaturalnych zasobów wstopniu, który
jest niezbędny do życia, anie ponad miarę ipotrzeby. Istotę powyższych rozważań
58 Food and Agriculture Organization of the United Nations (dalej: FAO), Global Forest Resources As-
sessment 2020. Key Findings, Rome 2020, s. 4; FAO, e State of the World’s Forests. Forests, Biodiversity
and People, Rome 2020, s. XVI.
59 FAO, e State of the World’s Forests 2022. Forest Pathways for Green Recovery and Building Inclusive,
Resilient and Sustainable Economies, Rome 2022, s. XV.
60 P. Korzeniowski, Bezpieczeństwo ekologiczne jako dobro prawnie chronione, w: Dobra chronione wpra-
wie administracyjnym, red. Z. Duniewska, Łódź 2014, s. 150.

58
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
trafnie oddają słowa O.O. Lake, która wskazała, iż prawa przyrody stanowią „klucz
do rozwiązania naszego przerażająco dysfunkcyjnego systemu gospodarczego oraz
ram prawnych, społecznych ipolitycznych, które niszczą ludzi iplanetę”
61
.
Zakończenie
Rozpowszechniona w krajach zachodnich redukcjonistyczna wizja środowiska
skutkuje rozpatrywaniem przyrody w kategoriach przedmiotowych i utylitarnych
w odróżnieniu od samych praw przyrody, w których przyjmuje się ujęcie podmio-
towe. Prawa przyrody wykrystalizowały się w krajach Ameryki Łacińskiej. Z tego
też względu ich recepcji może towarzyszyć wiele dyskusji, pytań, czy nawet obaw ze
względu na etnokulturowość i poglądy kosmologiczne odmienne od rodzimej kul-
tury i tradycji. W Polsce prawa przyrody nie są, jak dotąd, szeroko rozpowszech-
nione. Przy założeniu, że natura jest wspólnym dobrem, prawa przyrody mogą
stanowić wzorzec dla modernizowania systemów ochrony środowiska w różnych
regionach świata. Zakładają bowiem wspólne cele, jakimi są troska o środowisko
naturalne, zwiększanie skuteczności ochrony oraz strategii bezpieczeństwa ekolo-
gicznego. Regulacje stanowione w tym zakresie nie powinny jednak być przeno-
szone schematycznie, lecz dostosowywane do krajowych uwarunkowań i tradycji
prawnej. Istotne jest zachowywanie równowagi (fair balance) poprzez wyważanie
argumentów ekologicznych i tych dążących do zapewniania stabilnego rozwoju
społecznego. Sprawiedliwość ekologiczna powinna polegać na zrównoważonym
korzystaniu z zasobów naturalnych w poszanowaniu integralności i zdrowia ekosy-
stemów jako wspólnego dziedzictwa ludzkości.
Uzasadniając hipotezy badawcze, wykazano, iż womawianej koncepcji za punkt
wyjścia przyjmuje się wewnętrzną, nieodłączną wartość przyrody. Prawa przyrody
mogą nawigować aksjologicznie ipomóc nadawać procesowi decyzyjnemu więk-
szej racjonalności, chroniąc przyrodę przed pozbawianiem jej praw, które wynikają
nie zram społecznego funkcjonowania, lecz zporządku naturalnego. Przekłada się
to np. na zapobieganie betonozie wmiastach czy przeprowadzaniu „patorewitaliza-
cji”, które zamiast zwiększania nasadzeń drzew sprowadzają się do usuwania ostat-
nich zielonych ostoi. Zamiast drzewami iinnymi roślinami przestrzeń życia czło-
wieka jest wcoraz szybszym tempie wypełniana betonem iplastikiem. Degradacja
61 O.O. Lake, Recognizing the Rights of Nature and the Living Forest, w: Rights of Nature & Mother Earth.
Rights-based Law for Systemic Change, red. S. Biggs, T.B.K. Goldtooth, O.O. Lake, Oakland 2017, s. 21.

59
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
ekosystemów, ekstynkcja kolejnych gatunków roślin izwierząt, globalne ocieplenie,
kryzys klimatyczny powodują zachwianie naturalnych procesów oraz zdolności re-
generacyjnych przyrody. Wobliczu globalnego kryzysu ekologicznego prawa przy-
rody mogą okazać się remedium na dominantę czynników ekonomicznych oraz
ekspansję gospodarki iprzemysłu, które prowadzą do pustynnienia ipustoszenia
naszej planety.
Wniniejszym studium podkreślono też, że prawa przyrody umożliwiają wpro-
wadzenie jako novum do systemu prawa krajowego podmiotowości ireprezentacji
prawnej przyrody. Przyroda może wten sposób stać się „widoczna” dla systemu
prawa i„usłyszana”. Prawa przyrody uświadamiają człowiekowi, że przyroda nie
jest jednak całkowicie pozbawiona głosu. Przemawia do nas poprzez różnorodność
form istnienia oraz niezliczone procesy izjawiska zachodzące wekosystemach. Pra-
wa przyrody mogą zczasem stać się swoistym itinerarium dla formułowania norm
izasad ochrony środowiska na forum międzynarodowym wobliczu dynamicznych
zjawisk społecznych oraz wyłaniających się wyzwań ekologicznych.
Prawa przyrody stanowią wyraz poszanowania środowiska naturalnego oraz
dojrzałej świadomości egzystencjalnej, objawiającej się tym, że człowiek nie rości
sobie praw własnościowych, ale pragnie być opiekunem przyrody. Dogłębna iobiek-
tywna analiza praw przyrody uzmysławia potrzebę podejmowania niezwłocznych
działań ochronnych, gdyż od procesów zachodzących wprzyrodzie zależy nie tylko
zdrowie ekosystemów, lecz także ludzkie życie.
Bibliograa
Akchurin M., Constructing the Rights of Nature: Constitutional Reform, Mobilization, and
Environmental Protection in Ecuador, Law & Social Inquiry 2015, t. 40, nr 4.
Altmann P., Sumak kawsay as an Element of Local Decolonization in Ecuador, Latin Ameri-
can Research Review 2017, t. 52, nr 5.
Athens A.K., An Indivisible and Living Whole: Do We Value Nature Enough to Grant it Per-
sonhood?, Ecology Law Quarterly 2018, t. 45, nr 2.
Bieluk J., River as aLegal Person, Studia Iuridica Lublinensia 2020, t. 29, nr 2.
Carducci M., Bagni S., Lorubbio V., Musarò E., Montini M., Barreca A., Di Francesco Ma-
esaC., Ito M., Spinks L., Powlesland P., Towards an EU Charter of the Fundamental Rights
of Nature, Brussels 2019.
Ciechanowicz-McLean J., Globalne prawo środowiska. Podstawowe zagadnienia, Gdańsk 2021.
Clark C., Emmanouil N., Page J., Pelizzon A., Can you Hear the Rivers Sing? Legal Personhood,
Ontology, and the Nitty-Gritty of Governance, Ecology Law Quarterly 2018, t. 45, nr 4.

60
Samanta Kowalska
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Coral-Guerrero C.A., Guardiola J., García-Quero F., An Empirical Assessment of the Indigeno-
us Sumak kawsay (Living Well): the Importance of Nature and Relationships, w: Handbook
on Wellbeing, Happiness and the Environment, red. D. Maddison, K. Rehdanz, H.Welsch,
Cheltenham-Northampton 2020.
Darpö J., Can Nature Get it Right? AStudy on Rights of Nature in the European Context,
Brussels 2021.
Donziger S.R., Rainforest Chernobyl: Litigating Indigenous Rights and the Environment in La-
tin America, Human Rights Brief 2004, t. 11, nr 2.
Echeverría H., Rights of Nature: e Ecuadorian Case, Revista ESMAT 2017, t. 9, nr 13.
Franciszek, Encyklika Laudato si’ (24.05.2015 r.), tekst polski: serwis internetowy Opoka,
https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/franciszek_i/encykliki/laudato_si_24052015.
html [dostęp: 2.03.2023 r.].
Food and Agriculture Organization of the United Nations, Global Forest Resources As-
sessment 2020. Key Findings, Rome 2020.
Food and Agriculture Organization of the United Nations, e State of the World’s Forests.
Forests, Biodiversity and People, Rome 2020.
Food and Agriculture Organization of the United Nations, e State of the World’s Forests
2022. Forest Pathways for Green Recovery and Building Inclusive, Resilient and Sustainable
Economies, Rome 2022.
Franks S., e Trees Speak for emselves: Nature’s Rights under International Law, Michigan
Journal of International Law 2021, t. 42, nr 3.
Gómez-Betancur L., Vilardy S.P., Torres D., Ecosystem Services as aPromising Paradigm to
Protect Environmental Rights of Indigenous Peoples in Latin America: the Constitutional
Court Landmark Decision to Protect Arroyo Bruno in Colombia, Environmental Manage-
ment 2022, t. 69, nr 4.
Gómez-Velásquez A., e “Constitutionalization” Process of the International Environmental
Law in Colombia, Revista de Derecho. División de Ciencias Jurídicas de la Universidad
del Norte 2016, nr 45.
Górka K., Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego itrwałego, Ekonomia iŚrodowisko
2007, nr 2 (32).
Kenig-Witkowska M.M., Międzynarodowe prawo środowiska, Warszawa 2009.
Kenig-Witkowska M.M., Międzynarodowe prawo środowiska. Wybrane zagadnienia systemo-
we, Warszawa 2011.
Kimerling J., Disregarding Environmental Law: Petroleum Development in Protected Natural
Areas and Indigenous Homelands in the Ecuadorian Amazon, Hastings International and
Comparative Law Review 1990, t. 14, nr 4.
Kimerling J., Oil, Contact, and Conservation in the Amazon: Indigenous Huaorani, Chev-
ron, and Yasuni, Colorado Journal of International Environmental Law and Policy
2013, t. 24, nr 1.
Kortenkamp K.V., Moore C.F., Ecocentrism and Anthropocentrism: Moral Reasoning about
Ecological Commons Dilemmas, Journal of Environmental Psychology 2001, t. 21, nr 3.
Korzeniowski P., Bezpieczeństwo ekologiczne jako dobro prawnie chronione, w: Dobra chro-
nione wprawie administracyjnym, red. Z. Duniewska, Łódź 2014.

61
Prawa przyrody w ochronie środowiska i wzmacnianiu bezpieczeństwa ekologicznego
STUDIA PRAWNICZE KUL 2 (94) 2023
Kowalska S., Prakseologia działań zapobiegawczo-prewencyjnych wobliczu intensykacji zjawi-
ska ekobójstwa, w: Prakseologia wnaukach obezpieczeństwie. Sprawność działania wbez-
pieczeństwie narodowym, red. J. Wołejszo, K. Malasiewicz, N. Prusiński, Kalisz 2021.
Lake O.O., Recognizing the Rights of Nature and the Living Forest, w: Rights of Nature &Mother
Earth. Rights-based Law for Systemic Change, red. S. Biggs, T.B.K. Goldtooth, O.O. Lake,
Oakland 2017.
Living Planet Report 2022. Building aNature-Positive Society, red. R.E.A. Almond, M. Groo-
ten, D. Jue-Bignoli, T. Petersen, Gland 2022.
Lusawa R., Hans Carl von Carlowitz twórca pojęcia „trwałości”, Rocznik Naukowy Wydziału
Zarządzania wCiechanowie 2009, t. 3, z. 1–2.
Macpherson E., e (Human) Rights of Nature: AComparative Study of Emerging Legal Rights
for Rivers and Lakes in the United States of America and Mexico, Duke Environmental
Law & Policy Forum 2021, t. 31, nr 2.
Magallanes C.J.I., Nature as an Ancestor: Two Examples of Legal Personality for Nature in New
Zealand, Vertigo 2015, t. 15. Special Issue.
Myers N., reatened Biotas: “Hot Spots” in Tropical Forests, e Environmentalist 1988, t. 8.
Pain N., Pepper R., Can Personhood Protect the Environment? Aording Legal Rights to Natu-
re, Fordham International Law Journal 2021, t. 45, nr 2.
Palmer G., New Ways to make International Environmental Law, American Journal of Inter-
national Law 1992, t. 86, nr 2.
Pisano U., Endl A., Berger G., e Rio+20 Conference 2012: Objectives, Processes and Outco-
mes, Vienna 2012.
Przyborowska-Klimczak A., Ochrona przyrody. Studium prawnomiędzynarodowe, Lublin 2004.
Radclie S.A., Development for aPostneoliberal era? Sumak kawsay, Living Well and the Li-
mits to Decolonisation in Ecuador, Geoforum 2012, t. 43, nr 2.
Radziunas C., Missing the Mark: ACritical Analysis of the Rights of Nature as aLegal Frame-
work for Protecting Indigenous Interests, Tulane Environmental Law Journal 2022, t. 35.
Unmüßig B., Sachs W., Fatheuer T., Critique of the Green Economy. Toward Social and Envi-
ronmental Equity, Berlin 2012.
Wierzbowski B., Rakoczy B., Prawo ochrony środowiska. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 2018.
Wole K., Międzynarodowe prawo środowiska (tworzenie iegzekwowanie), Wrocław 1979.
Zawłocki R., Karnoprawna ochrona środowiska naturalnego, Przegląd Prawa Rolnego 2014,
nr 1 (14).