Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki

Abstract

In this paper we discuss the idea of theology of science, which is understood as a new branch of the- ology concerned with the problems arising in the context of natural sciences. Theology of science has been developed since 1980s. The authors of this concept are Michał Heller and Józef Życiński – philosophers involved in discussions between science and religion, who tried to find a new common area to develop this dialogue. The aim of the paper is to present the concept of theology of science in the historical and problematic perspective, taking into account the various challenges and research perspectives faced by this concept.

Full text

CZŁOWIEK ISPOŁ ECZEŃSTWO T. LIV, 2022
!
KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
TEOLOGIA NAUKI – PROPOZYCJA
NOWEGO OTWARCIA TEOLOGII NA NAUKI
ABSTRACT. Kamil Trombik, Paweł Polak, Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii nanauki
[Theology of science – a new opening of theology to natural sciences] edited by Agnieszka Doda-
Wyszyńska, Sławomir Leciejewski, „Człowiek i Społeczeństwo” vol. LIV: Wyzwania cywilizacyjne
chrześcijaństwa [Civilization challenges of Christianity], Poznań 2022, pp. 49–64, Adam Mickiewicz
University. ISSN 0239-3271, https://doi.org/10.14746/cis.2022.54.4.
In this paper we discuss the idea of theology of science, which is understood as a new branch of the-
ology concerned with the problems arising in the context of natural sciences. Theologyof science
has been developed since 1980s. The authors of this concept are Michał Heller and Józef Życiński –
philosophers involved in discussions between science and religion, who tried to nd a new common
area to develop this dialogue. The aim of the paper is to present the concept of theology of science
in the historical and problematic perspective, taking into account the various challenges and research
perspectives faced by this concept.
Keywords: theology of science, Michał Heller, Józef Życiński, theology and science
Kamil Trombik, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, 31-002 Kraków, ul. Kanonicza 9, e-mail:
kamil.trombik@upjp2.edu.pl, https://orcid.org/0000-0003-0235-9490.
Paweł Polak, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie , 31-002 Kraków, ul. Kanonicza 9, e-mail:
pawel.polak@upjp2.edu.pl, https://orcid.org/0000-0003-1078-469X.
Wprowadzenie
Przedmiotem naszych rozważań jest idea teologii nauki, zainicjowana u pro-
gu lat osiemdziesiątych XX w. przez Michała Hellera i Józefa Życińskiego.
Koncepcja ta cieszy się w ostatnich latach rosnącym zainteresowaniem

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
50
różnych myślicieli zaangażowanych w dyskusje z pogranicza nauki i teologii.
Świadczy to o tym, że propozycje Hellera i Życińskiego trały na podatny
grunt, choć wiele zagadnień szczegółowych związanych z teologią nauki –
rozumianą jako nowa, projektowana dyscyplina teologiczna – wciąż czeka
na twórcze rozwinięcie, co zasygnalizujemy w tym artykule. Niniejszy
tekst ma jednak zasadniczo charakter przeglądowy, a celem naszych analiz
jest przybliżenie koncepcji teologii nauki w aspekcie historycznym oraz
problemowym.
Struktura artykułu jest następująca: w pierwszej kolejności postaramy
się przybliżyć historię teologii nauki, tzn. wskażemy okoliczności, w jakich
rodziły się idee Hellera i Życińskiego, omówimy też genezę samej koncep-
cji, która od początku miała stanowić propozycję nowego otwarcia teologii
chrześcijańskiej na nauki szczegółowe. W kolejnej części tekstu wyodrębni-
my i pokrótce scharakteryzujemy obszar badawczy teologii nauki w ujęciu
Hellera. Następnie przyjrzymy się recepcji teologii nauki oraz zwrócimy
uwagę na różne wyzwania, problemy i perspektywy badawcze, przed którymi
stoi obecnie ta koncepcja.
Geneza teologii nauki
Teologia nauki narodziła się w okresie gruntownych przemian, które
nastąpiły w obszarze teologii chrześcijańskiej w drugiej połowie XX w.
W powojennym katolicyzmie katalizatorem zmian okazał się zwłaszcza
Sobór Watykański II (1962–1965), który wraz z ideą aggiornamento wyszedł
naprzeciw współczesnym prądom kulturowym. Przejawem tego było m.in.
głębokie przewartościowanie lozocznych podstaw teologii. Preferowany
w katolicyzmie tomizm zaczął od tej pory powoli i stopniowo ustępować na
rzecz teologii uprawianej w kontekście nowszych kierunków intelektual-
nych, np. fenomenologii czy lozoi analitycznej. Na szerszą skalę zaczął
się też rozwijać dialog teologów z naukowcami, a liczne prace z pogranicza
nauki i religii pozwoliły ukształtować się nowoczesnemu, nietomistycznemu
podejściu do zagadnień spornych w tym obszarze (zob. np. Barbour, 1974).
Duch pluralizmu przenikający XX-wieczną teologię bywał nierzadko
traktowany z rezerwą. Jak jednak zauważa Cipriano Vagaggini, zmiany
w uprawianiu teologii są naturalnym prawem historycznym, a wymuszają
je poniekąd coraz to nowsze problemy, z którymi muszą zmagać się ludzie
wierzący (Vagaggini, 2005: 68–75). W tym kontekście zasygnalizowane
przemiany należałoby traktować jako próbę odnowy teologii, a nie jako

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 51
przejaw walki z nią. Jak zauważał swego czasu Karl Rahner, „dzisiejszy
pluralizm lozoi i teologii polega na fakcie, że nie jest już możliwe kon-
struowanie jasnych, jednoznacznie spójnych form reeksji nad rzeczywi-
stością, które wystarczają same sobie. Każda teologia i lozoa wie zbyt
dużo, aby mogła dojść do przekonania, że jedynie ona istnieje, i wie zbyt
mało, aby stać się jedyną lozoą i jedyną teologią” (Rahner, 2005: 81).
Również Leo Scheffczyk sugerował, że pluralizm lozoczny w teologii
nie powinien stanowić powodu do niepokojów i troski, gdyż ten „pluralizm
wywodzi się ostatecznie z różnych duchowych nastawień, z różnych typów
struktur lub form myślowych, które leżą u podstaw teologicznych wypowie-
dzi. Kto zatem chce nowoczesną teologię zrozumieć oraz odsłonić korzenie
jej pluralizmu, ten musi się zająć nie tylko treściową stroną wypowiedzi
teologii, lecz także strukturalnymi nastawieniami myśli, które tkwią u jej
podstaw. Są one przecież formalnymi założeniami wszystkich wypowiedzi
przedmiotowych: chodzi tu o duchowe style, o lozoczne sposoby recep-
cji lub doświadczenia, które nadają teologicznym zdaniom swój charakter,
wyciskają na nich swoje znamię i formują wreszcie ich treść, ale które mogą
także owe zdania zniekształcić” (Scheffczyk, 1978: 17).
Właśnie w takim klimacie intelektualnego pluralizmu i otwarcia na
duchowe dziedzictwo współczesności kształtowało się po II wojnie świa-
towej w Krakowie środowisko skupione wokół Karola Wojtyły (Trombik,
2021). Środowisko to tworzyli lozofowie, teologowie oraz uczeni repre-
zentujący nauki matematyczno-przyrodnicze. Podejmowali oni liczne
wysiłki na rzecz przezwyciężenia napięć między sferą nauki i religii. Czynili
to z przekonaniem, że możliwe jest stworzenie spójnej i harmonijnej wizji
świata, integrującej osiągnięcia współczesnej nauki z doktryną tradycyjnej
teologii chrześcijańskiej. Wiodącą rolę w tym środowisku pełnili Michał
Heller i Józef Życiński, którzy zainicjowali ideę teologii nauki u progu
lat osiemdziesiątych XX w. Obaj lozofowie kładli nacisk na potrzebę
rozwijania myśli chrześcijańskiej w kontekście interdyscyplinarnym, tzn.
w nawiązaniu do wyników nauk szczegółowych o świecie i człowieku, naj-
nowszej lozoi przyrody i metodologii nauk. Ich wysiłkom patronował m.in.
Wojtyła, który również w trakcie swojego pontykatu wskazywał na pilną
potrzebę twórczego rozwijania dyskusji na styku nauki i religii. Jeszcze jako
arcybiskup krakowski inicjował i inspirował wspólne spotkania dyskusyjne
przedstawicieli nauk przyrodniczych i lozofów (Trombik, 2019). Spotkania
te, które przerodziły się w Konwersatoria Interdyscyplinarne, odbywały się
w Pałacu Arcybiskupów Krakowskich, a główną rolę w ich rozwoju zaczęli
z czasem odgrywać wspomniani już Heller i Życiński.

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
52
Idea teologii nauki doskonale wpisywała się w nurt przemian posoboro-
wych. Stanowiąc interesującą propozycję usiłującą scalić des i ratio,
pokazała twórcze oblicze współczesnej teologii, wydatnie rozwijając jej
obszar badawczy o sfery dotychczas rzadziej eksplorowane. Koncepcja
ta wyłoniła się z badań relacji nauka–wiara prowadzonych przez Hellera
od początku jego kariery naukowej. Celem tych badań i poszukiwań było
stworzenie dialogu pomiędzy współczesnymi naukami przyrodniczymi
(w szczególności zyką i kosmologią relatywistyczną) a teologią (Polak
i Rodzeń, 2022), dzięki czemu będzie można uniknąć szkodliwych rozwiązań
koniktowych, separacjonistycznych lub relacji podporządkowania jednej
dziedziny drugiej. Takie nastawienie Hellera wynikało zarówno ze świa-
domości ciągle istniejących napięć pomiędzy sferą nauki i wiary, które
wykorzystywane były w antyreligijnej apologetyce, jak i ze świadomości,
że wciąż podzielane przez licznych myślicieli katolickich rozwiązania neo-
scholastyczne (głównie neotomistyczne) prowadziły zasadniczo do sepa-
racji sfer nauki i wiary. Heller dostrzegał wyraźnie, że neoscholastyka nie
spełniła pokładanych w niej nadziei na włączenie myśli katolickiej w obręb
współczesnej kultury naukowej, gdyż wytworzyła własny krąg, stosunkowo
silnie izolowany od działalności przyrodników (Heller, 1992: 76–82). Taka
niekorzystna sytuacja rzutowała również na coraz większe wyalienowanie
teologii ze świata współczesnej kultury (Heller, 1992: 56 i n.).
Koncepcja teologii nauki rodziła się więc w klimacie interdyscyplinar-
nych dyskusji i wypływała z prób rozwiązania konkretnych problemów sto-
jących na przeszkodzie owocnemu dialogowi nauk przyrodniczych i teologii.
Pierwsze sformułowanie programu teologii nauki opublikowane zostało
przez Hellera na łamach czasopisma „Communio” (Heller, 1982). W tym
samym roku propozycja Hellera spotkała się z próbą rozwinięcia. Było nim
wystąpienie Życińskiego wygłoszone przed przedstawicielami krakowskiego
środowiska interdyscyplinarnego zgromadzonego na II Seminarium Inter-
dyscyplinarnym w Castel Gandolfo. Drukiem ukazało się dwa lata później
(Życiński, 1984). Idee Życińskiego doczekały się nawet pewnego rozwinię
-
cia (Sawicki, 1985), ale na tym skończyło się w zasadzie zainteresowanie
Życińskiego i Sawickiego tym wątkiem. Heller również na pewien czas
odłożył tę koncepcję, zajmując się m.in. rozwojem innej koncepcji, „lozoi
w nauce”, która pełniła zasadniczą rolę dla możliwości rozwoju programu
teologii nauki (o czym będzie mowa w dalszych rozważaniach). Koncepcja
Hellera stała się znana szerszym kręgom czytelników dopiero na początku
lat dziewięćdziesiątych XX w. dzięki ważnej książce o znamiennym tytule
Nowa zyka i nowa teologia (Heller, 1992). Swoistym podsumowaniem

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 53
dyskusji wokół wczesnego etapu rozwoju koncepcji teologii nauki stał się
zbiorowy tekst Nauki jako locus theologicus – próba wniosków (Heller,
Budzik i Wszołek, 1996). Kolejny okres zainteresowania koncepcją teologii
nauki przypada już na czas po uhonorowaniu Hellera nagrodą Templetona,
kiedy powstało wiele opracowań omówionych w paragrae „Recepcja
teologii nauki” niniejszego opracowania.
Należy podkreślić, że równolegle z koncepcją teologii nauki sformu
-
łowana została koncepcja lozoi w nauce (Heller, 2019a; Polak, 2019a).
Ta ważna koncepcja pozwoliła ukazać rolę i znaczenie zagadnień lozocz-
nych w nauce, była istotnym krokiem w kierunku przezwyciężenia – zwłasz-
cza na gruncie polskim – neoscholastycznej apologetyki (opartej na lozoi
narzucanej z zewnątrz na naukę). Koncepcja lozoi w nauce przygotowywała
grunt dla dialogu teologii i nauk przyrodniczych poprzez ujawnienie lozo-
cznych założeń nauk, co umożliwiało podejmowanie racjonalnego dialogu
i wskazywało na problematyczne z tego punktu widzenia lozoczne zało-
żenia koncepcji teologicznych (Heller, 1992: 76, 81–82). Koncepcja lozoi
w nauce zapewniała w założeniu dogodny pomost dla dialogu, ale w istocie nie
była w stanie zagwarantować zaangażowania teologów w realną debatę, której
najczęściej poszukiwali wówczas przyrodnicy. Stąd konieczne było otwarcie
teologii na nauki i włączenie w systematyczny sposób tematyki naukowej
wprost w obręb reeksji teologicznej (Heller, 1992: rozdział 5). Zadanie
to zrealizować miała właśnie koncepcja teologii nauki (Wszołek, 2005).
Główne problemy teologii nauki w ujęciu Michała Hellera
Jednym z głównych problemów każdej projektowanej dyscypliny jest kwestia
dokładnego określenia jej przedmiotu badań. W przypadku teologii nauki
problem ten pojawia się u Hellera regularnie od wielu lat (zob. np. Heller,
1992; 2015; 2019b). Pewne ogólne idee z tym związane zostały zasygna-
lizowane już na początku lat dziewięćdziesiątych, gdy Heller pisał, że „cel
teologii nauki jest taki sam jak całej teologii, tyle że jest on skierowany
do specycznego przedmiotu zainteresowań tej dyscypliny teologicznej.
Celem teologii nauki jest krytyczna reeksja nad danymi Objawienia, któ-
re pozwalają nam spojrzeć na naukę jako na specyczną ludzką wartość”
(Heller, 1992: 118).
Działalność naukowa została przez Hellera ujęta jako locus theologicus –
specyczny instrument, za pomocą którego można przybliżać niektóre praw-
dy wiary, np. doktrynę o stworzeniu świata. Jednocześnie Heller w swoich

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
54
pracach sugeruje, że różne aspekty związane z naukami matematyczno-
-przyrodniczymi same w sobie mogą stać się przedmiotem analiz teolo-
gicznych. W pierwszej kolejności określenie „teologia nauki” odnosiłoby
się więc do takiej reeksji nad danymi Objawienia, które prowadzone
są w ścisłym powiązaniu z tym, co o świecie stworzonym przez Boga mówią
nam nauki szczegółowe. Nietrudno zauważyć, że tak rozumiana teologia
nauki stanowiłaby dziedzinę o charakterze pomostowym, dążąc do zinte
-
growania twierdzeń teologii z danymi pochodzącymi z lozoi oraz nauk
matematyczno-przyrodniczych.
Analizując prace Hellera, można stwierdzić, że u podstaw teologii nauki
tkwi założenie o wspólnym – przynajmniej częściowo – obszarze zaintere-
sowań nauki oraz teologii. Różnice metodologiczne między tymi dwoma
obszarami wiedzy są jednak znaczące, co przejawia się m.in. w tym, że sfera
zainteresowań teologii jest znacznie bardziej rozległa niż w przypadku nauk
szczegółowych: „Najogólniej rzecz biorąc, przez teologię nauki należy
rozumieć autentycznie teologiczną reeksję nad naukami: nad faktem ich
istnienia, ich podstawami, metodami i wynikami” (Heller, 1992: 115). Teolo-
gia nauki byłaby więc nie tylko reeksją nad Wszechświatem (prowadzoną
z punktu widzenia doktryny chrześcijańskiej), ale także nad tą sferą działal-
ności człowieka, która pozwala nam ten Wszechświat zrozumieć.
Tak rozumiana teologia nauki byłaby w pewnym sensie zbliżona do tra-
dycyjnej lozoi nauki. Tym jednak różniłaby się od tej ostatniej, że interpre-
towałaby szeroko rozumianą działalność naukową z perspektywy teologicznej
prawdy o stworzeniu świata przez Boga (zob. Heller, 1992: 121–122).
Heller wychodzi z założenia – tradycyjnego dla chrześcijańskiej protologii –
że Wszechświat badany przez nauki jest światem stworzonym przez Boga
i przez Niego podtrzymywanym w istnieniu. Badając nauki i ich wyniki,
badamy w istocie zamysł Boga w stosunku do świata i nas samych: „Jako
teologiczna reeksja nad naukami teologia nauki badałaby konsekwencje
tego faktu, że nauki empiryczne badają świat stworzony przez Boga” (Heller,
1992: 117). W związku z tym teologia nauki nie tylko pozwalałaby rzucić
nowe światło na teologiczną koncepcję stworzenia, ale jednocześnie powra-
całaby do tradycyjnych pytań o naturę Boga i Jego relację do stworzenia,
stając się cennym sprzymierzeńcem np. dla lozoi Boga i niektórych
działów teologii dogmatycznej (zob. np. Heller, 2018: 27–54).
Co istotne, rozumienie nauki w świetle prawd wiary chrześcijańskiej
otwiera Hellera również na płaszczyznę aksjologiczną, prowokując m.in.
do stawiania pytań o aksjologiczny wymiar nauki i pracy naukowej (nauka
rozumiana także jako „wartość”, zob. też rozważania Hellera na temat

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 55
racjonalności jako wartości w: Heller, 1993). W podobnym tonie, uwzględ-
niając etyczno-aksjologiczne znaczenie dziedzictwa naukowego, wypowia-
dał się Życiński (1984: 81–82). Uwzględnienie aksjologicznych aspektów
uprawiania nauki sprawia, że obszar badawczy teologii nauki stał się jeszcze
bardziej rozległy, wnikając w sferę zarezerwowaną dotychczas dla niektórych
działów teologii moralnej.
W ostatnich latach Heller ponawiał reeksję nad problemami badawczy-
mi teologii nauki (Heller, 2019b). W centrum jego zainteresowań pojawiały
się m.in. takie kwestie, jak: relacja teologii do naukowych obrazów świata,
zagadnienie poznawalności (racjonalności) przyrody czy kwestia metod
teologii (w tym problem interpretacji dogmatów i reeksja nad pojęciami
religijnymi). Zasadniczym tłem podejmowanych przez niego rozważań było
przekonanie o konieczności otwarcia się teologii na współczesną naukę, które
winno być połączone z umiejętnością wykorzystywania wyników historii
i lozoi nauki (traktowanymi jako dyscypliny pomocnicze teologii nauki,
zob. Heller, 2019b: 36). Zasadniczą rolę miałaby tutaj do spełnienia właśnie
projektowana teologia nauki.
Godząc się na pewne uproszczenia, można podsumować tę część roz-
ważań następująco:
1. teologia nauki w ujęciu Hellera w pierwszej kolejności jest rozumiana
jako dyscyplina stricte teologiczna, gdyż bierze w punkcie wyjścia dane
Objawienia i w ich świetle interpretuje złożony fenomen nauki (w tym:
wyniki nauk, metody naukowe, problem wartości w nauce itp.), usiłując
zintegrować naukowy obraz świata z chrześcijańską wizją stworzenia;
2. teologia nauki to obszar interdyscyplinarnej reeksji, w której ujmuje
się zjawisko nauki w możliwie szerokiej perspektywie – z uwzględnieniem
aspektu lozocznego (np. problem poznawalności świata), który dostarcza
materiału badawczego dla teologa akceptującego określony system wierzeń
religijnych;
3. zarysowany wyżej obszar badawczy teologii nauki jest bardzo roz-
legły (co w pewnym sensie stanowi efekt szerokiego oddziaływania samej
nauki), obejmując również wybrane zagadnienia tradycyjnie rozpatrywane
na gruncie metodologii teologii, teologii dogmatycznej czy teologii moralnej.
Warto w tym miejscu dopowiedzieć, że koncepcja teologii nauki – choć
liczy już kilka dekad – wciąż jest opracowywana przez Hellera, a kwestia
problemu badawczego tej projektowanej dyscypliny wraca przy różnych
okazjach. Wiele jednak wskazuje na to, że pewna problematyczność meto-
dologiczna teologii nauki (w tym trudność z jednoznacznym nakreśleniem
granic badawczych) będzie wpisana w jej naturę. Jest to efekt m.in. przyjętej

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
56
przez Hellera perspektywy badawczej, wieloaspektowości fenomenu nauki
oraz postulowanych powiązań z różnymi rozproszonymi wątkami teolo
-
gicznymi. Do tego wątku powrócimy jeszcze w paragrae „Wyzwania
i perspektywy badawcze” niniejszego artykułu.
Recepcja teologii nauki
Przez długi okres idea teologii nauki nie cieszyła się dużym zaintereso-
waniem. Nie licząc kilku odosobnionych przypadków (Sawicki, 1985),
propozycje Hellera i Życińskiego nie spotkały się początkowo z poważ
-
niejszą recepcją. Stopniowe zmiany nastąpiły w latach dziewięćdziesiątych,
zwłaszcza po wydaniu przez Hellera książki Nowa zyka i nowa teologia.
Praca ta miała istotny wpływ na kształt polskich dyskusji z pogranicza
nauki i teologii (Sierotowicz, 1997; 2015), była też wielokrotnie cytowana
w literaturze lozoczno-teologicznej. Wzmożone zainteresowanie samą
teologią nauki (jako projektowaną dyscypliną teologiczną) nastąpiło jednak
dopiero na przestrzeni ostatnich kilkunastu lat, w dużej mierze dzięki bliskim
współpracownikom Hellera (zob. np. Maziarka, 2016).
Warto w tym kontekście nieco rozwinąć wątek oddziaływania teologii
nauki w polskim środowisku akademickim. Istotnym opracowaniem oka-
zała się m.in. monograa Teologia nauki według księdza Michała Hellera
autorstwa warszawskiego zyka i teologa Wiesława Macka. Ze względu
na zainteresowanie czytelników książka doczekała się już dwóch wydań
(Macek, 2010; 2014), została też dobrze przyjęta w środowisku akademickim
(zob. np. Pabjan, 2011). Macek jest również autorem artykułu poświęconego
teologii nauki (Macek, 2011), w którym wykorzystał fragmenty wspomnia-
nej książki. W swojej monograi Macek zrekonstruował i przeanalizował
najważniejsze zagadnienia z obszaru teologii nauki, wskazując jednocześnie
potrzebę rozwijania idei krakowskiego lozofa:
w pismach księdza Hellera jest bardzo wiele przemyśleń, które nie tylko wska-
zują kierunki poszukiwań teologii nauki. Dają one bowiem istotny wkład do
konkretnych zagadnień tej nowej dyscypliny teologicznej. Są to, na przykład
[…] problematyka wiary, języka i prawdy teologicznej, nowej teologii stwo-
rzenia, i wreszcie rozważania dotyczące sensu ludzkiego życia oraz innych
egzystencjalnych problemów człowieka w kontekście jedności człowieka
z Wszechświatem. Z lozocznego punktu widzenia rozważania te są zwią-
zane z szeroko rozumianym zagadnieniem matematyczności przyrody
w ramach swoiście rozumianego platońskiego idealizmu (Macek, 2014: 142).

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 57
Wskazany przez Macka obszar potencjalnego oddziaływania teolo-
gii nauki jest bardzo rozległy i obejmuje wiele zagadnień o charakterze
interdyscyplinarnym. Dobrym świadectwem tej interdyscyplinarności
była np. wydana pod redakcją Janusza Mączki i Piotra Urbańczyka praca
zbiorowa Teologia nauki (Mączka i Urbańczyk, 2015). Kilkanaście arty-
kułów zebranych w tej monograi (autorstwa lozofów, teologów oraz
przedstawicieli nauk szczegółowych) pokazuje zakres oddziaływania teo-
logii nauki. Autorzy przyjrzeli się różnym aspektom teologii nauki, m.in.
kwestiom metodologicznym (czym jest i czego dotyczy teologia nauki, zob.
np. Polak, 2015) oraz wybranym, szczegółowym zagadnieniom z pogranicza
teologii, lozoi oraz nauki (np. wyzwania teologii w kontekście wyników
współczesnej neurobiologii, problematyka teologiczna wobec naturalizmu
metodologicznego). Niewątpliwie dużym walorem tej monograi jest fakt,
że w jej przygotowanie zaangażowani byli reprezentanci różnych ośrodków
naukowych w Polsce, co po raz kolejny świadczy o tym, że oddziaływanie
teologii nauki sięga obecnie poza lokalny, krakowski kontekst.
Z tego samego kręgu pochodzi artykuł poświęcony teologii Hellera autor-
stwa Wojciecha Grygla (2017), w którym dokonano interpretacji i ukazano
znaczenie programu teologii nauki w całokształcie myśli teologicznej Hellera.
Podobne uwagi, ale ulokowane w szerszym kontekście teologii kierowanej ide-
ami naukowymi, znajdziemy też w innym artykule tego autora (Grygiel, 2018).
Cenna dla rozwoju teologii nauki okazała się też praca Tadeusz Pabjana
Anatomia koniktu. Między nowym ateizmem a teologią nauki (Pabjan, 2016).
Autor usiłował w niej wskazać źródła sporów między nauką i teologią, próbu-
jąc jednocześnie nakreślić możliwe sposoby przezwyciężenia tego koniktu.
Praca dobrze wpisuje się w bardzo rozpowszechnione dyskusje z pogranicza
nauki i religii, w których obecne są liczne odniesienia światopoglądowe.
Tym samym teologia nauki zyskała tu nieco inne oblicze, stając się jedną
z możliwych płaszczyzn dialogu między teistami a ateistami.
Godne odnotowania jest to, że teologia nauki cieszy się w ostatnich
kilku latach coraz większym zainteresowaniem teologów. Do idei Hellera
nawiązują np. prace Antoniego Nadbrzeżnego (2016), Rafała Pokrywiń-
skiego (2016), Bartłomieja Chyłki (2017), Konrada Józefa Glombika
(2018), Bartłomieja K. Krzycha (2021) czy Jacka Kempy (2021). Warte
wyróżnienia są prace Michała Oleksowicza publikowane w czasopismach
zagranicznych w językach kongresowych (Oleksowicz, 2019; 2020; Mar-
cacci i Oleksowicz, 2022). Również takie publikacje, jak: Parsons i Stafford,
2005; Bradley, 2008; Bakushevych, 2013; Obolevitch, 2015; Polak i Rodzeń,
2021, pokazują, że koncepcja teologii nauki coraz bardziej wchodzi w obręb

Kamil TrombiK, Paweł PolaK
58
międzynarodowych dyskusji lozofów i teologów. Warto podkreślić, że kon-
cepcje Hellera inspirują nie tylko teologów katolickich, ale i teologów innych
odłamów chrześcijaństwa (Yong, 2012: 70 i n.). Recepcja idei Hellera wśród
teologów wydaje się szczególnie istotna, biorąc pod uwagę, że w pierwszej
kolejności to właśnie zadaniem teologów byłoby kontynuowanie i rozwijanie
propozycji Hellera
1
. Takie sugestie skierowane do teologów płyną zresztą
nie tylko ze strony Hellera, ale także innych zainteresowanych problematyką
teologii nauki (zob. np. Rodzeń, 2021).
Należy ponadto odnotować niezależne próby budowania koncepcji teo-
logii nauki inspirowane źródłami zbliżonymi do myśli Hellera, np. myślą
Jana Pawła II z Listu do Coyne’a (zob. np. Monserrat, 2007).
Warto zauważyć, że zgodnie z Hellerowską ideą dialogu koncepcja teo-
logii nauki dociera również do naukowców i lozofów, co potwierdzają takie
publikacje, jak: Alfano i Buccheri, 2012; Gałecki i Szufa, 2020; Tolski, 2018.
Ten skrótowy przegląd opracowań dotyczących teologii nauki pokazuje,
że sama idea trała na podatny grunt dopiero w ostatnich latach. Co istotne,
oddziałuje ona już nie tylko w lokalnym, krakowskim środowisku lozocz-
nym, lecz cieszy się także zainteresowaniem badaczy – w tym teologów –
związanych z ośrodkami akademickimi w całej Polsce. Wpływ na to może
mieć również aktywność samego Hellera, który ostatnio częściej podejmuje
wątki teologiczne w swoich książkach (Polak, 2019b). W związku z tym
wyłaniają się nawet nowe obszary badawcze dla teologii nauki. Natomiast
w dotychczas podejmowanych wątkach dominuje problematyka metodolo-
giczna i wybrane, szczegółowe zagadnienia teologiczne specyczne dla kilku
istotnych działów teologii dogmatycznej, zwłaszcza protologii i antropologii
teologicznej. Warto podkreślić, że dotychczasowe prace mają zwykle cha-
rakter przyczynkarski, a problematyka w nich podejmowana niewątpliwie
zasługuje na twórcze rozwinięcie.
Wyzwania i perspektywy badawcze
Niewykluczone, że idea teologii nauki stanie się w najbliższych latach
przedmiotem bardziej pogłębionych analiz. Sam Heller publikuje w ostat-
nim czasie coraz więcej prac związanych z tą koncepcją, co przekłada się
na wzmożone zainteresowanie teologią nauki w środowisku akademickim.
1 Należy tutaj zastrzec, że poziom przywołanych opracowań teologicznych jest mocno
zróżnicowany.

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 59
W tej części artykułu chcielibyśmy zasygnalizować, że choć koncepcja
teologii nauki zasługuje na twórcze rozwinięcie, to warunkiem dalszego
rozwoju tej powstającej dyscypliny będzie przede wszystkim wytyczenie
jasnych perspektyw badawczych oraz ustosunkowanie się do różnych
wyzwań i problemów, które pojawiły się w związku z dotychczasowymi
pracami Hellera i jego współpracowników.
Jednym z ważnych wyzwań stojących przed teologią nauki jest dopra-
cowanie jej podstaw metodologicznych. O ile bowiem od strony teologii
wydaje się, że można bez większych zastrzeżeń wykorzystać podejście
teologii rzeczywistości ziemskich (Nadbrzeżny, 2016), to jednak nie rozwią-
zuje to fundamentalnych problemów teologii nauki. Najważniejszym z nich
jest ulokowanie tej dyscypliny pomiędzy zasadniczo różnymi obszarami
poznawczymi wraz z wymogiem zapewnienia możliwości prowadzenia
dialogu pomiędzy naukami a teologią. Sprawę komplikuje również choćby
samo podejście metodologiczne współczesnych nauk, których horyzont
wyznacza naturalizm metodologiczny. Dotychczasowe analizy wskazały,
że nie da się utrzymać separacjonizmu metodologicznego (zob. Polak,
2015). Pozostaje zatem przyjęcie jakiejś formy interdyscyplinarności.
Jednakże wobec mnogości koncepcji inter- i transdyscyplinarności oraz
uwzględniając wskazane wymogi, wypracowanie odpowiedniej koncepcji
interdyscyplinarności jest zadaniem wysoce nietrywialnym.
Warto dopowiedzieć, że dyskusja nad podstawami metodologicznymi
teologii nauki towarzyszy również ostatnim pracom Hellera (zob. np. Hel-
ler, 2019b). Niektóre zagadnienia ujęte w tej książce pozostawiają jednak
pewien niedosyt. Problematyczna wydaje się chociażby kwestia jasnego
wyodrębnienia obszaru badawczego projektowanej dyscypliny. Pisząc
w tym kontekście o teologii nauki, Heller wyróżnia pokrewne jej dziedziny,
jak „teologia a nauka”, „teologia stworzenia” i „teologia naturalna”. Nie
sposób jednak oprzeć się wrażeniu, że u Hellera przedmiot teologii nauki
de facto pokrywa się z obszarem badawczym wymienionych „pokrewnych”
dziedzin. Trudno zatem wskazać specykę teologii nauki i wytyczyć jej
miejsce w obrębie subdyscyplin teologicznych. Dostrzeżenie niuansów
stanowiących o specyce, a zarazem o potrzebie teologii nauki to jedno
z ważniejszych wyzwań dla Hellera i jego współpracowników. W chwili
obecnej słuszne są bowiem pytania o zasadność nowej dyscypliny, skoro
wiele zagadnień przez nią podejmowanych stanowi już przedmiot teologii
stworzenia (np. interpretacja doktryny o stworzeniu), teologii naturalnej
(np. zagadnienie natury Boga-Stwórcy i Jego relacji do stworzonego świa-
ta), aksjologii lozocznej (np. problem wartości w nauce), metazyki

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
60
(np. problem racjonalności świata), metodologii teologii i lozoi nauki
(np. relacja nauki do teologii) itp.
Mimo upływu kilku dekad od sformułowania koncepcji przez Helle-
ra nadal nierozstrzygnięta wydaje się też kwestia metody teologii nauki.
Nakreślone przez autora uwagi z tym związane nie pozwalają w sposób
jednoznaczny określić, czy w przypadku teologii nauki mamy do czynienia
z dyscypliną teologiczną sensu stricto, jak sugeruje nazwa. W przyszłości
doprecyzowanie tego zagadnienia może okazać się konieczne, zwłaszcza
jeśli teologia nauki aspirowałaby do miana nowej, akademickiej dyscypliny
teologicznej. Heller wszak podkreśla, że „zadaniem teologii nauki jest spoj-
rzeć na naukę i jej osiągnięcia w świetle teologicznych pojęć i właściwych
teologii narzędzi po to, aby wydobyć z «danych naukowych» to, czego
metody naukowe ujawnić nie mogą” (Heller, 2019b: 13). Tak ambitne zadanie
wymaga niewątpliwie bardziej pogłębionych podstaw metodologicznych,
zwłaszcza dookreślenia teologicznych „pojęć” i „narzędzi”, o których
wspomina Heller.
Choć teologia nauki jest stosunkowo młodą gałęzią rozważań teolo-
gicznych, to dorobek Hellera i jego współpracowników wydaje się bardzo
perspektywiczny, nawet pomimo zasygnalizowanych kwestii problematycz-
nych. Współczesna teologia katolicka, o ile pragnie pozostać wiarygodną
propozycją intelektualną dla człowieka XXI w., niewątpliwie potrzebuje
większego otwarcia na nauki matematyczno-przyrodnicze. Tymczasem, jak
pisał Heller, mimo upływu lat „nieufność teologii do nauk przyrodniczych
pozostała”. W związku z tym właśnie „program teologii nauki ma za zadanie
[…] przełamać krąg wzajemnych nieufności i pomóc teologii przejść do
nowego etapu – twórczego udziału w prądach współczesnej myśli” (Heller,
1992: 123).
Bez przełamania barier oddzielających radykalnie sferę nauki i religii
grozi teologii zepchnięcie na margines współczesnej kultury. W tym kontek-
ście projektowana dyscyplina stanowi bardzo obiecujące przedsięwzięcie,
które może istotnie wzbogacić reeksję teologiczno-lozoczną. Różne
wątki, które Heller zbiorczo opatruje mianem „teologii nauki”, zasługują
na twórcze rozwinięcie, zgodnie z deklarowaną postawą uwzględniającą
perspektywę nauk szczegółowych oraz lozoi nauki. Być może jednak –
w związku z zasygnalizowaną wyżej uwagą o rozległym obszarze badaw-
czym tej dyscypliny – konieczne będzie zintensykowanie wysiłków wokół
wybranych, bardziej konkretnych problemów podnoszonych przez Hellera
przy okazji jego różnych prac. Niewykluczone, że dzięki temu łatwiej będzie
w przyszłości zakreślić perspektywę badawczą nowo powstałej dyscypliny.

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 61
Podsumowując, projekt teologii nauki – mimo upływu lat od jego sfor-
mułowania oraz licznych publikacji poświęconych tej koncepcji – w wielu
obszarach „nadal pozostaje na wstępnym etapie” (Heller, 2019b: 8), zwłasz-
cza w kontekście rozważań metodologicznych. Nie zmienia to faktu, że jest
to propozycja perspektywiczna, która spotkała się już z recepcją środowiska
akademickiego, zainteresowanego rozwijaniem i pogłębianiem dialogu nauki
i religii. Sam Heller na przestrzeni ostatnich kilku lat wracał często do idei
teologii nauki, co pozwala mieć nadzieję, że w przyszłości być może poświęci
tej koncepcji jeszcze więcej uwagi, dopracowując problematyczne kwestie.
Literatura
Alfano, M., Buccheri, R. (2012). Oltre la razionalità scientica. Contributo al dialogo fra
scienza e fede. Lateranum, 78(2), 245–265.
Bakushevych, A. (2013). The Problems of the Relationship of Theology and Natural (Phys-
ical-Mathematical) Sciences Based on Modern Investigations. W: K. Földváry (red.),
International Research Universities Network and Catholic Universities Partnership
Graduate Student’s Conference: Conference Proceedings (ss. 155–159). Piliscsaba:
Pázmány Péter Catholic University.
Barbour, I. (1974). Myths, Models and Paradigms. New York: Harper & Row.
Bradley, J. (2008). Creative Tension: Essays on Religion and Science. Perspectives on
Science and Christian Faith, 60(3), 203–204. https://www.asa3.org/ASA/PSCF/2008/
PSCF9-08Complete.pdf (dostęp: 20.12.2022).
Chyłka, B. (2017). Od koniktu do integracji. Historia i teologiczne uzasadnienie metodo-
logicznej odrębności poznania wiary i rozumu. Semina Scientiarum, 16, 118–136.
http://doi.org/10.15633/ss.2487.
Gałecki, S., Szufa, K. (2020). The Contemporary Science and the New Theo(Cosmo)logy
Project. Logos i Ethos, 54 (Special issue), 159–188. http://doi.org/10.15633/lie.3772.
Glombik, K.J. (2018). Theology and the Public Arena from a Polish Point of View. Studia
Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, 38(2), 43–58. http://doi.org/10.25167/
RTSO/38(2018)2/43-58.
Grygiel, W.P. (2017). W obliczu tajemnicy: teologiczna myśl ks. Michała Hellera. W:
P. Polak, J. Mączka, W.P. Grygiel (red.), Oblicza lozoi w nauce. Księga pamiątkowa
z okazji 80. urodzin Michała Hellera (ss. 337–369). Kraków: Copernicus Center Press.
Grygiel, W.P. (2018). In what Sense Can the Scientically Driven Theology Be Considered
as a Continuation of the Doctrinal Tradition? Theological Research. The Journal
of Systematic Theology, 6, 31–52. http://doi.org/10.15633/thr.3522.
Heller, M. (1982). Stworzenie a ewolucja. Communio, 2, 4(10), 58–66.
Heller, M. (1992). Nowa zyka i nowa teologia. Tarnów: Biblos.
Heller, M. (1993). Moralność myślenia. Tarnów: Biblos.
Heller, M. (2015). Wstęp do teologii nauki. W: J. Mączka, P. Urbańczyk (red.), Teologia
nauki (ss. 11–19). Kraków: Copernicus Center Press.

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
62
Heller, M. (2018). Ważniejsze niż Wszechświat. Kraków: Copernicus Center Press.
Heller, M. (2019a). How is Philosophy in Science Possible? Philosophical Problems
in Science (Zagadnienia Filozoczne w Nauce), (66), 231–249. https://zfn.edu.pl/
index.php/zfn/article/view/482 (dostęp: 20.12.2022).
Heller, M. (2019b). Nauka i teologia – niekoniecznie tylko na jednej planecie. Kraków:
Copernicus Center Press.
Heller, M., Budzik, S., Wszołek, S. (1996). Nauki jako locus theologicus – próba wniosków.
W: M. Heller, S. Budzik, S. Wszołek (red.), Obrazy świata w teologii i w naukach
przyrodniczych (ss. 253–259). Tarnów: Biblos.
Kempa, J. (2021). Krytyczne funkcje teologii w perspektywie przyszłości. Studia Nauk
Teologicznych PAN, 16, 49–66. http://doi.org/10.31743/snt.12552.
Krzych, B.K. (2021). Trinite – relation(s) – metaphysique ontologie trinitaire et primaute
metaphysique de la relation: prolegomena. Resovia Sacra, 28, 259–272. http://doi.
org/10.52097/rs.2021.259-272.
Macek, W.M. (2010). Teologia nauki według księdza Michała Hellera. Warszawa:
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego. http://www.cbk.waw.
pl/~macek/tnh_a5.pdf (dostęp: 20.12.2022).
Macek, W.M. (2011). Teologia nauki. W: B. Brożek, J. Mączka, W.P. Grygiel, M.L. Hohol
(red.), Oblicza racjonalności: wokół myśli Michała Hellera (ss. 203–238). Kraków–
Rzeszów: Copernicus Center Press – Konsorcjum Akademickie Wydawnictwo. http://
www.cbk.waw.pl/~macek/Wieslaw_Macek-Teologia_nauki.pdf (dostęp: 20.12.2022).
Macek, W.M. (2014). Teologia nauki według księdza Michała Hellera, wyd. 2. Warszawa:
Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.
Marcacci, F., Oleksowicz, M. (2022). Scientia Petita, Theologia Manifesta Scientic
Rationality and Theological Proposals in the Pandemic. European Journal of Science
and Theology, 18(4), 133–147.
Maziarka, T. (2016). W stronę teologii nauki – na kanwie myśli ks. prof. Michała Hellera.
Tarnowskie Studia Teologiczne, 35(1), 7–18. http://doi.org/10.15633/tst.1711.
Mączka, J., Urbańczyk, P. (red.). (2015). Teologia nauki. Kraków: Copernicus Center Press.
Monserrat, J. (2007). Kenosis: Towards a New Theology of Science. Pensamiento, 63(238),
637–658.
Nadbrzeżny, A. (2016). (Nie)Obliczalny świat. Z lozoczno-teologicznych rozważań
nad granicami racjonalności. Teologia w Polsce, 10(1), 81–93. http://cejsh.icm.edu.
pl/cejsh/element/bwmeta1.element.desklight-93fbcd2a-0769-4de9-8486-df051362ef88
(dostęp: 20.12.2022).
Obolevitch, T. (2015). The Relationship Between Science and Religion in the Copernicus
Centre in Krakow (Michael Heller, Józef Życinski and Others). European Journal
of Science and Theology, 11(4), 1–11. http://www.ejst.tuiasi.ro/Files/53/1_Obolevitch.
pdf (dostęp: 20.12.2022).
Oleksowicz, M. (2019). Teologia della scienza. Lo status quaestionis e possibili sviluppi
ulteriori. Aisthema, International Journal, 6(1), 203–227. https://www.researchgate.
net/publication/339800723 (dostęp: 20.12.2022).
Oleksowicz, M. (2020). Do We Need a Theology of Science? / ¿Necesitamos una teología
de la ciencia? CAURIENSIA. Revista Anual de Ciencias Eclesiásticas, 15, 755–770.
http://cauriensia.es/index.php/cauriensia/article/view/345 (dostęp: 20.12.2022).

Teologia nauki – propozycja nowego otwarcia teologii na nauki 63
Pabjan, T. (2011). Czy możliwa jest synteza nauki i teologii? Philosophical Problems
in Science (Zagadnienia Filozoczne w Nauce), (48), 175–178. https://zfn.edu.pl/
index.php/zfn/article/view/147 (dostęp: 20.12.2022).
Pabjan, T. (2016). Anatomia koniktu: między nowym ateizmem a teologią nauki. Kraków:
Copernicus Center Press.
Parsons, T.D., Stafford, N.S. (2005). Noncommutative Geometry for Peaceful Coexistence
Between Science and Theology. Journal of Psychology and Theology, 33(1), 70–73.
Pokrywiński, R. (2016). Teologicznofundamentalne modele relacji teologii i nauk
ścisłych. Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, 36(2), 31–61. http://
doi.org/10.25167/sth.742.
Polak, P. (2015). Teologia nauki w perspektywie metodologicznej. W: J. Mączka,
P. Urbańczyk (red.), Teologia nauki (ss. 23–54). Kraków: Copernicus Center Press.
Polak, P. (2019a). Philosophy in Science: A name with a long intellectual tradition. Philo-
sophical Problems in Science (Zagadnienia Filozoczne w Nauce), (66), 251–270.
https://zfn.edu.pl/index.php/zfn/article/view/472 (dostęp: 20.12.2022).
Polak, P. (2019b). Wychodzenie z sarmackiej kopalni, czyli teologia nauki w działaniu
[recenzja]. Philosophical Problems in Science (Zagadnienia Filozoczne w Nauce),
(66), 299–304. https://zfn.edu.pl/index.php/zfn/article/view/469 (dostęp: 20.12.2022).
Polak, P., Rodzeń, J. (2021). The Science-Religion Relationship in the Academic Debate
in Poland, 1945–1998. European Journal of Science and Theology, 17(6), 1–17. http://
www.ejst.tuiasi.ro/Files/91/1_Polak%20&%20Rodzen.pdf (dostęp: 20.12.2022).
Polak, P., Rodzeń, J. (2022). The Theory of Relativity and Theology: The Neo-Thomist
Science–Theology Separation vs. Michael Heller’s Path to Dialogue. Theology and
Science. https://doi.org/10.1080/14746700.2022.2155917.
Rahner, K. (2005). Filozoa i lozofowanie w teologii. W: idem, Pisma wybrane, t. 1
(ss. 68–89). Kraków: WAM.
Rodzeń, J. (2021). Teologia nauki – skazana na sukces? Philosophical Problems in Science
(Zagadnienia Filozoczne w Nauce), (70), 235–242. https://bibliotekanauki.pl/arti-
cles/1943045 (dostęp: 20.12.2022).
Sawicki, M. (1985). Poznanie wielbiące. W Drodze, 13(9), 94–98.
Scheffczyk, L. (1978). Struktury myślowe współczesnej teologii. Zeszyty Naukowe KUL,
21(1), 17–23.
Sierotowicz, T.M. (1997). Nauka a wiara – przestrzeń dialogu: obrazy świata jako prze-
strzeń dialogu pomiędzy nauką i teologią. Kraków–Tarnów: Ośrodek Badań Interdyscy-
plinarnych przy Wydziale Filozocznym Papieskiej Akademii Teologicznej – Biblos.
Sierotowicz, T.M. (2015). Nauka a wiara – przestrzeń dialogu: obrazy świata jako
przestrzeń dialogu pomiędzy nauką i teologią, wyd. 2 popr. Kraków–Tarnów: Ośrodek
Badań Interdyscyplinarnych przy Wydziale Filozocznym Papieskiej Akademii
Teologicznej – Biblos.
Tolski, M. (2018). Filozoa między teologicznym a (neuro)naukowym obrazem świata.
Młoda Humanistyka, 11(1).
Trombik, K.P. (2019). The Origin and Development of the Center for Interdisciplinary
Studies: A historical outline by 1993. Philosophical Problems in Science (Zagadnie-
nia Filozoczne w Nauce), (66), 271–295. https://zfn.edu.pl/index.php/zfn/article/
view/474 (dostęp: 20.12.2022).

KAMIL TROMBIK, PAWEŁ POLAK
64
Trombik, K. (2021). Koncepcje lozoi przyrody w Papieskiej Akademii Teologicznej
w latach 1978–1993. Studium historyczno-lozoczne. Kraków: Scriptum.
Vagaggini, C. (2005). Teologia. Pluralizm teologiczny. Kraków: Homini.
Wszołek, S. (2005). Michael Heller. Creative Tension: Essays on Science and Religion.
Forum Philosophicum, 10, 261–264. http://doi.org/10.35765/forphil.2005.1001.20.
Yong, A. (2012). The Cosmic Breath: Spirit and Nature in the Christianity-Buddhism-Sci-
ence Trialogue. Leiden–Boston: Brill.
Życiński, J. (1984). W poszukiwaniu teologii nauki. W: J.A. Janik, P. Lenartowicz (red.),
Nauka – religia – dzieje: II Seminarium Interdyscyplinarne w Castel Gandolfo,
6–9 września 1982 roku (ss. 80–85). Kraków: Wydział Filozoczny Towarzystwa
Jezusowego.