Content uploaded by Serdar Uzun
Author content
All content in this area was uploaded by Serdar Uzun on Apr 27, 2023
Content may be subject to copyright.
Atıf için:
Uzun, S. (2022). Zâviyeler. Turist Rehberleri ve Rehber Adayları için Anadolu’da Türk İslam Dönemi
Mimari Yapılar (Edt. Ö. Zorlu, A. Acun Köksalanlar, H. Akyurt Kurnaz). Çanakkale: Paradigma Akademi,
677-703.
Turist Rehberleri ve Rehber Adayları İçin
ANADOLU’DA
TÜRK İSLAM DÖNEMİ
MİMARİ YAPILAR
EDİTÖRLER
Özcan ZORLU
Ayşen ACUN KÖKSALANLAR
Hande AKYURT KURNAZ
Paradigma Akademi
Turist Rehberleri ve Rehber Adayları İçin
ANADOLU’DA
TÜRK İSLAM DÖNEMİ
MİMARİ YAPILAR
EDİTÖRLER
Özcan ZORLU
Ayşen ACUN KÖKSALANLAR
Hande AKYURT KURNAZ
ISBN: 978-625-8187-93-9
Paradigma Akademi Yayınları
Sertifika No: 69606
Paradigma Akademi Basın Yayın Dağıtım
Fetvane Sokak No: 29/A
ÇANAKKALE
e-mail: fahrigoker@gmail.com
Yayın Sorumlusu: Nevin SUR
Kapak: Himmet AKSOY
Matbaa
Bulut Dijital Matbaa LTD. ŞTİ.
Sertifika No: 48120
Kitaptaki bilgilerin her türlü sorumluluğu yazarlarına aittir.
Bu Kitap T.C. Kültür Bakanlığından alınan bandrol ve
ISBN ile satılmaktadır. Bandrolsüz kitap almayınız.
Kasım 2022
Paradigma Akademi
677
XXXII. BÖLÜM
ZÂVİYELER
Serdar UZUN1
1. ZÂVİYE KAVRAMI
İslami düşüncenin (tasavvuf) mimariye yansıması olarak ifade edilebilecek
zâviyelerin İslam mimarisindeki ve daha özelde Anadolu’daki gelişimini anlayabilmek
için öncelikle sözlük anlamına, akabinde mimari açıdan tanımlamalarına ve
zâviyelerin oluşumunu daha iyi anlayabilmek için tarihi arka planına bakılmasında
yarar var. Bu kapsamda öncelikle zâviye ve zâviye ile eş anlamlı kullanılan diğer
kavramlar ele alınmıştır.
Yapılan incelemede kaynaklarda genel hatlarıyla zâviye2 ile benzer nitelikler
taşıyan eş veya yakın anlamlı (tekke, dergâh, hankâh, tabhane; düveyre, savmaa,
buk’a, ribat, medrese) sözcüklerin kullanıldığı; diğer yandan bu yapılar arasında
benzerliklerin ve farklılıkların bulunduğu anlaşılmaktadır (Acar, 2013). Anadolu
dışındaki İslam ülkelerinde (Mısır, Suriye, Irak, İran vb.) tasavvufla bağlantılı yapılar
için 11. yy. – 14. yy. diliminde ağırlıkla zâviye sözcüğü kullanılmış; Anadolu’da ise
Osmanlı dönemine kadar zâviye, hanikâh ve nadiren de olsa ribat sözcüğü tercih
edilmiş ancak Osmanlı dönemi ile birlikte ribat nerdeyse hiç kullanılmamış, zâviye ile
birlikte imaret, tekke, âsitâne, dergah gibi sözcükler tercih edilmiştir (Ocak, 1978:
249). Bu kapsamda; zâviye ile birlikte çok farklı sözcüklerin kullanılması nedeniyle
oluşabilecek kavram karışıklığını azaltabilmek amacıyla; sıklıkla kullanılan ve öne
çıkan tanımlamaları içeren Tablo 1 hazırlanmıştır.3
Tablo 1’deki tanımlamalara göre; birçok çalışma zâviyeyi tekke, dergâh,
hankâh, imaret gibi benzer yapılarla karşılaştırırken özellikle büyüklükleri ve tari-
1 Akdeniz Üniversitesi, Demre Dr. Hasan Ünal Meslek Yüksekokulu, ORCID: 0000-0003-0658-7124
2 Wolper zaviye için İngilizce’de “dervish lodge”ifadesini tercih etmiştir. (Wolper, 2003: 4)
3 Tablo 1’de yer alan tanımlamalardan bir kısmı sadeleştirilerek günümüz diline uyarlanmıştır.
Uzun, S. (2022). Zâviyeler. Turist Rehberleri ve Rehber Adayları için Anadolu’da Türk İslam Dönemi
Mimari Yapılar (Edt. Ö. Zorlu, A. Acun Köksalanlar, H. Akyurt Kurnaz). Çanakkale: Paradigma Akademi,
677-703.
Serdar UZUN
699
Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dini ve İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve
Zaviyeli Camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1–2), 1–80.
Kafescioğlu, Ç. (2020). Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces:
The Early Ottoman ʿİmāret as Mosque. In T. Krstić & D. Terzioğlu (Eds.),
Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750 (pp. 255–307). Brill.
Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. İstanbul: Yem Yayın.
Kuban, D. (2008). Selçuklu Çağında Anadolu. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Ocak, A. Y. (1978). "Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir
Deneme". Vakıflar Dergisi, 12: 247–270.
Savaş, S. (1999). Zâviyelerin Türk Kültürünün Gelişmesindeki Rolü. G. Eren (Ed.),
Osmanlı (Cilt 9) içinde (pp. 72–78). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları.
Tanman, M. B. (2002). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler. Türkler, C.12,
149–161.
Wolper, E. S. (2003). Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban Space
in Medieval Anatolia. The Pennsylvania State University Press, Pennsylvania.
KAYNAKÇA
Acar, T. (2011). Anadolu Türk Mimarisinde Tabhaneli Camiler. Ege Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi.
Acar, T. (2013). Tabhaneli Camilerin Tipolojisi Üzerine Bir Deneme. SDÜ Fen
Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 28, 303–326.
Acun, H. (2019). Erken Dönem Osmanlı Mimarisi. In A. Dündar (Ed.), Türk İslam
Sanatları Tarihi El Kitabı. Grafiker Yayınları.
Aladağ, İ. (2018). Anadolu Selçukluları ve Beylı kler Devrı nde Dı nı Yapıların Toplum
Hayatına Etkı lerı . Akademik Matbuat, 2(2), 1–18.
Altınsapan, E. (2004). Osmanlı Dı nı Mı marı sı nde Farklı Adlar İle Tanınan Çok İşlevlı
Yapılar Hakkında Bı r Değerlendı rme. Anadolu Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Dergisi, c(1–2), 15–28.
Aslanapa, O. (1965). İznik’te Sultan Orhan İmaret Camii Kazısı. Sanat Tarihi Yıllığı,
1, 16–38.
Aslanapa, O. (2004). Osmanlı Devri Mimarisi. İnkılap Kitabevi.
Aslanapa, O. (2011). Türk Sanatı. Remzi Kitabevi.
Ayverdi, E. H. (1966). Osmanlı Mimarisinin İlk Devri: Ertuğrul, Osman, Orhan
Gaziler Hüdavendigar ve Yıldırım Bayezid 630-805 (1230-1402). İstanbul Fetih
Cemiyeti.
ZAVİYELER
700
Barkan, Ö. L. (1942). Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu
Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri
ve Zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279–353.
Bilecik, G. (2013). Yâkub Çelebi Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C.43, 279–280.
Budak, A. (2016). İmaret Kavramı Üzerinden Erken Osmanlı Ters T Planlı Zaviyeleri
İle Aşhanelerin İlişkisi: Osmanlı Aşhanelerinin Kökenine Dair Düşünceler.
Metu Journal of the Faculty of Architecture, 33(1), 21–36.
Çağatay, N. (1952). Fütüvvet-Âhi Müessesesinin Menşei Meselesi. Ankara
Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(2–3), 61–84.
Çetintaş, S. (1952). Türk Mimari Anıtları Osmanlı Devri Bursa’da Murad I ve Bayezid
I Binaları. Milli Eğitim Basımevi.
Erdoğru, M. A. (2000). Anadolu’da Ahiler ve Ahi Zaviyeleri. Türk Dünyası
İncelemeleri Dergisi, 4, 37–55.
Eyice, S. (1963). İlk Osmanlı Devrinin Dini ve İçtimai Bir Müessesesi Zaviyeler ve
Zaviyeli Camiler. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23(1–2), 1–
80.
Eyice, S. (1969). Çorum’un Mecidözü’nde Âşık Paşa-oğlu Elvan Çelebi Zaviyesi.
Journal of Turkology, 15, 211–246.
Eyice, S. (1970). Trakya İnecik’te Bir Tabhaneli Cami. İstanbul Ünı
versı
tesı
Edebı
yat
Fakültesı
Tarih Enstitüsü Dergisi, 1, 171–196.
Eyice, S. (1971). Anadoluda Orta Asya Sanat Geleneklerinin Temsilcisi Olan Bir Eser:
Boyalıköy Hanıkahı. Journal of Turkology, 16, 39–56.
Gölpınarlı, A. (1985). 100 Soruda Tasavvuf. Gerçek Yayınevi.
Goodwin, G. (1971). A History of Ottoman Architecture. The Johns Hopkins Press.
Görür, M. (2019). Beylikler Dönemi Mimarisi. In A. Dündar (Ed.), Türk İslam
Sanatları Tarihi El Kitabı (pp. 269–296). Grafiker Yayınları.
Hasol, D. (1979). Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü. Yapı Endüstri Merkezi Yayınları.
Kafescioğlu, Ç. (2020). Lives and Afterlives of an Urban Institution and Its Spaces:
The Early Ottoman ʿİmāret as Mosque. In T. Krstić & D. Terzioğlu (Eds.),
Historicizing Sunni Islam in the Ottoman Empire, c. 1450-c. 1750 (pp. 255–307).
Brill.
Kalfazade, S. (2013). Yeşilimaret Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi,
C.43, 496–498.
Kara, M. (2008). Tekke Eğitimi ve Literatürü. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi,
6(12), 107–138.
Serdar UZUN
701
Karaçağ, A. (2010). Amasya Yakub Paşa Zaviyesi. Akdeniz Sanat, 3(6), 101–126.
Karakaya, E. (2007). Postı npûş Baba Zâvı yesı . Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C.34, 334–335.
Karakaya, E. (2019). Koca Mehmed Paşa Camii ve Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, C.EK-2, 71–73.
Karakaya, E., & Çobanoğlu, A. V. (2000). İshak Paşa Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı
İslam Ansiklopedisi, C.22, 541–542.
Kuban, D. (2007). Osmanlı Mimarisi. Yem Yayın.
Kuban, D. (2008). Selçuklu Çağında Anadolu. Yapı Kredi Yayınları.
Kuran, A. (1964). The Mosque of Yıldırım in Edirne. Belleten, 28(111), 429–438.
Kuran, A. (1968). The Mosque in Early Ottoman Architecture. Center for Middle
Eastern Studies.
Kuran, A. (2012). Selçuklular’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Mimarlık. Türkiye İş
Bankası Yayınları.
Neftçi, A. (2006). Vakıf Mimari Mirasımız (Vakıf Medeniyet Yılı Özel Sayı). Vakıflar
Dergisi, Özel Sayı, 30–37.
Ocak, A. Y. (1978). Zaviyeler: Dini, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bir Deneme.
Vakıflar Dergisi, 12, 247–270.
Ocak, A. Y., & Faroqi, S. (1986). Zaviye. In İslam Ansiklopedisi: Vol. C.13. Milli
Eğitim Basımevi.
Önge, Y. (1984). Konya Sahip Ata Hankahı. In Suut Kemal Yetkin’e Armağan (pp.
281–292). Hacettepe Üniversitesi.
Örs, Y. (2019). Osmanlı Mı
marı
sı
nde Tabhane Mekânı ve Yapılarının Tarı
hsel
Gelı
şı
m Sürecı
: Fatı
h Küllı
yesı
Tabhanesı
Örneğı
nde Koruma Sorunları ve
Restorasyonu Üzerı
ne Bı
r Değerlendı
rme. Yıldız Teknik Üniversitesi.
Özer, C. (2004). Mezid Bey Camii. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.29,
543–544.
Pakalın, M. Z. (1993). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 3. Milli Eğitim
Basımevi.
Pehlivan, G. F. (2019). Edirne Beylerbeyi Camii’nin Mimari Açıdan İncelenmesi. ATA
Planlama ve Tasarım Dergisi, 3(2), 111–120.
Savaş, S. (1999). Zâviyelerin Türk Kültürünün Gelişmesindeki Rolü. In G. Eren (Ed.),
Osmanlı (Cilt 9) (pp. 72–78). Yeni Türkiye Yayınları.
Sözen, M., & Tanyeli, U. (2007). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. Remzi Kitabevi.
ZAVİYELER
702
Tanman, M. B. (1988). Sinan’ın Mimarisi Tekkeler. In Mimarbaşı Koca Sinan:
Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 1. Vakıflar Genel Müdürlüğü.
Tanman, M. B. (1997). Hankâh. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.16, 43–
46.
Tanman, M. B. (2002). Osmanlı Mimarisinde Tarikat Yapıları Tekkeler. Türkler, C.12,
149–161.
Tanman, M. B. (2013). Yâkub Paşa Tekkesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C.43, 285–286.
Tanman, M. B. (2015). İstanbul Tekkeleri. Antik Çağ’dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul
Tarihi, C.48, 410–427.
Tanman, M. N., & Parlak, S. (2011). Tekke. Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C.40, 370–379.
Tanrıkorur, Ş. B. (2003). Manı sa Mevlevîhânesı . Türkiye Diyanet Vakfı İslam
Ansiklopedisi, C.28, 1–3.
Ülgen, A. S. (n.d.). İznik Nilüfer Hatun İmareti Plan Çizimi. Salt Araştırma.
https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/73499
Wolper, E. S. (2003). Cities and Saints: Sufism and the Transformation of Urban
Space in Medieval Anatolia. The Pennsylvania State University Press.
Yavuzarslan, P. (2010). Kamus-ı Türkî Şemseddin Sami. Türk Dil Kurumu Yayınları.
Yetkin, S. K. (1984). İslam Ülkelerinde Sanat. Cem Yayınevi.
Yiğit, İ. (2013). XVI. Yüzyıl Türkiyesi’nde Ahi Adlı Zaviyelerin Dağılışı. Journal of
Turkish Studies, 8(5), 959–973.
Yurdugüzel, O. T. (2022). Kırşehir Ahi Evran Zaviyesi’nin Değişim Sürecinin Kent
Kimliği Kapsamında Değerlendirilmesi. Gümüşhane Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, 13(2), 475–487.
Yazar Hakkında
1982 yılında Artvin Hopa’da dünyaya gelen Serdar UZUN; 2004 yılında
Ankara Üniversitesi Beypazarı Meslek Yüksekokulu Turizm Rehberliği programından
ön lisans eğitimini; 2007 yılında Gazi Üniversitesi Ticaret ve Turizm Eğitim Fakültesi
Seyahat İşletmeciliği ve Turizm Rehberliği Öğretmenliği bölümünden lisans eğitimini;
2017 yılında Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi anabilim dalında
“İslam İkonografisinde Hz. Muhammed” adlı teziyle yüksek lisans eğitimini
tamamladı. 2005 yılında İngilizce dilinde profesyonel turist rehberliği çalışma kartını
alan ve 2008-2020 yılları arasında İçişleri Bakanlığı’nın
Serdar UZUN
703
farklı birimlerinde çalışan Serdar UZUN, 2020 yılından bu yana Akdeniz Üniversitesi
Demre Dr. Hasan Ünal Meslek Yüksekokulu Turist Rehberliği programında öğretim
görevlisi olarak görev yapmaktadır. Serdar UZUN, Akdeniz Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü Turizm İşletmeciliği anabilim dalında 2021 yılında başladığı
doktora eğitimine devam etmektedir.
