ArticlePDF Available

ИСТОРИКО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СОБЫТИЙ В КАСПИЙСКОМ РЕГИОНЕ: В КОНТЕКСТЕ ФОРМИРОВАНИЯ НОВОГО МИРОПОРЯДКА

May 2023

Authors:

Azerbaijan National Academy of Sciences

В статье исследуется основные моменты проблем, касающихся борьбы и сотрудничества больших мировых держав, транснациональных сил и местных государств региона в Каспийском бассейне. Подчеркиваются место и роль этого стратегически важного региона в формировании нового мирового порядка.

Content uploaded by Mahir Ibrahimov

Content may be subject to copyright.

AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI

A.A.BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI

ELMİ ƏSƏRLƏR

2021, №1 (82)

1947-Cİ İLDƏN NƏŞR OLUNUR

1947-2020-ci illərdə “Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası A.A.Bakıxanov adına

Tarix İnstitutunun Elmi Əsərləri” adı ilə nəşr olunmuşdur

BAKI – 2021

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur

Baş redaktor:

Kərim Şükürov

tarix elmləri doktoru, professor

Redaksiya heyəti:

Azərbaycan

Nərgiz Axundova – AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor

İradə Bağırova – tarix elmləri doktoru, professor (baş redaktorun müavini)

Allahverdi Əlimirzəyev – tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Mais Əmrahov –tarix elmləri doktoru, professor

Şahin Fərzəliyev – tarix elmləri doktoru, professor

İsmayıl Hacıyev – AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor

Hacı Həsənov, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Ədalət Qasımov – tarix elmləri doktoru, dosent

Yaqub Mahmudov – AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru, professor

Nigar Maksvell – tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Tofiq Mustafazadə – tarix elmləri doktoru, professor

Tofiq Nəcəfli – tarix elmləri doktoru, dosent

Güntəkin Nəcəfli – tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

İlqar Niftəliyev – tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Nailə Vəlixanlı – AMEA-nın həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru

Xarici ölkələrdən

Van Chaoquanq – tarix elmləri doktoru, professor (Çin)

Arşi Xan – tarix elmləri doktoru, professor (Hindistan)

Pyotr İsgəndərov – tarix üzrə fəlsəfə doktoru (Rusiya)

Sergey Karpov – Rusiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, tarix elmləri doktoru,

professor

Andrey Kudryachenko – Ukrayna Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü

Kahramon Rajabov – tarix elmləri doktoru, professor (Özbəkistan)

Kipke Rudiger – professor (Almaniya)

Piotr Taraxa – tarix elmləri doktoru, professor (Polşa)

Con Vuds – tarix elmləri doktoru, professor (ABŞ)

Selma Yel – tarix elmləri doktoru, professor (Türkiyə)

Hakan Yılmaz – (Türkiyə)

Elmira Zulpıxarova – tarix elmləri doktoru, professor (Qazaxıstan)

Məsul katib:

Ellada Bəkirova

tarix üzrə fəlsəfə doktoru

AZERBAIJAN NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES

A.A. BAKIKHANOV INSTITUTE OF HISTORY

AZERBAIJAN HISTORIOGRAPHY

SCIENTIFIC WORKS

2021, №1(82)

PUBLISHED SINCE 1947

In 1947-2020, was published as “Scientific works” of A.A.Bakikhanov Institute of History

of the Azerbaijan National Academy of Sciences

BAKU - 2021

Published by the decision of the Scientific Council of A.A. Bakikhanov Institute of

History of Azerbaijan National Academy of Sciences

Editor-in-Chief:

Kerim Shukurov

Doctor of historical sciences, professor,

Editorial board:

Azerbaijan

Nargiz Akhundova – full member of ANAS, Doctor of Historical Sciences, professor;

Irada Bagirova – Doctor of Historical Sciences, Professor (Deputy Editor-in-Chief);

Allahverdi Alimirzayev – Doctor of Philosophy in history, associate professor;

Mais Amrahov – Doctor of Historical Sciences, professor;

Shahin Farzaliyev – Doctor of Historical Sciences, Professor;

Ismail Hajiyev – full member of ANAS, Doctor of Historical Sciences, professor;

Haji Hasanov – Doctor of Philosophy in history, associate professor;

Adalat Gasimov – Doctor of Historical Sciences, associate professor;

Yagub Mahmudov – full member of ANAS, Doctor of Historical Sciences, professor;

Nigar Maxwell – Doctor of Philosophy in history, associate professor;

Tofig Mustafazadeh – Doctor of Historical Sciences, professor;

Tofig Najafli – Doctor of Historical Sciences, associate professor;

Guntekin Najafli – Doctor of Philosophy in history, associate professor;

Ilgar Niftaliyev – Doctor of Philosophy in history, associate professor;

Naila Velikhanli – full member of ANAS, Doctor of Historical Sciences.

From foreign countries

Van Chaoquang – Doctor of Historical Sciences, professor (China);

Arshi Khan – Doctor of Historical Sciences, professor (India);

Pyotr Isgandarov – Doctor of Philosophy in history, (Russia);

Sergey Karpov – Full member of the Academy of Sciences of Russia, Doctor of Histori-

cal Sciences, professor;

Andrey Kudryachenko – full member of the National Academy of Sciences of Ukraine;

Kahramon Rajabov – Doctor of Historical Sciences, professor (Uzbekistan);

Kipke Rudiger – professor (Germany);

Piotr Taracha – Doctor of Historical Sciences, professor (Poland);

John Woods – Doctor of Historical Sciences, professor (USA);

Selma Yel – Doctor of Historical Sciences, professor (Turkey);

Hakan Yilmaz – (Turkey);

Elmira Zulpikharova – Doctor of Historical Sciences, professor (Qazaxıstan).

Executive Secretary:

Ellada Bekirova

Doctor of Philosophy in history

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

M ÜN D Ə R İ CA T – CO N TE NS

M ƏQ A L Ə L ƏR – A RT I C LE S

AZƏRBAYCAN TARİXİ – HISTORY OF AZERBAIJAN

Mahir İbrahimov (Bakı)

–

Xəzər regionunda cərəyan edən hadisələrin

tarixi-siyasi təhlili yeni dünya düzəninin

formalaşması kontekstində

Fəxri Valehoğlu (Bakı)

–

1917-1918-ci illərdə Cavaxetdə türk-

müsəlman

əhaliyə qarşı soyqırım və nəticələri

Aygün Əzimova (Bakı)

–

Azərbaycanda siyasi qüvvələrin mübarizəsi

və kəndli amili (fevral 1917 – may 1918)

Şövkət Pənahova (Bakı)

–

17 Oktyabr manifesti və anadilli mətbuatın

inkişafı

Elçin Cabbarov (Bakı)

–

Şimali Azərbaycanda erməni terrorunun

yayılmasında ermənilərin köçürülməsi

siyasətinin rolu (1813-1907)

Aysel Sadıqova (Bakı)

–

Qarabağın Xaçın məlikliyi: tarixi reallıq və

mahiyyəti

114

Ellada Bəkirova (Bakı)

–

Albaniya tarixinin bəzi elmi-nəzəri

problemləri

127

Selcan Məmmədzadə (Bakı)

–

Urmiya hövzəsi Urartunun işğal siyasətində:

yeni torpaqlar və yeni nəzarət-dayaq

məntəqələri

148

QƏDİM ŞƏRQ TARİXİ – ANCIENT EASTERN HISTORY

Əsmər Göyüşova (Bakı)

–

Urartu dövlətinin sərhəd problemləri qərb

tarixşünaslığında

158

ÜMUMİ TARİX – GENERAL HISTORY

Sevinc Rəhimova (Bakı)

–

Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin

qurulmasında RK(b)P-nin Qafqaz

bürosunun rolu

166

Хаджар Вердиева (Баку)

–

Армяно-григорианская церковь: история

на матрице истины

179

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR – INTERNATIONAL RELATIONS

Məleykə Adıgözəlova (Bakı)

–

İkinci İraq böhranı kontekstində ABŞ-

Suriya münasibətlərinin bəzi aspektləri

187

SİYASƏT TARİXİ – HISTORY OF POLITICS

Günel Məlikli (Bakı)

–

Siyasətin formalaşması və tarixi inkişafı

198

RESENZİYALAR- REVIEWS

Selma Yel (Ankara)

–

Kafkasya’nın yükselen yıldızı İlham Aliyev

döneminde Azerbaycan

209

Марзия Искендерова

(Баку)

–

Россия и Азербайджанские ханства во

второй половине XVIII – нач. XIX веков.

1751-1775 гг. (Сборник документов),

Баку, 2018; Россия и Азербайджанские

ханства во второй половине XVIII – нач.

XIX веков. 1776 – 1800гг. (Сборник до-

кументов). Баку, 2020.

217

Ahmad Guliyev (Baku)

–

Tofig Najafli. The foreign policy of Azer-

baijani Safavid state (in Turkish historiog-

raphy), Baku: “Turkhan NPB”, 2020, 520

pp.

223

Nəşr olunan materialların AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun, həmçinin

redaksiya heyətinin nöqteyi-nəzərini əks etdirməsi məcburi deyil. Məqalələrdə göstərilən

məlumatların dəqiqlik və doğruluğuna müəlliflər məsuliyyət daşıyır. Müvafiq eksper-

tizadan və Tarix İnstitutunun Elmi Şurasından keçən məqalələr nəşr üçün qəbul edilir.

Redaksiyanın ünvanı

AZ1143, Bakı şəhəri, H.Cavid Pr., 115

AMEA-nın binası – 6-cı mərtəbə

e-mail: azerbaijan.historigraphy@gmail.com

M ƏQ A L Ə L ƏR - AR T I CL ES

AZƏRBAYCAN TARİXİ – HISTORY OF AZERBAIJAN

XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN HADİSƏLƏRİN TARİXİ-SİYASİ

TƏHLİLİ YENİ DÜNYA DÜZƏNİNİN FORMALAŞMASI KONTEKSTİNDƏ

*AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu

ORCID: 0000-0003-3559-8842; mahir.ibrahimov1969@gmail.com

Xülasə: Məqalədə böyük dünya dövlətlərinin, transmilli güclərin və regionun

bölgə dövlətlərinin Xəzər hövzəsində mübarizəsinə və əməkdaşlığına aid başlıca

məqamlar tədqiq olunur. Bu strateji cəhətdən vacib regionun yeni dünya nizamının

formalaşmasında yeri və rolu işıqlandırılır.

Açar sözlər: Xəzər hövzəsi; iqtisadi layihələr; transmilli şirkətlər; geosiyasi

proseslər; bir kəmər bir yol; region ölkələri.

HISTORICAL AND POLITICAL ANALYSIS OF EVENTS OCCURRING IN THE

CASPIAN REGION IN THE CONTEXT OF FORMATION OF A NEW WORLD

ORDER

*A.A. Bakikhanov Institute of History, ANAS

ORCID: 0000-0003-3559-8842; mahir.ibrahimov1969@gmail.com

Abstract: The article analyzes the main issues related to the struggle and coop-

eration of big world powers, transnational forces and the regional local states in the

Caspian Basin. The place and role of this strategically important region in the for-

mation of a new world order are emphasized.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

Keywords: Caspian Basin; economic projects; transnational companies; geo-

political processes; a belt a way; regional countries.

ИСТОРИКО-ПОЛИТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ СОБЫТИЙ В КАСПИЙСКОМ

РЕГИОНЕ: В КОНТЕКСТЕ ФОРМИРОВАНИЯ НОВОГО МИРОПОРЯДКА

*Институт Истории им. А.А.Бакиханова НАНА

ORCID: 0000-0003-3559-8842; mahir.ibrahimov1969@gmail.com

Резюме: В статье исследуется основные моменты проблем, касающихся

борьбы и сотрудничества больших мировых держав, транснациональных сил и

местных государств региона в Каспийском бассейне. Подчеркиваются место и

роль этого стратегически важного региона в формировании нового мирового

порядка.

Ключевые слова: Каспийский бассейн; экономические проекты; трансна-

циональные компании; геополитические процессы; пояс-путь; региональные

страны.

Giriş

XX əsrin son onilliyində və XXI əsrin başlanğıcından beynəlxalq münasibətlər

sistemində baş vermiş ciddi dəyişikliklər nəticəsində yeni siyasi-iqtisadi durumun

müəyyənləşməsində Qərbin böyük dövlətlərinin mövqeyi və fəal xarici siyasəti əsas

amillərdən biri kimi ön plana çıxdı. Belə bir şəraitdə Mərkəzi Asiyadan keçərək Şərqlə,

Qafqazdan keçərək Qərblə, İrandan keçərək Cənubla, Rusiya və slavyan regionlarından

keçərək Şimalla əlaqələrin qurulmasında mühüm rol oynayan zəngin karbohidrogen

ehtiyatlarına malik Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz yenidən öz əhəmiyyətinə görə

dünyada mərkəzi yerlərdən birini tutdu. Özünün xüsusi geosiyasi, geostrateji və

geoiqtisadi xarakterinə görə seçilən bu bölgə XVIII əsrdən başlayaraq Çar Rusiyası və

Osmanlı dövlətinin, XX əsrin əvvəllərində Avropa imperiyalarının və ABŞ-ın, SSRİ

dağılandan sonra isə bütün transmilli qlobal dünyanın diqqətini daima cəlb edib.

Məlumdur ki, çar Dəli Pyotr tərəfindən işğalının əsası qoyulan Xəzər dənizi və Cənubi

Qafqaz Sovetlər Birliyinin süqutuna qədər müxtəlif adlarla mövcud olan Rusiya

imperiyasının tərkibində olmuşdu.

Qeyd edildiyi kimi, ötən əsrin sonlarına yaxın dünya kommunist sisteminin dərin

böhranı, Rusiya prezidenti Vladimir Putinin təbirincə desək, XX əsrin geosiyasi

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

fəlakətinə – SSRİ-nin və bütövlükdə Varşava müqaviləsinin dağılmasına gətirib çıxardı

Xüsusilə Cənubi Qafqazda və Mərkəzi Asiyada yeni müstəqil dövlətlərin meydana

gəlməsi Rusiyanın cənub-şərq sərhədlərini şimala doğru min kilometrdən çox məsafəyə

geri çəkdi ki, bu da keçmiş Sovet İttifaqının ərazisində geosiyasi şəraiti kökündən

dəyişmiş oldu. Nəticədə, Rusiyanın özü faktiki olaraq XVII əsrdəki sərhədlərinə qayıtmış

oldu. Lakin, Rusiya eyni zamanda, özünün iqtisadi və hərbi potensialı sayəsində

postsovet məkanında tam olmasa da, müəyyən dərəcədə nüfuzunu qoruyub saxlaya bildi.

Son nəticədə bölgə müasir dövrdə yeni dünya nizamının formalaşması prosesində

“atlantizmlə” “avrasiyaçılığın” geosiyasi qarşıdurmasında əsas mübarizə meydanlarından

birinə çevrildi.

Xəzər hövzəsində Rusiya və Qərbin mövcud maraqları ilə yanaşı, digər regional

böyük və kiçik ölkələrin milli maraqlarını da unutmaq olmaz. Bunların sırasına dörd

Xəzər hövzəsi ölkələrini – Azərbaycanı, Qazaxıstanı, Türkmənistanı, İranı, ayrıca,

bölgənin əsas geosiyasi oyunçusu hesab olunan Türkiyəni, habelə “bir kəmər, bir yol”

təşəbbüsü ilə çıxış edən Çini və Cənubi Qafqazda xüsusi strateji coğrafi ərazisi ilə seçilən

Gürcüstanı qeyd etmək olar. Bölgəyə yönələn əsas maraqlar da bəllidir: zəngin kar-

bohidrogen ehtiyatları və alternativ ticarət yolları. Əsas məqamlardan biri də budur ki,

dünyanın və Xəzər hövzəsinin təbii ehtiyatlarının həcmi haqda beynəlxalq, regional və

milli mənbələrdə səsləndirilən rəqəmlər də bir-birindən xeyli fərqlənir. Ehtimal var ki, bu

fərqlər də müəyyən geosiyasi və geoiqtisadi amillərin təsiri ilə formalaşır. Hazırda dünya

geosiyasətinin və geoiqtisadiyyatının ən aktual mövzularından biri Xəzər hövzəsinin

zəngin karbohidrogen yataqlarının azad və açıq rəqabət şəraitində işlənməsi, dünyanın

artan enerji tələbatına cəlb edilməsi və bu məhsullar hesabına Avropa enerji bazarlarında

Rusiyanın monopolist mövqelərinin qismən zəiflədilməsidir.

Xəzər hövzəsinin əhəmiyyətli geosiyasi xarakteristikası, dünya siyasətində oyna-

dığı rol haqqında bütün dövrlərdə – orta əsrlərdən başlamış günümüzə qədər müxtəlif

tədqiqatçılar və politoloqlar çoxsaylı elmi-siyasi araşdırmalar aparmış, cild-cild kitablar

yazmış və çoxsaylı geosiyasi xəritələr tərtib etmişlər. Anqlo-saks geosiyasi məktəbinin

əsas yaradıcılarından hesab olunan Helford Con Makkinder (1861-1947) “Tarixin coğrafi

oxu” əsərində Xəzər, Qara, Aralıq, Qırmızı kimi dənizləri və Fars körfəzi də daxil

olmaqla beşbucaq təşkil edən bu bölgəni “beş dəniz” adlandırmış və onun geosiyasi

funksional əhəmiyyətə malik olduğunu vurğulamışdır. Müasir Qərb politoloqları isə öz

əsərlərində bu bölgəyə müxtəlif kombinasiyalarda – “Yeni Yaxın Şərq”, “Böyük Yaxın

Şərq”, “Böyük Orta Şərq”, “Avrasiya Balkanları” adları vermiş və sözügedən bölgəni

daha geniş geosiyasi müstəvidə nəzərdən keçirməyə çalışmışlar. Unutmaq olmaz ki,

böyük Avrasiya məkanının ənənəvi geotarixi və geosiyasi mərkəzi Rusiyadırsa, Mərkəzi

«Путин обяснил, почему считает распад СССР крупнейшей катастрофой ХХ века», https:

//ria.ru/20170613/1496353896.html, istifadə tarixi: 03.03.2020.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

Avrasiya meqaregionunun ürəyi Xəzər dənizi hövzəsidir. Makkinderə görə “Qafqaz və

Xəzər bölgəsinə daha geniş geosiyasi müstəvidə baxmaq lazımdır

Onun məşhur nəzəri düsturu bundan ibarətdir: “Şərqi Avropanı idarə edən

“Hartlənd”(dünyanın ürəyi) üzərində hökmranlıq edir; “Hartlənd”i idarə edən “Dünya

Adası” üzərində hökmranlıq edir; Dünya okeanını idarə edən dünyada hökmranlıq edir”

H.Makkinderin konsepsiyası geosiyasi baxışların sonrakı inkişafına çox güclü təsir

göstərmişdir. Bu nəzəriyyənin bəzi aspektləri mübahisəli və köhnəlmiş hesab olunsa da,

ingilis geosiyasətinin əsas ideyaları yaşadığımız XXI əsrdə də öz aktuallığını itirmə-

mişdir. Müasir dövrdə bu nəzəriyyənin tərəfdarlarından biri də Zbiqnev Bjezinskdi. O

“Nəzarətdən kənar” adlı kitabında yazır: “Sovet İttifaqının dağılması Avrasiya “Hart-

lend”ini geosiyasi boşluğa çevirdi… Avrasiyada yaranan bu boşluq, xüsusən də dağılmış

SSRİ məkanını konsolidasiya etməklə təkcə Amerikanın potensial təsiri üçün imkanlar

yaratmadı, həm də Avrasiyanın cənub-qərb hissəsində həlledici geosiyasi nəticələrə səbəb

oldu və gələcəkdə heç bir dövlət və ya dövlətlər koalisiyası ABŞ-ı Avrasiyadan sıxışdırıb

çıxara biləcək geosiyasi qüvvə halına gəlməməlidir”

. Amerikanın aparıcı politoloqunun

nəzəri baxışlarına görə yeni dünya düzənində güc tarazlığının təmin edilməsi Rusiya

ərazisinin bölünməsi hesabına olmalıdır. Ərazi itkisi Rusiya üçün əsas problem deyil.

Rusiyanın üç hissəyə parçalanması Avrasiyada Amerika maraqları baxımından güc

tarazlığına nail olmaq üçün əsas olacaqdır... Bu konfederativ birliklərin hər biri yerlərdə

yaradıcılıq potensialını uğurla inkişaf etdirə biləcək, hansı ki, Moskva əsrlər boyu buna

daima bürokratik maneələr yaradırdı. Parçalanmış ərazilərin inkişafı isə ABŞ-ın liderliyi

altında onun tərəfdaşlarıyla birlikdə həyata keçirilməlidir. Onun nəzəri baxışına görə

Almaniya və Fransa Ukraynada, Türkiyə və qismən də İran Azərbaycan və Özbəkistanda,

Yaponiya və Çin isə Sibir və Uzaq Şərqdə ABŞ-ın siyasi maraqlarının təminatında iştirak

etməlidirlər

Фабрицио Виелмини, «Роль теории Маккиндера в нынеш стратегическом развертывание США в

Евразии: проблемы и перспективы», Центральная Азия и Кавказ, №4 (40), издательство СА and

Cpress AB (Lulea, Sweden), 2005, с.72.

Mackinder Halford John, (1861-1947). Democratic ideals and reality: a study in the politics of reconstruc-

tion / by Sir Halford J. Mackinder; [edited by and] with a new introduction by Stephen V. Mladineo, NDU

Press defense classic ed. p. m Includes index. 1. Reconstruction (1914-1939) 2. Geopolitics. 3. World poli-

tics – 1919-1932. 1. Mladineo, Stephen V. II. Title. D655. M.18 1996 940.5'1- dc20/ National Defense

University Press, Washington, DC. 1996, s.106.

Цит. пo Николай фон Крейтор, «Бжезинский и американская геополитика экспансионизма», Изве-

стия (газета), Москва 26 ноября 2001.

Сергей Глазьев, Альтернативы. Новая книга З. Бжезинского Альтернативы. «Геостратегия для Евра-

зии», выдержки из которой недавно в «Независимой газете» (от 24.10.97), вносит ясность во многие

направления современной американской геополитики. Цена баланса. «Россофобия. Чтобы выжить,

нам надо перестать надеяться на других», Независимая газета, (электронная версия (EVNQ)). Но-

мер 217 (1542), вторник. Полоса 5, Москва 18 ноября 1997.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

Buna görə də təəccüblü deyil ki, Qafqaz-Xəzər regionu geosiyasi maraqların həm

gizli, həm də açıq şəkildə toqquşduğu ən yeni dövrdə də bir tərəfdə ABŞ başda olmaqla

Qərbin böyük dövlətlərinin, digər tərəfdə Rusiyanın apardığı qızğın rəqabət mübarizəsi

məkanına çevrilmişdir. Bu regionda cərəyan edən hadisələri dərk etmək üçün tarixi

proseslərin səbəblərini və müasir geosiyasətin əsas qanunauyğunluqlarını təhlil etmək

tələb olunur. Vaxtilə Rusiya geosiyasətçisi, general A.Y.Snesarev əsərlərində tarixin

dərinliklərinə tez-tez baş çəkməyi məsləhət görürdü

. Doğrudan da ötən əsrlərin tarixi-

siyasi hadisələrini müasir geosiyasi proseslərlə əlaqələndirməyə cəhd edərkən hərdən həm

keçmişin, həm də bu günün mürəkkəb və ziddiyyətli hadisələrini birmənalı həqiqət kimi

götürmək istəyi yaranır. Çünki, XXI əsr əvvəlki əsrlərlə görünməyən tellərlə, özü də

göründüyündən də möhkəm tellərlə bağlıdır. XX əsrin əvvəllərindən başlayan dünyanın

yenidən bölünməsi prosesi yeni müstəvidə və yeni siyasi çalarlarla davam etməkdədir.

SSRİ-nin süqutundan sonra Xəzər dənizinin enerji ehtiyatları uğrunda başlayan geosiyasi

rəqabət ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda Cənubi Qafqazda alovlanmış etno-ərazi

münaqişələrində də özünü göstərdi. Nəhayət, bu proseslər 90-cı illərin ortalarından

etibarən, xüsusilə 20 sentyabr 1994-cü ildə Bakıda “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan

sonra daha real konturlar aldı. Bununla yanaşı geoiqtisadi nöqteyi-nəzərdən həm

Azərbaycan, həm də onunla həmsərhəd olan Rusiya, İran, Türkiyə, Türkmənistan,

Qazaxıstan, Gürcüstan və Ermənistan qarşısında Xəzər dənizindən, əsasən Qərbin

transmilli şirkətləri və Rusiya tərəfindən hasil olunan neft və qazın nəqli marşrutlarının

seçimi məsələsi ön plana çıxdı

. Beləliklə, Cənubi Qafqaz və Xəzəryanı ölkələr dünyanın

və regionun böyük dövlətlərinin “Xəzər şahmat taxtası”nda apardıqları geosiyasi oyuna

qoşulmağa başladılar.

Azərbaycan

Əvvəlki əsrlərdə olduğu kimi, bu gün də dünyanın və bölgənin böyük dövlətlərinin

birbaşa geosiyasi maraqlarının mərkəzində Xəzər bölgəsində çox mühüm coğrafi

mövqedə yerləşən Azərbaycan Respublikası durur. Vaxtilə, müasir Türkiyə dövlətinin

yaradıcısı M.K.Atatürk Azərbaycanın geosiyasi durumunu bütün türk dünyası üçün

önəmli olduğunu qiymətləndirərək, Azərbaycanın Ankaradakı diplomatik nümayəndəsi

İbrahim Əbilova 1921-ci ildə yazmış olduğu məktubunda qeyd edirdi: “Coğrafi baxımdan

göz önünə gətirilərsə, gerçəkdən Azərbaycanın Asiyadakı qardaş hökumət və millətlər

üçün bir əlaqə və dayanacaq nöqtəsi olduğu görünür. Azərbaycanın bu özəl mövqeyi

Олег Зотов, «Транскаспийский регион в начале ХХI века: геополитика регионального сотруд-

ничества» www.transcaspian.ru /cgi-bin/web.exe/rus/ s.1, 3, istifadə tarixi: 30.08.2001.

Parvana Mustafazade, «Зовнішньополітичні відносини Азербайджану та США в Каспійському регі-

оні», Вісник Львівського університету. Серія «Міжнародні відносини» (lnu.edu.ua), (Polşa), ISSN

2078-4333), vipusk. 46. /19.552 (17.026), Львів, 2019, с.182-183.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

onun mühüm bir mövqedə olduğunu sübut edir”

. Geostrategiya sahəsində tanınmış

mütəxəssis Z.Bjezinski qeyd edir ki, məhdud əraziyə və əhali sayının az olmasına

baxmayaraq, nəhəng enerji resurslarına malik olan Azərbaycan geosiyasi planda da

aparıcı əhəmiyyət kəsb edir. Sanki bu ölkə, Xəzər dənizi hövzəsinin və Mərkəzi Asiyanın

sərvətlərinin yerləşdiyi “şüşə qabda bir tıxac” rolunu oynayır. Onun nəzəri fikirlərinə

görə, “Azərbaycan tam olaraq Moskvanın nəzarətində olarsa, onda Mərkəzi Asiya

dövlətlərinin müstəqilliyini mənasız bir anlayış kimi nəzərdən keçirmək olar”

. Qeyd

etmək lazımdır ki, istər ABŞ, istərsə də Avropa daima Azərbaycanla strateji əməkdaşlıq

dairəsini genişləndirməkdə maraqlı olublar. Xüsusilə ABŞ bu regionda Azərbaycanın

mövqeyinə üstün məsələ kimi baxır

Hazırda balanslaşdırılmış xətt götürən, Avropa İttifaqı, ATƏT, Avropa Şurası və

NATO ilə siyasi, iqtisadi və humanitar əlaqələrini intensiv şəkildə inkişaf etdirən

Azərbaycan özünün geosiyasi gələcəyini yenidən müəyyənləşdirməkdədir. Xüsusilə, 44

gün davam edən və Azərbaycanın qələbəsi ilə başa çatan II Qarabağ müharibəsindən

sonra yaranmış yeni geosiyasi vəziyyət onu tələb edir. Beləliklə, 15 iyun 2021-ci ildə

Azərbaycan və Türkiyə tarixi addım ataraq, bölgənin geosiyasi mənzərəsini dəyişəcək

Bəyannaməyə imza atdı

. Bəyannaməni həm də Azərbaycanın və Türkiyənin düşmən-

lərinə də tutarlı mesaj hesab etmək olar. Bəyannamədə xüsusilə tarixi türk torpağı

Zəngəzur dəhlizinin adının hallanması tarixi gerçəkliyi və hədəfləri göstərən mühüm

amildir. Geosiyasi nöqteyi-nəzərdən Zəngəzur dəhlizinin açılışı sözsüz ki, yüz ildən

çoxdur, bölgədə ermənilərin apardığı anti-Turan təbliğatına mühüm zərbədir. Bildiyimiz

kimi, ermənilər xristian ölkələrindəki lobbi qrupları vasitəsilə uzun müddət idi ki,

Qafqazda xristian-vassal dövlətin qurulmasının vacibliyini vurğulayır, Turan bəhanəsini

gətirərək öz geosiyasi çəkilərini artırmağa cəhd edirdilər. Lakin 2020-ci ilin payızında

Qarabağda müharibənin Azərbaycanın qalibiyyəti ilə nəticələnməsi və üçtərəfli

imzalanmış müqavilədə Zəngəzur vasitəsilə yeni nəqliyyat dəhlizinin açılmasının nəzərdə

tutulması Ermənistan Respublikasının bu vaxta qədər davam edən geosiyasi çəkisinə

mühüm zərbə olacaq və bir sıra dövlətlərin baxış bucaqlarında ermənilərin indiyə qədər

olan “əhəmiyyəti” xeyli azalacaq. Ümumiyyətlə, Bəyannamə Azərbaycan və Türkiyə

dövlətləri arasında bütün sahələrdə inteqrasiyanı nəzərdə tutur. Ən əsası, bu Bəyannamə

region üçün yeni tarixi gerçəklik deməkdir. Azərbaycan eyni zamanda, MDB ölkələri ilə,

o cümlədən özünün şimal qonşusu olan Rusiya ilə də qarşılıqlı faydalı əlaqələr qurmağa

Atatürk”ün söylev ve demeçleri'nin konular indeksi, hazırlayan Mehmet Evsile, Atatürk Kültür, Dil ve

Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştrma Merkezi, Ankara 1999, s.11.

Збигнев Бжезинский, Великая шахматная доска. Господство Америки и его геостратегические

императивы, Международные отношения, Москва 1999, с.62.

Xarici İşlər Nazirliyinin Tarix Arxiv İşləri. 2004-cü il üçün cari arxivi. İqtisadi məsələlərə dair. ABŞ

qovluğu. 14.06.2004. f.28, s.11.

“Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri mətbuata birgə bəyanatlarla çıxış ediblər”, https://president.

az/az/articles/view/52116, istifadə tarixi: 10.12.2020.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

çalışır. 22 fevral 2022-ci ildə Prezident İlham Əliyevin Rusiyaya səfəri çərçivəsində iki

ölkə arasında müttəfiqlik qarşılıqlı fəaliyyəti haqqında Bəyannamə imzalandı

. 43

bənddən ibarət Moskva Bəyannaməsi ilə Azərbaycan-Rusiya münasibətləri yeni

mərhələyə qədəm qoyur. Sənəd Azərbaycanın ərazi bütövlüyünə, müstəqilliyinə və

təhlükəsizliyinə zəmanət verir. Türkiyə ilə imzalanan Şuşa Bəyannaməsi kimi, Moskva

Bəyannaməsi ilə də hər iki ölkə bir-birinin müstəqilliyinə, dövlət suverenliyinə, ərazi

bütövlüyünə, sərhədlərin toxunulmazlığına qarşılıqlı hörmət, bir-birinin daxili işlərinə

qarışmamaq, qarşılıqlı fayda, güc tətbiq etməmək və güclə hədələməmək prinsipləri

üzərində qurulmasına dair öhdəlik götürür. Beynəlxalq terrorçuluq, transmilli mütəşəkkil

cinayətkarlıq və digər bu tipli təhdidlərin qarşısının alınması üçün səylərin birləşdirilməsi

qeyd olunur. Türkiyədən sonra Rusiya ilə də müttəfiqlik münasibətlərinin rəsmiləş-

dirilməsi təhlükəsizliyin və sülhün daha etibarlı təmin olunması imkanlarını genişləndirir.

Beləliklə, Cənubi Qafqazda yeni bir regional nizam, konfiqurasiya formalaşır. Bu yeni

regional nizamın formalaşmasında əsas oyunçular Azərbaycan, Türkiyə və Rusiyadır. Bu

mənada, hər iki ölkə ilə müttəfiqlik bəyannamələrinin imzalanması bu yeni konfiqu-

rasiyanı rəsmən təsbit edir. Geosiyasi münasibətlər sistemində mühüm həlqələrdən biri

olan Azərbaycan müasir şəraitdə Xəzər dənizində geostrateji rəqabətin mərkəzində durur

və Cənubi Qafqazda lider olaraq qalmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının müasir

qloballaşma proseslərinə qoşulması problemlərinə toxunarkən qeyd etmək lazımdır ki,

yüksək texnologiyalar və kommunikasiya sistemləri dövründə bu ölkə qloballaşmanın

iqtisadi inkişaf və ölkənin çiçəklənməsi üçün verəcəyi pozitiv hər şeyi etməyə çalışır.

Ermənistan

Rusiyanın Cənubi Qafqazda mühüm strateji tərəfdaşı və ənənəvi “forpostu” olan

Ermənistan haqqında da bir neçə kəlmə demək istərdim. Əvvəla Ermənistan ərazisində

Rusiyanın Cənubi Qafqazda ən iri 102-ci hərbi bazası, hava hücumundan müdafiə

hissələri, sərhəd, raket və digər mobil reaksiya vasitələri yerləşir. Rusiya Ermənistanın

quru yol sərhədlərinin və hava məkanının müdafiəsini öz üzərinə götürmüş, bu ölkəni

bütün lazımi silahlarla təchiz edir. Digər tərəfdən, neft və qaz ehtiyatlarından məhrum

olam Ermənistan özünün enerji daşıyıcılarına olan tələbatını əsasən İranın hesabına

ödəyir. Ümumilikdə Rusiya-Ermənistan münasibətləri müttəfiq, hərbi-strateji xarakter

daşıyır. Rusiya analitiklərinin fikirlərinə görə, Ermənistan sadəcə “Rusiyanın əbədi

müttəfiqi olmağa məhkumdur” və “Ermənistanın geosiyasi kodunda ənənəvi olaraq

Rusiya vektoru üstünlük təşkil edir”

. Eyni zamanda, bu ölkə Rusiya ilə əməkdaşlıqla

yanaşı Qərbə inteqrasiyaya istiqamətlənmiş balanslaşdırılmış xarici siyasət yürütməyə də

«Декларация о союзническом взаимодействие между Российской Федерацией и Азербайджанской

Республикой», http://www.kremlin.ru/supplement/5777, istifadə tarixi: 22.02.2022.

Pərvin Darabadi, “Cənubi Qafqaz düyünü: çoxgedişli “geosiyasi oyun”, http://newtimes.az/az/processes-

trends/3573/, istifadə tarixi: 06.05.2015.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

cəhdlər edir. Belə ki, Ermənistan maraqlı dövlətlərin iştirakıyla Türkiyə ilə özünün

qarşılıqlı münasibətlərini yoluna qoymağa və bu istiqamətdə Qərbə yol açmağa çalışdı.

Hətta 11 oktyabr 2009-cu ildə Sürixdə Ermənistanla Türkiyə arasında diplomatik

əlaqələrin qurulmasına və sərhədlərin açılmasına yönəlmiş “Diplomatik münasibətlərin

təsisi” və “İkitərəfli əlaqələrin inkişafı” protokolları da imzalandı. Bu sənədlərdə Türki-

yənin də Cənubi Qafqazda öz siyasətini daha da aktivləşdirmək cəhdləri öz əksini tapdı

Lakin sonradan bu proses donduruldu. Bununla belə, Moskva-İrəvan-Tehran geostrateji

zəncirində Ermənistan müəyyən mənada Türkiyəni Mərkəzi Avrasiya məkanlarından

təcrid etməyə çalışan strateji bir həlqə olaraq qalır

Gürcüstan

Cənubi Qafqazda Qara dənizə çıxışı olan yeganə ölkə Gürcüstandır ki, bu ölkə də

regionda mühüm strateji mövqelərə sahibdir. Gürcüstanın ərazisindən transqafqaz

nəqliyyat xətləri – dəmir yolu və avtomobil yolları keçir. Son illər bunların sırasına yeni

magistral neft-qaz boru kəmərləri də əlavə olunmuşdur. Bununla yanaşı Gürcüstan ərazisi

Xəzəryanı ölkələr üçün Qara və Aralıq dənizlərinə ən qısa çıxış yoludur. Bu ölkə xüsusən

də 2003-cü ilin “qızılgül inqilabı”ndan sonra açıq şəkildə Qərb yönümlü siyasət yürüdür.

Rusiya isə dərk edir ki, özünün gələcəyini Qərblə, xüsusən də NATO ilə görən Gürcüstan

Türkiyə və Azərbaycan vasitəsilə Mərkəzi Asiyaya Qərbin və ilk növbədə NATO

təsirinin yayıldığı zəncirdə mühüm bir həlqədir. Gürcüstanın NATO-ya birləşməsi

perspektivi kifayət qədər real olan bir şəraitdə – 2008-ci ilin avqustunda Rusiya

Gürcüstan rəhbərliyinin hərbi-siyasi addımlarından istifadə edərək birbaşa hərbi-güc

metodlarını tətbiq etdi ki, bu da son nəticədə Abxaziyanın və Cənubi Osetiyanın

Gürcüstandan qoparılmasına və faktiki olaraq Rusiyaya ilhaq edilməsinə səbəb oldu.

Əvəzində isə elə həmin ilin payızında Gürcüstan MDB-dən çıxdığını elan etdi. Əvvəla bu

hadisə Rusiyaya Qara dənizdə öz təsir sferasını genişləndirmək və Cənubi Qafqazdakı

neft-qaz kəmərləri və digər kommunikasiya infrastrukturları üzərində nəzarəti ələ keçir-

məyə cəhd göstərmək imkanı verdi. İkincisi, Rusiya NATO-nun Şərqə doğru, “Qafqaz-

Xəzər istiqamətində” genişlənməsində hədləri göstərən qadağa zonasını çəkdi. Üçüncüsü,

bu hadisələr Qərbin Cənubi Qafqazda mövqelərinin zəif olduğunu göstərdi və həm

Avropa ölkələri, həm də “Qoca Avropa” ilə Birləşmiş Ştatlar arasında fikir ayrılıqlarını

üzə çıxardı. Onlar, əsasən, “narahatlıq ifadə edən qətnamələrlə” və səmərəsiz diplomatik

demarşlarla kifayətləndilər. Nəhayət, dördüncüsü, NATO-ya daxil olan və daxil olmaq

istəyən digər postsovet ölkələri birmənalı şəkildə sərt siqnal – “xəbərdarlıq” aldılar ki,

onların Şimali Atlantika Alyansına daxil olmaq niyyətləri müharibə və ərazilərinin

Первин Дарабади, Кавказ и Каспий в мировой истории и геополитике ХХI века (ISBN 978-5-

7777-0501-3), Издательство «Весь мир», Москва 2010, с.167.

Александр Дугин, Указ. соч., с.243; Анджей Панковский, «Большая игра» на Кавказе»

http.press.net.by \1998\98_02_12.441/40 armen.htm.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

parçalanması ilə nəticələnə bilər

. Ona görə də Gürcüstan iqtisadi yöndə Qərblə sıx

əlaqələr qursa da xarici siyasətdə bir qədər fərqlilik nümayiş etdirir. Bu fərqlilik Zəngəzur

dəhlizinə münasibətdə də özünü göstərməkdədir. Hesab edirik ki, Gürcüstanda bir sıra

dairələrin Zəngəzur dəhlizinə ehtiyatla yanaşmasının ciddi geosiyasi, geoiqtisadi və

kommunikativ əsası yoxdur. Belə ki, açılması nəzərdə tutulan Zəngəzur dəhlizi Gürcüstan

marşrutuna alternativ deyil, hətta onların bir-birini tamamlamasıdır. Çünki söhbət yalnız

Azərbaycandan Gürcüstana yüklərin daşınmasından getmir. Gürcüstan həm özünün, həm

Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin, həm də Avropadan yüklərin Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə

İrana, Körfəz ölkələrinə və başqa regionlara münasib qiymətə çatdıra və bundan xeyli

gəlir əldə edə bilər. Bu o deməkdir ki, Zəngəzur dəhlizi ancaq bir istiqamətdə və seçilmiş

hansısa ölkələrin mənafeyinə xidmət edəcək nəqliyyat yolu olmayacaq. Ondan bütün

region ölkələri müxtəlif istiqamətlərdə yaradılacaq əlaqələr əsasında faydalanacaqlar.

Türkiyə

Digər tərəfdən, Gürcüstandakı avqust böhranı Türkiyənin Cənubi Qafqazda fəal-

laşması üçün yeni imkanlar açdı. Yaranmış vəziyyəti dəyərləndirərək Türkiyə regionda öz

nüfuzunu və regional güc mərkəzi kimi statusunu möhkəmləndirmək üçün Azərbaycan,

Rusiya, Gürcüstan və Ermənistanın da daxil olduğu regional təhlükəsizlik sisteminin

(Qafqazda sülh və stabillik platforması) yaradılması təşəbbüsü ilə çıxış etdi və Ermə-

nistanla hələ 1993-cü ildə kəsilmiş münasibətlərini nizama salmağa başladı. Maraqlısı

odur ki, Qafqazdakı vəziyyəti nəzərə alan Rusiya Türkiyənin “Qafqazda sülh və stabillik

platforması”nın yaradılması ilə bağlı təşəbbüsünə pozitiv yanaşır və İranın da tərəf kimi

iştirakını mütləq sayır. ABŞ və Avropa İttifaqı isə bu prosesə regionda təsir imkanlarının

xeyli məhdudlaşdırılması kimi baxırlar. Bununla yanaşı Türkiyə Ermənistan-Azərbaycan

Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin nizamlanmasında əsas rollardan birini oynamaqda da

israrlıdır. Digər tərəfdən Ankara, Tbilisi və Bakının maraqlarının üst-üstə düşməsi enerji

və nəqliyyat sahəsində irimiqyaslı layihələri həyata keçirmək imkanı yaradır. Türkiyənin

strateji kursunun əsas məqsədlərindən biri də məhz Cənubi Qafqazda geosiyasi təsirini

gücləndirməyə imkan verən enerji axınlarının mərkəzinə çevrilməkdir.

Lakin, Türkiyə xüsusən son on ildə Avrasiyada “Şimali Atlantika Alyansının

maraqlarının müdafiəçisi” olmaq və “ABŞ-ın strateji müttəfiqi kimi” çıxış etmək rolun-

dan imtina etmədən, həm də öz fərdi roluna, məxsusi nüfuzuna, geosiyasi, geoiqtisadi və

hərbi-geostrateji mənafelərinə diqqət yetirməyə başlamışdır. Ankara ABŞ və Avropa

İttifaqının bəzi təzyiqlərini hesaba almadan, XXI əsrin başlanğıcından regionda bir qədər

fərqli geostrateji xətt yürütməyə başlayır. Xüsusilə Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib

Ərdoğanın ölkəsinin Asiyaya yeni dönüş etməyə başladığı haqqında bəyanatı siyasi

Pərvin Darabadi, “Cənubi Qafqaz düyünü: çoxgedişli “geosiyasi oyun”, http://newtimes.az/az/processes-

trends/3573/, istifadə tarixi: 06.05.2015.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

dairələrdə qızğın müzakirələrə yol açıb. Yanaşmalar fərqli olsa da, bütövlükdə, mütəxəs-

sislər Ankaranın məqsədinin nədən ibarət olduğunu aydınlaşdırmağa çalışırlar. Əlbəttə,

Türkiyə böyük dövlətdir və onun xarici siyasəti geniş geosiyasi məkanı əhatə edə bilər.

Bununla yanaşı hesab edirik ki, müasir qlobal geosiyasi vəziyyət də nəzərə alınıb. Bu

aspektdə isə müxtəlif risklər, qeyri-müəyyənliklər və güclü rəqabət özünü göstərir. Bütün

bu faktorları əsas götürsək, Türkiyənin Asiya siyasətində nə kimi nəticələr əldə edə

biləcəyi maraq doğurur. Türkiyə artıq əvvəlki geosiyasi statusundan daha yüksək olan bir

səviyyəyə iddialıdır. Onun üçün indi “kiminləsə bir yerdə olmaq” və ya “kimlərinsə

yanında olmaq” kimi prinsiplər keçərli deyil. Görünən odur ki, Türkiyə yeni dünya

nizamında öz sözü olan və böyük bir geosiyasi məkanda sayılan dövlət olmaq yolunu

tutub

. Haşiyə çıxaraq qeyd etmək lazımdır ki, türk xalqları tarix boyu bölgədə daima

dominant olmuşdur. Türkiyəni regionla bağlayan tarixi mədəni əlaqələr və xüsusilə dil

yaxınlığı onun təsir imkanlarını daha da artırır

. XIX-XX əsrlərdə müstəmləkəçi pro-

yektlərin hədəfi halına gələn türklər çox acılar çəkmiş, bölünmüş, parçalanmışdı. Türk-

lərin birliyi fikri də o acılar içində cəbhələrdə formalaşmışdır.

2021-ci il noyabrın 12-də İstanbulda Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının

VIII Zirvə Görüşü yeni dünya nizamının formalaşması fonunda diqqət çəkir. Son

zamanlar Cənubi Qafqaz və Mərkəzi Asiya sərhədlərində cərəyan edən proseslər bəzi

coğrafi bilgilərə siyasi məzmun qataraq onları yenidən nəzərdən keçirmək zərurəti

yaradır. Türk Şurası ölkə başçılarının İstanbul sammiti Ankara-Bakı müştərək maraq-

larının digər üzv ölkələrlə və müşahidəçi qismində olan dövlətlərlə (Macarıstan, Türk-

mənistan) sinxronlaşdırılması baxımından önəmli idi. Qurumun adını dəyişərək Türk

Dövlətləri Təşkilatı adlandırılmasına gəlincə, bu, simvolik mənadan çox, qlobal rəqabətdə

alternativ siyasi güc formalaşdırılmasına eyham vuran mesajdır. İstanbul sammitinin

nəticəsi olaraq dövlət başçılarının verdiyi ortaq bəyanatın mətnində qeyd olunur ki,

Qazaxıstanın ilk Prezidenti Nursultan Nazarbayev tərəfindən başlanan “Türk Vizyonu

2040” konsepsiyası strateji bir sənəddir. Bu sənəd türk dövlətlərinin ortaq maraqlarının

güclənməsi üçün bütün sahələr üzrə əməkdaşlıq prioritetlərini özündə cəmləşdirir. Artıq

XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Qafqazda geostrateji müstəvidə Türkiyə-Azərbaycan,

gələcəkdə isə Mərkəzi Asiyanın Türk dövlətləri də daxil olmaqla digər maraqlı dövlət-

lərini də əhatə edən üfüqi oxu formalaşmağa başlayır ki, bu da regionda özünün bir sıra

mühüm mövqelərini itirmiş Rusiyanın maraqlarına heç də cavab vermir.

“Ankaranın Asiyaya dönüşü: Türkiyənin yeni geosiyasi “yol xəritəsi”, http://newtimes.az/az/ processes-

trends /6200/, istifadə tarixi: 30.08.2019.

Savaş Yanar, Türk-rus İlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya. İQ kültür sanat yayıncılıq, İstanbul 2002,

256 s.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

Rusiya

Rusiyaya gəlincə onun Cənubi Qafqaz, ümumilikdə Xəzər regionu istiqamətində

xarici siyasət xətti çoxaspektlidir. İlk növbədə hələ əsası Dəli Pyotr (1689-1725)

tərəfindən qoyulan “isti dənizlərə çıxış” Rusiya üçün xüsusi əhəmiyyət daşıyır

Geosiyasi planda isə region Avropa ilə Mərkəzi Asiya arasında körpü rolunu oynayır. Bu

isə Rusiyanın sözügedən regionun ölkələri ilə münasibətlərini müxtəlif səviyyələrdə

qurmağa təhrik edir. Belə ki, Gürcüstanla münasibətlərdə sərtlik, Ermənistanla münasi-

bətlərdə müttəfiqlik, Azərbaycanla münasibətlərdə isə stabillik önə çəkilir. Ümumiyyətlə

Rusiyanın postsovet məkanının Avropa, Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz kimi ayrı-ayrı

regionlarında geostrategiyasına gəlincə, qeyd etmək lazımdır ki, onlarda coğrafi

vəziyyətlərindən asılı olaraq həm təkrarlanan qanunauyğunluqlar, həm də spesifik

xüsusiyyətlər müşahidə olunur

. Belə ki, ABŞ-ın təşəbbüsü ilə yaradılan Gürcüstan,

Ukrayna, Azərbaycan, Moldova və 2005-ci ilə qədər Özbəkistanın da daxil olduğu

GUAM – Demokratiya və İqtisadi İnkişaf naminə regional təşkilatın (1997-ci il oktyabrın

10-da yaradılmışdır) mövcudluğu ilk vaxtlar Rusiyanın hərbi-siyasi dairələrində ciddi

narahatlıq doğururdu. Rusiya təhlilçilərinin fikirlərinə görə, antirusiya yönümlü bu

geosiyasi quruma üzv olan dövlətlərin əraziləri bugünkü müstəvidə NATO üçün

Avropadan Əfqanıstana qədər birbaşa dəhliz yaratdı. Lakin iştirakçı ölkələrin bir-birindən

məkanca uzaq olması, habelə indiki mərhələdə onların strateji maraqlarının çox vek-

torluluğu bu beynəlxalq təşkilatın geosiyasi perspektivlərini də sual altına alır.

Qazaxıstan

İstənilən dəyişikliklərdə müsbət məqamları hər zaman qeyd etmək olar.

Qazaxıstanın da bir gün Avropaya çevriləcəyi bir ssenarini təsəvvür etsək, o zaman

üstünlüklər barədə danışmaq məqsədəuyğun ola bilər. Qazaxıstan Kollektiv Təhlükəsizlik

Müqaviləsi Təşkilatının və Gömrük İttifaqının üzvüdür. Ancaq fakt budur ki, rəsmi

Astana Rusiyanın hegemon olduğu təşkilatlarda üzv olmaqla yanaşı son illər müstəqil

daxili və xarici siyasət yürütməyə başlayıb və regional layihələrdə müstəqil şəkildə iştirak

etməyə can atır. Xüsusilə İpək Yolu layihəsi çərçivəsində Çindən Avropaya Qazaxıs-

tandan tranzit mühüm rol oynayacaq. Qazaxıstan üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən yol –

“Çin-Qazaxıstan – Rusiya – Qərbi Avropa”, “Çin-Qazaxıstan – Qərbi Asiya”, “Çin-

Qazaxıstan – Cənubi Qafqaz – Türkiyə-Avropa” nəqliyyat dəhlizlərinin yaradılmasıdır

Belə bir ərəfədə Rusiya Dövlət Dumasının hakim “Vahid Rusiya” Partiyasından olan

üzvü Vyaçeslav Nikonovun Qazaxıstana qarşı ərazi iddiaları irəli sürməsi heç də təsadüf

AMEA TİEA, Fond 1, Siyahı 3, iş 158. Hissə I. Xanvey. 32 / Далнейщие щаги, предпринятые м-ром

Эльтоном… Оппозиция Восточно-Индийкой и Турецкой Компаний...

Adil Mirabdullayev, Rusiyanın postsovet məkanında geostrategiyası. Elm, Bakı 2008, s.50.

«Специальный репортаж: Инициатива «Пояс и Путь» открывает новые возможности для взаимовы-

годно сотрудничества между Китаем странами Центральной Азии», Sinxua novosti,

http:// russian.ews. cn /2020-09/21/c_139384423.htm, istifadə tarixi: 21.09.2020.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

sayıla bilməz

. 2022-ci ilin başlaması ərəfəsində dünya siyasi meydanında baş verən

proseslər isə gözlənildiyindən də “sürpriz” hərəkətliliyi ilə yadda qaldı. Hər kəsin Şərqi

Avropaya – Ukrayna ilə Rusiya sərhədindəki gərginliyə başı qarışdığı vaxtda Mərkəzi

Asiyanın dominant dövlətlərindən birinə çevrilməkdə olan Qazaxıstan bir anın içində

qarışdı. Hadisələrin gedişi göstərir ki, Qazaxıstan dövlətçiliyini zəiflətməyi qarşılarına

məqsəd qoyan xaricdəki və daxildəki qruplar tərəfindən əvvəlcədən hazırlanmış

təxribatlar plan üzrə işə düşdü. Görünən odur ki, Qazaxıstan hakimiyyətinin bəzi qərarları

bir çox qlobal aktorların ssenarisinə zidd idi. Son illər ərzində Qazaxıstanda dövlətçiliyin

inkişafı üçün atılan ciddi addımlar görünür ki, daxili və xarici müxtəlif qüvvələrin

ürəyincə deyildi. Xüsusilə nəzərə alsaq ki, son illərdə Qazaxıstanın Türkiyə ilə müdafiə

və digər sahələr üzrə əldə etdiyi əməkdaşlığı, Türk Dövlətləri Təşkilatındakı aktivliyi

nəzərə çarpan dərəcədə sezilirdi. Bu isə regionda marağı olan dövlətləri narahat edə

bilərdi. Rusiyanın xarici işlər naziri Sergey Lavrovun Qazaxıstandakı çevrilişlə bağlı

açıqlaması isə məsələnin əslində qiymət artımı ilə bağlı olmadığını təsdiqlədi:

“Qazaxıstanın latın əlifbasına keçməsi və türk millətçiliyinə dəstək verməsi nəticəsində

bu hallar ortaya çıxdı. Bu dar düşüncəli millətçiliyi təşviq etmək və Rusiya ilə əmək-

daşlığı gözdən salmaq məqsədi daşıyan xarici dəstəyin nəticəsidir”

. Əslində Rusiya XİN

rəhbəri bu bəyanatı ilə açıq şəkildə etirazların əsl səbəbini elan etmiş oldu. Görünən odur

ki, Kreml Qazaxıstanın regional layihələrdə, xüsusilə “Cənubi Qafqaz – Türkiyə-Avropa”

dəhlizində iştirakını öz geosiyasi maraqları çərçivəsində saxlamağa çalışır. Ancaq,

Qazaxıstanın həm də Avrasiyada Türk-rus uzlaşması, gerçək əməkdaşlıq modeli üçün də

önəmli bir ölkə olduğu unudulmamalıdır. O da nəzərdən qaçmamalıdır ki, həm Mərkəzi

Asiya, həm Cənubi Qafqaz, eləcə də bütün yaxın coğrafiya böyük və irticaçı dövlətlərin

gözünə yağlı tikə kimi görünür və onlar yarana biləcək ən cüzi fürsətdən belə yarar-

lanmağa çalışacaq. Məhz Qazaxıstanda olduğu kimi...

İran

İranın regional siyasətində Orta Asiya, Cənubi Qafqaz və Xəzər hövzəsinin

geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji hədəfləri xüsusi yer tutur. Orta Asiya və Xəzər

hövzəsində İran sadəcə olaraq öz sərfəli geoiqtisadi mövqelərindən çıxış edərək, Rusiya

ilə yanaşı bölgənin ikinci əsas lider dövləti statusuna sahib olmaq istəyir. Beləliklə, İran

rəhbərliyi öz fəaliyyətində şimal sərhədlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək və bölgədəki

siyasi və iqtisadi mövcudluğunu gücləndirmək üçün Xəzər bölgəsində aktiv siyasət

yürütməyə daim diqqət yetirir. Bu gün Rusiya və İranın Xəzər bölgəsindəki maraqları

«Кул-Мухаммед ответил на провокационные высказивания российского депутата», https://

tengrinews. kz/sng/kul-muhammed-otvetil-provokatsionnyie vyiskazyivaniya-422946/ istifadə tarixi:

12.12.2020.

“Qazaxıstandakı hadisələrin sifarişçisi – detallar”, https://news.milli.az/world/1009520.html, istifadə

tarixi: 06.01.2022.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

böyük ölçüdə üst-üstə düşür

. Bu ölkənin regional siyasəti ilə bağlı əsas geosiyasi və

geoiqtisadi vəzifələrini aşağıdakı kimi qruplaşdıra bilərik:

Əvvəla, Qərb ölkələrini və onlara məxsus transmilli şirkətləri nəyin bahasına

olursa-olsun Xəzər regionuna buraxmamaq və onların bölgədəki əsas tərəfdaşı hesab

olunan Türkiyəni öz mövqelərindən sıxışdırmaq. İkinci, Rusiya ilə regional geosiyasi

məsələlərdə müttəfiqlik etmək, lakin onunla rəqabət aparılan sahələrdə öz mövqelərini

əldən verməmək və müxtəlif vasitələrlə regionda öz mövqelərini gücləndirmək. Üçüncü,

bölgəni dini təsir altına almaq məqsədilə müxtəlif dini-ideoloji düşərgələr təşkil etmək.

Dördüncü, Azərbaycan və Türkiyə kimi rəqib ölkələrin iqtisadi, siyasi, sosial və mədəni

inkişafını əngəlləmək, bununla da onların İrandakı əsas əhali Azərbaycan türkləri üçün

cəlbediciliyini azaltmaq. Nəhayət beşinci, bölgədə Qərb ölkələrinə məxsus dəyərlərin,

iqtisadi, siyasi, ideoloji təsisatların fəaliyyətinin güclənməsinə və Xəzər hövzəsində

demokratik rejimlərin bərqərar olmasına və İran cəmiyyəti üçün “yad proseslərin” vüsət

almasına mane olmaq.

Türkmənistan

Orta Asiya ilə İran arasında yerləşən Türkmənistanın da çox əhəmiyyətli bir strateji

mövqeyi var. Başqa sözlə, Türkmənistan İranın Orta Asiyaya açılan qapısıdır və Xəzər

dənizinin Özbəkistan, Tacikistan və Əfqanıstana qapılarını açır. Regional və qlobal

geosiyasi rəqabəti nəzərə alsaq, Türkmənistan Moskva, Pekin, Tehran və Ankaranın

təsirlərinin kəsişməsində dayanır. Sözügedən güc mərkəzlərindən heç biri Aşqabadın

digər ölkələrin təsiri altında olmasını istəmir. Buna görə bu baxımdan bütün regional və

hətta qlobal qüvvələr Türkmənistanın “daimi bitərəfliyi” statusundan razıdırlar. Lakin bu

ölkənin özünün də maraqları var. Belə ki, Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən

Avropaya nəqli üçün Transxəzər Qaz Kəməri layihəsi mövcuddur, bu da hələlik

gerçəkləşməyib. Bununla yanaşı Çinə qaz nəqli üçün yeni qolun inşası gündəmdədir.

Çin Xalq Respublikası

Qeyd edildiyi kimi Çin Xalq Respublikası 2013-cü ildə Avrasiya ölkələri arasında

infrastrukturun yaradılması və qarşılıqlı əlaqələrin qurulmasına yönələn “Bir kəmər, bir

yol” adlı yeni iqtisadi inkişaf strategiyası elan edib. Strategiya iki əsas inkişaf istiqamətini

nəzərdə tutur: “İpək Yolu İqtisadi Kəməri” və “Dəniz İpək Yolu”. Burada söhbət malların

Şərqdən Qərbə güzəştli şərtlərlə birbaşa daşınması üçün ticarət dəhlizinin

yaradılmasından gedir. 14-15 may 2017-ci ildə Pekində Çinin müəllifliyi ilə baş tutan

“Bir kəmər – bir yol” beynəlxalq forumu dünya mediasının diqqət mərkəzində olmaqda

davam edir. 29 ölkə liderinin iştirak etdiyi forumda qonaqlar sırasında Rusiya və Türkiyə

Елена Дунаева, «Каспийский регион и Иран», Исламская Революция в Иране: Прошлое,

Настоящее, Будущее, Сборник статьей, Институт Востоковедения РАН, Москва 1999, c, 136.

ISBN5-89282-110-2.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

prezidentləri – Vladimir Putin və Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Pakistanın baş naziri Nəvaz

Şərif, BMT-nin baş katibi Antonio Qutteriş, BVF-nin rəhbəri Kristin Laqard, Dünya

Bankının prezidenti Cim En Kim olub. Bundan əlavə, tədbirdə 100-dən çox ölkədən

dövlət və özəl sektor nümayəndələri, sərmayədarlar, 60-dan çox beynəlxalq təşkilatın

nümayəndəsi iştirak edib

Yolun bir qolu Qafqaz-Xəzər regionundan keçdiyi üçün bu layihənin reallaşması

bölgədəki dövlətlərin də iqtisadi cəhətdən güclənməsi, geosiyasi və geoiqtisadi nüfu-

zunun artmasına və öz milli maraqlarının təmininə şərait yaradacaq. Qeyd edək ki, İpək

yolunun bir hissəsi olan Orta Dəhliz layihəsi Türkiyə, Gürcüstan, Azərbaycan, Türk-

mənistan, Qazaxıstan, Özbəkistan, Əfqanıstan və Pakistanı əhatə etməklə Çində başa

çatacaq ticarət yoludur. Çinin qəbul etdiyi bu layihə İspaniyaya qədər uzanır və

bütövlükdə infrastrukturun dəyişilməsini nəzərdə tutur. Çin təkcə özü bu layihəyə

infrastrukturun yenilənməsi üçün 113 milyard dollar investisiya qoymağı planlaşdırır.

Lakin Hindistanın forumu rəsmən boykot etməsi ən qalmaqallı hadisə olub.

Hindistan bu addımını Çin-Pakistan iqtisadi dəhlizi ilə əlaqələndirib. Rəsmi Dehli hesab

edir ki, Çinin kreditləri bir sıra ölkələrin Çindən asılılığını gücləndirəcək. Bu ölkənin

xarici işlər nazirinin sabiq müavini Kanval Sibal da hesab edir ki, Çin-Pakistan layihəsi

Hindistanın suverenliyinə ciddi zərbədir. Onun sözlərinə görə, bu layihə nəhəng Avrasiya

bölgəsində Çinin liderliyinə gətirib çıxaracaq

. Honkonqlu ekspert Brayana Yena isə

Hindistanın bu forumda iştirakdan imtinasının Asiyanın iki nəhəngi – Çinlə Hindistan

arasında gərginliyin başlamasından xəbər verdiyini yazıb. Maraqlıdır ki, Çinin bu layihəsi

Rusiyadan dəstək alıb. Lakin ekspertlər bildirir ki, Çin-Mərkəzi Asiya-Avropa layihəsi

Rusiyanın Transsibir kəmərinin rolunu azalda bilər. Digər tərəfdən hesab edilir ki, bu

layihə ilə Çinin postsovet ölkələrində rolu artmış olacaq, Rusiyanın isə əksinə, rolu

minimuma düşəcək. Moskva isə hələ ki bu qorxunu bölüşmür. Pekində keçirilən müasir

İpək Yolu layihəsinin sammitində çıxış edən Rusiya prezidenti Vladimir Putin Çinin

infrastruktur layihəsinin Avrasiya İqtisadi Birliyi ilə mükəmməl şəkildə uyğun olduğunu

bildirib. O həm də bildirib ki, Rusiya Avrasiya tərəfdaşlığını dövlətlər arasında əmək-

daşlıq kimi nəzərdən keçirir. Çin Rusiyanın ən iri ticarət tərəfdaşıdır. İlin sonuna kimi

ticarət dövriyyəsi 80 mlrd. dolları ötəcək. Rusiya prezidenti ümid edir ki, bu layihə

Avrasiya İqtisadi İttifaqını gücləndirəcək: “Avrasiya İqtisadi İttifaqı ilə əməkdaşlığa

Avropa, Asiya və Latın Amerikasının təxminən 50 ölkəsi maraq göstərir”. Onun sözlərinə

görə, Avrasiya İqtisadi İttifaqı və Çin arasında ticari-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında saziş

məsələsi üzrə, İsrail dövləti ilə azad ticarət haqqında danışıqlar aparılır. Misir, İran,

Yitzhak Shichor, “China’s Belt and Road Initiative Revisited. Challengesand Ways Forward”,

https://www.worldscientific.com/doi/pdf 10.1142/S237774001850001X, istifadə tarixi: 12.12.2020.

p.27-45.

Kumar Surendra S.Y. (Bangalore University), “China’s Belt and Road Initiative (BRI): India’s Concerns,

Responses and Strategies”, International Journal of China Studies. 27 Vol. 10, No1, June 2019, 140 p.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

Hindistan, Serbiya və Sinqapur ilə isə məsləhətləşmələrə başlamaq üçün razılıq əldə

olunub

. Burada Rusiyanın məqsədi aydındır. Belə ki, Rusiya ucuz xammal mənbəyi ilə

yanaşı avro-atlantika və Sakit okean regionları arasında nəqliyyat kommunikasiya

körpüsü olarsa onun hərbi-siyasi və iqtisadi sahələrdə milli mənafeyinin təmin edilməsi

ilə yanaşı regional təhlükəsizlikdə rolu da əhəmiyyətli dərəcədə artmış olur.

Yeri gəlmişkən, Hindistanla yanaşı, Yaponiya da forumda iştirakdan imtina edib.

Rəsmi Tokio ehtiyat edir ki, inkişaf şüarının altında geosiyasi oyunlar oynanılır. ABŞ və

digər qərb ölkələrinin də nümayəndələri tədbirə qatılmaq istəməyiblər. Onlar hesab

edirlər ki, Amerika və Avropanın başı daxili problemlərə qarışdığı vaxt Çin qlobal

liderliyə can atır. 1979-cu ildə Çin və ABŞ-ın rəsmi diplomatik əlaqələr qurmasına yol

açmasında mühüm rol oynayan ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Henry Kissincerin

Almaniyanın “Die Welt” qəzetində nəşr olunan bir müsahibəsi də maraq doğurur. O

müsahibəsində belə deyir: “ABŞ və Avropa arasında daha güclü transatlantik əlaqələr

olmalıdır. Lakin hər iki tərəfin arasında hələ də ciddi fikir ayrılıqları var və onlar

qorxurlar ki, tərəflərin “muxtariyyəti” Avropanı Avrasiyanın bir hissəsinə çevirəcəkdir...

Hər bir yerli məsələdə və hər bir iqtisadi siyasətdə razılaşmamağa ehtiyacımız yoxdur,

ancaq Atlantik bölgəsinin istədiyimiz istiqamətdə tarixən və strateji olaraq inkişafı

haqqında ümumi bir konsepsiyamız olmalıdır.., Avropa ABŞ-Çin arasında olan fikir

ayrılığından istifadə edərək siyasətini təqib edərsə, qarşıdurmaları daha kəskin və

böhranları daha çox artıracaqdır. Mən Çinə qarşı səlib yürüşünün tərəfdarı deyiləm. Fəqət

mənfəət naminə davamlı manevr etməklə vəziyyəti gərginləşdirməmək üçün ortaq bir

strateji anlaşmanın inkişaf etdirilməsinin tərəfdarıyam”

Dünyada yeni düzənin formalaşması istiqamətində iqtisadi layihələrin effektiv

şəkildə icrası və bunun nəticəsində birgə güclü siyasi iradə nümayiş etdirilməsi aktuallıq

qazanır. Dünyanın bir sıra nüfuzlu mətbuatı Çin faktorunu önə çəkərək yeni dünya

nizamında Çinlə əməkdaşlığın dərinləşdirilməsini vacib sayır, Pekinin maraqlarının

xarakterini izah etməyə çalışır. Əslində, bunun üçün olduqca ciddi səbəblər də var. Belə

ki, Böyük Britaniya Çinlə əməkdaşlıqdan imtina etmək tələblərinə uymağa həvəsli

olmadığını büruzə verməkdədir. İsrail isə Çinlə ortaq layihələrdən imtina etməyəcəyini

qətiyyən gizlətmir. Son məlumatlara görə, bu ölkə Çinlə indiyə qədər əldə olunmuş bütün

anlaşmalara sadiq qalmaq qərarı verib. Şübhəsiz ki, ABŞ bundan narazıdır, hətta

qəzəblidir. Ağ Ev İsrail hökumətindən israrla tələb edir ki, Çini dəstəkləməkdən vaz

keçsin, bu ölkə ilə bütün iqtisadi layihələr üzrə anlaşmaları ləğv etsin.

“Çin “Bir kəmər – bir yol” layihəsini reallaşdırır”, http://www.kaspi.az/, istifadə tarixi: 16.05.2017.

“Kissinger warns China and US to guard against all-out artificial intelligence conflict”, https://www.

scmp.com/news/china/diplomacy/article/3131771/china-and-us-must-guard-against-all-out-artificial,

istifadə tarixi: 30.04.2021.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

Avropa Birliyi

Son dövrlər gedən proseslər göstərir ki, AB Çinin yeni İpək Yolu layihəsinə rəqib

olmağı hədəfləyir. Belə ki, 1 dekabr 2021-ci ildə tarixində AB Komissiyasının sədri

Ursula von der Leyen Brüsseldə keçirdiyi mətbuat konfransında AB-nin “Global

Gateway” (Qlobal Dəhliz konsepsiyası) adlı yeni strategiyasını təqdim edib. Sözügedən

planın yaxşı idarə olunacağını, şəffaf olacağını və davamlı olmayan borc səviyyələri ilə

nəticələnməyəcəyini vurğulayan von der Leyen “Qlobal Gateway”-in Çinin təşəbbüsünə

“əsl alternativ” olduğunu da vurğulayıb.

İctimaiyyətə təqdim edilən bu layihə çərçivəsində 2027-ci ilə qədər dövlət və özəl

resurslardan istifadə etməklə dünya miqyasında avtomobil yolları, dəmir yolları, elektrik

şəbəkələri yaradılması, Afrikada hidrogen istehsalı, dənizin altından keçməklə fiber optik

kabellər vasitəsilə Qara dənizə yüksək sürətli internet bağlantısının təmin edilməsi, İordan

çayı ilə İsrail arasında olan Qərb Sahili ərazisində yeni körpünün inşası kimi infrastruktur

layihələr həyata keçiriləcək, səhiyyə sisteminə investisiyalar qoyulacaq. “Global

Gateway” layihəsinin 300 milyard avroya başa gələcəyi planlaşdırılır.

Məlumdur ki, Çin “Bir kəmər – bir yol” layihəsi çərçivəsində kredit dəstəyi ilə

yardım etməklə yanaşı, eyni zamanda həmin ölkələrə siyasi və iqtisadi üstünlüklər də

verir. Rəsmi Çinin məlumatlarına əsasən, Pekin hökuməti 2020-ci ilə qədər layihə üçün

təxminən 124 milyard avro təmin edib. Buna cavab olaraq “Global Gateway” layihəsində

Avropa şirkətlərinə ixrac dəstəyinin veriləcəyi nəzərdə tutulub. Bu yolla Avropa şirkətləri

regionlardakı rəqiblərinə və Çin şirkətləri kimi dövlət dəstəyindən faydalanan tərəf

müqabillərinə qarşı rəqabət qabiliyyətini artıracaqdır. Lakin məsələ ondadır ki, layihəni

həyata keçirmək və resursların maliyyələşdirilməsinə başlamaq üçün elan edilən “Global

Gateway” adlı yeni strategiya Avropa Şurası və Avropa Parlamenti tərəfindən də rəsmi

təsdiq olunmalıdır.

Nəticə

Nəticə olaraq deyə bilərik ki, geniş bir coğrafiyada rezonans effekti yaradacaq “Bir

kəmər – bir yol” layihəsi yeni strateji reallıqların tərənnümü kimi qeyd olunur. Burada

əsas oyunçu rolunda Çinin çıxış etməsi gerçək amil olsa da, Şanxaydan Avropanın son

Atlantik sahillərinə qədər bir nəqliyyat oxunda düzlənən bütün region ölkələri bundan

fayda götürəcək. Xüsusilə bu çoxsaylı ölkələr içərisində öz geosiyasi və geostrateji

mövqeyi ilə seçilən, həmçinin tarixi İpək yolunun Şimal-Cənub nəqliyyat marşrutu ilə

kəsişdiyi mühüm geostrateji məkanda qərarlaşan Azərbaycan Respublikasının

özünəməxsus yeri var. Qeyd etmək lazımdır ki, müvafiq nəqliyyat-infrastrukturuna və

logistik imkanlara malik olan Azərbaycan mühüm tranzit üstünlükləri ilə fərqlənir.

2021-ci il aprelin 26-da BMT-nin qərargahı Tailandda yerləşən Asiya və Sakit

okean üçün İqtisadi və Sosial Komissiyasının “Asiya və Sakit okean hövzəsində regional

əməkdaşlıq vasitəsilə böhranlardan sonra daha güclü inkişafın təmin olunması” möv-

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

zusuna həsr edilən 77-ci sessiyasında çıxışı zamanı (videoformat) Prezident İlham Əliyev

Azərbaycan tərəfinin mövqeyini bir daha təsdiqləmişdir. “Azərbaycan regionda dayanıqlı

sülh və təhlükəsizliyi təmin etmək arzusundadır. Azərbaycan bir çox regional bağlantı

layihələrinin icrasına mühüm töhfə vermişdir. Hazırda biz Azərbaycan ərazisindən

Asiyanı Avropa ilə birləşdirən Şərq-Qərb dəhlizinin tərkib hissəsi olacaq “Zəngəzur

nəqliyyat dəhlizi” üzərində çalışırıq. Bu dəhliz Azərbaycana Avrasiyanın nəqliyyat və

logistika mərkəzi kimi mövqeyini gücləndirməyə imkan verəcək. Mən Asiya və Sakit

okean hövzəsindən olan tərəfdaş ölkələri bu regional layihənin potensialını nəzərdən

keçirməyə dəvət edirəm”

Aydın məsələdir ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması Cənubi Qafqazdan keçən digər

marşrutlar sisteminin də fəaliyyət qabiliyyətini artıracaq. Bu da öz növbəsində Azərbay-

can və İran Culfası arasında dəmiryol xəttinin açılışına və İranın dəmir yollarına çıxış

əldə etməyə imkan verəcək. Zəngəzur dəhlizi təkcə dəmir yolları ilə məhdudlaşmır, o

həm də avtomobil yolları sisteminə malik olacaq. Deməli, bu dəhlizin açılması həm də

avtomobil əlaqəsinin açılmasına imkan yaradacaq. Məlumdur ki, hazırda Türkiyədən

yüklər Azərbaycana Gürcüstan və İran vasitəsilə tranzit yolu ilə çatdırılır. Belə bir

marşrutun yaradılması Türkiyədən Azərbaycana və əks istiqamətdə malların birbaşa

tədarükünü asanlaşdıracaq. Beləliklə, daha bir kommunikasiya xətti türk dünyası coğrafi-

yasında, eləcə də Asiya və Avropa arasında əlaqələrin daha sürətli və əlverişli olmasına

şərait yaradacaq.

Hazırda dünyada gedən proseslər onu göstərir ki, Çinin təqdim etdiyi “Bir kəmər,

bir yol” layihəsinin qlobal geosiyasi və geoiqtisadi düzənin formalaşmasında xüsusi rolu

olacaq. Layihə quru və dəniz marşrutları üzrə müxtəlif ölkələri əhatə edən nəhəng bir

sistemi xatırladır. Qeyd edildiyi kimi, prosesə Asiya və Avropanın çoxlu sayda dövləti

qatılmaqdadır. Layihə üçün xüsusi əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri odur ki,

iqtisadi əlaqələr ucuz, təhlükəsiz, sürətli, maneəsiz təşkil edilsin. Bu məqsədlə layihədə

şərti olaraq üç marşrut – “Şimal yolu”, “Orta yol” və “Cənub yolu” müəyyən edilib.

“Şimal yolu” Rusiya ərazisindən keçərək Avropaya uzanan, “Orta yol” Mərkəzi Asiya-

Azərbaycan-Gürcüstan-Türkiyəni əhatə edən marşrutu, “Cənub yolu” isə Cənubi Asiya

ölkələri ərazisindən keçərək İranı da əhatə edən istiqamətdir.

Məsələ burasındadır ki, bu üç əsas yol Cənubi Qafqazda Azərbaycan ərazisində

kəsişir. Rusiyadan “Şimal-Cənub” dəhlizi vasitəsilə Azərbaycana istiqamət vardır,

Mərkəzi Asiyadan gələn əsas yol – “Şərq-Qərb” dəhlizi timsalında Azərbaycandan keçir,

“Cənub yolu” isə “Cənub-Qərb” marşrutu ilə yenə də Azərbaycan ərazisindən keçir.

Cənub-Qərb” marşrutu ilə Azərbaycanda iki istiqamət mövcuddur: biri Gürcüstan

istiqaməti, digəri isə Zəngəzur vasitəsilə Türkiyə-Avropa istiqaməti. Eyni zamanda,

“Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin BMT-nin Asiya və Sakit okean üçün İqtisadi və Sosial Komissi-

yasının 77-ci sessiyasında videoformatda çıxışı təqdim edilib”, https://azertag.az/xeber, istifadə tarixi:

26.04.2021.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

cənubdan gələn yolun bir qolu şimala, Rusiyaya tərəf ayrıla bilər. Buna oxşar qayda ilə

Türkiyədən gələn yolun bir istiqaməti İran, digər istiqaməti isə Rusiya ola bilər. Onların

arasında isə tamamilə Azərbaycan ərazisindən keçməklə Mərkəzi Asiyaya uzanan marşrut

vardır. Bununla yanaşı, “Bir kəmər, bir yol” layihəsi çərçivəsində “Şimal-Cənub” və

“Cənub-Qərb” marşrutlarının Azərbaycan ərazisində kəsişərək Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə

Avropaya yönləndirilməsi planı da mövcuddur.

Nəhayət, yeni dünya nizamının formalaşması kontekstində yanaşsaq Avropa ilə

Asiyanı birləşdirən və yeni alternativ bağlantı olan “bir kəmər bir yol” layihəsi Bakı-

Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttinin işə düşməsi, Yeni Bakı Beynəlxalq Dəniz Ticarət Limanı

Kompleksinin yaradılması, Şimal-Cənub və həmçinin Zəngəzur nəqliyyat dəhlizlərinin

yenidən qurulması fonunda daha real görkəm alacaq.

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI – REFERENCES

1. “Ankaranın Asiyaya dönüşü: Türkiyənin yeni geosiyasi “yol xəritəsi”, http://newti-

mes.az/az/processestrends/6200/, istifadə tarixi: 30.08.2019.

2. “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin BMT-nin Asiya və Sakit okean üçün İqtisadi və

Sosial Komissiyasının 77-ci sessiyasında videoformatda çıxışı təqdim edilib”, https: //

azertag.az/xeber/, istifadə tarixi: 26.04.2021.

3. AMEA TİEA. Fond 1, опис 3, р. 158, Ч.I. Ханвей //32 Далнейщие щаги, пред-

принятые м-ром Эльтоном… Оппозиция Восточно-Индийкой и Турецкой Компа-

ний...

4. “Azərbaycan və Türkiyə prezidentləri mətbuata birgə bəyanatlarla çıxış ediblər”

https://president.az/az/articles/view/52116, istifadə tarixi: 10.12.2020.

5. “Çin “Bir kəmər – bir yol” layihəsini reallaşdırır”, http://www.kaspi.az/, istifadə

tarixi: 16.05.2017.

6. Pərvin Darabadi “Cənubi Qafqaz düyünü: çoxgedişli “geosiyasi oyun”, http://newti-

mes.az/az/processestrends/3573/, istifadə tarixi: 06.05.2015.

7. Xarici İşlər Nazirliyinin Tarix Arxiv İşləri, 2004-cü il üçün cari arxivi. İqtisadi

məsələlərə dair. ABŞ qovluğu. 14.06.2004. f.28, s.11.

8. “Qazaxıstandakı hadisələrin sifarişçisi – detallar”, https://news.milli.az/world/

1009520.html, istifadə tarixi: 06.01.2022.

9. Adil Mirabdullayev, Rusiyanın postsovet məkanında geostrategiyası. Elm, Bakı

2008, 332 s.

10. Atatürk”ün söylev ve demeçleri'nin konular indeksi, hazırlayan Mehmet Evsile,

Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştrma Merkezi, Ankara

1999.

11. Yanar Savaş, Türk-rus İlişkilerinde Gizli Güç Kafkasya, İQ kültür sanat

yayıncılıq, İstanbul 2002.

MAHİR İBRAHİMOV XƏZƏR REGİONUNDA CƏRƏYAN EDƏN...

12. Збигнев Бжезинский, Великая шахматная доска. Господство Америки и его

геостратегические императивы, Международные отношения, Москва 1999.

256 с.

13. Фабрицио Виелмини, «Роль теории Маккиндера в нынеш стратегическом

развертывание США в Евразии: проблемы и перспективы», Центральная Азия

и Кавказ, №4 (40), издательство СА and Cpress AB (Lulea, Sweden), 2005, 140 с.

14. Глазьев Сергей, Альтернативы. Новая книга З. Бжезинского Альтернативы.

«Геостратегия для Евразии», выдержки из которой недавно в «Независимой га-

зете» (от 24.10.97), вносит ясность во многие направления современной амери-

канской геополитики. Цена баланса. «Россофобия. Чтобы выжить, нам надо пе-

рестать надеяться на других», Независимая газета, (электронная версия

(EVNQ)). Номер 217 (1542), вторник. Полоса 5, Москва 18 ноября 1997.

15. Парвин Дарабади, Кавказ и Каспий в мировой истории и геополитике ХХI

века, Издательство «Весь мир», Москва 2010, 216 с.

16. «Декларация о союзническом взаимодействие между Российской Федерацией и

Азербайджанской Республикой», http://www.kremlin.ru/supplement/5777, istifadə

tarixi: 22.02.2022.

17. Александр Дугин. Указ. соч. с.243.

18. Анджей Панковский, «Большая игра» на Кавказе», http.press.net.by \1998\98_

02_12.441/40 armen.htm.

19. Олег Зотов, «Транскаспийский регион в начале ХХI века: геополитика реги-

онального сотрудничества» www.transcaspian.ru /cgi-bin/web.exe/rus/ s.1, 3,

istifadə tarixi: 30.08.2001.

20. Елена Дунаева, «Каспийский регион и Иран», Исламская Революция в

Иране: Прошлое, Настоящее, Будущее, Сборник статьей, Институт Восто-

коведения РАН, Москва 1999, 214 с.

21. «Кул-Мухаммед ответил на провокационные высказивания российского депу-

тата», https://tengrinews. kz/sng/kul-muhammed-otvetil-provokatsionnyie vyis-

kazyivaniya-422946/, istifadə tarixi: 12.12.2020.

22. «Путин объяснил, почему считает распад СССР крупнейшей катастрофой ХХ

века», https: // ria.ru/20170613/1496353896.html, istifadə tarixi: 03.03.2020.

23. «Специальный репортаж: Инициатива «Пояс и Путь» открывает новые возмож-

ности для взаимовыгодно сотрудничества между Китаем странами Централь-

ной Азии», Sinxua novosti, http://russian.ews. cn /2020-09/21/c_139384423.htm,

istifadə tarixi: 21.09.2020.

24. Фон Крейтор Николай, «Бжезинский и американская геополитика экспансио-

низма», Известия (газета), Москва 26 ноября 2001.

25. “Kissinger warns China and US to guard against all-out artificial intelligence con-

flict”, https://www. scmp.com/news/china/diplomacy/article/3131771/china-and-

us-must-guard-against-all-out-artificial, istifadə tarixi: 30.04.2021.

26. Kumar Surendra S.Y. (Bangalore University), “China’s Belt and Road Initiative

(BRI): India’s Concerns, Responses and Strategies”, International Journal of China

Studies. 27 Vol. 10, No1, June 2019.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

27. Mackinder Halford John, (1861-1947). Democratic ideals and reality: a study in the

politics of reconstruction / by Sir Halford J. Mackinder; [edited by and] with a new

introduction by Stephen V. Mladineo, NDU Press defense classic ed. p. m Includes

index. 1. Reconstruction (1914-1939) 2. Geopolitics. 3. World politics – 1919-1932.

1. Mladineo, Stephen V. II. Title. D655. M.18 1996 940.5'1- dc20/, National Defense

University Press, Washington, DC. 1996, 231 p.

28. Shichor Yitzhak, “China’s Belt and Road Initiative Revisited. Challengesand Ways

Forward”, https://www.worldscientific.com/doi/pdf 10.1142/S237774001850001X

istifadə tarixi: 12.12.2020.

29. Парвана Mustafazade, «Зовнішньополітичні відносини Азербайджану та США в

Каспійському регіоні», Вісник Львівського університету. Серія «Міжнародні

відносини» (lnu.edu.ua), (Polşa). ISSN 2078-4333), vipusk.46./19.552 (17.026),

Львів, 2019, 326 с.

MÜƏLLİF HAQQINDA MƏLUMAT – INFORMATION ABOUT THE AUTHOR

İbrahimov Mahir Nadir oğlu – tarix üzrə

fəlsəfə doktoru, aparıcı elmi işçi, AMEA

A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun

əməkdaşı, Azərbaycan, Bakı.

Ibrahimov Mahir Nadir – doctor of

Philosophy in history, leading

researcher, A.A.Bakikhanov Institute of

History, ANAS, Azerbaijan, Baku.

1917-1918-Cİ İLLƏRDƏ CAVAXETDƏ TÜRK-MÜSƏLMAN ƏHALİYƏ QARŞI

SOYQIRIM VƏ NƏTİCƏLƏRİ

*Azərbaycan Respublikasının Xarici İşlər Nazirliyi

ORCID: 0000-0002-8370-8316; e-mail: haciyevf@yahoo.com

Xülasə: 1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra Cənubi Qafqazın bir sıra qəza-

larında olduğu kimi, qarışıq etnik tərkibə malik Axalkələk qəzasında (Cavaxetdə) da

millətlərarası münasibətlər dözülməz həddə çatır. Bu qəzanın erməni kəndləri sürətlə

silahlanaraq özünümüdafiə dəstələri adı altında silahlı dəstələr yaradır və yerli türk-

müsəlman əhaliyə (azərbaycanlılara və müsəlman gürcülərə) qarşı qətliamlar törədirlər.

Daşnak silahlı dəstələri Göyyə, Varevan, Kiçik Xosbiyyə, Böyük Xosbiyyə, Kulalis,

Sağamoy və digər kəndləri mühasirəyə alıb yerlə-yeksan edirlər, uşaq və qadınları

amansızcasına qətlə yetirir, sağ qalanları isə girov götürürlər.

Məqalədə 1917-ci ilin sonu və 1918-ci ilin ilk yarısında Axalkələk qəzasında türk-

müsəlman əhaliyə qarşı törədilən qətliam faktları arxiv mənbələrinə və həmin dövrün

mətbuat məlumatlarına istinadən üzə çıxarılaraq elmi dövriyyəyə gətirilir, tədqiq olunur.

Açar sözlər: Cavaxet, Axalkələk, Göyyə, Xosbiyyə, qətliamlar.

THE CRIMES OF GENOCIDE AGAINST THE TURKIC-MUSLIM POPULA-

TION IN JAVAKHETI IN 1917-1918 AND ITS CONSEQUENCES

* Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Azerbaijan

ORCID: 0000-0002-8370-8316; e-mail: haciyevf@yahoo.com

Abstract: After the Bolshevik Coup (the October Revolution) of 1917, as in a num-

ber of South Caucasian uyezds (administrative subdivision), the inter-ethnic relations

reached an unbearable level in the Akhalkalaki uyezd (Javakheti), which has mixed ethnic

composition. The Armenian villages of this uyezd were armed under the pretext of self-

defense forces and these armed groups carried out the massacres against the local Turk-

ish-Muslim population (Azerbaijanis and Muslim Georgians). The paramilitary Dashnak

detachments, called self-defense forces, committed massacres of the local Turkic-Muslim

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

(Azerbaijani and Georgian) population, by sieging the Goyye (Kokia), Varevan, Khosbiy-

ye (Khospia), Kulalis, Sagamoy and other villages not sparing killed children, women

and the elderly people of the region.

In the article, the facts of the massacre of the Turkish-Muslim population in

Akhalkalaki district in late 1917 and the first half of 1918 were investigated with refer-

ence to archival sources and press reports of the period and included in the scientific

circulation.

Keywords: Javakheti, Akhalkalaki, Goyye (Kokia), Hosbiye (Khospia), Massacres.

ПРЕСТУПЛЕНИЯ ГЕНОЦИДА ПРОТИВ ТЮРКО-МУСУЛЬМАНСКОГО НАСЕ-

ЛЕНИЯ ДЖАВАХЕТИИ В 1917-1918 ГГ. И ЕГО ПОСЛЕДСТВИЯ

*Министерство Иностранных Дел Азербайджанской Республики

ORCID: 0000-0002-8370-8316; e-mail: haciyevf@yahoo.com

Резюме: В начале 1918-го года межэтнические отношения в Ахалкалакском

уезде (в Джавахетии), как и в ряде провинций Южного Кавказа, имеющих смешан-

ный этнический состав, резко обострились. Военизированные дашнакские отряды,

именуемые силами самообороны, совершили массовые убийства местного тюрко-

мусульманского (азербайджанского и грузинского) населения, жестоким образом

расправляясь над жителями сёл Гёййе (Кокия), Вареван, Хосбийе (Хоспия), Кула-

лис, Сагамой этого региона, не щадя детей, женщин и стариков.

В статье, на основе первичных исторических источников и документов, ис-

следуются факты преступления геноцида против тюрко-мусульманского населе-

ния в Джавахетии, совершенные армянскими вооруженными группами в конце

1917 – первой половине 1918 года.

Ключевые слова: Джавахетия, Ахалкалаки, Гёййе (Кокиа), Хосбийе (Хоспия),

геноцид.

Giriş

1918-ci ilin birinci yarısında türk-müsəlman əhalisi erməni şovinist-quldur dəstə-

lərinin kütləvi qırğınlarına məruz qalmış Cənubi Qafqaz bölgələrindən biri də Cavaxetdir.

Mənbələrdən bəlli olur ki, bu bölgənin erməni kəndlərinin sakinləri 1917-ci ilin

sonlarından etibarən tiflisli soydaşlarının dəstəyi ilə sürətlə silahlanaraq özünü-müdafiə

FƏXRİ HACIYEV 1917-1918-Cİ İLLƏRDƏ CAVAXETDƏ...

qüvvələri adı altında silahlı dəstələr yaradıb, yerli azərbaycanlılara və müsəlman gürcü-

lərə qarşı qətliamlar törətmişdirlər. Daşnak silahlıları Cavaxetin Göyyə, Varevan, Kiçik

Xosbiyyə, Böyük Xosbiyyə, Kulalis, Sağamoy və digər kəndlərini mühasirəyə alıb yerlə-

yeksan edərək, uşaq və qadınları amansızcasına qətlə yetirmiş, sağ qalanları isə girov gö-

türmüşdürlər.

Qeyd olunmalıdır ki, 1828-1829-cu illər Osmanlı-Rusiya müharibəsinə qədər Ca-

vaxet bölgəsinin əhalisinin böyük əksəriyyəti Azərbaycan türklərinin subetnik qrupların-

dan olan Qazax-Borçalı əsilli qarapapaqlardan ibarət idi. Sözügedən müharibənin nəticə-

sində imzalanmış 1829-cu il Ədirnə sülh müqaviləsinin şərtlərinə əsasən bölgəyə kütləvi

şəkildə ermənilər məskunlaşdırılmış, yerli türksoylu əhali isə sıxışdırılıb Osmanlıya köç-

məyə məcbur edilmişdir. Beləliklə, Cavaxetin etnik xəritəsi süni şəkildə dəyişdirilmişdir

1 yanvar 1916-cı ilə aid statistik göstəricilərə görə, inzibati bölgüyə uyğun olaraq

ərazisi Cavaxet bölgəsini əhatə edən Axalkələk qəzasının əhalisi 100118 nəfərdən ibarət

olmuş, onlardan ermənilər – 76624 nəfər (76, 53%), gürcülər – 10039 (o cümlədən,

xristian gürcülər – 7162, müsəlman gürcülər – 2877), Azərbaycan türkləri (qarapapaqlar)

– 5431 (5,42%), duxoborlar – 7106, kürdlər – 904 nəfər təşkil etmişlər. Müqayisə üçün

qeyd edək ki, həmin dövrdə qonşu Axısqa qəzasında 71477 nəfər qeydə alınmış,

müsəlmanlar (türklər və gürcülər) – 51892 (72, 6%), xristian gürcülər – 7497 (10,5%),

ermənilər – 10060 (14%), kürdlər – 1801 nəfərdən ibarət olmuşlar

1918-ci ildə Cənubi Qafqazın digər bölgələrində – Bakı, İrəvan və Gəncə

quberniyalarında ermənilərin törətdikləri soyqırımları Azərbaycan tarixşünaslığında geniş

araşdırılsa da, həmin dövrdə Tiflis quberniyasının Axalkələk qəzasında törədilən soy-

qırımı cinayətləri tədqiqat obyektinə çevrilməmişdir. Məqalədə bu sahədə mövcud

boşluğun doldurulmasına cəhd edilərək, 1917-ci ilin sonu və 1918-ci ilin ilk yarısında

Axalkələk qəzasında türk-müsəlman əhaliyə qarşı törədilən qətliam faktları və onun

doğurduğu nəticələr əsas etibarilə ilkin mənbələrə istinadən tədqiq olunur.

1917-ci ilin sonu – 1918-ci ilin ilk yarısında Axalkələk qəzasında ictimai-siyasi

proseslər və türk-müsəlman əhaliyə qarşı qırğınlar

1917-ci il Oktyabr çevrilişindən sonra yaranmış hakimiyyət boşluğu və xaos

nəticəsində Cənubi Qafqazın bir sıra qəzalarında olduğu kimi, qarışıq etnik tərkibə malik

Axalkələk (Osmanlı mənbələrində Ahılkələk) və Axısqa (rus və gürcü mənbələrində

Axalsıx, Axaltsixe) qəzalarında da millətlərarası münasibətlər gərginləşir. Çar Rusiya-

sının Axısqa şəhərində dislokasiya olunmuş 116-cı alayının silah-sursatının və əmlakının

yeni formalaşan erməni və gürcü silahlı dəstələrinə təhvil verilməsi yerli türk-müsəlman

Fahri Valehoğlu, “Cavahet (Ahılkelek) Karapapakları”, Bizim Ahıska, №9, Ankara 2008, s. 45-46; Fahri

Valehoğlu, “Axalkələk qarapapaqları XIX-XX əsrin əvvəllərində: yaşam tərzi və statistik göstəricilər”,

Prof. Dr. Hacali Necefoğluna ərmağan”, Kanyılmaz Matbaacılık, İzmir 2016, s. 81-86.

Кавказский календарь на 1917 год, Гл. упр. Кавказ. Наместника, Тифлис 1916, с. 210-213.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

əhalinin narazılığına və hiddətinə səbəb olur. Bu əhali qrupunun nümayəndələrinin onlara

da silah verilməsi tələbi ilə Axısqa qəza mərkəzinə dinc yürüşü şəhərin xristian sakinləri

arasında təlaş doğurur. Sonuncular tərəfindən “özünümüdafiə komitəsi” yaradılır və ordu

silah anbarları talan olunur. 26 dekabr 1917-ci ildə Axısqa İcraiyyə Komitəsindən

müxtəlif ünvanlara şəhərin silahlı müsəlmanlar tərəfindən mühasirəyə alındığı barədə

teleqraflar ünvanlanır. Axısqadakı rus qarnizonunun rəisi panikada olan xristian əhalini

sakitləşdirməyə cəhd edərək, şəhərin heç kəs tərəfindən mühasirəyə alınmadığını və

sakinlərin həyatına heç bir təhlükə olmadığını bəyan edir

Çox keçmədən silahlı türk-müsəlman dəstələrinin Axalkələk qəza mərkəzini də

mühasirəyə aldığı, Axısqa və Axalkələk arasında teleqraf naqillərini kəsdiyi və

zorakılıqlar törətdiyi barədə yalan şayiələr yayılmağa başlayır. Tiflisin ermənipərəst

mətbu orqanlarında bu məzmunda teleqramlar dərc olunur

. Axalkələkdə də rus ordu

birliyinə məxsus silah anbarı talan edilir. Həmin ərəfədə (1917-ci ilin dekabr ayının

ortaları) Axalkələkdən 18 verstlik məsafədə, Aleksandropol (Gümrü) yolu üzərində

yerləşən duxobor kəndi Boqdanovkada qonşu Xocabəy kəndinin erməniləri tərəfindən

qəddarcasına Ağbaba mahalının 8 qarapapaq sakini öldürülmüşdü. Qatillər öz əməllərinə

haqq qazandırmaq üçün qətlə yetirilən şəxslərin teleqraf xətlərini kəsmək məqsədilə poçt

kontoruna hücum etdiyini desələr də, şahidlərin sözlərindən Boqdanovkada öldürülən

azərbaycanlıların tamamən suçsuz olduğu aşkar olur. Tiflisdə yayımlanan rusdilli

“Vozrojdeniye” qəzetində bu barədə yazılırdı:

“...Qətlin şahidləri bildirirlər ki, tatarlar* tərəfindən teleqraf xətlərinə

heç bir təcavüz olmamışdır. Sayları 10 nəfərdən ibarət olan tatarlar

daimi köç yerlərinə apardıqları qoyun sürüsünün önündə gedirdilər.

Cəmi ikicə xəncərlə silahlanmış 10 tatarın gəlişi Boqdanovkada həyəcan

yaratdı. Qorxudan ağıllarını itirmiş kəndlilər (ermənilər) tatarlara atəş

açdılar və atlarını çapıb uzaqlaşmağı bacaran ikisindən başqa hamısını

öldürdülər. Öldürülənlərin cəsədlərini kəsib-doğradılar. Tatarların bu

təhqir olunmuş cəsədləri onların qətli zamanı Boqdanovkada olan

əsgərlərin dediyinə görə, yandırıldı. Deyirlər ki, tatarların teleqraf

xəttinə hücum etməsi görüntüsü yaratmaq məqsədilə teleqraf

sütunlarından biri milis tərəfindən yüngülcə mişarlanmışdı. Ümumiy-

yətlə, hadisələri şişirtmək, Axalsıx müsəlmanlarının ermənilər və

gürcülər kimi, onlara da silah verilməsi tələblərini qiyam, üsyan və

müharibəyə çevirmək tendensiyası müşahidə olunur...”

Возрождение (газета), №10, Тифлис 14 января 1918.

Кавказское слово (газета), №288, Тифлис 31 декабря 1917.

* tatar – burada və bundan sonra Azərbaycan türkü.

Возрождение, №10, 14 января 1918.

FƏXRİ HACIYEV 1917-1918-Cİ İLLƏRDƏ CAVAXETDƏ...

1918-ci il yanvarın 22-də Axalkələk qəzasının icraiyyə komitəsi qəzanın Tiflis

quberniyasından ayrılıb ermənilərin çoxluq təşkil etdiyi Aleksandropol quberniyasına

birləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edir

. Bu qeyri-qanuni qərar yerli gürcü, türk və rus

(duxobor) əhalinin narahatçılığına səbəb olur

. Erməni millətçi təşkilatları tərəfindən eyni

səpkili tələblər Borçalı qəzası ilə bağlı da səsləndirilir. Baş verənlərə gürcü ictimaiyyəti

və mətbuatı sərt təpki göstərir. “Vepxvi” (gürcü dilindən tərcüməsi: bəbir) imzalı müəllif

“Sakartvelo” qəzetinin 1918-ci il 10-cu sayında dərc etdirdiyi yazısında Borçalı və

Axalkələk qəzalarının sərhədlərinin dəyişdirilməsinə heç bir əsas olmadığına diqqəti

çəkir

. Çox keçmədən “Sakartvelo”nun başqa bir buraxılışında görkəmli gürcü ictimai

xadimi, Cavaxetdə (Axalkələk qəzasında) yaşayan yazıçı-publisist İlya Alxazişvilinin

“Cavaxetin Gürcüstandan “qoparılması” başlıqlı irihəcmli məqaləsi çap olunur. Məqalədə

müəllif tərəfindən Cavaxetin coğrafi mövqeyi barədə məlumat verilir və onun Gürcüstan

üçün iqtisadi cəhətdən önəmi qeyd olunur, eyni zamanda ermənilərin Cavaxetə 1828-

1830-cu illərdə Ərzurumdan köçürüldükləri və hələ M.Vorontsovun canişinliyi

dövründən Cavaxeti Tiflis quberniyasından ayırıb İrəvan quberniyasına birləşdirməyə

çalışdıqlarını xatırladılaraq cavaxlıların “su və torpağı” onlara güzəştə getməyəcəkləri

ifadə olunur

Qeyd olunan siyasi fəaliyyətlərə paralel olaraq Axalkələk və Axısqa qəzalarının

erməni kəndləri Gürcüstan ermənilərinin milli şurasının (GEMŞ) dəstəyi ilə sürətlə

silahlanaraq özünümüdafiə dəstələri adı altında yerli türk-müsəlman (Azərbaycan türkləri

və müsəlman gürcü) əhaliyə qənim kəsilən quldur dəstələri yaradırlar. Erməni mən-

bələrindən bəlli olur ki, Axısqa qəzasında ilk olaraq Damala kəndində, Axalkələk

qəzasında isə Azarvet və Alastan kəndlərində silahlı quldur dəstələri formalaşdırılır. 250

nəfərlik Damala dəstəsinə Mato (Martiros) Saakyan, 300 nəfərlik Azarvet və Alastan

dəstəsinə isə Petros (Petuş) Darbinyan başçılıq edirlər. Axalkələk şəhər başçısı

M.Markaryanın rəhbərliyi altında “Axalkələk qəzasının müdafiə komitəsi” yaradılır.

Erməni silahlı dəstələrinin təşkil olunmasına köməklik göstərməsi və bu dəstələrə koman-

danlıq etməsi məqsədilə GEMŞ polkovnik Arakelyanı və bir neçə kiçik rütbəli zabiti

Tiflisdən Axalkələyə ezam edir. Eyni zamanda GEMŞ tərəfindən Axalkələk ermənilərinə

1200 nəfərlik hərbi sursat, 500 tüfəng, 66 min patron və 4 pulemyot göndərilir

Hadisələrin sonrakı inkişafı göstərir ki, ermənilərin yuxarıda vurğulanan hazırlıq

fəaliyyətlərinin özünümüdafiə ilə heç bir əlaqəsi yox idi və öncəliklə Axısqa-Axalkələk

Sakartvelo (gürcü dilində qəzet), №28, Tiflis 4 fevral (17 fevral) 1918.

Возрождение, №34, 13 февраля 1918.

Sakartvelo, №10, 13 (26) yanvar 1918.

 Cavaxlı - gürcülərin Cavaxetdə yaşayan etnoqrafik qrupu.

Sakartvelo, №28, 4 fevral (17 fevral) 1918.

Артюш Саносян, «Плечом к плечу против врага», Хорурдаин Айастан (газета), Ереван 1988-1989,

http://javakhk1915-23.com/index_en.php?rpage=http://javakhk1915-23.com/J15-23_docs/J15-

23_docs_sanosian_1_shoulder_ru.html, istifadə tarixi 26.09.2018.

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

bölgələrində etnik təmizləmələr həyata keçirmək məqsədini daşıyırdı. Axısqadan fərqli

olaraq Axalkələk qəzasında əhalinin böyük say üstünlüyünə malik olmalarından istifadə

edərək, onlar burada Göyyə, Xosbiyyə, Kulalis, Varevan, Okam, Patkana, Alandza,

Sağamoy və digər kəndlərin yerli türk-müsəlman əhalisinə qarşı talanlar, amansız

qırğınlar və qətliamlar törətməkdən belə çəkinmirlər. Bu barədə faktlar həm dövrün qəzet

səhifələrində, həm də türk, rus, gürcü və erməni məmur və hərbçilərinin raportlarında öz

əksini tapır.

Osmanlının Şimal-Şərqi Anadoluda dislokasiya olunmuş hərbi korpusun

komandanı general-mayor Yaqub Şevki (Subaşı) Oltu qəsəbəsindən tabe olduğu 3-cü

ordu komandanlığına 21 aprel 1918-ci il tarixli məruzəsində bildirirdi:

“Axalkələk məntəqəsində təcəmmü etmiş (cəmləşmiş) ermənilərin

Axalkələk ətrafında və Axalkələk ilə Ərdahan arasında yerləşən

məntəqələrdəki əhaliyi-İslamiyyəyi qətliam etməkdə olduqları barədə

mükərrərən (təkrarən) və mevsukan (etibarlı) mənbələrdən xəbər

alınmaqdadır. Qrup (komandanı olduğu hərbi korpus nəzərdə tutulur –

F.V.) bütövlükdə Qars ətrafına göndərilmiş və bu məntəqədəki

ermənilərlə məşğul olduğundan Axalkələk ətrafına kuvayi-qafiyə

(yetərli qədər hərbi qüvvə) göndərilməsi hazırda mümkün deyil. İslam

əhlinin can və mallarının xilas edilməsi üçün mümkünsə, Batum

ətrafından kuvayi-qafiyənin Ərdahan-Axalkələk xəttinə təcili şəkildə

göndərilməsinə əmr və icazə verilməsini xahiş edirəm”

Y.Şevki 3-cü ordu komandanlığına 16 may 1918-ci ildə ünvanlandığı başqa bir

məktubunda isə 1 may 1918-ci ildə Axalkələk ətrafındakı kəndlərin ermənilər tərəfindən

yandırıldığını, əhalisinin yox edildiyini məruzə edirdi

Cavaxetdə törədilmiş soyqırım cinayətləri barədə rus hərbi həkimi(1-ci Aksire

Dairəsi müfəttişi) Xoroşenko raportunda yazırdı:

“1917-ci ilin dekabrından 21 may 1918-ci il tarixinə qədər ermənilərin

Axalkələk qəzasındakı yerli və müti müsəlman xalqa qarşı törətdikləri

vəhşiliklərdən bəhs edəcəyəm.

İstər yerli gürcülərin mənə anlatdıqlarına görə, istərsə də, gözlərimlə

gördüklərimi dolu göz yaşlarımla yazmağa başlayıram:

Keçən ilin (1917 – F.V.) dekabr ayının ortasına doğru ağbabalı 8

müsəlman duxoborlardan quru ot satın almaq üçün Boqdanovka kəndinə

(Axalkələyin cənubundakı Xonçalı gölünün şərqində yerləşən rus

kolonistlərinin yaşadığı kənd) gəlmişdilər. Bunu əvvəlcədən bildirim ki,

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt (ATASE) Daire Başkanlığı

Yayınları, Ankara 1983, №83, sənəd №1938, s. 227, 229.

Askeri Tarih Belgeleri Dergisi, №81, sənəd №1879, s. 428-432.

FƏXRİ HACIYEV 1917-1918-Cİ İLLƏRDƏ CAVAXETDƏ...

həmin zaman təhlükəsizlik məsələləri yerində olduğundan adıçəkilən

müsəlmanların üzərilərində silah deyilən bir şey yox idi. Xocabəy

kəndinin erməniləri bu xəbəri eşidincə, tez oraya gəlib bu 8 müsəl-

mandan 4-nü xəncərləyərək öldürdükdən sonra gözlərini ovmuş, dilləri

ilə bədənlərinin digər qismini də kəsib vücudlarını parça-parça edərək,

müxtəlif təhqirlər etmişdilər. Qalan 4-nü də tüfənglə öldürmüşdülər.

Bundan sonra parçalanmış cəsədləri oda verərək yandırmış, tüfənglə

öldürülən 4-nün cəsədini də sonradan ağbabalılara vermişdilər.

Ermənilər 1918-ci ilin yanvar ayından etibarən müsəlman kəndlərinə

hücum etməyə başladılar. Öncə “silahlarınızı bizə təhvil verin, sizlərə

əsla toxunmayacağıq” deyərək söz verdilər. Ermənilər bu sözlərinə

inanan müsəlmanların əllərindəki silahları aldıqdan sonra onların

kəndlərinə hücum edib sakinləri öldürməyə, kəndlərini dağıdıb yandır-

mağa və əşyalarını yağmalamağa başladılar. Beləliklə, Xosbiyyə,

Kokia, Varevan, Tok, Okam, Kulalis, Patkana, Sağamoy, Kuvaşa,

Alandza və Xumris kəndlərini yandırdılar; dirriklərini, heyvanlarını və

bütün əşyalarını özləri ilə apardılar; buralarda yaşayanların bəzilərini

yerindəcə öldürdükdən sonra sağ qalan kişilər ilə bütün qadınları dustaq

olaraq Axalkələk qəzasındakı bir düşərgədə topladılar. Axalkələk

kampında dustaq edilmiş müsəlmanlara 24 saatda 1 funt (400 qr) çörək

ilə sudan başqa bir şey vermədilər. Soyuq düşərgədə ac və sağlamlığa

zərərli şərtlər içində olan müsəlmanlar arasında tif (yatalaq) xəstəliyi

yayıldı. Həkimlər əsirlərin daha yaxşı bəslənmələri, təmiz saxlanılmaları

üçün müraciət etsələr də, ermənilər buna qulaq asmayaraq müsəlmanları

soyuq və natəmiz düşərgədə ac saxlamağa davam etdilər. Nəticədə

müsəlmanlar hər gün ölürdülər. Müsəlmanlara edilən yardımlara belə

ermənilər əngəl olur, hətta onları ziyarətə gələn yaxınlarının da əsir

düşərgələrinə yaxınlaşmalarına icazə vermirdilər.

Fəqət 21 may 1918-ci ildə türk silahlı qüvvələri Karsak kəndinə

gələndə bütün ermənilər qaçışmağa başladılar. Qaçışarkən də axşam

saat 5-də dustaq müsəlmanları xəncər və tüfənglərlə öldürdükdən sonra

onların qaldığı evlərin damlarını üzərilərinə aşıraraq, cəsədlərini də bu

evlərin dağıntıları altında buraxdılar. Bir çoxlarının cəsədlərini də

üzərinə kirəc tökərək çuxurlara atdıqdan sonra üstlərinə kerosin tökərək

yandırdılar.

 Kokia − rus, gürcü və erməni mənbələrində Göyyə belə adlandırılır (F.V.).

AZƏRBAYCAN TARİXŞÜNASLIĞI 2021 № 1 (82)

Bu da XX əsrin “Ermənistan”ında yaşayan mədəni ermənilərin törət-

dikləri vəhşilik”

Xoroşenkonun bu raportu həmin dövrdə Tiflisd