BookPDF Available

Wkraczanie w dorosłość. Tożsamość i poczucie dorosłości osób z ograniczeniami sprawności.

January 2010

Publisher: WN Scholar
ISBN: 978-83-7383-424-8

Authors:

SWPS University

Główną tezą leżącą u podstaw badań, których wyniki zostały tu zaprezentowane, jest twierdzenie, że w okresie przejściowym pomiędzy dzieciństwem a dorosłością najważniejszą kwestią, z jaką muszą sobie poradzić młodzi ludzie niezależnie od stanu ich zdrowia, jest zbudowanie własnej tożsamości oraz przekonania o własnej dorosłości. W rozwój tych kompetencji zaangażowane są zarówno wewnętrzne zasoby nagromadzone w trakcie całego życia, jak i aktualnie występujące czynniki charakteryzujące środowisko życia jednostki, takie jak praca zawodowa, posiadanie partnera, ograniczenie sprawności.

Investigated areas and connections between them: horizontal (time context) and vertical perspective (environment context)

…

Figures - uploaded by Konrad Piotrowski

Content may be subject to copyright.

Content uploaded by Konrad Piotrowski

Content may be subject to copyright.

Seria:

Aktywność społeczna i zawodowa osób z ograniczeniami sprawności

Redakcja naukowa: Anna Izabela Brzezińska

1. Anna Izabela Brzezińska, Piotr Rycielski, Kamil Sijko Wyzwania metodolo-

giczne. Diagnoza potrzeb i ewaluacja wsparcia wśród osób z ograniczenia-

mi sprawności.

2. Piotr Rycielski, Sylwia Bedyńska Kim jestem? Wsparcie funkcjonowania psy-

chospołecznego osób z ograniczeniami sprawności.

3. Anna Izabela Brzezińska, Radosław Kaczan, Ludmiła Rycielska Przekonania

o swoim życiu. Spostrzeganie historii życia przez osoby z ograniczeniami

sprawności.

4. Anna Izabela Brzezińska, Radosław Kaczan, Ludmiła Rycielska Czas, plany,

cele. Perspektywa czasowa osób z ograniczeniami sprawności

5. Konrad Piotrowski Wkraczanie w dorosłość. Tożsamość i poczucie dorosło-

ści młodych osób z ograniczeniami sprawności.

6. Paweł Wolski Utrata sprawności. Radzenie sobie z niepełnosprawnością na-

bytą a aktywizacja zawodowa

7. Dorota Wiszejko-Wierzbicka Niewykorzystana sfera. Partycypacja społecz-

na i obywatelska osób z ograniczeniami sprawności.

8. Karolina Smoczyńska Przestrzenie relacji społecznych. Osoby z ogranicze-

niami sprawności w społecznościach lokalnych i wirtualnych.

9. Jakub M. Iwański, Dominik Owczarek Potrzeba bycia rozumianym.

Komunikacja społeczna i funkcjonowanie w grupie osób z ograniczeniami

sprawności.

10. Maciej Błaszak, Łukasz Przybylski Rzeczy są dla ludzi. Niepełnosprawność

i idea uniwersalnego projektowania.

11. Karolina Appelt, Sławomir Jabłoński, Błażej Smykowski, Julita Wojciechowska,

Beata Ziółkowska, Konstruowanie i ewaluacja projektów. Poprawa jakości

życia osób z ograniczeniami sprawności i ich środowisk.

12. Redakcja naukowa: Anna Izabela Brzezińska, Jacek Pluta, Piotr Rycielski

Integracja społeczna i aktywizacja zawodowa. Potrzeby specycznych

grup osób z ograniczeniami sprawności.

13. Redakcja naukowa: Anna Izabela Brzezińska, Jacek Pluta, Piotr Rycielski

Rekomendacje dla działań wspierających. Wsparcie dla osób z ogranicze-

niami sprawności i ich otoczeni

Publikacja jest współnansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach

Europejskiego Funduszu Społecznego oraz Programu Kapitał Ludzki

Publikacja realizowana w ramach projektu systemowego

nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08 „Ogólnopolskie badanie sytuacji,

potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych”

Redaktor naukowy serii:

prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska

Recenzenci: prof. dr hab. Helena Sęk, Wydział Zamiejscowy

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej we Wrocławiu

prof. dr hab. Piotr Oleś, Instytut Psychologii,

Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II

Redakcja i korekta: Anna Sterczyńska

Projekt okładki: Katarzyna Juras

ISBN: 978-83-7383-424-8

Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o.

ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa

tel./faks: 22 828 93 91, 22 826 59 21, 22 828 95 63

dział handlowy: 22 635 74 04 w. 219 lub jw. w. 105, 108

e-mail: info@scholar.com.pl; scholar@neostrada.pl

www.scholar.com.pl

Wydanie pierwsze

Skład i łamanie: WN „Scholar” (Stanisław Beczek)

Druk i oprawa: Paper & tinta, Warszawa

Spis treści

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

Ro z d z i a ł 1

Dorosłość we współczesnym świecie . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.1. Obiektywne kryteria dorosłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

1.2. Subiektywne kryteria dorosłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12

1.3. Wyłaniająca się dorosłość – odpowiedź na współczesność . . . . 14

1.4. Niepełnosprawność w okresie wyłaniającej się dorosłości . . . . . 18

1.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20

Ro z d z i a ł 2

Tożsamość i jej znaczenie w rozwoju człowieka . . . . . . . . . . . 22

2.1. Czym jest tożsamość? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22

2.2. Formowanie się tożsamości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23

2.3. Eksploracja i zobowiązanie we współczesnych czasach . . . . . . 25

2.4. Model podwójnego cyklu formowania się tożsamości . . . . . . . 27

2.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30

Ro z d z i a ł 3

Cel i metodyka prowadzonych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

3.1. Cel badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32

3.2. Uczestnicy badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33

3.3. Zastosowane narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

3.3.1. Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości . . . . . . . . . . . 35

3.3.2. Skala Poczucia Dorosłości . . . . . . . . . . . . . . . . . 36

3.3.3. Kwestionariusz Badań Sondażowych (KBS) . . . . . . . . 37

Ro z d z i a ł 4

Wyniki badań: zadania rozwojowe okresu dorosłości . . . . . . . . 38

4.1. Okres dorastania (18–20 lat) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

4.2. Okres wyłaniającej się dorosłości (21–26 lat) . . . . . . . . . . . . 39

4.3. Okres wczesnej dorosłości (27–35 lat) . . . . . . . . . . . . . . . 42

4.4. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Ro z d z i a ł 5

Wyniki badań: tożsamość . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

5.1. Wymiary tożsamości a wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

5.1.1. Cykl formowania zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . 45

5.1.2. Cykl ewaluacji zobowiązań . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

5.1.3. Trudności z podejmowaniem zobowiązań . . . . . . . . . 49

5.2. Tożsamość a zadania rozwojowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

5.3. Tożsamość a charakterystyka niepełnosprawności . . . . . . . . . 52

5.4. Tożsamość a jakość życia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

5.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Ro z d z i a ł 6

Wyniki badań: poczucie dorosłości . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

6.1. Poczucie dorosłości a wiek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

6.1.1. Poczucie samodzielności . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62

6.1.2. Intymność i gotowość do zawarcia małżeństwa . . . . . . 64

6.1.3. Subiektywne poczucie dorosłości . . . . . . . . . . . . . . 66

6.2. Poczucie dorosłości a zadania rozwojowe . . . . . . . . . . . . . 68

6.3. Poczucie dorosłości a charakterystyka niepełnosprawności . . . . 70

6.4. Poczucie dorosłości a jakość życia . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

6.5. Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

Ro z d z i a ł 7

Wyniki badań: tożsamość a poczucie dorosłości . . . . . . . . . . 77

Ro z d z i a ł 8

Wnioski z przeprowadzonych badań . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

8.1. Sprawność i niepełnosprawność na drodze ku dorosłości . . . . . 82

8.2. Niepełnosprawność: grupy ryzyka . . . . . . . . . . . . . . . . . 88

Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90

Bibliograa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

za ł ą c z n i k 1

Wskaźniki dorosłości w grupach wiekowych . . . . . . . . . . . . . 96

an e k s y

Charakterystyka systemowego projektu badawczego nansowanego

ze środków Unii Europejskiej – nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08:

Ogólnopolskie badanie sytuacji, potrzeb i możliwości osób

niepełnosprawnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102

Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129

Summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131

Wstęp

Współcześnie w wyniku głębokich przemian społecznych, demogracz-

nych i kulturowych proces stawania się dorosłym członkiem społeczeństwa

stał się dla młodych ludzi poważnym wyzwaniem. Wraz z rozwojem społe-

czeństw oraz globalizacją rynku pracy i edukacji pojawiła się ogromna możli-

wość wyboru własnej ścieżki rozwoju. Jednocześnie nacisk na podmiotowość

i indywidualizm oraz niewielkie wsparcie ze strony innych ludzi zwiększy-

ły prawdopodobieństwo doświadczania niepewności, lęku i trudności z jed-

noznacznym samookreśleniem. Trudnościami tymi zagrożone są zwłaszcza te

osoby, których możliwości samodzielnego radzenia sobie są ograniczone.

Satysfakcjonujące podążanie ścieżką prowadzącą od dzieciństwa przez

okres dorastania aż do dorosłości wymaga tego, by jednostka posiadała sze-

reg zasobów, zarówno wewnętrznych (osobowościowych, biologicznych), jak

i zewnętrznych (wsparcie społeczne, wykształcenie, praca zawodowa, przy-

stosowane do potrzeb otoczenie zyczne, dostępność i sprawność działania

różnych instytucji użyteczności publicznej), które zwiększają jej szanse radze-

nia sobie z pojawiającymi się oczekiwaniami.

Zarówno w Polsce, jak i w wielu innych krajach (Arnett, 2000; Lanz,

Tagliabue, 2007), obserwuje się obecnie odraczanie w czasie momentu wej-

ścia w dorosłość młodych ludzi, którzy coraz później decydują się na założe-

nie rodziny, posiadanie dzieci czy opuszczenie domu rodzinnego. Można po-

wiedzieć, że w porównaniu z sytuacją sprzed kilkunastu czy kilkudziesięciu

lat mamy obecnie do czynienia z coraz dłuższym okresem dorastania, a tym

samym – z wydłużeniem czasu kształtowania się podstawowych dla dalszego

funkcjonowania kompetencji, takich jak odpowiedzialność za własne działa-

nia, uzyskanie autonomii czy zbudowanie własnej tożsamości – otwartej, ela-

stycznej, ale jednocześnie wyrazistej i stabilnej.

W ostatnich latach zainteresowanie badaczy i praktyków koncentruje się

na czynnikach związanych z procesem przechodzenia z okresu dzieciństwa

i dorastania do okresu dorosłości przez członków grup zagrożonych społecz-

ną marginalizacją. Jedną z takich grup jest populacja osób niepełnosprawnych,

które w tym procesie napotykają szereg trudności (Hudson, 2003), polegają-

cych w dużej mierze na kłopotach z podejmowaniem zadań i ról społecznych

okresu dorosłości bądź realizowaniem ich w sposób niepunktualny (tj. wcze-

śniej lub później; por. Brzezińska, 2007) w porównaniu z osobami sprawny-

mi.

Badania, których wyniki przedstawiamy, miały na celu określenie obsza-

rów funkcjonowania społecznego, w których realizacja konkretnych ról przez

osoby niepełnosprawne jest najbardziej utrudniona, i uzyskanie odpowiedzi na

pytanie o potencjalne konsekwencje tych trudności.

Planowanie oddziaływań praktycznych skierowanych do osób z ograni-

czeniami sprawności czy do jakiejkolwiek innej grupy społecznej nie powin-

no odbywać się w oderwaniu od naukowej wiedzy na temat mechanizmów

funkcjonowania tych grup. Programy edukacji, rehabilitacji, resocjalizacji

czy aktywizacji muszą stanowić odpowiedź na rzeczywiste potrzeby bene-

cjentów. Warunkuje to skuteczność tych programów, czyli możliwość fak-

tycznego wpływania na funkcjonowanie osób nimi objętych, w tym także na

ich umiejętność radzenia sobie z trudnościami i ograniczeniami. Dlatego też

pierwszym krokiem w planowaniu jakichkolwiek oddziaływań powinno być

rzetelne rozpoznanie potrzeb grupy odbiorców przy zastosowaniu metod po-

znania naukowego. Taki też cel przyświecał realizacji badań stanowiących

część systemowego projektu badawczego Ogólnopolskie badanie sytuacji, po-

trzeb i możliwości osób niepełnosprawnych.

Konrad Piotrowski

Warszawa, luty 2010 roku

Rozdział 1

Dorosłość we współczesnym świecie

Zagadnieniem specyki dorosłości i wkraczania w dorosłość zajmują się

przedstawiciele różnych nauk o człowieku (m.in. psychologii, socjologii, pe-

dagogiki, antropologii kulturowej i etnologii, historii), stąd też różne rozu-

mienie tych kategorii oraz odmienne postrzeganie wskaźników czy wyznacz-

ników dorosłości.

W naukach społecznych (por. Czerka, 2007) można wyróżnić podej-

ście prakseologiczne, w którym podkreśla się istotną rolę realizowanych za-

dań i społecznych oczekiwań wobec człowieka dorosłego. Od stopnia speł-

nienia tych wymagań zależy przyznanie komuś statusu jednostki dorosłej.

Odwoływanie się do takich obiektywnych wyznaczników dorosłości ma swo-

ją długą historię i jest głęboko zakorzenione w większości społeczeństw, za-

równo tradycyjnych (np. rytuały przejścia w społecznościach plemiennych),

jak i wyżej rozwiniętych (np. granica 18. roku życia w naszym kraju, posiada-

nie dziecka, zawarcie związku małżeńskiego).

Wyróżnić można także podejście akcentujące dorosłość jako kategorię su-

biektywną (Côté, 1997), związaną raczej z poczuciem bycia dorosłym, któ-

re może być względnie niezależne od statusu społecznego, rozumianego jako

spełnianie obiektywnych kryteriów „bycia dorosłym członkiem społeczeń-

stwa”.

1.1. Obiektywne kryteria dorosłości

Obiektywne kryteria, na podstawie których możemy wnioskować o uzy-

skaniu przez jednostkę statusu osoby dorosłej, są w dużej mierze uzależnio-

ne od podejmowania i realizacji ról oraz zadań charakterystycznych dla osób

w określonym wieku, żyjących w konkretnej kulturze (Brzezińska, 2007). Z tej

perspektywy rozwój to przechodzenie do kolejnych zadań po zrealizowaniu

wymagań poprzedniej fazy. Chcąc ocenić położenie człowieka na kontinuum

„dziecko – dorosły”, należy stworzyć listę zadań rozwojowych dla kolejnych

etapów życia, a następnie sprawdzić, które z nich zostały już zrealizowane,

a które są aktualnie w trakcie realizacji lub nie zostały jeszcze przez jednost-

kę podjęte. Dzięki porównywaniu osiągnięć różnych grup osób z istniejącymi

normami (rozumianymi jako przeciętny wiek podejmowania określonych za-

dań rozwojowych) możemy także analizować punktualność versus niepunktu-

alność ich realizacji (Bee, 2004). Klasyczne już dzisiaj koncepcje zadań roz-

wojowych stworzyli między innymi Erik H. Erikson oraz Robert Havighurst

(por. tab. 1.). Z perspektywy niniejszych badań najistotniejsze są ich ustalenia

dotyczące okresów dorastania oraz wczesnej dorosłości.

Tab. 1. Zadania rozwojowe okresu dorastania i wczesnej dorosłości

w koncepcjach Erika H. Eriksona i Roberta Havighursta

Faza życia Erik H. Erikson Robert Havighurst

Okres dorastania

(12/13–18/20 r. ż)

Zbudowanie względnie

trwałej struktury tożsamości,

czyli uzyskanie odpowiedzi

na pytania: kim jestem? kim

mogę być? w co chcę się

zaangażować?

• budowanie bardziej dojrzałych związ-

ków z rówieśnikami obu płci

• osiąganie emocjonalnej niezależności

od rodziców

• osiąganie bezpieczeństwa i niezależ-

ności ekonomicznej

• wybór zawodu

• osiąganie społecznie odpowiedzialne-

go zachowania

Okres wczesnej

dorosłości

(18/20–30/34 r. ż)

Nabycie zdolności do

tworzenia związków intym-

nych, odczuwania miłości

bez ryzyka utraty własnej

tożsamości

• wybór partnera życiowego

• uczenie się życia z partnerem

• start w rolach rodzinnych

• zarządzanie domem

• start w karierze zawodowej

• wzięcie za siebie odpowiedzialności

• znalezienie odpowiedniej grupy towa-

rzyskiej

Źródło: opracowanie własne na podstawie Brzezińska, 2007.

Okres dorastania to moment, w którym młody człowiek zaczyna stawiać

pierwsze kroki w świecie dorosłych. Odczuwa potrzebę większej niezależno-

ści, chce spędzać coraz więcej czasu z rówieśnikami, a coraz mniej z rodzica-

mi, przeżywa pierwsze zauroczenia, coraz ważniejsza zaczyna być dla niego

sfera seksualna. Te wszystkie doświadczenia sprawiają, że dorastający uczą

się dorosłych ról i sposobów, w jakie należy je pełnić. Wraz z tymi nowymi

doświadczeniami pojawia się nie mniej istotna kwestia zmian na poziomie

psychicznym (szerzej na ten temat w rozdziale 2).

Nowe zadania podejmowane przez osoby w okresie dorastania prowadzą

do zwiększania się ich wiedzy na temat własnych możliwości i oczekiwań.

Pozwalają na określenie tego, które z możliwych ról są dla nich odpowiednie,

jakie działania sprawiają im radość, a jakie nie, czym chcieliby się w przy-

szłości zająć, a co jest dla nich nie do przyjęcia. Dzięki temu poszerza się ich

wiedza o sobie i buduje obraz własnej osoby, który jest ściśle związany z toż-

samością, uzyskiwaną przez udzielenie sobie odpowiedzi na pytania: „Kim je-

stem?”, „Co chcę osiągnąć?”. Tak „wyposażona” osoba dorastająca – mają-

ca liczne i zróżnicowane doświadczenia, znająca siebie i własne możliwości,

świadoma, co chce osiągnąć – jest według Eriksona gotowa do wejścia w ko-

lejny etap swojego życia, czyli dorosłość.

Zakończenie okresu dorastania nie wynika bynajmniej z tego, że młodzi

ludzie mają wewnętrzne poczucie spełnienia i odczuwają silną potrzebę za-

znania czegoś nowego. Na ogół jest to związane z czynnikami społecznymi.

W każdej kulturze istnieją normy dotyczące okresu, w którym człowiek po-

winien przestać być dzieckiem i dołączyć do społeczności dorosłych. Takim

momentem może być na przykład zakończenie edukacji, które na ogół wią-

że się z oczekiwaniem, że dorastający rozpocznie pracę zawodową i stanie się

niezależny nansowo od dotychczasowych opiekunów, najczęściej rodziców.

Sytuacja taka jest kolejnym krokiem na drodze do samodzielności. W okre-

sie dorastania uniezależnienie odbywało się na poziomie emocjonalnym, gdyż

faktycznie jednostka nadal była na utrzymaniu rodziców. W okresie wczesnej

dorosłości samodzielność przyjmuje więc inną jakościowo postać.

Najczęściej stosowanymi wskaźnikami (Fadjukoff, 2007), którymi obecnie posługują się psy-

chologowie analizujący proces wkraczania w dorosłość, są:

(1) Sytuacja mieszkaniowa: uniezależnienie się od rodziny pochodzenia, w tym najczęściej

zmiana miejsca zamieszkania i rozpoczęcie prowadzenia własnego gospodarstwa domo-

wego, to jeden z ważniejszych wskaźników uzyskanej autonomii i wzięcia odpowiedzial-

ności za skutki własnych działań.

(2) Edukacja: na ogół uznaje się (Arnett, 2000), że zakończenie procesu edukacji stanowi

ważny dla jednostki moment przejścia, wymagający ponownej adaptacji i rozpoczęcia

realizacji nowych wymogów, w tym przede wszystkim podjęcia aktywności zawodowej.

Analizując kwestię zakończenia edukacji, należy jednak brać pod uwagę głównie kształ-

cenie w trybie stacjonarnym (na poziomie szkoły średniej czy wyższej), kiedy stanowi to

podstawowe zajęcie młodych ludzi. W naszym kraju dużą popularnością cieszą się także

studia podyplomowe i niestacjonarne (zaoczne/wieczorowe), które na ogół są łączone

z pracą zawodową, jednak z możliwości tej w dużej mierze korzystają osoby nieco star-

sze.

(3) Stan cywilny: to kolejny czynnik, który może być brany pod uwagę w określaniu człowie-

ka jako dorosłego. Jednym z najważniejszych zadań okresu wyłaniającej się i wczesnej

dorosłości jest stworzenie trwałego, stabilnego związku intymnego (Havighurst, 1948;

Erikson, 1997) z partnerem oraz rozpoczęcie wspólnego z nim/nią prowadzenia gospo-

darstwa domowego.

(4) Posiadanie dzieci: to (najczęściej) konsekwencja zbudowania trwałego związku (czę-

sto małżeńskiego), ale także jeden z najważniejszych wskaźników dorosłości. W społe-

czeństwach o wysokim poziomie rozwoju ekonomicznego młodzi ludzie coraz wyraźniej

odraczają w czasie posiadanie dzieci (Arnett, 2000; GUS, 2007, 2008) koncentrując się

na rozwoju osobistym i zawodowym. Z tego powodu posiadanie dzieci może stanowić

wskaźnik społecznej i osobistej dojrzałości jedynie w pewnym zakresie.

(5) Aktywność zawodowa: to jeden z najważniejszych (o ile nie najważniejszy) obszar funk-

cjonowania człowieka dorosłego (Arnett, 2000). Satysfakcjonująca integracja z rynkiem

pracy to nadal fundamentalny krok w procesie wkraczania w dorosłość, dający szanse

na uniezależnienie się od rodziny, opuszczenie domu rodzinnego, wspomagający także

zawieranie związku małżeńskiego czy rodzicielstwo (Guerreiro, Abrantes, 2004).

Powracając na chwilę do wspomnianej kwestii punktualności i niepunktu-

alności podejmowania zadań rozwojowych, moglibyśmy powiedzieć, że oso-

ba, która w wieku lat 40 nadal pozostaje na utrzymaniu rodziców, nie reali-

zuje w sposób punktualny takiego zadania rozwojowego, jakim jest podjęcie

aktywności zawodowej i uzyskanie niezależności ekonomicznej. Jeżeli oprócz

aktywności zawodowej nasza przykładowa osoba nie podjęła także innych za-

dań dorosłości (np. nie ma stałego partnera ani dzieci), można na podstawie

obiektywnych kryteriów uznać, że mimo swojego wieku nie jest „pełnopraw-

nym dorosłym”, gdyż jej społeczna rola wciąż jest bardziej charakterystycz-

na dla okresu dorastania.

Mimo że od sformułowania koncepcji zadań rozwojowych (Havighurst,

1948) minęło wiele lat, badacze nadal posługują się tymi samymi kategoriami

ról społecznych charakterystycznych dla osób dorosłych (czy wkraczających

w dorosłość). Znaczącej zmianie uległ raczej sposób dochodzenia do pełnienia

owych ról: mamy obecnie do czynienia z przesuwaniem się granicy dorosłości

w górę oraz ze zmianami w deniowaniu dorosłości i postrzeganiu jej najważ-

niejszych przejawów. Okres dorosłości nie tylko pojawia się więc później niż

kilkadziesiąt lat temu, lecz także przyjmuje inną formę (jakość).

Coraz częściej zwraca się także uwagę na to (Luyckx, Schwartz, Goossens,

Pollock, 2008), że poza niewątpliwie ważną kwestią satysfakcjonującej (za-

równo dla jednostki, jak i dla jej otoczenia) realizacji ról społecznych, bardzo

istotnym elementem tożsamości dorosłego człowieka jest subiektywne poczu-

cie bycia dorosłym (Côté, 1997).

1.2. Subiektywne kryteria dorosłości

Oprócz zaangażowania jednostki w wypełnianie społecznie przypisanej do

wieku roli, kluczową kwestią związaną z rozwojem w okresie dorosłości jest

nabywanie subiektywnego poczucia bycia dorosłym, które wiąże się zarów-

no z czynnikami ulokowanymi w otoczeniu jednostki (kapitał kulturowy, kla-

sa społeczna), jak i z indywidualnymi zobowiązaniami podjętymi przez czło-

wieka (Côté, 1997; Arnett, 2000).

Badania koncentrujące się na poszukiwaniu czynników wpływających na

subiektywne poczucie dorosłości są stosunkowo rzadkie. Opierając się na wy-

nikach badań przeprowadzonych na grupie kanadyjskich studentów, James

Côté (1997) stwierdził, że związek z nabywaniem tego poczucia mają zarów-

no cechy jednostki, jak i cechy jej środowiska. Nieliczne są badania, w któ-

rych sprawdzano, czy nabywanie subiektywnego przekonania o byciu dorosłą

jednostką przebiega odmiennie u osób niepełnosprawnych. W jednym z ba-

dań nad zbliżoną problematyką (Galambos, Darrah, Magill-Evans, 2007) po-

równywano subiektywny wiek (czyli to, na ile lat uczestnik badania się czu-

je) osób z ograniczeniami sprawności i osób sprawnych w wieku 20–30 lat.

Nie zarejestrowano żadnych istotnych różnic. Jednak tylko w przypadku osób

niepełnosprawnych wyższy subiektywnie postrzegany wiek wiązał się z wyż-

szym poziomem rozwoju psychospołecznego. Może to sugerować, że poczu-

cie dorosłości osób niepełnosprawnych silniej niż wśród osób zdrowych wią-

że się z oceną własnych cech i aktywnością społeczną.

Badania Luyckxa i współpracowników (Luyckx, Schwartz, Goossens,

Pollock, 2008) koncentrowały się wokół tego, w jaki sposób zmienne psy-

chologiczne (np. poczucie koherencji – por. Antonovsky, 1995) oraz kontek-

stowe (studia versus praca zawodowa) różnicują te osoby, które postrzega-

ją siebie jako dorosłych, od tych, które nie postrzegają siebie w ten sposób.

Wyniki badań ujawniły, iż poczucie bycia osobą dorosłą było wyższe w grupie

osób pracujących niż wśród studentów oraz że nabywaniu poczucia dorosłości

sprzyjało wysokie poczucie koherencji. Wyniki te mogą więc wskazywać na

pozytywną rolę podjęcia zadań okresu dorosłości dla postrzegania siebie jako

dorosłego. Do podobnych wniosków doszli Fadjukoff, Kokko i Pulkkinen

(2007), którzy wykazali, że określanie siebie jako osoby dorosłej jest pozy-

tywnie związane z podejmowaniem kolejnych zobowiązań i realizacją zadań

rozwojowych. Także Arnett (2000) stwierdza, iż pozytywna odpowiedź na py-

tanie „Czy czujesz, że osiągnąłeś już dorosłość?” charakteryzuje te osoby, któ-

re zdecydowały się na podjęcie ról i zadań okresu dorosłości. Osoby w tak

zwanej wyłaniającej się dorosłości (według Arnetta głównie osoby w wieku

18/20–24/25 lat; por. rozdz. 1.3.) znacznie częściej twierdzą, że osiągnęły do-

rosłość tylko w pewnych obszarach.

Także w badaniach prowadzonych w naszym kraju (Brzezińska, Piotrowski,

2010a) wykazano, że poczucie dorosłości silnie wiąże się z wiekiem oraz ak-

tualną sytuacją życiową jednostki (edukacja, aktywność zawodowa, posiada-

nie partnera) i intensywnie rozwija się w okresie dorosłości (zaobserwowa-

no liniowy wzrost poczucia dorosłości w okresie od 20–23 lat do 30–40 lat).

W tych samych badaniach stwierdzono także, że poczucie dorosłości zwięk-

sza się wraz z gotowością do tworzenia bliskich związków oraz wzrostem po-

czucia koherencji.

Sytuacja

mieszkaniowa

Edukacja

Stan cywilny

Posiadanie

dzieci

Aktywność

zawodowa

POCZUCIE

DOROSŁOŚCI

Ryc. 1. Obiektywne i subiektywne kryteria dorosłości

Źródło: opracowanie własne.

Jak więc widać, oba sposoby pojmowania dorosłości – funkcjonowanie

w rolach społecznych versus poczucie dorosłości – są ze sobą często powiąza-

ne. Osoby, które rozpoczęły czy rozpoczynają realizację zadań rozwojowych

przypisanych dorosłości, zwrotnie (być może w wyniku samoobserwacji) na-

bywają także poczucie bycia dorosłym człowiekiem; jednocześnie posiada-

nie takiego obrazu własnej osoby („Jestem dorosły/dorosła”) może ułatwiać

wchodzenie w kolejne role.

Opisany tu zwrotny charakter związku pomiędzy subiektywnymi i obiek-

tywnymi kryteriami dorosłości uważa się za przyczynę obserwowanej w ostat-

nich latach tendencji młodych ludzi w wieku 18–24/25 lat do określania siebie

jako znajdujących się pomiędzy dzieciństwem a dorosłością („Nie jestem już

nastolatkiem, ale nie jestem jeszcze dorosły”; Arnett, 2000). Odraczanie po-

dejmowania dorosłych ról społecznych, coraz dłuższy proces edukacji i dłuż-

sze pozostawanie w stanie częściowej przynajmniej zależności od rodziców

wiążą się także z subiektywną oceną własnej osoby na wymiarze dziecko/na-

stolatek – dorosły. Okres ten został nazwany wyłaniającą się dorosłością.

1.3. Wyłaniająca się dorosłość – odpowiedź na współczesność

Badania psychologiczne związane z procesem podejmowania dorosłych ról

społecznych i rozwojem osobowości pozostają obecnie pod dużym wpływem

opracowanej przez Jeffreya Jensena Arnetta (2000) teorii wyłaniającej się do-

rosłości (emerging adulthood). Autor sugeruje, że w związku ze zmianami

społeczno-kulturowymi, zwłaszcza w społeczeństwach rozwiniętych i rozwi-

jających się, pojawiła się nowa, nieobecna wcześniej faza w rozwoju, wy-

stępująca pomiędzy okresem adolescencji (dorastania) a okresem wczesnej

dorosłości. Odróżnia ją to od okresu dorastania, który ma charakter bardziej

uniwersalny, występuje bowiem w niemal każdej ze znanych nam społeczno-

ści, nawet tych określanych jako tradycyjne, na przykład w plemionach in-

diańskich.

Faza wyłaniającej się dorosłości występuje w tych krajach, w których do-

minuje gospodarka oparta na wiedzy, w której ludzie, aby zdobyć satysfak-

cjonującą pozycję społeczną, muszą poświęcić wiele lat na kształcenie się

i zdobywanie doświadczeń, a zadania okresu dorosłości odkładają do momen-

tu zdobycia odpowiedniej – według nich – pozycji społecznej i zawodowej.

Przykładowo, w naszych badaniach (Piotrowski, 2009d) gotowość do zawar-

cia małżeństwa okazała się bardzo niska w grupie osób w wieku poniżej 25 lat

i znacząco wzrastała w kolejnych latach, podobnie jak poczucie dorosłości.

Dla wielu młodych ludzi żyjących w obecnych czasach okres pomiędzy

18. a 29./30. rokiem życia (zwłaszcza do 25. roku życia) to czas głębokich

zmian. Działania w tym okresie wiążą się z uzyskiwaniem kolejnych szcze-

bli wykształcenia (po ukończeniu szkoły średniej) oraz zdobywaniem pierw-

szych doświadczeń zawodowych, które będą owocować dopiero w kolejnych

latach. Pod koniec tego okresu, jak twierdzi Arnett (2000), większość ludzi

ma już stosunkowo dobrze określone cele życiowe i podejmuje decyzje ma-

jące względnie trwałe skutki dla ich funkcjonowania. Ta stosunkowo krótka

faza (6–7 lat) stanowi według Arnetta specyczny okres w rozwoju człowie-

ka, charakteryzujący się wielością i jednoczesnością zmian oraz szeroką eks-

ploracją możliwych stylów życia.

Jako przejawy transformacji dokonującej się w społeczeństwach kultury

zachodniej w ostatnich dekadach traktuje się zmiany w zakresie: (1) wieku

wchodzenia w związki małżeńskie; (2) wieku, w którym przychodzi na świat

pierwsze dziecko; (3) coraz częstszego podejmowania – po ukończeniu szko-

ły średniej – kształcenia na wyższych szczeblach nauczania (por. tab. 2 i wnio-

ski w tab. 3). Te zmiany wpływają na bieg rozwoju w okresie rozpoczynają-

cym się około 18./19. roku życia, zmniejszając motywację młodych ludzi do

angażowania się w dorosłe role społeczne i doprowadzają do ich odraczania

w czasie:

Wyłaniająca się dorosłość jest okresem w życiu, kiedy wiele różnych kierunków

jest możliwych, kiedy niewiele zostało już ostatecznie zdecydowane w odniesieniu

do przyszłości, kiedy niezależna eksploracja życiowych możliwości jest większa,

niż będzie w jakimkolwiek innym okresie życia (Arnett, 2000, s. 469).

Arnett (ibidem) uważa, że okres 30–40 lat, jaki upłynął od czasu, kiedy

Erikson (1968) czy Havighurst (1948) tworzyli swoje koncepcje rozwoju,

struktura społeczna wielu krajów przeszła szereg znaczących przeobrażeń.

Zwiększył się nacisk na indywidualizm, a młodzi ludzie mają szanse samo-

dzielnie kształtować bieg swojego życia, nie narażając się na ostracyzm. Tego

rodzaju przekształcenia doprowadziły do zmiany ścieżek rozwoju młodych

ludzi.

Okres wyłaniającej się dorosłości jest przez Arnetta traktowany jako cha-

rakteryzujący się względną niezależnością od przypisanych wiekowi ról spo-

łecznych i normatywnych oczekiwań społeczeństwa. Zostawiając za sobą za-

leżność charakterystyczną dla dzieciństwa i dorastania oraz nie podejmując

jeszcze trwale dorosłych ról społecznych, osoby w tej fazie poświęcają czas

na poznawanie możliwych kierunków aktywności życiowej, głównie w obsza-

rze: (1) związków intymnych, (2) pracy i (3) ideologii.

Ogólnie rzecz biorąc, okres wyłaniającej się dorosłości charakteryzuje się

znacznym zróżnicowaniem demogracznym i niestabilnością, odzwierciedla-

jąc nastawienie na eksplorację i zmianę („To jedyny okres życia, w którym nic

nie jest normatywne demogracznie”; cyt. za: Arnett, 2000, s. 471), dopiero

w drugiej połowie trzeciej dekady życia, a często wręcz pod jej koniec (około

30. roku życia) podejmowane są trwałe decyzje w kwestiach relacji partner-

skich (np. małżeństwo, macierzyństwo) czy zawodowych (np. podjęcie decy-

zji o zaangażowaniu się w określoną branżę, rmę).

Tab. 2. Zmiany wieku podejmowania zadań okresu dorosłości w różnych

krajach

Kraj Charakterystyka osób w okresie wyłaniającej się dorosłości

Włochy • 74,3% osób w wieku 19–25 lat kształci się na uczelniach wyższych.

• 78% niepracujących osób w wieku 16–30 lat mieszka z rodzicami.

Hiszpania• 55% osób w wieku 16–29 lat kształci się na uczelniach wyższych.

• Finansowa niezależność od rodziców pojawia się około 30. roku

życia.

Finlandia• 94% kobiet i 80% mężczyzn w wieku 20–24 lata nie mieszka z ro-

dzicami.

• Średni wiek zawierania małżeństw przez kobiety:

25,9 lat w roku 1990

29,2 lat w roku 2003

• Średni wiek zawierania małżeństw przez mężczyzn:

28,1 lat w roku 1990

31,5 lat w roku 2003

• Średni wiek urodzenia pierwszego dziecka:

26,5 lat w roku 1990

27,9 lat w roku 2003

Czechy• Średni wiek zawierania małżeństw przez kobiety:

21.8 lat w roku 1989

26,4 lat w roku 2000

• Średni wiek zawierania małżeństw przez mężczyzn:

24,6 lat w roku 1989

28,8 lat w roku 2000

• W badaniach osób w wieku 18–27 lat: (1) 64% badanych stwier-

dziło, że nie uważa się ani za osobę dorosłą, ani za nastolatka; (2)

30% stwierdziło, że są osobami dorosłymi; (3) większość osób była

nadal nansowo zależna od rodziców, nie miała dzieci, mieszkała

z rodzicami.

Polska• W latach 1990–2004 odsetek osób studiujących zwiększył się do

46,4% z 12,9%.

Obecnie 34% kobiet i 25% mężczyzn wchodzących w związek

małżeński legitymuje się wykształceniem wyższym, podczas gdy

w latach dziewięćdziesiątych było to odpowiednio 4% i 5%.

• Średni wiek zawierania małżeństw przez kobiety:

22,6 lat w roku 1989

25,4 lat w roku 2007

• Średni wiek zawierania małżeństw przez mężczyzn:

25,1 lat w roku 1989

27,5 lat w roku 2007

• Średni wiek urodzenia pierwszego dziecka:

23,3 lat w roku 1989

24,6 lat w roku 2002

25,6 lat w roku 2005

• W latach dziewięćdziesiątych okres największej płodności kobiet

przypadał na wiek 20–24 lata, aktualnie przypada na przedział

wieku 25–29 lat.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Macek, Bejcek, Vanickova, 2007; Lanz, Tagliabue, 2007;

Arias, Hernandez, 2007; Fadjukoff, Kokko, Pulkkinen, 2007; Buhl, 2007; GUS, 2007; GUS, 2008.

Tab. 3. Dorastanie, wyłaniająca się dorosłość, wczesna dorosłość:

charakterystyka demograczna

DORASTANIE

(do 18./20. roku

życia)

Małe zróżnicowa-

nie z punku widze-

nia charakterystyk

demogracznych

WYŁANIAJĄCA SIĘ

DOROSŁOŚĆ

(od 18./20. do 24./26. roku

życia)

Duże zróżnicowanie

z punku widzenia charakte-

rystyk demogracznych

WCZESNA DOROSŁOŚĆ (od 24./26.

do 35./40. roku życia)

Małe zróżnicowanie

z punku widzenia charakterystyk

demogracznych

STAN CYWILNY

Niewielki odsetek

osób w tej fazie ży-

cia zawiera związek

małżeński.

Duże zróżnicowanie w za-

kresie związków intymnych:

wolne związki, częsta zmiana

partnerów, małżeństwo,

zdrady.

Większość osób w tej fazie życia

zawiera związek małżeński.

POSIADANIE DZIECI

Niewielki odsetek

osób w tej fazie ży-

cia posiada dzieci.

Oprócz osób posiadających

dzieci, znajduje się wiele

takich, które ich nie posiadają

lub nie planują.

Większość osób w tej fazie życia

posiada dzieci.

MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Większość osób

w tej fazie życia

mieszka z rodzicami

lub innymi opieku-

nami.

Część osób nadal mieszka

z rodzicami/opiekunami,

popularne są także akade-

miki, stancje, wynajmowanie

mieszkań, zamieszkiwanie

z grupą przyjaciół lub z part-

nerem.

Charakterystyczna jest częsta

zmiana miejsca zamieszka-

nia.

Większość osób w tej fazie życia nie

mieszka z rodzicami, posiada lub wy-

najmuje mieszkanie, rzadko zmienia

miejsce zamieszkania.

EDUKACJA

Większość osób

w tej fazie życia

uczęszcza do szkoły

średniej.

Coraz więcej osób po

skończeniu szkoły średniej

podejmuje studia wyższe, ale

duża grupa tego nie robi.

Dość często dochodzi do

zmiany kierunku studiów,

zmiany uczelni, przerwania

nauki na jakiś czas.

Większość osób w tej fazie życia

kończy edukację.

AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA

Większość osób

w tej fazie życia nie

pracuje zawodowo.

Oprócz pracy na pełen etat

częste są: praca w niepełnym

wymiarze godzin, łączenie

pracy i nauki, praca tymcza-

sowa.

Częste są również zmiany

miejsca pracy.

Większość osób w tej fazie życia pra-

cuje zawodowo, na ogół na pełen etat.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Arnett, 2000.

Osoby w okresie wyłaniającej się dorosłości nie postrzegają siebie ani jako

dorastających (dzieci), ani jako dorosłych. W swoich badaniach Arnett (1997,

2000) zadawał osobom w tej fazie życia pytanie: „Czy czujesz, że jesteś już

dorosły?”. Większość osób w okresie wyłaniającej się dorosłości wybiera-

ła odpowiedź: „W pewnych obszarach tak, a w innych nie”. To wskazuje na

sposób, w jaki postrzegają siebie osoby w tej fazie. Dla porównania, w okre-

sie dorastania wśród odpowiedzi na tak zadane pytanie przeważa odpowiedź

„nie”, natomiast pod koniec trzeciej dekady życia zaczyna dominować odpo-

wiedź „tak”.

Można by stwierdzić, że taki sposób odpowiadania na powyższe pytanie

jest uwarunkowany przez zmienność i niestabilność charakterystyk demogra-

cznych. Trudno jest młodym ludziom poczuć, że są dorośli, zanim będą mieli

własne mieszkanie, skończą naukę, zdobędą satysfakcjonującą pracę, wezmą

ślub albo chociaż stworzą stabilny, długotrwały związek czy zostaną rodzica-

mi. Okazuje się jednak, że te czynniki (zmiany demograczne) wcale nie są

decydujące w określaniu siebie jako dorosłego. W swoich badaniach Arnett

(2001) wykazał, iż decydujące znaczenie ma określenie siebie jako: (1) „biorą-

cego odpowiedzialność za siebie”, (2) „podejmującego samodzielne decyzje”,

(3) „niezależnego nansowo”. Przemiana w dorosłego (we własnych oczach)

dokonuje się więc w dużej mierze w psychice jednostki i wiąże ze zmianami

w postrzeganiu samego siebie.

1.4. Niepełnosprawność w okresie wyłaniającej się dorosłości

Osoby z ograniczeniem sprawności po ukończeniu szkoły średniej stają wo-

bec podobnych oczekiwań społecznych, jak inne młode osoby, ich rówieśnicy.

Dokonujące się w kolejnych latach zmiany rozwojowe i podejmowane działa-

nia są wynikiem wcześniejszych doświadczeń i zdobytych kompetencji oraz

ukształtowanych cech osobowości, a także aktualnego układu czynników kon-

tekstowych, związanych głównie ze środowiskiem społecznym.

Wraz z ukończeniem szkoły średniej osoby z ograniczeniami sprawności

doświadczają szeregu trudności związanych z koniecznością podjęcia dzia-

łań umożliwiających im wejście w dorosłe role społeczne, czyli ze zdobywa-

niem doświadczeń zawodowych lub kontynuacją kształcenia, które wymagają

znacznie większej samodzielności i odpowiedzialności. Trudności te dotyczą

zarówno osób doświadczających ograniczeń psychicznych, na przykład trud-

ności w uczeniu się (learning disability; Carnaby i in., 2003), jak i osób do-

tkniętych niepełnosprawnością zyczną (Wells, Sandefur, Hogan, 2003) czy

sensoryczną (Keil, Crews, 2008).

Wydaje się, że osoby niepełnosprawne nie różnią się szczególnie od swo-

ich pełnosprawnych rówieśników w zakresie celów, jakie pragną zrealizować

w okresie wyłaniającej się dorosłości oraz w kolejnych etapach życia. W bada-

niach Hogansen i współpracowników (2008), w których wzięły udział kobie-

ty w wieku 15–23 lata z różnymi rodzajami niepełnosprawności, najczęściej

wymienianymi celami na najbliższą przyszłość było: zdobycie zawodu, kon-

tynuacja nauki, małżeństwo, uzyskanie niezależności i rozpoczęcie samodziel-

nego życia. Różnice pomiędzy osobami sprawnymi i tymi z ograniczeniem

sprawności ujawniają się dopiero, kiedy przyglądamy się wynikom ich dzia-

łań. Z analiz (Newacheck, 1989) porównujących sprawne i niepełnospraw-

ne osoby w wieku 16–24 lata wynika, że w tej drugiej grupie udział w ryn-

ku pracy był niższy, bezrobocie wyższe, a średnie zarobki – niższe. Również

w obszarze edukacji osoby z ograniczeniem sprawności mają niższe osiągnię-

cia niż osoby sprawne: uzyskują gorsze oceny, rzadziej uzyskują średnie wy-

kształcenie, a spośród tych, które kończą szkołę średnią, mniejszy odsetek

rozpoczyna studia wyższe (Schultz, Liptak, 1998). Zakończenie nauki i przed-

wczesne wejście na rynek pracy, przy jednoczesnym braku niezależności od

rodziców, jest częste wśród osób należących do niższych warstw społecznych

(Guerreiro, Abrantes, 2004). Utrudnia to zmianę sytuacji życiowej i podjęcie

pracy zawodowej, która umożliwiłaby dalszy rozwój.

Badacze obserwują także różnice w radzeniu sobie z wymaganiami okre-

su dorosłości pomiędzy różnymi grupami osób niepełnosprawnych. Szeroko

zakrojone amerykańskie badania prowadzone w ramach projektu National

Longitudinal Transition Study – 2 (NLTS 2) pokazały wyraźne różnice w osią-

gnięciach młodych ludzi z niepełnosprawnościami. Zarówno na polu eduka-

cyjnym, jak i zawodowym, znacznie lepiej radzą sobie mężczyźni oraz osoby,

których niepełnosprawność ujawniła się w późniejszym okresie życia. Istotnie

wyższe osiągnięcia mają także osoby pochodzące ze średniej lub wyższej kla-

sy społecznej (Wagner i in., 2006).

W badaniach nad podejmowaniem aktywności zawodowej przez osoby

z ograniczeniem sprawności wykazano, że jednym z ważniejszych progno-

styków sukcesu na rynku pracy było podjęcie pracy dorywczej czy sezonowej

w trakcie pobierania nauki (Stodden i in., 2001). Umożliwiało ono jest nie tyl-

ko nabywanie nowych kompetencji czy poznanie realiów rynku pracy, lecz

także odkrywanie różnych obszarów aktywności, a tym samym kształtowanie

poglądów na temat własnego rozwoju zawodowego. To właśnie zróżnicowa-

ne doświadczenie, rozumiane jako wykonywanie różnych prac w okresie na-

uki, wiąże się z sukcesem na rynku pracy w okresie dorosłości (McDonnall,

Crudden, 2009). Niestety, jak pokazuje wiele opracowań, osoby niepełno-

sprawne w mniejszym stopniu niż osoby sprawne angażują się w taką działal-

ność (Nagle, 2001). Z tego powodu już na samym początku swojej drogi za-

wodowej znajdują się na gorszej pozycji niż ich pełnosprawni rówieśnicy.

Z aktywnością zawodowa osób niepełnosprawnych wiążą się również czyn-

niki wewnętrzne, na przykład poziom samooceny (Dooley, Prause, 1997).

Wykazano, że osoby, które w okresie szkoły średniej cechują się wyższą samo-

oceną, rzadziej doświadczają znacznych trudności z wejściem na rynek pracy

po ukończeniu edukacji. Decydujące znaczenie w podejmowaniu aktywności

mającej na celu uzyskanie zatrudnienia ma także wewnętrzne poczucie kontro-

li, czyli przekonanie, że to my sami kształtujemy naszą rzeczywistość.

Wielu badaczy koncentruje się na poszukiwaniu w niepełnosprawnej jed-

nostce i jej środowisku takich cech, które wspierają proces przechodzenia

z adolescencji do wyłaniającej się bądź wczesnej dorosłości. Schultz i Liptak

(1998) wymieniają wśród nich: (1) wysoką samoocenę; (2) pozytywną orien-

tację społeczną; (3) rodzinę, w której jednostka otrzymuje wsparcie, ale nie

jest traktowana w sposób nadopiekuńczy; (4) posiadanie sieci znajomych

i przyjaciół, zarówno pełno-, jak i niepełnosprawnych; (5) poczucie, że jest

się przydatnym, posiadanie obowiązków i bycie za coś odpowiedzialnym, za-

równo w domu, jak i poza nim; (6) przeszłe doświadczenia pozytywnego ra-

dzenia sobie z trudnościami.

Ze względu na problemy, jakich doświadczają osoby z ograniczeniem

sprawności w momencie przechodzenia do okresu dorosłości, zwiększa się

w ich przypadku ryzyko „utknięcia” (tzw. ksacji) w procesie rozwoju. Można

w tym miejscu użyć metafory szklanego sutu, który na pierwszy rzut oka

jest niewidoczny, ale uniemożliwia przekroczenie pewnego poziomu rozwo-

ju i zmusza do trwania w miejscu. W takiej sytuacji pojawia się zagrożenie

marginalizacją i niepunktualnym podejmowaniem zadań rozwojowych, któ-

re z kolei negatywnie wpływa na budowanie obrazu własnej osoby, w tym

także na poczucie przynależności do grupy pokoleniowej czy rówieśniczej

(Brzezińska, 2007).

1.5. Podsumowanie

Współczesne społeczeństwa cywilizacji zachodniej silnie koncentrują się

na promowaniu indywidualności i umożliwianiu młodym ludziom samodziel-

nego wyboru stylu życia opartego na stworzonych przez nich planach i wizji

własnej przyszłości. Aby tę wizję urzeczywistnić, często niezbędne jest dłu-

gotrwałe kształcenie, zdobywanie różnorodnych umiejętności i doświadczeń,

które mają w przyszłości stanowić podstawę dla satysfakcjonującej i spełnia-

jącej oczekiwania jednostki realizacji wybranych ról społecznych. Dotyczy to

niemal wszystkich młodych ludzi żyjących w tego typu społeczeństwach, tak-

że tych żyjących w naszym kraju.

W ostatnich dekadach wydłużeniu uległ okres eksperymentowania i wstęp-

nego przyuczania się do wykonywania zadań przypisanych osobom dorosłym:

pracy zawodowej, założenia rodziny, posiadania dzieci, uzyskania nansowej

i emocjonalnej niezależności. Dorastający coraz większą wagę przywiązują

do uzyskania wyższego wykształcenia, a dopiero w kolejnych latach decydu-

ją się na podjęcie stałej pracy czy założenie rodziny, a więc niejako odkłada-

ją na później stanie się dorosłym członkiem społeczeństwa. Ten obserwowany

w wielu krajach trend stał się na tyle powszechny, że zaowocował pojawie-

niem się opisującego go terminu „wyłaniająca się dorosłość”.

Trudności, jakich doświadczają osoby niepełnosprawne w tej fazie życia,

takie jak wysokie bezrobocie, wczesne kończenie edukacji, problemy ze zna-

lezieniem partnera i założeniem rodziny, pozostawanie na utrzymaniu opie-

kunów, zagrażają jednoznacznemu określeniu samego siebie na wymiarze

dziecko/nastolatek – dorosły. Tym samym zaburzony może zostać proces na-

bywania poczucia dorosłości i kształtowania się tożsamości.

Rozdział 2

Tożsamość i jej znaczenie w rozwoju człowieka

2.1. Czym jest tożsamość?

Zanim przejdziemy do określenia tego, czym jest konstrukt określany przez

psychologów jako tożsamość, jak dochodzi do jego powstania oraz dlaczego

lepiej tożsamość mieć, niż jej nie mieć, skrótowo scharakteryzujemy istotną

zmianę, jaka dokonuje się w okresie dorastania i ma dla powstania tożsamo-

ści zasadnicze znaczenie.

W wieku około 11–12 lat, a więc na początku okresu dorastania, w rozwoju

jednostki pojawia się nowy sposób myślenia – myślenie abstrakcyjne, zwane

także hipotetyczno-dedukcyjnym (Piaget, 1989). Od tej chwili przed jednostką

pojawia się niedostępna wcześniej możliwość myślenia w sposób oderwany

od konkretnych przedmiotów lub osób. Nastolatek zyskuje zdolność do wy-

obrażania sobie różnych stanów rzeczy, także tych nieistniejących w rzeczy-

wistości, i do analizowania różnorodnych ideologii, zaczyna zastanawiać się

nad sensem własnego życia, własnym i cudzym zachowaniem i wyglądem. To

właśnie ten nowy i złożony sposób myślenia o świecie leży u podstaw inten-

sywnego budowania własnej tożsamości przez dorastających.

Możliwość myślenia abstrakcyjnego sprawia, że niemal każdy nastolatek

zaczyna w którymś momencie (nie zawsze w pełni świadomie) interesować się

pytaniami: „Kim jestem?”, „Co jest dla mnie ważne?”, „Kim chcę zostać?”.

Poszukiwanie odpowiedzi na te fundamentalne dla człowieka pytania ozna-

cza jednocześnie poszukiwanie własnej tożsamości; o osobach, które już so-

bie na nie odpowiedziały, powiemy, że zbudowały czy uformowały swoją oso-

bistą tożsamość.

Krótka analiza wymienionych powyżej pytań tożsamościowych i poświę-

cenie im kilku chwil prowadzą na ogół do wniosku, że są to pytania, na które

niezwykle trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi, zwłaszcza gdy ma

się 17–18 lat. Nie dziwi więc fakt, że budowanie tożsamości przyjmuje czę-

sto dość dramatyczne (zwłaszcza z perspektywy dorosłego obserwatora, któ-

ry ma to już za sobą) formy.

Tożsamość osobista związana jest z ukształtowaniem się struktury określanej jako „Ja” i wy-

raża się przez identykowanie się z celami i standardami oraz wizją własnej przeszłości, te-

raźniejszości i przyszłości (Brzezińska, 2007).

Tożsamość jednostki tworzą uczucia, sądy i wyobrażenia, które odnosi ona do siebie

(Bokszański, 1989) i uznaje za własne.

Na tożsamość jednostki składają się treści zawarte w koncepcji siebie, te elementy samo-

wiedzy na temat posiadanych cech i uzdolnień, do jakich jednostka przywiązuje znaczenie,

istotne dla niej formy aktywności i wydarzenia z jej życia, znaczące relacji z innymi ludźmi,

cele, plany, dążenia (Oleś, 2008).

Względnie stały zestaw elementów, które człowiek uznaje za deniujące jego osobę, pozwa-

la uzyskać odpowiedzi na podstawowe pytania tożsamościowe: „Kim jestem?”, „Do czego

dążę?”, „Kim chcę być?”.

Psychologiczne badania nad tożsamością osobową koncentrują się na opisywaniu i wyjaśnia-

niu, w jaki sposób dochodzi do uzyskania przez człowieka odpowiedzi na pytania tożsamo-

ściowe.

Skoro określiliśmy już wstępnie, co psychologowie rozumieją przez tożsa-

mość, czas przejść do bliższego scharakteryzowania procesów decydujących

o jej powstaniu.

2.2. Formowanie się tożsamości

Naukowe badania nad tożsamością człowieka rozpoczęły się w latach pięć-

dziesiątych XX wieku dzięki Erikowi H. Eriksonowi (1997), który jako pierw-

szy użył terminu „tożsamość ego”. Jego odkrycia, jakkolwiek fundamentalne

dla psychologii tożsamości, znalazły swoje zastosowanie głównie w prak-

tyce klinicznej, a popularności przysporzyli im głównie kontynuatorzy prac

Eriksona.

Najbardziej znanym badaczem, który rozwinął myśli Eriksona, jest James

Marcia (1966, 1980). Podobnie jak Erikson, uznał on, że proces kształtowa-

nia się tożsamości, choć trwa od dzieciństwa przez całą dorosłość, kulminację

osiąga w okresie dorastania. Marcia jest autorem najpopularniejszej teorii opi-

sującej, w jaki sposób młodzi ludzie uzyskują odpowiedź na pytania tożsamo-

ściowe, czyli w jaki sposób przebiega formowanie się tożsamości jednostki.

Podstawowy mechanizm formowania się tożsamości zakłada według

Marcii (1966, 1980) sekwencyjne następowanie dwóch procesów. Pierwszą

z faz, którą określał jako kryzys (można by ją też nazwać „trwaniem w kryzy-

sie”), charakteryzuje zaangażowanie jednostki w eksplorację otoczenia i eks-

perymentowanie z różnorodnymi rolami, stylami życia, sposobami myślenia;

są to według niego zachowania charakterystyczne dla osób w pierwszej fazie

okresu dorastania (11/12–14/15 lat). W wyniku procesu eksploracji jednostka

uzyskuje szeroką wiedzę na temat samej siebie: swoich zalet, wad, mocnych

i słabych stron, oczekiwań, marzeń, jak również na temat swojego otoczenia:

dostępnych stylów życia, możliwych ścieżek rozwoju edukacyjnego i zawo-

dowego. Ogólnie rzecz biorąc, faza eksploracji wiąże się z dużą zmiennością

zachowania, koncentracją na teraźniejszości i podejmowaniem działań nasta-

wionych na eksperymentowanie.

Drugi etap formowania się tożsamości to podjęcie zobowiązań (commit-

ment making) i dokonanie wyboru idei i/lub obszaru działania ważnego dla

jednostki ze względu na jej potrzeby, aspiracje i plany życiowe. Ten etap

jest charakterystyczny dla drugiej fazy okresu dorastania (14/15–18/20 lat).

Podjęcie zobowiązań jest naturalną konsekwencją wcześniejszej fazy – eks-

ploracji. Jednostka, która we wcześniejszych latach koncentrowała się na po-

znawaniu siebie i swojego otoczenia oraz podejmowaniu wstępnych decyzji

co do własnej osoby, zaczyna świadomie podejmować decyzje dotyczące za-

angażowania w ważne dla niej obszary i krystalizuje swój światopogląd.

Późna adolescencja

(14/15–18/20 lat)

Wczesna adolescencja

(11/12–14/15 lat)

EKSPLORACJA

– eksperymentowanie z rolami

– poznawanie religii, ideologii, polityki

– angażowanie się w działalność

różnych grup

– planowanie różnych wariantów

„siebie w przyszłości”

ZOBOWIĄZANIE

– podjęcie ról społecznych

– określenie swojego stosunku do

religii, wybór ideologii i preferencji

politycznych

– zaangażowanie się w życie

wybranych grup

Ryc. 2. Eksploracja i zobowiązanie w okresie adolescencji

według Jamesa Marcii

Źródło: opracowanie własne.

Rozwój tożsamości rozpoczyna się więc od konfrontacji nastolatka z sze-

regiem możliwości, które przynajmniej w początkowym etapie mają podobny

status – są w większości nieznane. Można tę sytuację porównać do zakupów

w supermarkecie. Wchodząc do sklepu, widzimy ogromną liczbę różnorod-

nych artykułów. Najpierw musimy zdecydować, jakie produkty chcemy kupić.

Spacerujemy więc pomiędzy półkami, dokładnie je oglądając i zastanawiając

się, co jest nam potrzebne. Załóżmy, że nasz wybór padł na makaron i wodę mi-

neralną. Przed nami kolejny dylemat – który spośród kilkunastu rodzajów ma-

karonu i wody mineralnej będzie dla nas odpowiedni? Zapoznajemy się więc

z informacjami zamieszczonymi na etykietach, analizujemy ceny i w końcu

podejmujemy decyzję. W ten sposób przechodzimy od etapu eksploracji do

etapu podjęcia zobowiązania.

Od przebiegu obydwu tych procesów zależy to, czy i jaką tożsamość wypra-

cuje młody człowiek. Zaburzenia na którymkolwiek z etapów mogą mieć bo-

wiem swoje konsekwencje w tworzonym przez nastolatka obrazie siebie. Jeśli

z jakichś powodów jednostka nie będzie mogła zdobyć różnorodnych doświad-

czeń w fazie eksploracji (z powodu przewlekłej choroby, nadopiekuńczych ro-

dziców, zbyt ubogiego środowiska), istnieje zagrożenie, że podjęte później

zobowiązania nie będą spełniały jej oczekiwań, gdyż nie będą oparte na wcze-

śniejszym zapoznaniu się z innymi (być może lepszymi) możliwościami.

Może także dojść do sytuacji, w której zobowiązania w ogóle nie zostaną

podjęte, a tym samym nastolatek pozostanie na etapie ciągłego poszukiwania.

Może się tak stać, gdy w otoczeniu zabraknie kogoś, kto będzie go wspierał,

zachęcając jednocześnie do wstępnego choćby zaangażowania w jakieś obsza-

ry. Z sytuacją optymalną z punktu widzenia dalszego rozwoju będziemy mieć

do czynienia, gdy zobowiązania zostaną poprzedzone intensywną eksploracją

we wcześniejszym okresie życia.

2.3. Eksploracja i zobowiązanie we współczesnych czasach

Koncepcja Jamesa Marcii dotycząca przebiegu procesu formowania się toż-

samości, jakkolwiek nadal stanowi podstawę badań nad tą problematyką, spo-

tkała się w ostatnich latach z krytyką badaczy (Schwartz, 2001). Wyniki badań

podważyły chociażby twierdzenie Marcii o kluczowej roli okresu dorastania

dla kształtowania się tożsamości (Waterman, 1999; Bosma, Kunnen, 2001),

wskazując, że jej intensywny rozwój dokonuje się także w kolejnych okresach

życia i podlega nieustannym zmianom pod wpływem nowych zadań i ról, ja-

kie się wtedy pojawiają (np. jeden lub kilka bliskich związków, małżeństwo,

rodzicielstwo, zmiana charakteru i miejsca pracy, kontynuacja kształcenia).

Obecnie uważa się, że tożsamość na żadnym etapie życia nie jest czymś usta-

lonym, podlega zmianom, jest przebudowywana, modykowana, może się

rozpaść, na przykład pod wpływem wydarzeń krytycznych czy traumatycz-

nych, a następnie zostać ukształtowana czy zintegrowana na nowym pozio-

mie – czasem wyższym, czasem niższym niż poprzedni. Jest to znaczący po-

stęp w stosunku do wcześniejszych założeń, że po okresie dorastania (a więc

po 18./20. roku życia) zbiór cech czy poglądów, które nastolatek uznał za wła-

sne i określające jego osobę, pozostaje w gruncie rzeczy niezmienny.

Listę czynników mogących doprowadzić do zmiany zbudowanej wcześniej

tożsamości stworzył między innymi P. Oleś (2008). Są to:

(1) wydarzenia zmieniające koncepcję siebie (np. wypadek, utrata sprawno-

ści);

(2) zmiany dokonujące się w obszarze bliskich związków (np. rozpad związ-

ku lub wejście w związek z inną osobą);

(3) znaczące straty (np. śmierć bliskiej osoby) lub sukcesy (np. awans w pra-

cy);

(4) reeksja i autoreeksja, które prowadzą do zakwestionowania wcześniej-

szej tożsamości;

(5) nowe formy aktywności;

(6) intensywne doświadczenia kulturowe, które prowadzą do zmian w myśle-

niu lub otwierają nieznane wcześniej możliwości.

Zmiana podejścia do zagadnienia tożsamości wymogła także ponowne

przyjrzenie się temu, jaką formę przyjmują obecnie wymiary eksploracji i zo-

bowiązania.

Twórca koncepcji wyłaniającej się dorosłości (Arnett, 2000) zwrócił uwa-

gę na to, że w społeczeństwach indywidualistycznych okres eksploracji uległ

znacznemu wydłużeniu w stosunku do okresu sprzed kilkunastu/kilkudziesię-

ciu lat, zwłaszcza w takich obszarach, jak: (1) miłość i związki partnerskie,

(2) praca zawodowa, (3) światopogląd. Te trzy obszary, które przede wszyst-

kim podlegają eksploracji w fazie wyłaniającej się dorosłości, są ważne rów-

nież wcześniej, w okresie dorastania, ale przyjmują wtedy nieco inną postać.

Jako przykład podać można różnice pomiędzy związkami intymnymi tworzo-

nymi w okresie dorastania i w okresie wyłaniającej się dorosłości. Dla nasto-

latków związki są raczej nastawione na wspólne spędzanie czasu, imprezy,

pierwsze doświadczenia seksualne, a spotkania często odbywają się w gru-

pach. W okresie wyłaniającej się dorosłości związki są w większym stopniu

nastawione na budowanie zycznej i emocjonalnej intymności w parze, trwa-

ją dłużej, częściej wiążą się z odbywaniem stosunków płciowych, wspólnym

mieszkaniem. W okresie adolescencji związki intymne mają raczej charakter

próbny i przelotny. Jak wykazała Agata Pindur-Dylak (2002), związki w okre-

sie adolescencji odznaczają się także znacznie niższym poziomem intymności

niż te tworzone w późniejszym okresie.

Podobnie przedstawia się kwestia doświadczeń zawodowych: w okresie

dorastania mają one charakter przejściowy, próbny, a praca jest traktowana

jako zajęcie tymczasowe. W okresie wyłaniającej się dorosłości zdobywane

doświadczenia zawodowe są częściej związane z przygotowaniami do pod-

jęcia pracy postrzeganej przez jednostkę jako odpowiednia czy pożądana.

Podejmowane działania mają więc nie tylko zaspokoić doraźne potrzeby (jak

to miało miejsce w okresie adolescencji), lecz także wywołać konkretny sku-

tek, spójny z obrazem własnej przyszłości – najczęściej umożliwić zdobycie

doświadczenia, które pozwoli ubiegać się o wymarzoną pracę.

Po okresie dorastania eksploracji podlega także światopogląd, zwłaszcza

pod wpływem kontaktów z szerszymi grupami społecznymi. Dane wskazują

również na zmiany światopoglądu dzięki edukacji akademickiej (Pascarella,

Terenzini; za: Arnett, 2000). Co więcej, badania (Arnett, 1997; Arnett, Jensen,

2002) wskazują, że niezależnie od kontynuacji nauki na studiach, osoby

w okresie wyłaniającej się dorosłości twierdzą, że ważnym kryterium decy-

dującym o staniu się osobą dorosłą jest przekształcenie poglądów wyniesio-

nych z domu rodzinnego i wcześniejszych doświadczeń, zintegrowanie ich

z nowymi informacjami i nabranie przekonania, iż wyznawane poglądy są wy-

nikiem własnej reeksji. Tak więc tożsamość nie tylko zmienia się po okre-

sie dorastania: młodzi ludzie mogą do tej zmiany aktywnie, choć w większo-

ści nieświadomie, dążyć.

Zmiany w postrzeganiu przebiegu formowania się tożsamości w ostatnich

latach zaowocowały także nowymi koncepcjami, których autorzy starają się

tak zmodykować klasyczne teorie, by uwzględniały one obecny stan wie-

dzy. Jedną z najnowszych koncepcji tożsamości jest opracowany przez bada-

czy z Uniwersytetu Katolickiego w Leuven w Belgii (m.in. Luyckx, Goossens,

Soenens, 2006; Luyckx, Goossens, Soenens, Beyers, 2006) model podwójnego

cyklu formowania się tożsamości (Dual-Cycle Model of Identity Formation).

Autorzy, analizując i integrując różne doniesienia badawcze, uznali, że wpro-

wadzone przez Marcię oraz rozwinięte przez innych badaczy (Grotevant,

1987; Meeus, Iedema, Maassen, 2002) należy precyzyjniej zdeniować poję-

cia eksploracji i zobowiązania oraz wyróżnić ich bardziej szczegółowe kate-

gorie, a przede wszystkim połączyć je w jeden model (por. Brzezińska, Appelt,

Ziółkowska, 2008; Brzezińska, Piotrowski, 2010b).

2.4. Model podwójnego cyklu formowania się tożsamości

Koen Luyckx ze współpracownikami (Luyckx, Goossens, Soenens 2006)

poddali analizie niezwykle bogate dane empiryczne, werykujące model

kształtowania się tożsamości stworzony ponad 40 lat temu przez Marcię.

Wysunęli hipotezę, iż zarówno eksploracja, jak i zobowiązanie są złożony-

mi, wieloetapowymi i dynamicznymi procesami, które nawzajem się przeni-

kają. Oba są obecne i we wczesnej, i w późnej fazie dorastania, tak jak uważał

Marcia, ujawniają się jednak także w okresie dorosłości. Jest to podstawowa

różnica między dwufazowym modelem Marcii (eksploracja  zobowiązanie)

a dwucyklicznym modelem Luyckxa i jego współpracowników.

Tworząc model, badacze uwzględnili także opracowania (Grotevant, 1987;

Meeus, Iedema, Maassen, 2002) wskazujące na to, że eksploracja i podejmo-

wanie zobowiązania są procesami bardziej złożonymi, niż wcześniej sądzono.

W ten sposób powstał model formowania się tożsamości, na który składa się

pięć odrębnych (choć powiązanych ze sobą) wymiarów. Ich skrótowa charak-

terystyka przedstawiona została w tabeli 4.

Aby lepiej zrozumieć, na czym polegała ta zmiana, posłużmy się przykła-

dem. Jak wspomniano, formowanie się tożsamości jest powiązane z eksplora-

cją różnorodnych możliwości (jest to tak zwana eksploracja wszerz), po której

następuje (powinno nastąpić) podejmowanie zobowiązania. Jest to więc opisa-

ny w poprzednim rozdziale przebieg budowania tożsamości według koncepcji

Marcii. Można jednak zadać sobie następujące pytanie: co dzieje się po pod-

jęciu zobowiązania? Czy młody człowiek przestaje się interesować obszara-

mi, w które właśnie się zaangażował, i po prostu poświęca się ich mechanicz-

nej, bezreeksyjnej realizacji? Oczywiście, że nie!

Gdy człowiek rozpoczyna jakiś nowy etap swojego życia (podejmuje zo-

bowiązania), przynajmniej w początkowym okresie jest zainteresowany tym,

by dowiedzieć się, czy te nowe obszary są dla niego odpowiednie. Szuka więc

odpowiedzi na pytania: „Czy to, w co się zaangażowałem, pasuje do mnie?”;

„Czy tego właśnie chcę?”. Jest to tak zwana eksploracja w głąb. Odbywa się

ona dzięki rozmowom z innymi ludźmi, uczeniu się przepisów nowej roli, pro-

wadzeniu wewnętrznych dialogów z samym sobą. Jeśli okaże się, że te nowe

zobowiązania spełniają osobiste oczekiwania, to następuje kolejny etap, czy-

li identykacja z zobowiązaniem. Uznajemy wtedy, że podjęte decyzje były

dobre, odpowiadają naszym aspiracjom i chcemy nadal angażować się w wy-

brane działania.

Aby zbudować własną tożsamość, nie wystarczy zatem po prostu podjąć

zobowiązania. Dopiero, gdy będziemy z tego powodu odczuwać satysfak-

cję, rozwijać się dzięki temu i realizować nasze plany, mamy szansę odna-

leźć w tym siebie. Co jednak w sytuacji, gdy efektem eksploracji w głąb bę-

dzie stwierdzenie, że zobowiązania, które podjęliśmy, nas nie satysfakcjonują

– wymarzone studia okazują się nieinteresujące albo podjęta przez nas praca

nie spełnia oczekiwań? W takiej sytuacji może pojawić się ponowna koncen-

tracja na eksploracji wszerz i poszukiwaniach, i cały proces może rozpocząć

się od nowa.

Eksploracja wszerz i w głąb jest uważana za działania adaptacyjne

(Waterman, 2007; Schwartz i in., 2009). Pierwsza z nich wspomaga podej-

mowanie zobowiązań, druga stanowi krok w kierunku identykacji z nimi lub

ich zmiany, gdy jest to pożądane. Jednak w opisywanej tu koncepcji zwróco-

no także uwagę na to, że proces eksploracji może być wskaźnikiem trudności

z formowaniem się tożsamości. W pewnych okolicznościach może bowiem

dojść do sytuacji, że pomimo chęci i zaangażowania młody człowiek nie jest

w stanie podjąć zobowiązań. Autorzy jako przykład podają za Côté i Levinem

(2002) sytuację, w której młodzi ludzie wyznaczają bardzo wysokie standardy

własnego funkcjonowania i stawiają sobie bardzo trudne do osiągnięcia cele,

które chcieliby zrealizować, ale nie mają odpowiednich zdolności ani we-

wnętrznej gotowości, by je podjąć, ani świadomości własnych ograniczeń.

Sytuacja taka może prowadzić do „utknięcia” (ksacji) w fazie eksploracji

i ruminacyjnego (czyli natrętnego) powracania stale do tych samych obsza-

rów funkcjonowania, mimo posiadania już znacznej wiedzy na ich temat. Ten

dezadaptacyjny rodzaj eksploracji nazwany został eksploracją ruminacyjną.

Wiąże się on z trudnościami z podjęciem zobowiązań i wynikającymi z tego

obawami o kształt własnej przyszłości.

Na rycinie 3 przedstawiono związki pomiędzy składowymi modelu. Znaki

„+” oraz „–”, umieszczone obok strzałek, określają kierunek zależności. Na

przykład dodatni związek między eksploracją wszerz i podejmowaniem zo-

bowiązania oznacza, że im wyższe jest natężenie pierwszego wymiaru, tym

wyższe wartości przyjmuje drugi (jest to korelacja dodatnia). Im wyższa jest

więc eksploracja wszerz, tym wyższe natężenie podejmowania zobowiązań.

W przypadku eksploracji ruminacyjnej sytuacja jest odwrotna: im wyższe na-

tężenie tego wymiaru, tym niższe podejmowanie zobowiązań i identykacja

z nimi (jest to korelacja ujemna).

Tab. 4. Charakterystyka wymiarów tożsamości w modelu podwójnego cyklu

Nazwa skali Denicja

Eksploracja wszerz

(exploration in breadth)

Zakres, w jakim jednostka poszukuje różnych możliwości

w odniesieniu do swoich celów, wartości i przekonań, zanim

podejmie stosowne zobowiązania.

Odnosi się między innymi do:

• stopnia, w jakim jednostka rozmyśla nad własną przyszłością;

• odkrywania, jaki styl życia do niej pasuje i będzie dla niej odpo-

wiedni.

Eksploracja w głąb

(exploration in depth)

Pogłębiona ocena decyzji i wyborów (czyli już podjętych

zobowiązań), mająca na celu stwierdzenie, w jakim stopniu te

zobowiązania spełniają osobiste standardy.

Odnosi się między innymi do tego, w jakim stopniu jednostka:

• zastanawia się nad już podjętymi zobowiązaniami;

• rozmawia na ich temat z innymi ludźmi, aby poznać ich opinię.

Eksploracja rumi-

nacyjna (ruminative

exploration)

Natężenie obaw jednostki i doświadczanych przez nią pro-

blemów w angażowaniu się w ważne dla rozwoju tożsamości

obszary.

Osoby eksplorujące ruminacyjnie mogą mieć kłopoty z uzyskiwa-

niem satysfakcjonujących odpowiedzi na pytania tożsamościowe,

co może owocować pojawianiem się intruzywnych uczuć, takich

jak niepewność czy poczucie niekompetencji, a w konsekwencji

prowadzić do obniżenia się jakości życia i wzrostu poziomu do-

świadczanego napięcia.

Odnosi się między innymi do:

• kłopotów z powstrzymaniem się od myślenia o własnej przyszło-

ści;

• trudności z określeniem własnych celów życiowych;

• obaw związanych z kształtem przyszłego życia.

Podejmowanie

zobowiązania

(commitment making)

Zakres, w jakim jednostka dokonała wyborów i zobowiązań

w kwestiach ważnych dla rozwoju tożsamości.

Odnosi się między innymi do tego, w jakim stopniu jednostka:

• sądzi, że zdecydowała już, w jakim kierunku pragnie podążyć

w życiu;

• ma jasną wizję swojej przyszłości i wie, co chce osiągnąć.

Identykacja

ze zobowiązaniem

(identication with com-

mitment)

Stopień, w jakim jednostka identykuje się z dokonanymi

wyborami i podjętymi zobowiązaniami; odnosi się do ich inter-

nalizacji oraz poczucia pewności, iż dokonane wybory były/są

odpowiednie.

Odnosi się między innymi do:

• stopnia, w jakim jednostka sądzi, że podjęte przez nią zobowią-

zania dają jej poczucie bezpieczeństwa i pewności siebie;

• poczucia, że plany na przyszłość faktycznie pasują do jej oczeki-

wań i stylu życia.

Źródło: opracowanie własne na podstawie Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008.

Cykl formowania

zobowiązań (I)

Cykl ewaluacji

zobowiązań (II)

Eksploracja

ruminacyjna

Eksploracja

w głąb

Identyfikacja ze

zobowiązaniem

+ +

Eksploracja

wszerz

Podejmowanie

zobowiązania

+ +

- -

Ryc. 3. Model Podwójnego Cyklu Formowania się Tożsamości

Źródło: opracowanie Anna Izabela Brzezińska i Konrad Piotrowski na podstawie Luyckx i in., 2008.

Uwaga: obok strzałek zaznaczono kierunek zależności pomiędzy składowymi modelu: + oznacza do-

datnią korelację, – korelację ujemną.

Zaprezentowany model otwiera szereg nowych możliwości badawczych.

Dotyczy to zwłaszcza wprowadzonego pojęcia dezadaptacyjnej (ruminacyj-

nej) eksploracji. Dzięki temu możliwe stało się odróżnienie od siebie dwóch

grup osób: tych, dla których okres dorastania oraz wyłaniającej się dorosłości

jest czasem faktycznego poznawania, eksperymentowania i zdobywania do-

świadczeń, wykorzystywanych do późniejszego angażowania się w ważne dla

człowieka obszary; i tych, dla których jest to czas zagubienia, lęku i czasami

znacznych trudności z budowaniem koncepcji własnej osoby.

Eksplorację ruminacyjną można uznać także za wskaźnik natężenia do-

świadczanego kryzysu tożsamości (Brzezińska, Piotrowski, 2010c), czyli

trudności młodego człowieka z samookreśleniem. Wymiar ten pozwala więc

na identykację osób szczególnie zagrożonych zaburzeniami rozwoju tożsa-

mości.

2.5. Podsumowanie

Dotychczasowe badania wskazują na istotne zmiany, jakie dokonują się

w ostatnich latach w rozwoju na przełomie faz adolescencji i dorosłości.

W związku z coraz większą złożonością świata społecznego, zwiększeniem

się liczby dostępnych stylów życia i naciskiem na indywidualne kształtowa-

nie ścieżki własnego rozwoju, młodzi ludzie muszą poświęcić coraz więcej

czasu na zdobywanie kompetencji umożliwiających satysfakcjonujący start

w dorosłych rolach społecznych. Konsekwencją tego stanu rzeczy jest wy-

dłużanie się fazy przygotowawczej, rozumianej jako poznawanie, czy – lepiej

– rozpoznawanie dostępnych możliwości, eksperymentowanie z różnymi ro-

lami społecznymi i „zawieszanie” na jakiś czas podejmowania trwałych zo-

bowiązań co do kształtu własnego życia (tzw. moratorium). Faza ta jest okre-

ślana jako eksploracja.

Sytuacja ta dotyczy znacznej części osób w naszym kraju, niezależnie od

stopnia sprawności. Każdy młody człowiek tworzy plany na przyszłość, po-

szukując odpowiedzi na pytania „Co chcę osiągnąć?”, „Kim chciałbym być?”,

„Czy to, co robię, pasuje do mnie?”. Stawianie sobie tego rodzaju pytań,

a przede wszystkim uzyskiwanie na nie odpowiedzi, ma na celu nie tylko po-

szukiwanie własnego miejsca w społeczeństwie, lecz także budowanie wła-

snej tożsamości, wyznaczającej podejmowane lub niepodejmowane działania

czy obszary zaangażowania.

Doświadczanie trudności w realizacji tych zamierzeń, spowodowanych

przez zewnętrzne czynniki (np. wysokie bezrobocie w regionie) lub osobi-

ste ograniczenia (np. niepełnosprawność, nieśmiałość), może prowadzić do

utknięcia w procesie rozwoju – zawężenia horyzontów, zmniejszenia liczby

stawianych sobie celów, wybierania zadań prostych i niewymagających wy-

siłku (por. zmiany naturalne – Obuchowski, 1985). W takiej sytuacji poszu-

kiwanie własnej tożsamości, jedno z najważniejszych zadań, jakie stoi przed

człowiekiem na każdym etapie jego życia, może stać się trudniejsze z powo-

du silnego lęku, poczucia niespełnienia czy poczucia niezdolności do zmia-

ny swojej sytuacji.

Rozdział 3

Cel i metodyka prowadzonych badań

3.1. Cel badań

Jak wskazują przedstawione wcześniej wyniki badań, osoby z ogranicze-

niami sprawności doświadczają w okresie przechodzenia z fazy dorastania

do dorosłości szeregu problemów, przede wszystkim związanych z podejmo-

waniem podstawowych dla osób dorosłych ról: ucznia/studenta, pracownika,

partnera/małżonka. Jednocześnie literatura przedmiotu wskazuje wyraźnie, że

punktualne podejmowanie zadań rozwojowych okresu dorosłości wiąże się

z nabywaniem subiektywnego poczucia dorosłości i zmniejsza ryzyko mar-

ginalizacji.

Ze względu na ogromną rolę, jaką w życiu człowieka odgrywa bycie (oraz

czucie się) częścią jakichś grup społecznych, postanowiliśmy uczynić te kwe-

stie przedmiotem badań. Postawiliśmy więc pytanie o to, czy młode osoby

niepełnosprawne w naszym kraju podejmują zadania rozwojowe okresu do-

rosłości w innymi wieku niż osoby sprawne, a jeśli tak, to kiedy to się dzieje

i w których obszarach problemy te są najbardziej wyraźne. Interesowały nas

więc opisane wcześniej obiektywne wyznaczniki dorosłości. Wiedza ta stano-

wiła jednak dopiero wstęp do analiz mających na celu sięgnięcie głębiej, do

psychiki uczestników naszych badań.

Oprócz odwoływania się do obiektywnych kryteriów, chcieliśmy więc tak-

że uzyskać wiedzę na temat procesów, które leżą u podstaw kształtowania

się subiektywnego poczucia dorosłości. Czy istotnym czynnikiem jest wiek?

Czy osoby o różnych ograniczeniach sprawności różnią się od siebie pod tym

względem? Czy wyprowadzenie się z domu rodzinnego, zakończenie eduka-

cji, podjęcie pracy wiążą się z tym, że młodzi ludzie czują się bardziej doro-

śli?

Równie ważne były pytania dotyczące tożsamości osób z ograniczeniami

sprawności. Przede wszystkim to, czy jej formowanie przebiega w tej grupie

inaczej niż wśród osób sprawnych, a jeśli tak, to z czym należy wiązać róż-

nice? Czy w tym procesie ważny jest wiek osób badanych, czy może stan ich

zdrowia? Czy akceptacja własnej niepełnosprawności ułatwia budowanie toż-

samości? Czy formowanie się tożsamości wiąże się z poczuciem bycia doro-

słym?

Powyższe pytania to tylko część spośród tych, na które postaramy się udzie-

lić w tej publikacji choćby cząstkowej odpowiedzi.

3.2. Uczestnicy badań

W badaniach wzięły udział 824 osoby w wieku od 18 do 35 lat, w tym

447 (54,2%) osób z ograniczeniami sprawności (ON) oraz 377 (45,7%) osób

sprawnych (OS). Uczestnicy badań zostali podzieleni na pięć grup wiekowych

(tab. 5.). W dwóch grupach wiekowych (24–26 lat oraz 30–35 lat) liczebności

pomiędzy grupami osób z ograniczeniami sprawności (ON) i osobami spraw-

nymi (OS) dość znacznie się od siebie różnią (zwłaszcza w grupie 30–35 lat).

Liczba ta jest jednak wystarczająca dla wykonywania analiz statystycznych.

Tab. 5. Grupy wiekowe1

Przedziały

wiekowe

Osoby niepełnosprawne Osoby sprawne Razem

n % n % n %

18–20 lat 90 20,7 66 17,6 156 19,3

21– 23 lata 85 19,6 59 15,8 144 17,8

24–26 lat 64 14,7 155 41,4 219 27,1

27–29 lat 65 15,0 61 16,3 126 15,6

30–35 lat 130 30,0 33 8,8 163 20,2

Razem 434 100,0 374 100,0 819 100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

Podział na takie właśnie grupy wiekowe podyktowany został chęcią szcze-

gółowego przyjrzenia się zależnościom występującym w schyłkowym okre-

sie adolescencji (grupa 18–20 lat), wyłaniającej się dorosłości (grupy wieko-

we 21–23 i 24–26 lat) oraz wczesnej dorosłości (grupy wiekowe 27–29 oraz

30–35 lat2).

W badaniach kontrolowano także kilka zmiennych społeczno-demogracz-

nych, takich jak płeć, aktywność zawodowa, stan cywilny, posiadanie dzieci,

status edukacyjny i sytuacja mieszkaniowa osób badanych3.

W grupie osób z ograniczeniami sprawności pytano ponadto o rodzaj posia-

danego orzeczenia określającego stopień utraty sprawności. Jak przedstawia to

tabela 6, w badanej próbie najczęściej występuje umiarkowany oraz znaczny

stopień niepełnosprawności (łącznie 79,1% osób w grupie ON). Stosunkowo

niewiele jest osób o lekkim stopniu niepełnosprawności oraz takich, które po-

mimo doświadczania poważnych problemów zdrowotnych orzeczenia nie po-

1 Uwaga: liczebności przedstawione w tej oraz w kolejnych tabelach mogą się nieznacznie

różnić od ogólnej liczby osób badanych (por. tab. 2 i tab. 3). Jest to spowodowane przez braki

danych, czyli nieudzielenie przez daną osobę odpowiedzi na którekolwiek z pytań; na przykład

w grupie ON 13 osób, a w grupie OS trzy osoby nie podały informacji na temat wieku.

2 Wiek 30–35 lat nie oznacza końca okresu wczesnej dorosłości, który trwa do około 40.

roku życia.

3 Szczegółową charakterystykę badanej próby można znaleźć w publikacji Raport z badań

w module nr 4: pt. Formowanie się tożsamości i wkraczanie w dorosłość (Piotrowski, 2009c).

siadają. Osoby z tej grupy (brak orzeczenia) były w momencie badania na eta-

pie starania się o jego przyznanie, posiadały orzeczenie w przeszłości, jednak

z jakichś powodów je utraciły, lub też pomimo problemów zdrowotnych nie

były dotąd zainteresowane uzyskaniem orzeczenia.

Tab. 6. Orzeczenie o niepełnosprawności

Rodzaj orzeczenia o niepełnosprawności Osoby niepełnosprane

n %

Brak orzeczenia 53 12,0

Orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności 160 36,4

Orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności 188 42,7

Orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności 39 8,9

Razem 440 100

Źródło: na podstawie badań własnych.

Oprócz informacji na temat rodzaju niepełnosprawności, a więc obiektyw-

nej miary stopnia niepełnosprawności, pytaliśmy respondentów także o to, czy

doświadczane przez nich problemy zdrowotne ograniczają ich zdolność do

wykonywania codziennych czynności, takich jak: robienie zakupów, sprząta-

nie, nauka czy praca (tab. 7).

W grupie OS jedynie trzy osoby stwierdziły, że stan ich zdrowia ogranicza

w poważnym stopniu ich codzienną aktywność. W stosunku do wszystkich

369 osób sprawnych, które udzieliły odpowiedzi na to pytanie, jest to liczba

tak znikoma, iż można ogólnie przyjąć, że badane osoby sprawne oceniają stan

swojego zdrowia jako dobry i niezaburzający ich funkcjonowania.

Tab. 7. Ograniczenie zdolności wykonywania codziennych czynności

Kategorie Osoby niepełnosprawne Osoby sprawne Razem

n % n % n %

Nie 230 56,4 366 99,2 596 76,7

Tak, poważnie 147 36,0 30,8 150 19,3

Tak, całkowicie 31 7,6 0 0 31 4,0

Razem 408 100 369 100 777 100

Źródło: na podstawie badań własnych.

Także w grupie ON znaczna liczba osób (56,4%) stwierdziła, że pomimo

problemów zdrowotnych ich zdolność do wykonywania codziennych czynno-

ści nie została ograniczona. Może to świadczyć o stosunkowo dużych zdol-

nościach adaptacyjnych osób z ograniczeniami sprawności. W grupie ON

znajduje się jednak duża liczba osób, którym niepełnosprawność utrudnia co-

dzienne życie. Warto przy tym zauważyć, że mimo częstego występowania

orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności, zaledwie 7,6% respon-

dentów stwierdziło, że ma całkowicie ograniczoną zdolność wykonywania co-

dziennych czynności.

Uczestnikom badań z grupy ON zadawano także pytanie o to, na które ze

schorzeń otrzymały orzeczenie o niepełnosprawności. Osoby te zostały na-

stępnie podzielone na pięć grup (tab. 8.):

(1) Posiadający orzeczenie z powodu zaburzenia narządów ruchu;

(2) Posiadający orzeczenie z powodu zaburzenia narządu wzroku;

(3) Posiadający orzeczenie z powodu zaburzenia narządu mowy lub słuchu;

(4) Posiadający orzeczenie z powodu zaburzeń psychicznych;

(5) Posiadający orzeczenie z powodu chorób wewnętrznych: nowotworów,

układu krążenia, układu moczowo-płciowego, cukrzycy, układu pokar-

mowego.

Tab. 8. Rodzaj niepełnosprawności

Orzeczenie n %

Zaburzenie narządów ruchu 195 53,3

Zaburzenie narządu wzroku 62 16,9

Zaburzenie narządu mowy/słuchu 33 9,0

Zaburzenia psychiczne 33 9,0

Choroby narządów wewnętrznych 43 11,7

Razem 366 100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

Większość osób badanych posiada orzeczenie z powodu zaburzeń narządu

ruchu, stanowią oni ponad połowę wszystkich uczestników badań z grupy ON.

W czterech pozostałych kategoriach liczebności są do siebie zbliżone.

3.3. Zastosowane narzędzia

W badaniach zastosowano trzy narzędzia kwestionariuszowe, z których

jedno (zob. punkt 3.3.3) pełniło funkcję metryczki, ale także pozwalało na

uzyskanie pogłębionych informacji na temat niepełnosprawności oraz zwią-

zanych z nią doświadczeń.

3.3.1. Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości

Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości (Dimensions of Identity Development

Scale – DIDS) została stworzona przez badaczy z Uniwersytetu Katolickiego

w Leuven (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in., 2008), a zaadaptowana do wa-

runków polskich przez Annę I. Brzezińską i Konrada Piotrowskiego (2010b).

Narzędzie pozwala na pomiar pięciu wymiarów tożsamości będących częścią

opisanego wcześniej modelu podwójnego cyklu formowania się tożsamości

(por. rozdz. 2.4.): eksploracji wszerz, eksploracji w głąb, eksploracji rumina-

cyjnej, podejmowania zobowiązania oraz identykacji ze zobowiązaniem.

Pytania składające się na skalę zostały skonstruowane w taki sposób, by do-

tyczyły tworzonych przez osoby badane planów na przyszłość. Narzędzie to

składa się z 25 twierdzeń, do których osoba badana ustosunkowuje się na sze-

ściostopniowej skali, od 1 – „Całkowicie się nie zgadzam”, do 6 – „Całkowicie

się zgadzam”. Badanie trwa około 15 minut.

Ustosunkowując się do każdego ze stwierdzeń, można otrzymać od jednego

do sześciu punktów. Obliczając wyniki zgodnie z kluczem, uzyskuje się pięć

oddzielnych wyników, po jednym dla każdej skali. Wynikiem najniższym jest

jeden, najwyższym zaś sześć. Wysokie wyniki uzyskane w poszczególnych

skalach oznaczają wysokie natężenie eksploracji bądź zobowiązania (w zależ-

ności od skali), wyniki niskie oznaczają niskie ich natężenie.

3.3.2. Skala Poczucia Dorosłości

Jak podają Schwartz, Côté i Arnett (2005), w analizie fazy wyłaniającej się

dorosłości należy uwzględnić zmiany dokonujące się w tym okresie na poziomie

indywidualnym (psychologicznym). W tym przypadku jako kluczowe dla roz-

woju w okresie wyłaniającej się dorosłości wymienia się: budowanie związków

intymnych, kształtowanie światopoglądu i uzyskanie niezależności. Na pozio-

mie bardziej ogólnym można powiedzieć, że w tej fazie życia jednym z najważ-

niejszych zadań, jakie stają przed jednostką, jest nabycie poczucia samodziel-

ności i wzięcie odpowiedzialności za własne działania. W zgodzie z opisaną

powyżej rolą subiektywnej oceny własnej sytuacji, jak również ważnymi obsza-

rami rozwoju w okresie wyłaniającej się dorosłości, przygotowana została Skala

Poczucia Dorosłości (SPD). Jej autorami są Anna I. Brzezińska oraz Konrad

Piotrowski (Brzezińska, Piotrowski, 2010c; Piotrowski, 2009b; 2009c).

Narzędzie to składa się z 14 pozycji testowych, tworzących cztery skale:

(1) Subiektywne poczucie dorosłości (PD) pozwala na pomiar poczucia do-

rosłości odczuwanego przez jednostkę;

(2) Poczucie samodzielności (SD) – skala ta mierzy takie obszary, jak: branie

odpowiedzialności za własne działania, poczucie niezależności od rodzi-

ców, decydowanie o własnych przekonaniach, które ujęte wspólnie stano-

wią ogólny wskaźnik poczucia samodzielności osoby badanej;

(3) Intymność (IN) – pod tą nazwą kryje się skala dotycząca poczucia gotowo-

ści do budowania bliskich relacji (związków) intymnych. Ustosunkowując

się do twierdzeń, które ją tworzą, osoba badana określa między innymi,

czy uważa, że jest w stanie związać się z jednym partnerem i czy potra

się emocjonalnie zaangażować w bliskim związku;

(4) Gotowość do zawarcia związku małżeńskiego (MZ) – jest to skala skła-

dająca się z jednego tylko twierdzenia: „Uważam, że jestem już gotowy/

gotowa do zawarcia związku małżeńskiego”. Włączenie tego twierdzenia

było podyktowane chęcią dokonania rozróżnienia pomiędzy poczuciem

bycia gotowym do tworzenia bliskich związków w ogóle a gotowością do

pełnego zaangażowania się w relacji z partnerem, czyli do zawarcia z nim/

nią związku małżeńskiego.

W przypadku każdego z twierdzeń należących do poszczególnych skal (PD,

SD, IN, MZ) osoba badana uzyskuje od jednego („Zdecydowanie się nie zga-

dzam”) do sześciu („Zdecydowanie się zgadzam”) punktów. Następnie wyni-

ki są obliczane zgodnie z kluczem, prowadząc do uzyskania czterech odręb-

nych wyników, po jednym dla każdej skali. Wynik minimalny każdej ze skal

równy jest jeden, natomiast wynik maksymalny równy jest sześć. Wysokie

wyniki wskazują na wysokie poczucie odpowiednio dorosłości, samodzielno-

ści, gotowości do tworzenia bliskich związków intymnych, gotowości do za-

warcia małżeństwa.

3.3.3. Kwestionariusz Badań Sondażowych (KBS)

Jest to narzędzie opracowane przez członków Zespołu Badawczego SWPS

realizującego projekt, którego wybrane wyniki są tu prezentowane. Pozwala

na uzyskanie danych metryczkowych oraz informacji na temat niepełnospraw-

ności: między innymi rodzaju i stopnia niepełnosprawności, wieku nabycia

niepełnosprawności, jej odczuwanych skutków i doświadczanych w związku

z tym problemów. Kwestionariusz zawiera także bloki poświęcone aktywno-

ści społecznej, pracy zawodowej, edukacji, satysfakcji z życia oraz stosunku

do siebie i własnych ograniczeń sprawności, w tym akceptacji niepełnospraw-

ności.

Rozdział 4

Wyniki badań:

zadania rozwojowe okresu dorosłości

Podejmowane przez ludzi zadania rozwojowe przypisane do danego okre-

su życia wiążą się ściśle z wiekiem, a mówiąc dokładniej – ze swego rodza-

ju normami, które określają wiek odpowiedni do ich podjęcia. Z perspektywy

jednostki nie bez znaczenia może też być to, jak zachowują się jej rówieśnicy.

Dzięki kontaktom społecznym nieustannie docierają do nas informacje o tym,

co robią nasi znajomi, rodzeństwo czy kuzyni; wgląd w trendy związane z po-

dejmowaniem różnych aktywności przypisanych do wieku dają także media.

W tym rozdziale przyjrzymy się temu, jak kształtuje się wśród (a) osób

w różnym wieku oraz (b) osób sprawnych i niepełnosprawnych podejmowa-

nie następujących zadań rozwojowych okresu dorosłości1:

(1) uniezależnienie się od rodziny pochodzenia, rozumiane jako zmiana miej-

sca zamieszkania; kwestia ta na ogół sprowadza się do rozpoczęcia pro-

wadzenia samodzielnego lub wspólnego z partnerem albo innym rówie-

śnikiem gospodarstwa domowego;

(2) zakończenie etapu edukacji, które jest istotnym kryterium związanym

z wejściem w dorosłość;

(3) stworzenie bliskiego, intymnego związku z inną osobą, czyli posiadanie

lub nieposiadanie partnera;

(4) podjęcie aktywności zawodowej, albo w formie pracy dorywczej, wykony-

wanej w niepełnym wymiarze godzin, albo w formie pracy pełnoetatowej;

(5) posiadanie dzieci.

4.1. Okres dorastania (18–20 lat)

Sprawne i niepełnosprawne osoby w okresie dorastania są do siebie stosun-

kowo podobne pod względem obiektywnych wskaźników dorosłości. Jest to

okres życia, w którym bardzo niewiele osób decyduje się na rozpoczęcie sa-

modzielnego życia. W obu grupach uczestników naszych badań przeważają

osoby uczące się i zamieszkujące z rodzicami, nieliczne są osoby, które zawar-

ły związek małżeński lub posiadają dzieci. Jest to okres życia, w którym mło-

dzi ludzie pozostają nadal na utrzymaniu swoich opiekunów i koncentrują się

głównie na edukacji, która stanowi najważniejszy obszar ich aktywności.

1 Informacje znajdujące się w tym rozdziale zostały przygotowane na podstawie Piotrowski,

2009c. Dane procentowe znaleźć można także w załączniku 1.

Jednak w tym czasie można zaobserwować także pewne różnice pomię-

dzy osobami sprawnymi i z ograniczeniem sprawności. Okazuje się bowiem,

że osoby sprawne częściej tworzą związki partnerskie (tzw. wolne związki).

Przynajmniej więc w przypadku tej sfery życia można stwierdzić, że osoby

niepełnosprawne w mniejszym stopniu angażują się w budowanie społecz-

nych relacji wykraczających poza członków rodziny. Sytuacja ta jest o tyle

niepokojąca, że to właśnie dorastanie jest czasem szczególnie intensywnego

testowania siebie w relacjach międzyludzkich.

Okres dorastania (18–20 lat)2

Osoby z ograniczeniem sprawności (ON): w większości są to osoby zamieszkujące z ro-

dzicami (86,5%), niewielki odsetek osób z tej grupy mieszka z rodzeństwem lub znajomymi

(10,1%), bardzo nieliczne są osoby, które mieszkają samotnie bądź z partnerką/partnerem.

Znaczna większość osób kontynuowała edukację w momencie badania (83,1%), przede

wszystkim w trybie stacjonarnym (93,2%). Znaczna większość osób nie była w żadnym związ-

ku intymnym (82,7%), natomiast 16% żyło w wolnym związku. Tylko jedna osoba z tej grupy

(1,1%) posiadała dziecko. Niemal wszyscy uczestnicy badań (95,1%) nie pracowali zawo-

dowo i na ogół nie poszukiwali pracy (56,1%), osoby pracujące wykonywały głównie prace

dorywcze/w niepełnym wymiarze godzin.

Osoby sprawne (OS): znaczna większość osób z tej grupy zamieszkuje z rodzicami (83,3%),

niewielka część mieszka z rodzeństwem lub znajomymi (9,1%), tylko kilka osób z tej grupy

mieszka samotnie lub z partnerem/partnerką. Niemal wszystkie osoby należące do tej grupy

uczyły się w momencie badania (98,5%), na ogół w trybie stacjonarnym (72,6%). Niemal po-

łowa badanych (41,9%) posiadała partnera (wolny związek), jednak większość osób była sa-

motna (56,5%), jedna osoba zawarła związek małżeński (1,6%). Żadna z osób badanych nie

posiadała dzieci. Niemal połowa osób (48,4%) pracowała zawodowo, jednak były to przede

wszystkim prace dorywcze (80%).

Niższa wśród osób niepełnosprawnych tendencja do wychodzenia poza do-

świadczenia rodzinne i edukacyjne dotyczy także zdobywania pierwszych do-

świadczeń zawodowych. Rzadziej w tej grupie występują takie działania, jak

podejmowanie prac dorywczych czy sezonowych.

Należy jednak zaznaczyć, że również wiele spośród osób sprawnych nie

posiada partnera i nie zdobywa doświadczeń zawodowych. W tej fazie życia

nie są to jeszcze powszechne zachowania. Różnice wskazują natomiast poten-

cjalne pole do działania dla praktyków zaangażowanych bezpośrednio w pra-

cę z młodzieżą niepełnosprawną lub na jej rzecz.

4.2. Okres wyłaniającej się dorosłości (21–26 lat)

Wyłaniająca się dorosłość, zwłaszcza jej początki (21–23 lata) to nadal

okres wzmożonej aktywności edukacyjnej. Ponieważ kształcenie w tym okre-

sie odbywa się głównie w trybie stacjonarnym, można uznać, że podobnie

jak w przypadku fazy dorastania, to właśnie kształcenie stanowi podstawo-

2 Szczegółowe dane statystyczne dotyczące tej oraz kolejnych grup wiekowych znajdują

się w załączniku.

wą i zajmującą najwięcej czasu formę aktywności. W badanej grupie kształ-

ciło się ponad trzy czwarte niepełnosprawnych respondentów w tej fazie ży-

cia. Pozostaje to w zgodzie z opisywanym w literaturze dążeniem młodzieży

w tym wieku do zdobywania jak najwyższego wykształcenia, mającego po-

móc w późniejszym podjęciu aktywności zawodowej.

Początek trzeciej dekady życia wiąże się także z większym zaangażo-

waniem w obszary aktywności charakterystyczne dla osób dorosłych, choć

ze względu na kontynuowanie nauki mają one głównie charakter próbny. Tak

dzieje się chociażby w przypadku aktywności zawodowej, podejmowanej

przez mniej więcej połowę osób sprawnych, ale często w niepełnym wymiarze

godzin. Praca stanowi więc często zadanie dodatkowe, mające na celu uzyska-

nie potrzebnych funduszy oraz zdobycie pierwszych doświadczeń. Warto jed-

nak zauważyć, że także praca na pełnym etacie nie jest dla osób w tym wieku

czymś obcym. O ile w przypadku osób sprawnych zaznacza się w tym obsza-

rze dość znaczna aktywność, o tyle wśród niepełnosprawnych rozpoczęcie ak-

tywności zawodowej w wieku 21–23 lat jest bardzo rzadkie. Jest to więc róż-

nica podobna do tej opisanej w odniesieniu do osób w okresie dorastania.

Podobnie jak w przypadku dorastania przedstawia się również kwestia bu-

dowania bliskich związków przez osoby sprawne i z ograniczeniami spraw-

ności. W tej pierwszej grupie około połowy uczestników naszych badań po-

siadała partnera i funkcjonowała w wolnym związku. Osoby niepełnosprawne

rzadko znajdują się w takiej sytuacji. Wyłaniająca się dorosłość nie umożliwia

im pełnego odkrywania tej sfery życia.

Początek okresu wyłaniającej się dorosłości (21–23 lata)

Osoby z ograniczeniem sprawności (ON): pod względem sytuacji mieszkaniowej osoby

te są podobne do badanych z grupy wiekowej 1. Co prawda w tej grupie nieco mniejszy

odsetek osób (76,8%) mieszka z rodzicami, ale nadal jest to kategoria wyraźnie dominują-

ca. Większość osób uczęszcza do szkoły/studiuje (74,1%), głównie w trybie stacjonarnym

(85,7%). Stan cywilny osób badanych znajdujących się w tej grupie przedstawia się niemal

identycznie, jak w przypadku osób młodszych: 82,9% nie było w żadnym związku, a 13,4%

było w wolnym związku. Ogromna większość (95,2%) nie ma dzieci. Zaledwie 9,6% osób z tej

grupy pracuje (głównie podejmując prace dorywcze – 77,8%), a niemal połowa (49,4%) nigdy

nie pracowała i nie poszukuje pracy.

Osoby sprawne (OS): w grupie tej znacznie mniejszy odsetek niż w przypadku osób młod-

szych zamieszkuje z rodzicami (44,1%), ponad dwukrotnie – w porównaniu do grupy wiekowej

1 – większy jest odsetek osób zamieszkujących samotnie lub z partnerem/partnerką, a ponad

jedna trzecia badanych mieszka ze znajomymi lub rodzeństwem. Znaczna część badanych

kontynuuje edukację (91,4%) w trybie stacjonarnym (73,6%). Stan cywilny respondentów jest

podobny jak w grupie młodszej. Nieco ponad połowa badanych (57,6%) nie miała żadnego

partnera, a 40,7% było w wolnym związku, 94,9% osób nie miało dzieci. Niemal połowa bada-

nych (46,4%) pracowała zawodowo, na pełnym etacie zatrudnionych było 50% z nich, pozosta-

ła część wykonywała prace dorywcze. Wśród osób niepracujących 48,2% poszukiwało pracy.

Zasadniczą zmianą (w porównaniu do dorastających), jaka w tym okresie

dokonuje się wśród osób sprawnych, jest wyraźny wzrost odsetka osób, które

wyprowadziły się z domu rodzinnego. Dużą popularnością cieszy się w tym

okresie mieszkanie z grupą rówieśników. Prawdopodobnie ze względu na kon-

tynuację kształcenia ten krok nie oznacza jeszcze pełnego nansowego unie-

zależnienia się od rodziców, wskazuje jednak na chęć uzyskania większego

zakresu samodzielności i odpowiedzialności. Osoby niepełnosprawne nadal

w większości mieszkają w domu rodzinnym. Także wśród nich nieco większa

grupa zdecydowała się już na zmianę miejsca zamieszkania, jednak jest ona

stosunkowo niewielka.

W pierwszej fazie wyłaniającej się dorosłości dość wyraźnie widać duże

zróżnicowanie w zakresie podejmowania/niepodejmowania zadań okresu

dorosłości wśród osób sprawnych. Pozostaje to w zgodzie z opisaną wcze-

śniej charakterystyką tej fazy życia. Obserwujemy więc, że – podobnie jak

w okresie dorastania – wiele osób pozostaje na utrzymaniu rodziców i uczy

się. W grupie badanej są również jednostki, które rozpoczynają aktywność za-

wodową, zmieniają miejsce zamieszkania, wiążą się z partnerem. Mamy więc

do czynienia z grupą wkraczającą w dorosłość wcześniej i z jednostkami, które

jeszcze się na to nie zdecydowały. Osoby niepełnosprawne zdecydowanie czę-

ściej należą do drugiej z tych grup. W analizowanym tu okresie życia niewiele

zmienia się w ich funkcjonowaniu w porównaniu do okresu dorastania.

Koniec okresu wyłaniającej się dorosłości (24–26 lat)

Osoby z ograniczeniem sprawności (ON): w grupie tej znaczna większość osób mieszka

z rodzicami (71,4%), podobnie jak w przypadku osób młodszych. Ponad połowa (60,3%) aktu-

alnie się nie kształci, a spośród osób kontynuujących edukację (39,7%) 65,4% uczy się w try-

bie stacjonarnym, a 34,5% w trybie zaocznym/wieczorowym. Znaczna większość badanych

nie miała partnera (78,1%), ani dzieci (98,4%). Prace zawodową wykonywało 29% badanych,

w tym ponad połowa (52,6%) na pełnym etacie.

Osoby sprawne (OS): większość badanych z tej grupy wiekowej mieszka z partnerem/part-

nerką (31%), nieznacznie mniej – z rodzicami (29%) lub znajomymi/rodzeństwem (25,2%).

Najmniej jest osób mieszkających samotnie (14,8%). Większość osób badanych kontynu-

uje edukację (62,6%), głównie w trybie stacjonarnym (75,3%). Niemal połowa (49,3%) osób

posiadała partnera (wolny związek), 36,8% nie było w żadnym związku, natomiast 13,1%

zawarło związek małżeński. Dzieci nie posiadało 90,4% osób. Większość osób z tej grupy

pracowała zawodowo (66,9%), z czego 58,9% na pełnym etacie.

Pod koniec wyłaniającej się dorosłości (w grupie osób w wieku 24–26 lat)

wyraźnie, w porównaniu z osobami młodszymi, zwiększa się odsetek młodych

ludzi, którzy zakończyli edukację i podjęli aktywność zawodową. Występują

jednak dość znaczne różnice pomiędzy osobami sprawnym i z ograniczenia-

mi sprawności. W tej drugiej grupie mniej jest osób, które wyprowadziły się

z domu rodzinnego, podjęły pracę i rozpoczęły samodzielne życie, podczas

gdy w przypadku osób sprawnych z tej grupy wiekowej zaczynają przeważać

jednostki, które w pełni podjęły już role okresu dorosłości.

Widać więc, że w przypadku osób sprawnych zbliżanie się końca etapu edu-

kacji wiąże się z coraz wyraźniejszą dominacją młodych ludzi, których mo-

żemy nazwać dorosłymi. W każdej z opisanych dotychczas grup wiekowych

można było zauważyć znaczący postęp w kierunku podjęcia pełnoetatowej

pracy zawodowej, stworzenia bliskiego związku, rozpoczęcia prowadzenia

samodzielnego gospodarstwa domowego. W grupie osób niepełnosprawnych

ten ruch w kierunku samodzielności jest znacznie wolniejszy. W zasadzie od

okresu dorastania coraz wyraźniejsze są różnice międzygrupowe pod wzglę-

dem wskaźników dorosłości.

4.3. Okres wczesnej dorosłości (27–35 lat)

Wczesna dorosłość charakteryzuje się tym, że po okresie dorastania i wy-

łaniającej się dorosłości młodzi ludzie w coraz większym stopniu upodab-

niają się do siebie pod względem realizowanych zadań rozwojowych. W tym

czasie takie działania, jak aktywność zawodowa, założenie rodziny lub cho-

ciażby stworzenie bliskiego związku partnerskiego czy opuszczenie domu

rodzinnego stają się powszechne (por. tab. 3, rozdz. 1.3). Młodzi ludzie, któ-

rzy przeszli okres wstępnego przyuczania się do wykonywania ról okresu do-

rosłości, powinni już wtedy dysponować szeroką wiedzą na ich temat i za-

cząć je realizować. Jednym z czynników, które sprawiają, że młodzi ludzie

decydują się nie odraczać dłużej wejścia w świat dorosłych, jest zakończe-

nie edukacji w trybie stacjonarnym – działania podstawowego na wcześniej-

szych etapach życia.

Początek okresu wczesnej dorosłości (27–29 lat)

Osoby z ograniczeniem sprawności (ON): z rodzicami mieszka nieco ponad połowa osób

badanych z tej grupy (53,8%), jest to nadal najczęściej występująca kategoria sytuacji mieszka-

niowej. W porównaniu do poprzedniej grupy wiekowej znacznie więcej jest osób, które miesz-

kają z partnerem/partnerką (24,6%). Osoby badane rzadko zamieszkują samotnie (9,2%) lub

z rodzeństwem/znajomymi (12,3%). Znaczna większość osób z tej grupy wiekowej zakończy-

ła proces edukacji (76,9%), a spośród 23,1% osób uczących się większość robi to w trybie

zaocznym lub wieczorowym (69,2%). Ponad połowa osób z tej grupy nie posiada partnera

(55,7%), w wolnym związku było 31,1% osób, 13,1% osób zawarło związek małżeński, dzieci

nie posiadało 86,2% osób. Większość osób pracowała zawodowo (57,8%), w tym 43,2% na

pełnym etacie, natomiast 56,8% wykonywało prace dorywcze lub na niepełnym etacie.

Osoby sprawne (OS): osoby z tej grupy najczęściej zamieszkują z partnerem/partnerką

(54,1%) lub samotnie (19,7%), nieco mniej badanych mieszka z rodzicami (14,8%) lub ze zna-

jomymi/rodzeństwem (11,5%). Większość osób w tym wieku zakończyła już proces edukacji

(67,2%). W przypadku osób uczących się 76,5% kształci się w trybie zaocznym/wieczorowym.

W grupie tej znalazło się stosunkowo dużo osób, które weszły w związek małżeński (33,3%),

choć najwięcej było osób w wolnych związkach (43,3%). Mniej niż jedna czwarta badanych

nie posiadała partnera. Znaczna większość osób pracowała zawodowo (88,5%), głównie na

pełnym etacie (86%).

Można jednak powiedzieć, że powyższe zależności dotyczą raczej rozwo-

ju społecznego osób sprawnych w tej fazie życia. W przeciwieństwie do nich

znaczna część osób niepełnosprawnych nadal nie podejmuje realizacji zadań

rozwojowych. Także w tej grupie zauważa się znacząco większe zaangażowa-

nie w aktywność zawodową, bliskie związki czy zmianę miejsca zamieszka-

nia. Jednak duża część osób z ograniczeniami sprawności wciąż pozostaje bez

pracy i mieszka z rodzicami (zwłaszcza w grupie wiekowej 27–29 lat), co jest

rzadkością wśród osób sprawnych. Warto zwrócić także uwagę na to, że zale-

dwie połowa aktywnych zawodowo osób niepełnosprawnych wykonuje pracę

w pełnym wymiarze godzin.

Wczesna dorosłość (30–35 lat)

Osoby z ograniczeniem sprawności (ON): większość osób z tej grupy mieszka z partnerem/

partnerką (41,9%), a 30,2% mieszka z rodzicami. Znacznie mniej jest osób mieszkających

z rodzeństwem/znajomymi (14,7%) lub samotnie (13,2%). Niemal wszystkie osoby z tej grupy

zakończyły już edukację (90,7%). W grupie wystąpił niemal identyczny odsetek osób, które

zawarły związek małżeński (38,7%), oraz osób samotnych (41,2%). Pracę zawodową wyko-

nywała niemal połowa badanych (49,2%), z czego 61,8% pracowało na pełen etat. Spośród

osób niepracujących 30,8% poszukiwało pracy.

Osoby sprawne (OS): w grupie tej 63,6% osób mieszka z partnerem/partnerką, a 21,2%

z rodzicami. Zarówno mieszkanie z rodzeństwem/znajomymi (6,1%), jak i zamieszkiwanie

samotnie (9,1%) należy do rzadkości. Większość osób nie uczyła się w momencie badania

(78,8%). Najbardziej liczną grupę osób stanowią osoby w wolnych związkach (46,9%) oraz

żyjących w związku małżeńskim (28,1%). Zaledwie 25% osób nie posiadało partnera. Niemal

wszystkie osoby z tej grupy pracowały zawodowo (87,9%), głównie na pełnym etacie (92%).

Wszystkie osoby niepracujące poszukiwały zatrudnienia w momencie badania.

W okresie wczesnej dorosłości niższy poziom aktywności zawodowej osób

z ograniczeniami sprawności wydaje się największym problemem i najważ-

niejszym czynnikiem odróżniającym tę grupę od osób sprawnych. A właśnie

posiadanie pracy zawodowej stanowi dla młodych ludzi największą szansę na

uzyskanie niezależności, wspierając również tworzenie związków intymnych

(Guerreiro, Abrantes, 2004).

4.4. Podsumowanie

Przedstawiona pokrótce charakterystyka osób znajdujących się w różnych

okresach rozwojowych wskazuje na istotne podobieństwa i różnice pomiędzy

osobami z ograniczoną sprawnością i osobami sprawnymi.

Mimo że prowadzone badania nie opierały się na losowo dobranej próbie,

wydaje się, że różnice pomiędzy grupami osób sprawnych i z ograniczenia-

mi sprawności odzwierciedlają faktyczne różnice występujące pomiędzy tymi

grupami w zakresie charakterystyk społeczno-demogracznych.

Jak wskazują liczne badania, prowadzone zarówno w naszym kraju (m.in.

Garbat, Paszkowicz, 2003; Adamowicz-Hummel, Rozborska, 2003), jak

i za granicą (m.in. Wells, Sandefur, Hogan, 2003), osoby z ograniczeniami

sprawności napotykają szereg trudności w procesie wkraczania w dorosłość.

Częściej niż osoby sprawne doświadczają długotrwałego bezrobocia, wcze-

śniej kończą proces edukacji, rzadziej (i później) udaje im się w pełni uzyskać

autonomię w stosunku do opiekunów oraz znaleźć partnera, z którym mogą

stworzyć długotrwały i stabilny związek partnerski. Taki obraz osób z ogra-

niczeniami sprawności rysuje się także w świetle uzyskanych przez nas wy-

ników. W ich przypadku zarysowuje się szereg rozwojowych „przesunięć”

i zmian o charakterze niepunktualnym w porównaniu z osobami sprawnymi.

Na tej podstawie można określić, które zadania rozwojowe oraz w jakim

okresie życia mogą stanowić najważniejsze czynniki ryzyka (ryc. 4.). W okre-

sie dorastania, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości są to sfery ak-

tywności zawodowej i bliskich związków. Począwszy od okresu wyłaniającej

się dorosłości pojawia się także kwestia uniezależniania się od rodziny pocho-

dzenia. Są to te obszary, w których szczególnie wyraźnie uwidacznia się pro-

ces marginalizacji osób z ograniczeniem sprawności. Problemy ze społeczną

aktywnością uwidaczniają się już pod koniec okresu dorastania, aby w następ-

nych latach przybierać na sile. Wydaje się że najskuteczniejszymi formami po-

mocy mogłyby być w tej sytuacji programy prolaktyczne lub o charakterze

wczesnej interwencji skierowane do osób dorastających.

Okres dorastania

(18–20 lat)

Wyłaniająca się dorosłość

(21–26 lat)

Wczesna dorosłość

(27–29 lat)

Pierwsze doświadczenia

zawodowe

Bliskie związki partnerskie

Pierwsze doświadczenia

zawodowe

Bliskie związki partnerskie

Wyprowadzenie się z domu

rodzinnego

Bezrobocie i praca

w niepełnym wymiarze godzin

Bliskie związki partnerskie

Wyprowadzenie się z domu

rodzinnego

Ryc. 4. Podejmowanie zadań rozwojowych okresu dorastania, wyłaniającej

się i wczesnej dorosłości – czynniki ryzyka w grupie osób z ograniczeniami

sprawności

Źródło: opracowanie własne.

Rozdział 5

Wyniki badań: tożsamość

W rozdziale tym przedstawimy wyniki badań skoncentrowanych na ana-

lizach podobieństw i różnic pomiędzy osobami z ograniczeniem sprawności

i osobami sprawnymi pod względem pięciu wymiarów tożsamości składają-

cych się na model podwójnego cyklu formowania się tożsamości (por. rozdz.

2.4.). Zwrócimy uwagę na związki tych wymiarów z zadaniami rozwojowymi

i z różnymi charakterystykami niepełnosprawności. Przedstawimy także dane

wskazujące na związek wymiarów formowania się tożsamości z jakością ży-

cia osób z ograniczeniem sprawności.

5.1. Wymiary tożsamości a wiek

5.1.1. Cykl formowania zobowiązań

W badaniach, które prowadzono zarówno w naszym kraju (Brzezińska,

Piotrowski, 2009), jak i w innych krajach europejskich (Luyckx, Schwartz,

Berzonsky i in., 2008; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock i in., 2008) wy-

kazano, że wraz z wiekiem jednostki oraz podejmowanymi przez nią działa-

niami zmniejsza się natężenie eksploracji wszerz. Okazało się na przykład, że

wśród studentów nastawienie na eksplorację wszerz jest wyższe niż w grupie

nieco starszych osób, które skończyły już etap edukacji. Jednocześnie studen-

ci eksplorują wszerz słabiej niż licealiści.

Takie wyniki uzyskano także w naszych badaniach. Zarówno w przypadku

osób z ograniczeniami sprawności, jak i osób sprawnych obserwowaliśmy co-

raz mniejsze nastawienie na eksplorację wszerz w kolejnych grupach wieko-

wych (ryc. 5.; ON: F(4,433) = 5,28; p<0,001; OS: F(4,373) = 3,86; p<0,01).

Jednocześnie nie zaobserwowano żadnej istotnej różnicy w tym zakresie po-

między grupami ON i OS. Ogólnie rzecz biorąc, obie grupy, niezależnie od

wieku, były do siebie podobne pod tym względem.

Świadczyć to może o tym, że niezależnie od podjętych już ról społecz-

nych, młodzi ludzie wraz z wiekiem przestają poszukiwać innych możliwych

stylów życia. Można to wiązać z zakresem uzyskanego już doświadczenia.

Niezależnie od tego, jakie obszary zostały (lub nie zostały) rozpoznane, ludzie

zyskują coraz większą wiedzę na temat otaczającego ich świata, więc – mó-

wiąc kolokwialnie – coraz mniej zostaje im do odkrycia.

4,28

4,17 4,07 4,04

3,83

4,4 4,39

4,12 4,13

3,89

3,2

3,4

3,6

3,8

4,2

4,4

4,6

4,8

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 5. Eksploracja wszerz a grupy wiekowe

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: eksploracja wszerz mierzona była na skali 1–6.

Być może jednak osoby sprawne i niepełnosprawne eksplorują inne obsza-

ry? Jak pamiętamy, osoby sprawne (zwłaszcza) w okresie adolescencji i wyła-

niającej się dorosłości wcześniej podejmują aktywność zawodową i uzyskują

względną autonomię. Nie oznacza to jednak, że niepełnosprawność, a tym sa-

mym doświadczanie trudności w niektórych obszarach funkcjonowania, unie-

możliwia poszukiwanie nowych dróg i innych sposobów na życie. Eksploracja

wszerz jest działaniem jak najbardziej sprzyjającym adaptacji i budowaniu

tożsamości, może więc wspierać rozwój osób niepełnosprawnych. Są one po-

dobnie jak osoby sprawne zainteresowane eksperymentowaniem, poszukiwa-

niem, zadawaniem pytań.

Nieco inaczej wygląda jednak sytuacja z podejmowaniem zobowiązań, czy-

li poczuciem, że dokonało się wyboru ważnych dla siebie obszarów zaanga-

żowania, co stanowi niejako konsekwencje poszukiwań. W grupie sprawnych

uczestników naszych badań zaobserwowano coraz wyższe wyniki w kolej-

nych grupach począwszy od wieku 24–26 lat, czyli od końcowej fazy okresu

wyłaniającej się dorosłości [ryc. 6.; F(4,373) = 5,63; p<0,001]. Wiek 24–26

lat w tej grupie to czas, kiedy znacznie zwiększa się odsetek osób, o których

możemy powiedzieć, że podjęły role okresu dorosłości. Większość osób z tej

grupy nie mieszka z rodzicami, posiada partnera i pracuje zawodowo. W ko-

lejnych grupach proces ten nasila się – rośnie odsetek osób, które funkcjonu-

ją w ten sposób. Biorąc pod uwagę obiektywne kryteria, możemy powiedzieć,

że osoby te są dorosłe, co może znajdować odzwierciedlenie właśnie w wyż-

szych wynikach na skali podejmowania zobowiązania. Wśród młodych ludzi

w okresie wczesnej dorosłości wyższe jest przekonanie, że wiedzą czego chcą

i że zaplanowali już ścieżkę własnego rozwoju (por. Brzezińska, Piotrowski,

2010a).

W grupie osób niepełnosprawnych sprawa ta wygląda odmiennie. W przy-

padku żadnej grupy wiekowej nie możemy powiedzieć, że istotnie różni się od

innych, trudno także powiedzieć o istnieniu jakiegokolwiek trendu wśród osób

z ograniczoną sprawnością. Niezależnie od okresu życia są oni w podobnym

stopniu przekonani o tym, że dokonali już stosownych wyborów.

Ciekawe wydają się także różnice pomiędzy grupami ON i OS w poszcze-

gólnych grupach wiekowych. W dwóch najmłodszych grupach (18–20 lat

i 21–23 lata) podejmowanie zobowiązań jest nieco wyższe wśród osób z ogra-

niczoną sprawnością (choć tylko w grupie 21–23 lata jest to różnica istotna

statystycznie). W dwóch kolejnych grupach różnice te są znacznie mniejsze,

natomiast w grupie osób najstarszych osoby sprawne uzyskały wynik wyraź-

nie (i istotnie) wyższy.

4,15 4,13

3,87

4,21

4,08

3,95

3,82 3,76

4,07

4,51

3,2

3,4

3,6

3,8

4,2

4,4

4,6

4,8

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 6. Podejmowanie zobowiązań a grupy wiekowe

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: podejmowanie zobowiązania mierzone było na skali 1–6.

Młodsze osoby z ograniczeniami sprawności w większym zakresie niż oso-

by sprawne podejmują więc decyzje dotyczące obszarów zaangażowania i są

bardziej przekonane, że wiedzą, czego chcą. Jednak w późniejszym czasie,

gdy młodzi ludzie kończą edukację i wkraczają w świat osób dorosłych, to

osoby sprawne lepiej się w tej sytuacji odnajdują.

5.1.2. Cykl ewaluacji zobowiązań

Pomimo pewnych różnic pomiędzy sprawnymi i niepełnosprawnymi, każ-

da z osób w jakimś zakresie zobowiązania jednak podejmuje. Każdy tworzy

jakąś wizję własnej przyszłości i w mniejszym lub większym stopniu ma po-

czucie, że wie, co chce osiągnąć i czemu się poświęcić. Te podjęte już zobo-

wiązania są obiektem przetwarzania w cyklu ewaluacji.

Podobnie jak w przypadku eksploracji wszerz, w odniesieniu do eksplora-

cji w głąb (oceny dokonanych zobowiązań pod kątem ich zbieżności z oczeki-

waniami i planami jednostki) nie występują różnice pomiędzy osobami spraw-

nymi i niepełnosprawnymi (ryc. 7.). W obu tych grupach natężenie eksploracji

w głąb zmniejsza się w kolejnych grupach wiekowych (choć w tym przypad-

ku różnice pomiędzy kolejnymi grupami wiekowymi są istotne tylko w gru-

pie ON F (4,433)=5,91; p<0,001). Potwierdzenie zyskuje więc teza, że osoby

niepełnosprawne nie różnią się od osób sprawnych pod względem eksplora-

cji. Podjęte przez nie zobowiązania są w takim samym stopniu przedmiotem

oceny.

4,19

4,07

3,95 3,86

3,72

4,11 4,08

3,9 3,91 3,82

3,2

3,4

3,6

3,8

4,2

4,4

4,6

4,8

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 7. Eksploracja w głąb a grupy wiekowe

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: eksploracja w głąb mierzona była na skali 1–6.

Eksploracja w głąb wiąże się z kolejnym wymiarem, czyli identykacją ze

zobowiązaniami. Niższa lub wyższa identykacja oznacza stopień, w jakim

człowiek po dokonaniu oceny obszarów, w które się zaangażował, stwierdza,

że są one dla niego odpowiednie. Identykacja z podjętymi decyzjami sprzy-

ja rozwojowi jednostki. Okazuje się na przykład, że pozytywnie wiąże się

z przystosowaniem do wymagań studiów (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in.,

2008).

Utożsamienie z dokonanymi wyborami kształtuje się w obu grupach po-

dobnie jak podejmowanie zobowiązań. W okresie wczesnej dorosłości to

osoby sprawne mają silniejsze przekonanie, że wybrały właściwie (ryc. 8.;

F(4,373)=4,63; p<0,01) i w większym stopniu niż osoby niepełnosprawne

chcą się poświęcić realizacji podjętych zobowiązań.

4,33 4,27

4,07

4,37

4,18

4,28 4,25

4,12

4,32

4,70

3,00

3,20

3,40

3,60

3,80

4,00

4,20

4,40

4,60

4,80

5,00

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 8. Identykacja ze zobowiązaniami a grupy wiekowe

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: identykacja ze zobowiązaniami mierzona była na skali 1–6.

Zatem osoby z ograniczeniem sprawności nie tylko mają większe trudno-

ści ze stworzeniem wizji własnego życia w okresie wczesnej dorosłości, lecz

także częściej dochodzą do wniosku, że wybory, których dotąd dokonały, nie

są odpowiednie. Jest to sytuacja tym trudniejsza, że wraz z wiekiem zmniej-

sza się zakres eksploracji wszerz, a więc mniejsze jest nastawienie na poszu-

kiwanie alternatywy.

5.1.3. Trudności z podejmowaniem zobowiązań

Ruminacyjna eksploracja związana z doświadczaniem trudności w podej-

mowaniu decyzji wydaje się stosunkowo niezależna od wieku osób badanych.

Pomiędzy żadnymi grupami wiekowymi nie zaobserwowano statystycznie

istotnych różnic (ryc. 9). Jedyną istotną różnicą jest wyższe natężenie eks-

ploracji ruminacyjnej wśród sprawnych osób w wieku 18–20 lat. Problemy

z tworzeniem spójnej wizji własnej osoby oraz podejmowaniem decyzji co

do kształtu własnego życia mogą być więc bardziej zależne od takich czyn-

ników, jak cechy osobowości czy temperament (Brzezińska, Piotrowski i in.,

2010), niż od aktywności zawodowej i edukacyjnej, stanu cywilnego czy sy-

tuacji mieszkaniowej.

Wymiar eksploracji ruminacyjnej może jednak także wskazywać na do-

świadczanie kryzysu tożsamości, związanego z obawami, lękiem, niepewno-

ścią co do trafności dotychczasowych wyborów (por. Brzezińska, Piotrowski,

2010c). Taki sposób interpretacji wyników prowadzi do stwierdzenia, że

w okresie dorastania osoby sprawne doświadczają tego kryzysu w sposób nie-

co silniejszy.

3,26

3,45

3,64

3,44 3,39

3,52 3,55 3,53 3,49

3,19

3,2

3,4

3,6

3,8

4,2

4,4

4,6

4,8

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 9. Eksploracja ruminacyjna a grupy wiekowe

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: eksploracja ruminacyjna mierzona była na skali 1–6.

Wynik ten pozostaje w zgodzie z wcześniej omówionym częstszym podej-

mowaniem zobowiązań przez najmłodsze osoby niepełnosprawne. Wygląda

więc na to, że w okresie dorastania to właśnie osoby niepełnosprawne mają

bardziej spójną i jasną wizję własnego życia i samego siebie. Mniej jest w nich

także obaw i trudności z dokonaniem wyboru obszarów zaangażowania.

Można by powiedzieć, że w okresie dorastania osoby niepełnosprawne są pod

tym względem „bardziej dorosłe”. Natomiast zmiany na ich niekorzyść poja-

wiają się po raz pierwszy dopiero około 24.–26. roku życia, kiedy w grę za-

czyna wchodzić nie tylko formułowanie planów, lecz także ich realizacja, czy-

li kiedy ich plany werykują rzeczywiste doświadczenia życiowe.

5.2. Tożsamość a zadania rozwojowe

W tym podrozdziale przyjrzymy się temu, czy poszczególne wymiary toż-

samości są związane z podejmowaniem lub niepodejmowaniem zadań roz-

wojowych1. Dotychczas prowadzone badania (m.in. Brzezińska, Piotrowski,

2010a; 2010c; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008) wykazywały, że

zaangażowanie w kolejne obszary dorosłości wiązało się z obniżaniem się eks-

ploracji (wszerz, w głąb i ruminacyjnej) oraz wyższym podejmowaniem zobo-

1 W tym celu przeprowadzono serię analiz regresji (oddzielnie w każdej grupie

wiekowej), w której jako zmienne wyjaśniane traktowano wymiary tożsamości, nato-

miast jako predyktory umieszczono w modelu następujące zmienne dwukategorialne:

sytuacja mieszkaniowa: 0 – mieszka z rodzicami,oraz 1 – mieszka z partnerem/part-

nerką lub mieszka sam/a; stan cywilny: 0 – w przypadku osób samotnych (niebędą-

cych w żadnym związku w momencie badania), oraz 1 – będących w związku (mał-

żeńskim lub wolnym); aktywność zawodowa: 0 – w przypadku osób bezrobotnych,

oraz 1 – w przypadku osób pracujących w momencie badania.

wiązań. W im większym zakresie młodzi ludzie wchodzą w dorosłe role spo-

łeczne, tym mniej uwagi poświęcają innym możliwościom i tym bardziej są

przekonani o ukształtowaniu się jakiejś wizji własnej osoby.

Także uzyskane przez nas wyniki świadczą o istnieniu tego typu zależności,

jednak w kilku przypadkach pojawiły się różnice między osobami sprawnymi

i niepełnosprawnymi. Podstawowe wnioski z tych analiz są następujące:

(1) W grupie osób z ograniczeniami sprawności natężenie eksploracji wszerz

nie wiązało się istotnie z żadnym z zadań rozwojowych, podczas gdy

w grupie osób sprawnych wyższa eksploracja wszerz występowała w sy-

tuacji zamieszkiwania z rodzicami w okresie wyłaniającej się dorosłości

oraz braku pracy w okresie wyłaniającej się i wczesnej dorosłości,

(2) Brak pracy wśród osób sprawnych i niepełnosprawnych w wieku 24–26

lat związany był z wyższym natężeniem eksploracji ruminacyjnej.

(3) W grupie osób niepełnosprawnych w wieku 24–26 lat eksploracja rumi-

nacyjna wzrastała w sytuacji zakończenia edukacji.

(4) W grupie osób sprawnych w okresie wczesnej dorosłości natężenie eks-

ploracji ruminacyjnej było wyższe w sytuacji ciągłego zamieszkiwania

z rodzicami.

Ogólnie rzecz biorąc, podejmowanie bądź niepodejmowanie zadań rozwo-

jowych częściej wiąże się z natężeniem eksploracji w grupie osób sprawnych

niż w grupie osób niepełnosprawnych. Pomiędzy 21. a 29. rokiem życia wyż-

sza eksploracja współwystępuje z niepodejmowaniem ról społecznych okre-

su dorosłości, czego przejawami są zamieszkiwanie z rodzicami wśród osób

młodszych oraz brak pracy w grupie osób nieco starszych. W okresie wczesnej

dorosłości eksploracja jest ogólnie wyższa, jeżeli młodzi ludzie nadal funk-

cjonują w rolach charakterystycznych dla osób młodszych, wciąż się uczą lub

mieszkają z rodzicami. Długotrwałe zamieszkiwanie z rodzicami, spowodo-

wane być może brakiem możliwości (np. nansowych) uniezależnienia się,

współwystępuje z obawami o własną przyszłość i trudnościami z budowa-

niem wizji własnego życia, co może owocować problemami w rozwoju toż-

samości.

O ile w grupie osób sprawnych podejmowanie ról społecznych okresu do-

rosłości wiąże się raczej z wymiarami eksploracji, o tyle w odniesieniu do skal

zobowiązania wyniki przedstawiają się odmiennie.

(5) W grupie osób sprawnych wystąpiła tylko jedna istotna zależność. W wie-

ku 30–35 lat wyższy wynik na skali podejmowania zobowiązań wiązał się

z opuszczeniem domu rodzinnego i zamieszkaniem samotnie bądź z part-

nerem.

(6) Kontynuowanie edukacji przez osoby niepełnosprawne w okresie wyła-

niającej się dorosłości wiązało się z wyższymi wynikami w zakresie po-

dejmowania zobowiązań i identykowania się z nimi. Może to sugerować

pozytywny wpływ edukacji na tę sferę tożsamości osób z ograniczenia-

mi sprawności, zwłaszcza przy uwzględnieniu wyniku wskazującego na

trudności współwystępujące z zakończeniem edukacji (patrz: punkt 3).

(7) W okresie wczesnej dorosłości (27–29 lat) najważniejszym zadaniem roz-

wojowym związanym z wyższymi wynikami na wymiarach zobowiązania

w grupie osób niepełnosprawnych okazała się zmiana sytuacji mieszka-

niowej i uniezależnienie się od rodziców/opiekunów dzięki rozpoczęciu

prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego.

Wyraźniejszy związek wymiarów zobowiązania z zadaniami rozwojowymi

w grupie osób niepełnosprawnych może być wynikiem trudności, jakich do-

świadczają one w ich realizacji. Poprzez przekazy medialne, kampanie spo-

łeczne czy artykuły prasowe przekazywane są opinii publicznej informacje

o trudnej sytuacji osób niepełnosprawnych: wysokim poziomie bezrobocia,

trudnościach z uzyskaniem niezależności i tak dalej. Być może w tej sytuacji

osoby, które mają pracę albo możliwość samodzielnego zamieszkiwania, bar-

dziej to sobie cenią i silniej wiążą z tym obraz samych własnej osoby, a tym

samym własną tożsamość.

Tak czy inaczej, społeczne role okresu dorosłości wyraźnie wiążą się z wy-

miarami zobowiązania w grupie osób niepełnosprawnych, co wskazuje na

znaczącą rolę działań mających na celu zwiększanie ich poziomu partycypa-

cji społecznej. Brak takich działań może bowiem owocować trudnościami roz-

wojowymi silniejszymi nawet niż w przypadku osób sprawnych.

5.3. Tożsamość a charakterystyka niepełnosprawności

Przedstawione dotychczas wyniki obejmowały całą badaną grupę osób

niepełnosprawnych. W tym miejscu przyjrzymy się natomiast temu, czy od-

mienne problemy zdrowotne mają związek z różnicami wewnątrz tej grupy.

Postaramy się więc odpowiedzieć na pytanie o to, jak ważny dla kształtowania

się tożsamości może być stan zdrowia osób niepełnosprawnych.

Zacznijmy od analizy podobieństw i różnic pomiędzy osobami, które doko-

nały odmiennej samooceny swojego stanu zdrowia (tab. 9).

Najbardziej ogólnie możemy powiedzieć, że osoby, które lepiej oceniają

swoją kondycję zdrowotną, doświadczają mniejszych problemów z budowa-

niem własnej tożsamości. Stan zdrowia jest szczególnie wyraźnie związany

z podejmowaniem zobowiązań i identykowaniem się z nimi. Wyższa ocena

własnej kondycji zdrowotnej współwystępuje więc z przekonaniem jednost-

ki, że dokonała już ważnych wyborów dotyczących tożsamości, oraz z więk-

szą identykacją z podjętymi decyzjami. Odwołując się w tym miejscu do

wyników przedstawionych w poprzednim rozdziale, mówiących o znaczącej

roli realizowanych zadań rozwojowych dla położenia na wymiarach zobowią-

zania, można sformułować dwa wyjaśnienia tej sytuacji: (1) osoby niepełno-

sprawne, których stan zdrowia jest lepszy, odczuwają mniejsze trudności z re-

alizowaniem się w rolach osób dorosłych, co sprzyja budowaniu koncepcji

siebie i własnej tożsamości; lub (2) lepszy stan zdrowia sprzyja rozwojowi

tożsamości, dzięki czemu osoby te posiadają dodatkowy zasób, który wpływa

na ich większą aktywność społeczną.

Tab. 9. Samoocena zdrowia a wymiary tożsamości w grupie ON (n = 444)

Samoocena zdro-

wia

Eksploracja

wszerz

Eksploracja

w głąb

Eksplo racja

rumina cyjna

Podejmo-

wanie zobo-

wiązania

Identy kacja

ze zobo-

wiązaniem

Jak ogólnie ocenia

Pan/Pani stan

swojego zdrowia

na dziś?

p > 0,05 p < 0,05 p < 0,01 p < 0,05 p < 0,01

Dobry M = 4,09

sd = 0,78

M = 3,97

sd = 0,77

M = 3,34

sd = 0,85

M = 4,16

sd = 0,93

M = 4,29

sd =0,81

Zły M = 3,96

sd = 0,77

M = 3,77

sd = 0,81

M = 3,69

sd = 0,96

M = 3,86

sd = 0,89

M = 3,96

sd = 0,87

Czy jest Pan/Pani

w gorszej formie niż

ludzie w Pana/Pani

otoczeniu?

p > 0,05 p > 0,05 p > 0,05 p > 0,05 p < 0,05

Tak M = 4,04

sd = 0,77

M = 3,92

sd = 0,73

M = 3,49

sd = 0,89

M = 4,01

sd = 0,95

M = 4,14

sd = 0,82

Nie M = 4,07

sd = 0,78

M = 3,96

sd = 0,81

M = 3,35

sd = 0,86

M = 4,17

sd = 0,93

M = 4,32

sd = 0,81

Czy jest Pan/Pani

w gorszej formie niż

inni ludzie w Pana/

Pani wieku?

p > 0,05 p > 0,05 p < 0,01 p < 0,01 p < 0,001

Tak M = 4,04

sd = 0,77

M = 3,91

sd = 0,75

M = 3,52

sd = 0,86

M = 3,97

sd = 0,93

M = 4,09

sd = 0,81

Nie M = 4,08

sd = 0,79

M = 3,99

sd = 0,80

M = 3,28

sd = 0,91

M = 4,23

sd = 0,94

M = 4,39

sd = 0,79

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: pogrubioną czcionką zaznaczono średnie, pomiędzy którymi wystąpiła różnica istotna staty-

stycznie.

Grupą ryzyka są w tym kontekście osoby doświadczające większych kło-

potów ze zdrowiem. W ich doświadczeniach więcej jest lęku i obaw, mniejsza

jest także pewność, że decyzje, które podjęły, są odpowiednie. Jednocześnie

osoby te wykazują mniejszą skłonność do analizowania dokonanych wybo-

rów, a tym samym zmniejsza się szansa na zmianę, która mogła by przyczy-

nić się do ich lepszego funkcjonowania.

Zależność ta występuje nie tylko wśród osób niepełnosprawnych. Także

wśród ich sprawnych rówieśników przekonanie o byciu w gorszej niż inni kon-

dycji zdrowotnej współwystępuje z większym natężeniem problemów związa-

nych z rozwojem tożsamości. Znalazło to swoje odzwierciedlenie w wynikach

na skali eksploracji ruminacyjnej [średnie wyniosły odpowiednio M=3,80,

sd=0,79 oraz M=3,46, sd=0,94; t(371)=2,05; p<0,05].

Oprócz stanu zdrowia należy zwrócić uwagę także na konsekwencje nie-

pełnosprawności polegające na utrudnieniach w wykonywaniu codziennych

czynności (ryc. 10). Osoby, które twierdzą, że mają całkowicie ograniczoną

możliwość samodzielnego radzenia sobie z codziennymi zadaniami, charakte-

ryzują się najwyższym natężeniem eksploracji ruminacyjnej [F(2,407)=6,83;

p=0,001] oraz w największym zakresie identykują się z podjętymi zobowią-

zaniami [F(2,407)=3,30; p<0,05]. Oznacza to, że odczuwają wiele obaw zwią-

zanych z własną przyszłością i mają kłopoty z podejmowaniem zobowiązań,

ale jednocześnie sądzą, że te obszary, w które już się zaangażowały, spełniają

ich osobiste standardy i dają im satysfakcję. W dotychczas prowadzonych ba-

daniach (np. Brzezińska, Piotrowski, 2010b, 2010c) regularnie wykazywano,

że eksploracja ruminacyjna utrudnia identykację ze zobowiązaniami. Tutaj

jednak uzyskano inny wynik – oba te wymiary mogą w pewnych okoliczno-

ściach przyjmować wysokie natężenie.

3,28

3,54

3,77

4,25

4,12

4,51

3,00

3,20

3,40

3,60

3,80

4,00

4,20

4,40

4,60

4,80

5,00

Nie Tak, poważnie Tak, całkowicie

Ryc. 10. Eksploracja ruminacyjna (ER) i identykacja ze zobowiązaniami (IZ)

a ograniczenie zdolności wykonywania codziennych czynności

Źródło: na podstawie badań własnych.

UWAGA: eksplorację wszerz i identykację ze zobowiązaniami mierzono na skali 1–6.

Można zaryzykować stwierdzenie, że w przypadku niektórych osób z ogra-

niczeniami sprawności identykacja ze zobowiązaniami ma charakter dez-

adaptacyjny. Z jednej bowiem strony osoby niepełnosprawne twierdzą, że de-

cyzje, które podjęły, i wybory, których dokonały, pasują do nich i dają im

satysfakcję, z drugiej natomiast odczuwają obawy dotyczące tego, czy ich ży-

cie układa się w sposób odpowiedni. Być może ograniczenia w wykonywaniu

codziennych czynności powodują, że osoby niepełnosprawne uważają, że ob-

szary, w których funkcjonują, są „lepsze niż nic” albo że to jedyne, co mogą

osiągnąć. Dlatego też rośnie ich identykacja z podjętymi zobowiązaniami,

która jednak nie obniża lęku przed przyszłością, a więc nie daje poczucia bez-

pieczeństwa. Ponieważ wynik ten pozostaje w sprzeczności z danymi dotąd

zgromadzonymi, niezbędne jest przeprowadzenie dalszych analiz i dalszych

badań nad sytuacją tej grupy osób.

Konsekwencje nabycia niepełnosprawności mogą się także przejawiać

w ocenie tego, na ile życie jednostki zmieniło się w wyniku tego wydarze-

nia (ryc. 11).

3,43

3,16

3,45 3,55

4,31 4,36

4,14 3,99

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

Nie dotyczy,

jestem

niepełnosprawny

od urodzenia

Jest bardzo

podobne do tego,

które prowadziłem(am)

wcześniej

Zmieniło się tylko

w takim zakresie

w jakim mam

ograniczoną sprawność

Uległo kompletnej

zmianie

Ryc. 11. Eksploracja ruminacyjna (ER) i identykacja ze zobowiązaniami (IZ)

a ocena konsekwencji nabycia niepełnosprawności

Źródło: na podstawie badań własnych.

UWAGA: eksplorację ruminacyjną i identykację z zobowiązaniami mierzono na skali 1–6.

Wyróżniają się w tym przypadku trzy grupy osób:

(1) Osoby,którychżycienieuległodużymzmianom („Jest bardzo podob-

ne do tego, które prowadziłem(-am) wcześniej”). Doświadczają one naj-

mniejszych trudności z podejmowaniem zobowiązań i w wysokim stop-

niu się z nimi identykują.

(2) Osoby,których życie uległobardzodużymzmianom(„Uległo kom-

pletnej zmianie”). W tej grupie wyraźnie zaznacza się niższa niż w obu

pozostałych grupach identykacja z podjętymi zobowiązaniami i duże

trudności z ich podejmowaniem, co może owocować trudnościami roz-

wojowymi.

(3) Osobyniepełnosprawneodurodzenia. Są w podobnej sytuacji, jak oso-

by, które doświadczają znacznych trudności z wykonywaniem codzien-

nych czynności: mają wiele obaw i trudności z podejmowaniem zobo-

wiązań, a jednocześnie silnie identykują się z obszarami, w które już się

zaangażowały.

Ocena konsekwencji nabycia niepełnosprawności wiąże się z pojęciem ada-

ptacji do tej nowej sytuacji. Z jednej strony mamy osoby, które w tej sytuacji

się odnalazły i kontynuują życie podobne do tego, jakie prowadziły wcze-

śniej, z drugiej natomiast osoby, których funkcjonowanie radykalnie się zmie-

niło. Lepsze lub gorsze przystosowanie do krytycznych zmian życiowych za-

leży od wielu czynników.

Warto w tym miejscu, niejako ma marginesie, przywołać pojęcie poczucia

koherencji. Jest to osobowościowa dyspozycja, która określa zdolność jed-

nostki do rozpoznawania i wykorzystywania dostępnych zasobów (osobowo-

ściowych, temperamentalnych, społeczno-kulturowych, materialnych) w pro-

cesie radzenia sobie z wyzwaniami i pojawiającym się stresem (Antonovsky,

1995). Jednostki, które mają silne poczucie koherencji, potraą te zasoby traf-

nie zidentykować, a następnie użyć ich do rozwiązania występujących trud-

ności.

Według twórcy pojęcia koherencja jest zdolnością jednostki do funkcjonowania w warunkach

trudnych i stresowych, które kształtuje się głównie w okresie dzieciństwa i dorastania oraz jest

względnie stałe w okresie dorosłości (Antonovsky, 1995).

W badaniach nad uwarunkowaniami poczucia koherencji (Sagy, Antonovsky, 1999) wykazano,

że jego natężenie w wieku dorosłym wiąże się z wcześniejszymi doświadczeniami socjaliza-

cyjnymi. Osoby, które miały wysokie poczucie koherencji, doświadczały w okresie dorastania

zrównoważonego natężenia wymagań i obciążeń ze strony rodziców. Dzięki temu, że nie były

wychowywane w rodzinach nadopiekuńczych, w których rodzice skoncentrowani są na usu-

waniu wszelkich przeszkód, ani nie doświadczały nadmiernych wymagań przekraczających

ich możliwości, mogły nabyć zdolność do radzenia sobie z pojawiającymi się problemami i ich

interpretowania w kategoriach wyzwań, a nie zagrożeń. Taki styl wychowania w rodzinie daje

dziecku czy nastolatkowi możliwość aktywnego wpływania na kształt własnego życia i rozwija

poczucie sprawstwa, tak ważne w sytuacjach krytycznych.

W innych badaniach nad czynnikami związanymi z rozwojem poczucia koherencji wykazano,

że negatywny wpływ na powstanie tej złożonej kompetencji ma doświadczenie odrzucenia

przez rodzica (lub rodziców) w okresie dzieciństwa, natomiast pozytywnie wpływają na nie

takie cechy rodziny, jak wzajemne zaufanie i doświadczanie wsparcia (Heszen, Sęk, 2007).

W badaniach, które przeprowadzili Lustig i Strauser (2002, 2008), stwierdzono, że poczucie

koherencji jest silnie związane z podejmowaniem decyzji w zakresie rozwoju zawodowego

wśród studentów, w tym osób z ograniczeniami sprawności. Według tych badaczy wyso-

kie poczucie koherencji sprzyja sprawnemu radzeniu sobie z podejmowaniem zobowiązań

związanych z przyszłą karierą zawodową i bardziej aktywnemu podejściu do poszukiwania

zatrudnienia. Wynika z tego, że poczucie koherencji prowadzi nie tylko do lepszego znosze-

nia stresowych doświadczeń, lecz także do bardziej proaktywnych zachowań w sytuacjach

problemowych.

Poczucie koherencji w okresie dorosłości jest więc w znacznej mierze wynikiem rozwoju we

wcześniejszych okresach życia i ma silny wpływ na zdolności adaptacyjne oraz umiejętność

przystosowania się do zmian. Według znawców problematyki poczucia koherencji (Heszen,

Sęk, 2007) dyspozycja ta pełni podstawową rolę w procesach (1) osiągania, (2) ochrony i (3)

przywracania zdrowia.

Poczucie koherencji wywiera wpływ na zdrowie jednostki w znacznej mie-

rze przez ocenę negatywnych wydarzeń, jakie miały miejsce w życiu człowie-

ka (Pasikowski, Sęk, 2004). Osoby o wysokim poczuciu koherencji rzadziej

oceniają takie wydarzenia jako zagrażające i niedające możliwości działania.

W takiej sytuacji doświadczany stres jest mniejszy, a tym samym rosną szanse

na to, że na wymiarze zdrowie – choroba jednostka będzie się plasowała bli-

żej pozytywnego krańca kontinuum. Znalazło to potwierdzenie w wynikach

naszych badań (ryc. 12).

3,83 3,94

3,72

3,48

3,00

3,20

3,40

3,60

3,80

4,00

4,20

4,40

4,60

4,80

5,00

Nie dotyczy, jestem

niepełnosprawny

od urodzenia

Jest bardzo

podobne do tego,

które prowadziłem(am)

wcześniej

Zmieniło się tylko

w takim zakresie

w jakim mam

ograniczoną sprawność

Uległo kompletnej

zmianie

Ryc. 12. Poczucie koherencji a ocena konsekwencji nabycia niepełnosprawności

Źródło: na podstawie badań własnych.

Najniższe poczucie koherencji obserwuje się u tych osób, które uważają,

że nabycie niepełnosprawności całkowicie zmieniło ich życie [F(3,431 =3,20;

p<0,01]. Osoby, które urodziły się z niepełnosprawnością lub w momencie na-

bycia niepełnosprawności były na tyle małe, że nie pamiętają tego wydarze-

nia, oraz badani, którzy sądzą, że problemy zdrowotne nie spowodowały rady-

kalnych zmian w ich funkcjonowaniu, charakteryzują się wyższym poczuciem

koherencji. Oprócz tego okazało się, że wyższe poczucie koherencji wiąże się

także z mniejszą liczbą chorób somatycznych, takich jak duszności, wymioty,

bóle, zawroty głowy (r = –0,27; p < 0,01).

Związek poczucia koherencji z lepszym przystosowaniem osób niepełno-

sprawnych do wymagań niepełnosprawności oraz szeroko pojętą adaptacją

każe więc sięgnąć do wcześniejszych etapów życia, w których rozwój tej dys-

pozycji jest najbardziej intensywny, zwłaszcza zaś do kwestii oddziaływa-

nia na osoby niepełnosprawne rodziny pochodzenia2. Aby faktycznie prze-

2 Więcej informacji na temat związków pomiędzy oddziaływaniami wychowawczymi a roz-

wojem osób niepełnosprawnych znaleźć można w publikacji autorstwa Anny I. Brzezińskiej

i Radosława Kaczana Wychowanie do samodzielności: kluczowy czynnik sukcesu zawodowe-

go osób z ograniczoną sprawnością oraz pracy zbiorowej pod redakcją Anny I. Brzezińskiej

Zadania rodziny i szkoły: od samodzielności dziecka do efektywności pracownika, wydanych

w 2008 roku przez Wydawnictwo SWPS/Academica. Warto także sięgnąć do pracy Droga

do samodzielności. Jak wspomagać rozwój dzieci i młodzieży z ograniczeniami sprawności

autorstwa Anny I. Brzezińskiej, Małgorzaty Ohme, Anny Resler-Maj, Radosława Kaczana

i Mateusza Wilińskiego.

ciwdziałać marginalizacji osób niepełnosprawnych, należy koncentrować się

na okresie poprzedzającym pojawienie się wyraźnych symptomów nieprzy-

stosowania.

5.4. Tożsamość a jakość życia

Przedstawiliśmy dotąd zależności pomiędzy wymiarami tożsamości a wie-

kiem i dokonującymi się wraz z nim zmianami oraz stanem zdrowia osób nie-

pełnosprawnych. Chcielibyśmy jednak zwrócić uwagę także na to, że rozwój

tożsamości ściśle zależy od stosunku człowieka do samego siebie. Prawidłowy

rozwój tożsamości wymaga aktywności jednostki, jej zaangażowania i mo-

tywacji do podejmowania różnorodnych działań. W takiej sytuacji zwiększa

się szansa nie tylko na odnalezienie własnego miejsca w świecie społecznym

i uzyskanie odpowiedzi na pytanie „Kim jestem?”, lecz także na bardziej sa-

tysfakcjonujące życie.

Zarówno osoby z ograniczoną sprawnością, jak i osoby sprawne dokonują

wyższych ocen całego dotychczasowego życia, gdy w większym zakresie po-

dejmują zobowiązania oraz identykują się z nimi (tab. 10). Nieco silniejszy

związek pomiędzy tymi zmiennymi w grupie osób niepełnosprawnych może

potwierdzać to, że dla nich posiadanie spójnej, dającej satysfakcję wizji siebie

i świata oraz świadomość, że zmierzają w pożądanym kierunku, są ważniejsze

przy ocenianiu swojego życia niż w przypadku osób sprawnych.

Tab. 10. Wymiary tożsamości a częstość występowania objawów

somatycznych, akceptacja choroby/niepełnosprawności i samoakceptacja

(ON n = 445; OS n = 372)

Ocena całego

życia

Eksploracja

wszerz

Eksploracja

w głąb

Eksploracja

ruminacyjna

Podejmowanie

zobowiązania

Identykacja

ze zobowiąza-

niem

Ocena całego

dotychczasowe-

go życia

–0,01 0,12 –0,21** 0,30** 0,30**

Ocena całego

dotychczasowe-

go życia

–0,17* –0,01 –0,32** 0,18** 0,25**

Źródło: na podstawie badań własnych.

* Istotne na poziomie 0,01. ** Istotne na poziomie 0,001.

Jedynie w grupie osób sprawnych ocena całego dotychczasowego życia

jest tym wyższa, w im mniejszym zakresie dokonują one eksploracji wszerz.

Być może, oceniając własne życie, osoby sprawne zwracają większą uwagę

na to, czy osiągnęły jakiś stan docelowy. Jeśli tak się nie stało, to wciąż po-

święcają dużo uwagi poszukiwaniom i ich oceny są niższe. Osoby z ograni-

czeniami sprawności nie doświadczają tego typu sytuacji. Dla nich to, czy na-

dal poszukują siebie i swojego miejsca, nie wiąże się z oceną własnego życia.

Jednak zarówno wśród osób sprawnych, jak i niepełnosprawnych trudności

z formowaniem własnej tożsamości współwystępują z niższym zadowoleniem

z własnego życia. W tym kontekście dodatkowego znaczenia nabierają wyni-

ki wskazujące rzadsze podejmowanie zobowiązań i identykowanie się z nimi

wśród osób niepełnosprawnych w okresie wczesnej dorosłości. Sytuacja ta

przekłada się bowiem na uogólnioną niższą ocenę życia.

Czynnikami, które sprzyjają rozwojowi tożsamości, są także wysoka akcep-

tacja własnej niepełnosprawności oraz samoakceptacja (tab. 11). Są to kate-

gorie związane ze stosunkiem człowieka do samego siebie. Jak nietrudno się

domyślić, tożsamość, czyli jeden z najważniejszych dla człowieka zasobów,

nie może się rozwijać w oderwaniu od obrazu własnej osoby (Oleś, 2008). To,

jak o sobie myślimy, wyznacza to, co robimy, jak się zachowujemy, jak budu-

jemy relacje z innymi ludźmi, a wszystkie te elementy mają związek z tożsa-

mością człowieka.

Tab. 11. Wymiary tożsamości a częstość występowania objawów somatycznych,

akceptacja choroby/niepełnosprawności i samoakceptacja (n = 425)

Akceptacja Eksploracja

wszerz

Eksploracja

w głąb

Eksploracja

ruminacyjna

Podejmowanie

zobowiązania

Identykacja

ze zobowiąza-

niem

Akceptacja

własnej niepeł-

nosprawności

–0,13* –0,03 –0,28** 0,21** 0,18**

Samo-

akceptacja

własnej osoby

0,03 0,10 –0,16* 0,19** 0,26**

Źródło: na podstawie badań własnych.

* Istotne na poziomie 0,01. ** Istotne na poziomie 0,001.

Samoakceptacja jest szczególnie ważna w przypadku sfery zobowiązań: im

jest wyższa, tym łatwiej je podejmować, budując poczucie tożsamości. Mniej

pojawia się wówczas trudności, a więcej satysfakcji i poczucia spełnienia.

Powraca oczywiście pytanie o przyczyny i skutki: czy satysfakcjonujące bu-

dowanie własnej tożsamości sprzyja większej akceptacji siebie? Czy też jest

tak, że osoby, które akceptują siebie, mogą formować swoją tożsamości bez

dodatkowego obciążenia i dzięki temu osiągają na tym polu więcej sukcesów?

Trudno to jednoznacznie rozstrzygnąć, ale warto zapamiętać, że ludzka psy-

chika stanowi zespół naczyń połączonych: zmiana jednego elementu pociąga

za sobą na ogół zmianę innych.

5.5. Podsumowanie

Formowanie się tożsamości to złożony i wielowymiarowy proces, który do-

konuje się w trakcie całego życia człowieka. Na jego przebieg mają wpływ za-

równo zasoby, które jednostka zgromadziła na wcześniejszych etapach życia,

jak i aktualnie oddziałujące czynniki: relacje społeczne, aktywność życiowa,

stan zdrowia, cechy osobowości (Côté, Levine, 1988).

Zaprezentowane powyżej wyniki badań prowadzą do wniosku, że formo-

wanie się tożsamości przebiega inaczej u osób z ograniczeniami sprawności

i osób sprawnych. Wskazują także na istnienie istotnego związku tego proce-

su z cechami niepełnosprawności: osoby w różnym stopniu dotknięte niepeł-

nosprawnością w odmienny sposób pokonują drogę od dorastania do dorosło-

ści oraz od niepewności i rozproszenia do poczucia tożsamości.

Ważnym, a jednocześnie trudnym momentem w tym procesie jest okres,

w którym młodzi ludzie zaczynają w większym niż wcześniej zakresie podej-

mować role i zadania fazy dorosłości, czyli około 24.–26. roku życia. To wte-

dy zaczynają się zaznaczać różnice pomiędzy osobami sprawnymi a jednost-

kami z ograniczeniami sprawności, na niekorzyść tych drugich.

Podobieństwa pomiędzy ON i OS

pod względem wskaźników

wkraczania w dorosłość:

– mieszkają z rodzicami,

– uczą się,

– jeśli pracują, to raczej w niepełnym

wymiarze godzin.

Różnice pomiędzy ON i OS pod

względem wskaźników wkraczania

w dorosłość:

– ON rzadziej wkraczają na rynek pracy,

– ON rzadziej tworzą bliskie związki..

Różnice pomiędzy ON i OS pod

względem wskaźników wkraczania

w dorosłość:

–

Podejmowanie zobowiązań

i identyfikacja z nimi

24–26 lat 18–20 30–35

Wiek

ON częściej mieszkają z rodzicami;

ON rzadziej wkraczają na rynek pracy

i częściej wykonują prace dorywcze;

ON częściej rezygnują z edukacji;

ON rzadziej tworzą bliskie związki.

Ryc. 13. Wkraczanie w dorosłość w grupach ON i OS a podejmowanie

zobowiązań i identykacja ze zobowiązaniami

Źródło: opracowanie własne.

W młodszym wieku (w okresie dorastania i w początkach wyłaniającej się

dorosłości) nadal występuje wiele podobieństw pomiędzy badanymi grupami.

Jest to czas, w którym młodzi ludzie eksperymentują z otaczającą rzeczywi-

stością i uczą się nowych ról. W okresie od 24. do 26. roku życia, kiedy więk-

szość młodych ludzi kończy etap formalnej edukacji i wkracza na rynek pracy

oraz uzyskuje względną autonomię, osoby z ograniczeniami sprawności pozo-

stają na utrzymaniu rodziców, a ich społeczna i zawodowa aktywność jest na

podobnym poziomie, jak w poprzednich latach. Wtedy też podobieństwa po-

między obiema grupami ustępują miejsca coraz wyraźniejszym różnicom.

Wydaje się, że to właśnie zmiany, jakie dokonują się na początku wcze-

snej dorosłości, są najważniejszym punktem zwrotnym w rozwoju tożsamo-

ści młodych osób z ograniczeniami sprawności, a powodzenie (lub porażka)

w podejmowanych wtedy działaniach może wyznaczać przebieg ich dalsze-

go życia.

Tab. 12. Czynniki ryzyka w formowaniu się tożsamości osób z ograniczeniami

sprawności

Wysoka eksploracja

ruminacyjna

Niskie podejmowanie

zobowiązań

Niska identykacja

ze zobowiązaniami

Wiek powyżej 24–26 lat Wiek powyżej 24–26 lat

Poważne/całkowite ograni-

czenie zdolności wykonywa-

nia codziennych czynności

Zły stan zdrowia Zły stan zdrowia Zły stan zdrowia

Doświadczenie dużych zmian

w wyniku nabycia niepełno-

sprawności

Niska akceptacja niepełno-

sprawności

Niska akceptacja niepełno-

sprawności

Niska akceptacja niepełno-

sprawności

Niska samoakceptacja Niska samoakceptacja Niska samoakceptacja

Źródło: opracowanie własne.

W tabeli 12 ukazano najważniejsze czynniki ryzyka związane z wymiarami

formowania się tożsamości, których obecność może owocować wysoką eks-

ploracją ruminacyjną oraz niskim podejmowaniem zobowiązań i identyka-

cją z nimi. Ponieważ eksploracja wszerz oraz eksploracja w głąb okazały się

stosunkowo słabo związane z charakterystykami niepełnosprawności, zdecy-

dowano się na ich pominięcie w tym miejscu.

Na pierwszy plan wysuwają się dwa podstawowe czynniki: (1) stan zdro-

wia oraz (2) stosunek jednostki do samej siebie i do własnej niepełnospraw-

ności. Wydaje się, że to właśnie one w największym stopniu utrudniają funk-

cjonowanie młodym niepełnosprawnym. Jednocześnie wskazują na obszary,

na które w sposób szczególny należy zwrócić uwagę, chcąc oddziaływać na

prawidłowe (w znaczeniu: podobne jak u innych) formowanie się tożsamości

osób z ograniczeniami sprawności.

Rozdział 6

Wyniki badań: poczucie dorosłości

W rozdziale tym zostaną przedstawione wyniki naszych badań dotyczących

poczucia dorosłości osób sprawnych i z ograniczoną sprawnością. Najpierw

przyjrzymy się temu, jak poczucie dorosłości zmienia się wraz z wiekiem oraz

które z zadań rozwojowych okresu dorosłości mają w tym największy udział.

Następnie postaramy się odpowiedzieć na pytanie, czy osoby o różnych ogra-

niczeniach sprawności różnią się poczuciem dorosłości i czy znajduje to prze-

łożenie na jakość ich życia.

6.1. Poczucie dorosłości a wiek

6.1.1. Poczucie samodzielności

Prowadząc badania, zdecydowaliśmy się potraktować poczucie samodziel-

ności dość szeroko. Pod pojęciem tym kryje się stopień przekonania czło-

wieka o tym, że jest w pełni odpowiedzialny za własne działania, potra się

sam utrzymać i rozwiązywać własne problemy, samodzielnie podejmuje de-

cyzje dotyczące tego, w co się zaangażować, i na ogół robi to, co sam posta-

nowi. Tak rozumiana samodzielność wiąże się więc z poczuciem niezależno-

ści i autonomii. Warto podkreślić, że chodziło nam właśnie o poczucie, czyli

subiektywną ocenę jednostki i jej przekonanie o własnej samodzielności (to

samo dotyczy pozostałych wymiarów dorosłości analizowanych w kolejnych

rozdziałach).

Poczucie samodzielności jest różne w zależności od wieku. W obu grupach

osób biorących udział w naszym badaniu stwierdzono, że poczucie samodziel-

ności jest niższe wśród osób młodszych, a wyższe wśród starszych [ryc. 14;

ON: F (4,433) = 3,52; p < 0,01; OS: F (4,373) = 6,23; p < 0,001]. Wystąpiły

jednak pewne różnice między osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi.

Wśród osób sprawnych można wyróżnić trzy podgrupy, które różnią się od

siebie poczuciem samodzielności. Najniższe jest wśród osób w wieku od 18 do

23 lat, nieco wyższe w grupie 24–26 lat, najwyższe poczucie samodzielności

mają natomiast osoby w wieku 27–35 lat. Można to przedstawić w następujący

sposób: 18–23 lata < 24–26 lat < 27–35 lat. Pojawiły się więc trzy grupy osób

sprawnych różniących się od siebie poczuciem samodzielności. U osób niepeł-

nosprawnych natomiast układ wyników wskazuje na następujące zależności:

niższym poczuciem samodzielności charakteryzują się osoby w wieku 18–26

lat, wyższym osoby w wieku 27–35 lat, czyli 18–26 lat < 27–35 lat.

W grupie osób niepełnosprawnych swego rodzaju przeskok na wyższy po-

ziom poczucia samodzielności nastąpił po 26. roku życia, podczas gdy u osób

sprawnych po 23., a następnie jeszcze po 26.

4,26

4,48 4,33

4,59 4,55

4,40 4,38

4,58

4,85 4,82

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

5,50

6,00

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 14. Poczucie samodzielności w grupie ON i OS

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: poczucie samodzielności mierzono na skali 1–6.

Osoby sprawne w młodszym wieku nabierają przekonania, że coś się zmie-

niło, że są bardziej samodzielne, niż były jeszcze do niedawna. U osób niepeł-

nosprawnych ta zmiana następuje około dwóch-trzech lat później. Powrócimy

do tej kwestii po omówieniu drugiej z zaobserwowanych różnic.

Począwszy od grupy wiekowej 24–26 lat, czyli od końca okresu wyłaniają-

cej się dorosłości, osoby sprawne mają wyższe poczucie własnej samodziel-

ności niż osoby niepełnosprawne, podczas gdy do 23. roku życia takich różnic

nie zaobserwowano. Osoby z ograniczeniami sprawności w wieku 24–35 lat

w mniejszym stopniu niż osoby sprawne twierdzą, że same decydują o kształ-

cie własnego życia i biorą odpowiedzialność za dokonywane wybory; jednym

słowem, ich poczucie samodzielności w tym okresie jest znacząco niższe niż

w przypadku osób sprawnych.

Te podobieństwa i różnice nakładają się na dane, które były przedstawia-

ne w poprzednich rozdziałach. O ile w okresie dorastania i w początkach wy-

łaniającej się dorosłości obie grupy są do siebie podobne, o tyle około poło-

wy trzeciej dekady życia osoby sprawne przechodzą na inny, wyższy poziom,

podczas gdy osoby niepełnosprawne zostają nieco w tyle. Także wśród nich

poczucie samodzielności zwiększa się w okresie wczesnej dorosłości, jednak

wciąż pozostaje na poziomie niższym niż u sprawnych rówieśników.

6.1.2. Intymność i gotowość do zawarcia małżeństwa

Kolejne wymiary poczucia dorosłości, które uznaliśmy za istotne, są zwią-

zane z oceną własnej osoby pod względem gotowości do tworzenia bliskich

związków (tzw. związków intymnych). Jest to obszar funkcjonowania czło-

wieka dorosłego, który od dawna uważany jest za kluczowy dla rozwoju

w okresie (zwłaszcza) wczesnej dorosłości (Erikson, 1968). Wyróżniliśmy

dwa wskaźniki związane z rozwojem tej sfery poczucia dorosłości. Pierwszy

z nich, nazwany przez nas intymnością (ryc. 15), odnosi się do wyrażanej go-

towości do związania się z jednym partnerem, emocjonalnego zaangażowa-

nia się w związek, podjęcia długotrwałego zobowiązania wobec partnera. Jest

to więc wskaźnik niespecyczny, dotyczący wszystkich kategorii związków

partnerskich. Zdecydowaliśmy się także na analizę gotowości do zawarcia

związku małżeńskiego (ryc. 16), czyli wejścia na kolejny, dojrzalszy poziom

relacji intymnych.

Zacznijmy od wymiaru intymności. Podobnie jak w przypadku poczucia

samodzielności, wystąpiły tu zarówno różnice pomiędzy osobami w różnym

wieku [ON: F (4,432) = 3,80; p < 0,01; OS: F (4,373) = 3,68; p < 0,01], jak

i pomiędzy osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi (choć w tym drugim

przypadku są one raczej słabe).

Wśród osób z ograniczeniami sprawności jedyną grupą istotnie różną od

pozostałych są osoby w wieku 18–20 lat, które uzyskały niższe wyniki. W po-

zostałych grupach wiekowych nie wystąpiły istotne różnice. W przypadku

osób sprawnych wyodrębnić można dwie podgrupy: 18–23 (niższe wyniki)

oraz 24–35 lat (wyższe wyniki). Jedyna zaobserwowana różnica pomiędzy

osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi wystąpiła w wieku 24–26 lat, w któ-

rej to grupie wyższy wynik uzyskały osoby sprawne.

4,32

4,63 4,58

4,86 4,82

4,59 4,62

5,03 5,06 5,10

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

5,50

6,00

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 15. Intymność w grupie ON i OS

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: poczucie samodzielności mierzono na skali 1–6.

Wśród osób niepełnosprawnych wyższe poczucie gotowości do tworzenia

bliskich związków pojawia się zaraz po wejściu w fazę wyłaniającej się doro-

słości. W tym okresie osoby sprawne nadal odczuwają tą gotowość na poziomie

podobnym jak osoby młodsze. W ich przypadku zmianę obserwuje się dopie-

ro pod koniec wyłaniającej się dorosłości i jest ona na tyle znacząca, że wymiar

intymności wśród osób sprawnych zaczyna być wyraźnie wyższy niż w grupie

ich niepełnosprawnych rówieśników. Różnica ta utrzymuje się także w okresie

wczesnej dorosłości, ale jest wtedy bardzo nieduża i statystycznie nieistotna.

Najciekawszym wynikiem wydają się różnice dotyczące momentu przej-

ścia z niższego do wyższego poziomu intymności w obu grupach. W przypad-

ku poczucia samodzielności w grupie osób sprawnych wzrost wyników na-

stąpił w młodszej grupie wiekowej (24–26 lat w grupie OS versus 27–29 lat

w grupie ON). Tutaj sytuacja jest odmienna. Aby uzyskać szerszy obraz tej sy-

tuacji, przejdźmy do kolejnego wymiaru poczucia dorosłości.

W obu grupach gotowość do zawarcia związku małżeńskiego przyjmuje co-

raz wyższe wartości, począwszy od okresu dorastania aż do wczesnej doro-

słości [ON: F (4,428) = 12,00; p < 0,001; OS: F (4,372) = 14,16; p < 0,001].

W żadnej z grup wiekowych nie zaobserwowano istotnych różnic pomiędzy

osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi, jednak na uwagę zasługuje analiza

różnic wewnątrz tych grup.

Najniższa gotowość do zawarcia małżeństwa występuje w okresie dorasta-

nia. U osób sprawnych podobny jej poziom utrzymuje się w także w począt-

kach wyłaniającej dorosłości (21–23 lata). Następnie obserwuje się zwięk-

szenie wyników pod koniec tej fazy życia (24–26 lat) i po raz kolejny we

wczesnej dorosłości. W grupie osób niepełnosprawnych wyższe wyniki po-

jawiają się już na początku wyłaniającej się dorosłości i ponownie zwiększa-

ją się w okresie wczesnej dorosłości. Mamy więc do czynienia z następującą

sytuacją: OS: 18–20 i 21–23 < 24–26 < 27–35; ON: 18–20 < 21–23 i 24–26 <

27–29. Jest to sytuacja podobna jak w poprzednim przypadku.

Można z tego wyciągnąć wniosek, że u osób niepełnosprawnych w młod-

szym wieku następuje przejście od niższego poczucia intymności i gotowości

do zawarcia małżeństwa charakterystycznego dla okresu dorastania do wyż-

szego jego natężenia (około 21.–23. roku życia). Wśród osób sprawnych na-

stępuje to nieco później (około 24.–26. roku życia). Uwzględniając fakt, że

w okresie dorastania i wyłaniającej się dorosłości ponad 80% badanych osób

niepełnosprawnych deklarowało, że nie posiada partnera, trudno przypisać to

posiadanym doświadczeniom. Być może jest to więc efekt deprywacji? Jak

pamiętamy, brak partnera jest tym czynnikiem, który szczególnie wyraźnie

odróżnia osoby niepełnosprawne od sprawnych w każdym z analizowanych

tu okresów życia. Jednocześnie pełna dojrzałość seksualna osób w tym wie-

ku i dość powszechne występowanie wolnych związków wśród sprawnych ró-

wieśników mogą powodować, że wyrażana gotowość jest motywowana silną

potrzebą posiadania partnera.

3,14

3,59 3,70

4,20

4,41

2,82

3,15

3,99

4,46 4,58

2,00

2,50

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 16. Gotowość do zawarcia małżeństwa w grupie ON i OS

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: poczucie samodzielności mierzono na skali 1–6.

Może się to także wiązać z częstszym niż wśród osób sprawnych podejmo-

waniem zobowiązań przez osoby niepełnosprawne na początku wyłaniającej

się dorosłości (por. rozdz. 5.1.1.). Silniejsze przekonanie jednostki o tym, że

zaangażowała się już w ważne dla niej obszary, poprzedzone okresem eksplo-

racji, może po prostu oznaczać, że tuż po zakończeniu okresu dorastania oso-

by z ograniczoną sprawnością są po prostu bardziej dojrzałe. Lepiej wiedzą,

czego chcą, mają jaśniejszą wizję własnej przyszłości, a także wyżej oceniają

swoją gotowość do stworzenia związku. Taka interpretacja wydaje się właści-

wa także w kontekście wyników przedstawionych w kolejnym rozdziale.

6.1.3. Subiektywne poczucie dorosłości

Nabycie subiektywnego przekonania o byciu dorosłą osobą stanowi waż-

ny element rozwoju człowieka. Jak wykazano w kilku badaniach (m. in. Côté,

1997; Luyckx i in., 2008), jest to ważny zasób, będący wynikiem i jednocze-

śnie wskaźnikiem satysfakcjonującego wkraczania w dorosłość. Zwiększa się

na przykład w momencie zakończenia edukacji, gdy uda się młodemu czło-

wiekowi znaleźć zatrudnienie. Według jednego z badaczy tej problematyki,

Jamesa Côté (1997), na poczucie dorosłości składają się: (1) określanie wła-

snej osoby jako dorosłej; (2) przekonanie, że inne osoby postrzegają jednost-

kę jako osobę dorosłą; (3) przekonanie o swojej pełnej dojrzałości. Ten wła-

śnie sposób rozumienia tego pojęcia przyjęliśmy także w naszych badaniach

(Brzezińska, Piotrowski, 2010a; Piotrowski, 2009c).

Subiektywne poczucie dorosłości przyjmuje wyraźnie wyższe natężenie

w kolejnych grupach wiekowych [ryc. 17.; ON: F (4,431) = 8,65; p < 0,001;

OS: F (4,373) = 6,23; p < 0,001] i w znaczącej liczbie przypadków nie wystę-

pują w tym zakresie różnice pomiędzy osobami sprawnymi i niepełnospraw-

nymi. Różnica ta pojawia się jednak w wieku 21–23 lat, a więc podobnie jak

w przypadku podejmowania zobowiązań (por. rozdz. 5.1.1.).

Jednocześnie różnice wewnątrz grup są identyczne z omówionymi w po-

przednim rozdziale. U osób sprawnych subiektywne poczucie dorosłości jest

podobne w okresie dorastania i na początku wyłaniającej się dorosłości (18–23

lata), wyższe w wieku 24–26 lat i najwyższe we wczesnej dorosłości (27–29

lat): 18–23 < 24–26 < 27–35. W drugiej grupie natomiast wyniki układają się

w sposób następujący: 18–20 < 21–26 < 27–35.

3,97

4,33 4,31

4,58 4,66

4,02 3,91

4,28

4,60 4,64

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

5,50

6,00

18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Ryc. 17. Poczucie dorosłości w grupie ON i OS

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: poczucie dorosłości mierzono na skali 1–6.

Na początku wyłaniającej się dorosłości subiektywne poczucie dorosłości

osób niepełnosprawnych jest więc (1) wyższe niż w okresie dorastania oraz

(2) wyższe niż u osób sprawnych.

W okresie 18–20 lat i 21–23 lata, a więc w fazie przejściowej pomiędzy

okresem dorastania i wyłaniającej się dorosłości, w grupie osób sprawnych

wyraźniej występują obawy dotyczące przyszłości oraz realizacji własnych

planów. Jednocześnie w mniejszym zakresie niż osoby niepełnosprawne mają

one przekonanie, że wiedzą, co chcą osiągnąć i czemu się poświęcić. Może

to świadczyć o silniejszym doświadczaniu kryzysu tożsamości przez osoby

sprawne pod koniec adolescencji i u progu dorosłości. Osoby niepełnospraw-

ne w tym okresie wydawać się mogą na pierwszy rzut oka lepiej przystoso-

wane i „bardziej dorosłe” – mniej jest w nich lęku, a więcej pewności co do

kierunku własnego życia. W tej sytuacji niezbędne jest jednak zadanie sobie

pytania o konsekwencje takiego stanu rzeczy oraz o to, czym w dzisiejszych

czasach jest kryzys tożsamości i jaka jest jego rola. Jeżeli uznamy, za Erikiem

H. Eriksonem (1997), że w okresie dorastania jednostka dąży do określenia

własnej osoby ma wymiarze tożsamość versus pomieszanie ról, to należałoby

stwierdzić, że osoby niepełnosprawne w wieku około 20 lat albo kryzys toż-

samości mają już za sobą, albo nie doświadczają go w takim zakresie, jak oso-

by sprawne. Czują się bardziej gotowe do rozpoczęcia dorosłego życia. Być

może jest to efekt zmagania się z ograniczeniem sprawności? Zabiegi medycz-

ne, rehabilitacja, konieczność przekraczania własnych ograniczeń mogą pro-

wadzić do większej dojrzałości, gdyż życie z niepełnosprawnością wymaga

odpowiedzialności. Wygląda jednak na to, że sytuacja ta występuje jedynie do

czasu, gdy w życiu osób niepełnosprawnych pojawia się konieczność skończe-

nia edukacji czy podjęcia pracy.

Przyjrzyjmy się zatem, jaki związek z wymiarami poczucia dorosłości mają

różne zadania rozwojowe i jak sytuacja ta wygląda wśród osób w różnym wie-

ku.

6.2. Poczucie dorosłości a zadania rozwojowe

Poczucie dorosłości w odniesieniu do czterech analizowanych przez nas

wymiarów różni się w zależności od wieku. Ogólnie rzecz biorąc, można

stwierdzić, że im człowiek jest starszy, tym wyższe jest jego poczucie doro-

słości. Pytania, jakie należy jednak postawić, są następujące: Z czym się to

wiąże? Podjęcie których zadań rozwojowych jest w tym zakresie szczegól-

nie ważne?

W badaniach wykazywano na przykład, że podjęcie aktywności zawodowej

wpływa na wzrost subiektywnego poczucia dorosłości (Lucykx, Schwartz,

Goossens, Pollock, 2008). Badaniami tymi nie objęto jednak osób z ograni-

czeniem sprawności. Z innych naszych analiz wynika, że ten związek może

przyjmować inną formę wśród osób z ograniczeniami sprawności. Okazuje

się bowiem, że poczucie samodzielności faktycznie jest wyższe w grupie

osób pracujących niż w grupie studentów, ale jedynie wśród osób spraw-

nych (Piotrowski, 2010). Tak więc różne role społeczne podejmowane przez

młodych ludzi nie tylko mogą wiązać się z odmiennymi wymiarami poczu-

cia dorosłości, lecz także związek ten może zależeć od stopnia sprawności.

Przyjrzyjmy się więc, jak sytuacja ta przedstawiała się wśród uczestników ba-

dań1.

(1) Wśród osób z ograniczeniem sprawności w okresie dorastania i począt-

kach wyłaniającej się dorosłości (18–23 lata) poczucie samodzielności

i subiektywne poczucie dorosłości było dodatnio związane z kontynuowa-

niem edukacji. Dodatkowo w grupie osób między 21. a 23. rokiem życia

aktywność edukacyjna wiązała się także z wyższymi wynikami na ska-

lach intymności i gotowości do zawarcia małżeństwa. Zależność taka nie

wystąpiła w grupie osób sprawnych.

1 Prezentowane wyniki zostały uzyskane przy zastosowaniu analizy regresji, por. przyp. 5,

s. 56.

Dodatni związek pomiędzy aktywnością edukacyjną i położeniem na

wymiarach poczucia dorosłości może wskazywać na swego rodzaju nie-

bezpieczeństwo czy może trudności, jakie mogą się wiązać z zakończe-

niem edukacji przez osoby niepełnosprawne w tym wieku. To właśnie

kształcenie się sprzyja w okresie dorastania i wyłaniającej się dorosłości

budowaniu obrazu siebie jako osoby niezależnej i samodzielnie decydują-

cej o kształcie swojego życia. Zakończenie edukacji wiąże się natomiast,

nieco paradoksalnie, z niższą samodzielnością. W momencie zakończenia

formalnego kształcenia nie pojawia się przed osobami niepełnosprawny-

mi alternatywa w postaci wejścia na rynek pracy, a tym samym zmniejsze-

niu może ulegać poczucie dorosłości młodych ludzi z niepełnosprawno-

ściami.

(2) Posiadanie partnera wiąże się z wyższymi wynikami na wszystkich wy-

miarach poczucia dorosłości w okresie dorastania i w początkach wyła-

niającej się dorosłości (18–23 lata). Jest to zależność, która ujawniła się

zarówno u osób sprawnych, jak i niepełnosprawnych.

(3) Tylko w przypadku osób sprawnych w wieku 18–26 lata zaobserwowano

dodatni związek pomiędzy aktywnością zawodową a wynikami uzyska-

nymi na skalach poczucia samodzielności i subiektywnego poczucia do-

rosłości.

W okresie dorastania i na początku wyłaniającej się dorosłości poczu-

cie samodzielności i subiektywne poczucie dorosłości u osób sprawnych

i niepełnosprawnych wiążą się z różnymi czynnikami. Osoby sprawne

w tym wieku uważają za szczególnie ważne posiadanie lub nieposia-

danie pracy i z tym wiążą obraz siebie na wymiarze dziecko – dorosły.

U osób niepełnosprawnych kwestią znacznie ważniejszą jest to, czy się

uczą. W tej grupie to edukacja stanowi silniejszy wyznacznik poczucia

dorosłości. Z jednej strony wskazuje to na istotne znaczenie tej aktyw-

ności w rozwoju osób niepełnosprawnych, z drugiej może jednak sygna-

lizować poważne trudności pojawiające się wraz z jej zakończeniem.

(4) Także pod koniec wyłaniającej się i na początku wczesnej dorosłości (24–

–29 lat) poczucie dorosłości osób niepełnosprawnych nie wiąże się silnie

z aktywnością zawodową. Jest ono natomiast wyższe w sytuacji opusz-

czenia domu rodzinnego i posiadania partnera. Te same zależności wystę-

pują w okresie wczesnej dorosłości u osób sprawnych.

Bliski związek jest ważnym kryterium poczucia dorosłości młodych ludzi,

począwszy od okresu dorastania aż do wczesnej dorosłości. Dodatkowo pod

koniec wyłaniającej się dorosłości dużego znaczenia nabiera kwestia opusz-

czenia domu rodzinnego i rozpoczęcia samodzielnego życia. W grupie osób

niepełnosprawnych aktywność zawodowa okazała się istotna dopiero w gru-

pie wiekowej 30–35 lat. Młodsze osoby niepełnosprawne wiązały swoje po-

czucie dorosłości z zupełnie innymi zadaniami rozwojowymi.

Nie oznacza to jednak, że aktywność zawodowa wśród młodszych osób

w ogóle się z poczuciem dorosłości nie wiąże.

Tab. 13. Poczucie dorosłości a czas pozostawania bez pracy i sytuacja

materialna gospodarstwa domowego (ON n = 377; OS n = 349)

Bezrobocie i sytuacja mate-

rialna

Poczucie

samodziel-

ności

Intymność

Gotowość

do zawarcia

małżeństwa

Subiektywne

poczucie

dorosłości

Czas pozostawania bez

pracy w trakcie ostatnich 36

miesięcy

–0,20**

–0,34***

–0,13*

–0,03

–0,22**

–0,17**

–0,22***

Dochody gospodarstwa

domowego

0,13**

0,08

0,02

–0,06

–0,02

–0,01

0,05

0,03

Źródło: na podstawie badań własnych.

* Istotne na poziomie 0,05. ** Istotne na poziomie 0,01.

Uwaga: w górnym wierszu podano korelacje w grupie ON, w dolnym w grupie OS.

W obu grupach zaobserwowano bowiem związek wszystkich analizowa-

nych tu wymiarów poczucia dorosłości z długością okresu pozostawania bez

pracy (tab. 13). Jednocześnie praktycznie nieistotne są w tym kontekście uzy-

skiwane dochody, znaczenie ma sam fakt wykonywania pracy.

Im dłużej badani pozostają (lub pozostawali) bez pracy w trakcie ostat-

nich trzech lat, tym niższe jest ich poczucie samodzielności oraz poczucie do-

rosłości. W przypadku pierwszej z tych zmiennych brak zatrudnienia może

oznaczać przymusową zależność od innych (rodziców, męża, żony itp.), stąd

też niższe wyniki. Ponieważ aktywność zawodowa niejako z denicji charak-

teryzuje osoby dorosłe, niższe natężenie subiektywnego poczucia dorosłości

u osób przez długi czas pozostających bez pracy nie powinno dziwić.

Długość trwania okresu/okresów bezrobocia ujemnie wiąże się także z wy-

rażaną gotowością do zawarcia związku małżeńskiego oraz (słabiej) z ogólną

gotowością do tworzenia związków intymnych w grupie osób niepełnospraw-

nych. Kłopoty z uzyskaniem stałego zatrudnienia mogą więc oddziaływać tak-

że na tę sferę.

6.3. Poczucie dorosłości a charakterystyka niepełnosprawności

Większość charakterystyk związanych z ograniczeniem sprawności nie

wiązała się z wymiarami poczucia dorosłości. Znamienne, że istotne zależno-

ści zaobserwowano w odniesieniu do tych samych kategorii co w przypadku

tożsamości (por. rozdz. 5.3.).

Lepsza samoocena stanu zdrowia (tab. 14) wiązała się z silniejszym prze-

konaniem o własnej dorosłości i samodzielności.

Tab. 14. Samoocena zdrowia a poczucie dorosłości w grupie ON

Samoocena zdrowia

Poczucie

samodziel-

ności

Intymność

Gotowość

do zawarcia

małżeństwa

Subiektywne

poczucie

dorosłości

Czy jest Pan/Pani w gorszej

formie niż inni ludzie w Pana/

Pani wieku?

p < 0,05 p > 0,05 p > 0,05 p < 0,05

Tak M = 4,38

sd = 0,69

M = 4,70

sd = 1,02

M = 3,90

sd = 1,45

M = 4,29

sd = 0,96

Nie M = 4,52

sd = 0,70

M = 4,58

sd = 1,15

M = 3,74

sd = 1,58

M = 4,49

sd = 0,87

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: pogrubioną czcionką zaznaczono średnie, pomiędzy którymi wystąpiła różnica istotna staty-

stycznie.

Poczucie samodzielności jest także najwyższe w grupie osób, które nie

doświadczyły dużych konsekwencji nabycia niepełnosprawności (ryc. 18;

F (3,434) = 2,62; p = 0,05).

4,43

4,65

4,32 4,40

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

Nie dotyczy, jestem

niepełnosprawny

od urodzenia

Jest bardzo

podobne do tego,

które prowadziłem(am)

wcześniej

Zmieniło się tylko

w takim zakresie

w jakim mam

ograniczoną sprawność

Uległo kompletnej

zmianie

Ryc. 18. Poczucie samodzielności a konsekwencje nabycia

niepełnosprawności

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: poczucie samodzielności mierzono na skali 1–6.

Zarówno ci spośród badanych, którzy są niepełnosprawni od urodzenia, jak

i osoby doświadczające niewielkich bądź znacznych zmian charakteryzują się

niższym poczuciem samodzielności. Na marginesie warto wspomnieć, że we-

dług analiz zamieszczonych w innym miejscu (Piotrowski, 2009) stan zdrowia

jednostek, które w najmniejszym zakresie doświadczyły konsekwencji naby-

cia niepełnosprawności, jest nieco lepszy niż pozostałych osób. Skłania to do

sformułowania wniosku, że uzyskany tu wynik stanowi odzwierciedlenie wy-

stępujących kłopotów zdrowotnych, a także przebiegu procesu adaptacji do

ograniczeń sprawności.

To właśnie na przekonanie młodego człowieka o tym, że sam sobie radzi

i jest niezależny, najsilniej wpływa stan jego zdrowia. Im jest on gorszy, tym

niższe jest poczucie własnej samodzielności. Nie jest to wynik, który powinien

dziwić. Jednak jego znaczenie rośnie, gdy zaczynamy brać pod uwagę, że ta

grupa jest także najbardziej zagrożona doświadczaniem problemów z kształ-

towaniem tożsamości.

Kwestie dotyczące kondycji zdrowotnej nie wiążą się natomiast z wymiara-

mi określającymi gotowość jednostki do tworzenia bliskich związków.

Nieco światła może rzucić na tę kwestię kolejny z uzyskanych wyników.

Okazuje się bowiem, że o ile samodzielność i subiektywne poczucie dorosło-

ści różnicują osoby mniej lub bardziej ograniczone zycznie, o tyle intymność

i gotowość do zawarcia małżeństwa odzwierciedlają raczej społeczne funkcjo-

nowanie osób niepełnosprawnych.

Wyższa gotowość do wchodzenia w bliskie relacje partnerskie wiąże się

z tym, jaki jest charakter tworzonych przez osoby niepełnosprawne sieci spo-

łecznych. Zarówno intymność [F (4,443) = 2,43; p < 0,05], jak i gotowość do

zawarcia małżeństwa [F (4,439) = 2,98; p < 0,05] są bowiem związane z liczbą

osób niepełnosprawnych, które są bliskimi znajomymi uczestników badań.

Im większa jest liczba osób sprawnych w otoczeniu, tym wyższa gotowość

do budowania relacji intymnych (ryc. 19).

4,33 4,35

4,61

4,83

4,60

3,33

3,67 3,58

3,94

4,19

3,00

3,50

4,00

4,50

5,00

Tylko osoby

z ograniczoną

sprawnością

Głównie osoby

z ograniczoną

sprawnością

i nieliczne sprawne

Podobna liczba

osób sprawnych

i z ograniczeniami

sprawności

Głównie osoby

sprawne i nieliczne

z ograniczoną

sprawnością

Tylko osoby

sprawne

Ryc. 19. Intymność (IN) i gotowość do zawarcia małżeństwa (MZ)

a osoby znajome

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: intymność i gotowość do zawarcia związku małżeńskiego mierzono na skali 1–6.

Zarówno skala intymności, jak i gotowości do wejścia w związek małżeń-

ski odnoszą się do specycznych kategorii związków międzyludzkich, jed-

nak uzyskane wyniki sugerują, że nie są one aż tak odległe od innych rodza-

jów relacji społecznych. Osoby niepełnosprawne, które zamykają się w gronie

innych osób z ograniczoną sprawnością, tworząc sobie swoiste getto niepeł-

nosprawności, mogą mieć mniej okazji do rozwijania umiejętności społecz-

nych, co zwrotnie może utrudniać otwieranie się na innego rodzaju kontakty.

Pojawia się tu istotna kwestia homo- i heterogeniczności najbliższego środo-

wiska oraz zdobywanych w tym środowisku doświadczeń (Brzezińska, 2007).

Zwiększanie różnorodności dzięki szkoleniom w grupach mieszanych (spraw-

ni i niepełnosprawni), „zwykłym” szkołom zamiast specjalnym, angażowanie

się w życie grup, do których należą także osoby sprawne, może w pewnym

zakresie przeciwdziałać jednorodności doświadczeń społecznych i zmniejszać

ryzyko zaburzeń.

6.4. Poczucie dorosłości a jakość życia

Podobnie jak w przypadku wymiarów tożsamości, także wysokiemu poczu-

ciu dorosłości sprzyja akceptacja niepełnosprawności oraz samego siebie (tab.

15). Szczególnie wyraźnie wiąże się to poczuciem samodzielności osób nie-

pełnosprawnych i z subiektywnym poczuciem dorosłości.

Akceptacja własnych ograniczeń sprawności wiąże się także pozytywnie

z oceną gotowości do tworzenia bliskich związków oraz zawarcia małżeń-

stwa, a więc z oceną na wymiarze społecznego funkcjonowania jednostki.

W przypadku tych wymiarów poczucia dorosłości nie zaobserwowano istotne-

go związku z żadną z pozostałych zmiennych będących wskaźnikami jakości

życia, co wskazuje na szczególną rolę akceptacji niepełnosprawności. Odnosi

się to także do ogólnej oceny swojego życia.

Tab. 15. Poczucie dorosłości a jakość życia osób z ograniczeniami sprawności

(n = 424)

Jakość życia

Poczucie

samodziel-

ności

Intymność

Gotowość

do zawarcia

małżeństwa

Subiektywne

poczucie

dorosłości

Akceptacja własnej choroby/

niepełnosprawności

0,22*** 0,14** 0,14** 0,15**

Samoakceptacja 0,17*** 0,01 0,03 0,11*

Ocena całego dotychczaso-

wego życia

0,21*** 0,07 0,08 0,16**

Źródło: na podstawie badań własnych.

* Istotne na poziomie 0,05. ** Istotne na poziomie 0,01. *** Istotne na poziomie 0,001.

Analiza współczynników korelacji zamieszczonych w tabeli dość jasno po-

kazuje, że w przypadku każdego ze wskaźników jakości życia najsilniejsze

związki występują ze skalą poczucia samodzielności. Jest to właśnie ten wy-

miar poczucia dorosłości, w przypadku którego pomiędzy osobami sprawny-

mi i niepełnosprawnymi występują istotne i systematyczne różnice w okre-

sie wyłaniającej się i wczesnej dorosłości. Poczucie samodzielności wiąże się

z aktywnością edukacyjną, posiadaniem partnera, stanem zdrowia, adaptacją

do ograniczeń sprawności. W tym miejscu widać także, że poczucie samo-

dzielności współwystępuje z tym, jak młodzi ludzie odnoszą się do swoich

ograniczeń: czy traktują je jako znaczny problem, wstydzą się ich, uważają za

przeszkodę, czy też traktują jako jedną z wielu swoich cech – ani mniej istot-

ną, ani ważniejszą od pozostałych.

6.5. Podsumowanie

Analizowane w tym rozdziale wymiary poczucia dorosłości określają obraz

własnej osoby posiadany przez osoby sprawne i niepełnosprawne. Obejmowały

takie składniki obrazu siebie, jak bycie niezależnym, odpowiedzialnym, doro-

słym, gotowym do podjęcia wyzwań dorosłości. Według Olesia (2008) kon-

cepcja siebie sprowadza się do odpowiedzi na pytanie: „Jaki/Jaka jestem?”.

Czy jestem niezależny od rodziców, czy nie? Czy inni uważają mnie za osobę

dorosłą, czy nie? Czy ja sam uważam, że jestem dorosły?

Konsekwencje

nabycia

niepełnosprawności

Stan zdrowia

Homogeniczność/

heterogeniczność

sieci społecznej

Bliski związek

Edukacja

POCZUCIE

DOROSŁOŚCI

JAKOŚĆ

ŻYCIA

Ryc. 20. Czynniki związane z poczuciem dorosłości osób niepełnosprawnych

Źródło: opracowanie własne.

Odpowiedzi na te pytania, podobnie jak te dotyczące tożsamości („Kim

jestem?”, „Czego chcę?”) nie są nam dane raz na zawsze, ale zmieniają się

wraz z naszym osobistym rozwojem oraz zmianami dokonującymi się zarów-

no w nas samych, jak i w naszym otoczeniu.

W tabeli 16 przedstawiono najważniejsze czynniki związane z niskimi wy-

nikami na wymiarach poczucia dorosłości w grupie osób z ograniczeniami

sprawności. Określenie okresu pomiędzy 24. a 26. rokiem życia jako czyn-

nika ryzyka dla nabywania poczucia dorosłości odnosi się oczywiście nie do

wieku metrykalnego, lecz do zmian, jakie się wtedy dokonują w zakresie spo-

łecznego funkcjonowania jednostki w takich obszarach, jak edukacja, aktyw-

ność zawodowa i bliskie związki.

Analiza wyników dotyczących poczucia dorosłości osób niepełnospraw-

nych potwierdza sugerowaną wcześniej tezę, że okres pomiędzy 24. a 26. ro-

kiem życia stanowi punkt przełomowy na ich drodze ku dorosłości; wtedy po-

jawiają się wyraźniejsze różnice pomiędzy grupami osób badanych, zwłaszcza

na wymiarze poczucia samodzielności.

Tab. 16. Czynniki związane z niskim poczuciem dorosłości osób

z ograniczeniami sprawności

Niskie poczucie

samodzielności Niska intymność

Niska gotowość do

zawarcia związku

małżeńskiego

Niskie subiektywne

poczucie dorosłości

Wiek powyżej

24–26 lat

Przeważająca liczba

osób niepełnospraw-

nych wśród najbliż-

szych znajomych

Przeważająca liczba

osób niepełnospraw-

nych wśród najbliż-

szych znajomych

Niska akceptacja

własnej niepełno-

sprawności

Niska akceptacja

własnej niepełno-

sprawności

Niska akceptacja

własnej niepełno-

sprawności

Niska akceptacja

własnej niepełno-

sprawności

Niska akceptacja

własnej osoby

Niska akceptacja

własnej osoby

Zakończenie edukacji Zakończenie edukacji

Przedłużające się

zamieszkiwanie

z rodzicami (powyżej

27. roku życia)

Przedłużające się

zamieszkiwanie

z rodzicami (powyżej

27. roku życia)

Przedłużające się

zamieszkiwanie

z rodzicami (powyżej

27. roku życia)

Przedłużające się

zamieszkiwanie

z rodzicami (powyżej

27. roku życia)

Brak partnera Brak partnera Brak partnera Brak partnera

Źródło: opracowanie własne.

Osoby sprawne należące do tej grupy wiekowej w większym zakresie niż

osoby niepełnosprawne podejmują działania służące uzyskaniu autonomii

w stosunku do rodziny pochodzenia i umożliwiające wzięcie odpowiedzial-

ności za własne działania (opuszczenie domu rodzinnego, podjęcie stałej pra-

cy zawodowej, związanie się z partnerem/partnerką). Przeszkody, na jakie na-

traają osoby niepełnosprawne (np. stan zdrowia, trudności ze znalezieniem

zatrudnienia) wiążą się z niższym poczuciem samodzielności, co zwrotnie

może wpływać na ich późniejszą aktywność społeczną oraz odczuwaną ja-

kość życia.

Podczas gdy sprawni rówieśnicy po ukończeniu edukacji znajdują pracę,

wyprowadzają się z domu rodzinnego, zakładają rodziny, duża grupa osób nie-

pełnosprawnych konfrontuje się z sytuacją, w której przez długi czas nie może

znaleźć stałego zatrudnienia i napotyka trudności z usamodzielnianiem się, co

wiąże się z szeregiem innych problemów, zarówno w obszarze rozwoju psy-

chicznego, jak i społecznego.

Wynika z tego, że sama niepełnosprawność nie jest kryterium istotnym

(a w każdym razie nie najważniejszym). Jak pamiętamy, w okresie dorasta-

nia oraz na początku wyłaniającej się dorosłości pomiędzy osobami spraw-

nymi i niepełnosprawnymi występuje bardzo mało różnic; co więcej, część

danych wskazuje wręcz na większą dojrzałość niepełnosprawnych w tym

okresie. Dopiero gdy nadchodzi czas opuszczenia stabilnego i bezpieczne-

go środowiska tworzonego przeważnie przez rodzinę i szkołę, w życiu jed-

nostek dotkniętych niepełnosprawnością dochodzi do swego rodzaju kryzy-

su. Wcześniej osoby te sądziły, że są samodzielne, samowystarczalne, wiedzą,

czego chcą i w jaki sposób mogą to zdobyć. Ale w konfrontacji z dorosłym ży-

ciem okazuje się, że nie jest to takie proste.

Rozdział 7

Wyniki badań: tożsamość a poczucie dorosłości

Dotychczas zaprezentowane wyniki badań należy uzupełnić o jeszcze jeden

aspekt – związki pomiędzy dwiema sferami będącymi przedmiotem analizy:

obrazem siebie jako dorosłej jednostki oraz tożsamością (tab. 17).

Podobnie jak w innych badaniach (Luyckx i in., 2008a; Brzezińska,

Piotrowski, 2010b) prowadzonych z wykorzystaniem Skali Wymiarów

Rozwoju Tożsamości (DIDS), zaobserwowano (w obu grupach): (1) dodat-

ni związek pomiędzy wszystkimi wymiarami eksploracji, (2) dodatni zwią-

zek pomiędzy wymiarami podejmowania i identykacji z zobowiązaniem, (3)

dodatni związek pomiędzy eksploracją wszerz i w głąb a wymiarami zobo-

wiązania oraz (3) ujemną korelację pomiędzy eksploracją ruminacyjną i wy-

miarami zobowiązania. Tak więc w obu grupach występują zależności opisa-

ne w modelu podwójnego cyklu formowania się tożsamości. Potwierdza się

więc adaptacyjny charakter eksploracji otoczenia i zdobywania różnorodnych

doświadczeń (eksploracja wszerz) oraz reeksyjnego podejścia do podjętych

zobowiązań (eksploracja w głąb). Trudności z kształtowaniem własnej tożsa-

mości (eksploracja ruminacyjna) znajdują natomiast swoje odbicie w sferze

zobowiązań – jest ich mniej oraz słabsza jest identykacja z nimi.

Jednocześnie wszystkie wymiary poczucia dorosłości są ze sobą związa-

ne pozytywnie (dodatnio), co może wskazywać na ich wzajemne wzmacnia-

nie się w toku rozwoju. Współczynniki korelacji wymiarów dorosłości mają

w obu grupach zbliżone wartości. Jedynie w przypadku związku poczucia sa-

modzielności oraz wymiarów intymności i gotowości do zawarcia związku

małżeńskiego korelacje w grupie osób niepełnosprawnych są niemal dwukrot-

nie wyższe niż w grupie osób sprawnych. Tak więc te dwie sfery: samodziel-

ność i budowanie związków intymnych, są wśród osób niepełnosprawnych

silniej ze sobą związane. Osoby niepełnosprawne, które sądzą, że nie decy-

dują samodzielnie o kształcie własnego życia, w zakresie większym niż oso-

by sprawne uważają, że nie są również gotowe na pełne związanie się z part-

nerem.

W przypadku powiązań wymiarów tożsamości z wymiarami poczucia doro-

słości ujawniła się także różnica pomiędzy grupami w zakresie związku eks-

ploracji wszerz i w głąb a gotowością do zawarcia małżeństwa. Osoby spraw-

ne w tym większym stopniu uważają, że są gotowe rozpocząć ten etap swojego

życia (zawrzeć związek małżeński), im bardziej czują, że zakończyły etap po-

szukiwań, a dominującą rolę zaczynają odgrywać podjęte zobowiązania. Dla

osób z ograniczeniami sprawności są to kwestie niepowiązane ze sobą, co

może wspierać tezę, iż osoby z obu porównywanych grup przypisują związ-

kowi małżeńskiemu odmienną rolę.

Tab. 17. Wymiary tożsamości i poczucie dorosłości

– związki pomiędzy zmiennymi w grupach ON (n = 442) i OS (n = 376)

EG ER PZ IZ SD IN MZ PD

EW 0,67***

0,71***

0,39***

0,50***

0,14**

0,15**

0,29***

0,01

0,02

–0,08

0,11*

0,03

–0,01

–0,19***

0,01

–0,06

EG – 0,23***

0,39***

0,30***

–0,04

0,45***

0,12*

–0,08

0,08

0,04

–0,01

–0,16**

0,04

–0,04

ER – –0,48***

–0,70***

–0,32***

–0,54***

–0,26***

–0,38***

–0,07

–0,26***

–0,10

–0,31***

–0,16**

–0,35***

PZ – 0,79***

0,77***

0,43***

0,39***

0,26***

0,24***

0,28***

0,32***

0,38***

NP. – 0,46***

0,40***

0,25***

0,22***

0,21***

0,25***

0,32***

0,41***

SD – 0,55***

0,31***

0,50***

0,27***

0,67***

0,66***

IN – 0,58***

0,59***

0,53***

0,42***

MZ – 0,57***

0,46***

Źródło: na podstawie badań własnych.

Uwaga: w górnym wierszu podano współczynniki korelacji w grupie ON, w dolnym w grupie OS;

EW – eksploracja wszerz, EG – eksploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna, PZ – podejmowanie

zobowiązania, IZ – identykacja z zobowiązaniami, SD – poczucie samodzielności, IN – intymność, MZ

– gotowość do zawarcia małżeństwa, PD – subiektywne poczucie dorosłości.

Dla osób sprawnych jest to zobowiązanie, do którego dochodzą powo-

li, wcześniej poświęcając się realizacji innych zadań (ukończenie edukacji,

znalezienie stałej pracy). Osoby niepełnosprawne wydają się traktować mał-

żeństwo jako swego rodzaju „kotwicę”, która ma być środkiem do uzyska-

nia jakiegoś celu (np. niezależności, bycia takim jak inni), a nie celem samym

w sobie, stanowiącym zwieńczenie procesu społecznego i osobistego dojrze-

wania. Świadczy o tym także bardzo słaby związek bądź jego brak w grupie

osób niepełnosprawnych pomiędzy natężeniem obaw związanych z kształtem

własnej przyszłości (eksploracja ruminacyjna) a wymiarami poczucia dorosło-

ści związanymi z gotowością do budowania relacji intymnych. Osoby spraw-

ne, które nie są pewne, w jaką stronę chcą podążyć w swoim życiu, twierdzą

jednocześnie, że nie są gotowe do stworzenia poważnego związku partnerskie-

go. W grupie osób niepełnosprawnych zależność taka nie występuje.

Natomiast w obu grupach poczucie dorosłości w zakresie wszystkich ana-

lizowanych tu wymiarów jest pozytywnie związane z podjęciem zobowią-

zań i identykacją z nimi. Poczucie dorosłości osób badanych wiąże się więc

przede wszystkim z położeniem na wymiarze: eksploracja ruminacyjna versus

Gotowość do tworzenia

bliskich związków

Gotowość do zawarcia

małżeństwa

Związek dodatni

Subiektywne poczucie

dorosłości

Związek dodatni

Podejmowanie zobowiązań

Identyfikacja z zobowiązaniami

Związek dodatni

Eksploracja

ruminacyjna

Związek ujemny

Eksploracja

wszerz/w głąb

Związek dodatni Poczucie

samodzielności

Ryc. 21. Wymiary tożsamości i wymiary poczucia dorosłości

– powiązania między zmiennymi

Źródło: opracowanie własne.

podejmowanie zobowiązań i identykacja z nimi. Im mniej niepewności

i obaw doświadcza jednostka, im więcej przynoszących satysfakcję zobowią-

zań podejmuje, im lepiej ukształtowana jest jej wizja przyszłości, tym wyż-

sza ocena własnej dorosłości. Znacznie mniej ważne jest natomiast to, w ja-

kim stopniu młody człowiek koncentruje się na poszukiwaniu i odkrywaniu

różnych możliwości. Rzecz w tym, by poszukiwania zakończyły się zaanga-

żowaniem w pożądane obszary aktywności.

Na rycinie 21 przedstawiono powiązania pomiędzy zmiennymi, w przy-

padku których zaobserwowano najsilniejsze związki. Schemat ten może być

przydatny z punktu widzenia praktycznych oddziaływań. Jak już o tym wspo-

minaliśmy, ludzka psychika jest zespołem powiązanych elementów – zmiana

jednego z nich pociąga za sobą zmianę innych. Integrując informacje zawar-

te w tabeli 17 i na rycinie 21 z przedstawionymi w poprzednich rozdziałach

czynnikami ryzyka/wsparcia, można dość szczegółowo projektować oddziały-

wania skierowane do grupy osób niepełnosprawnych. Szczególnie ważne wy-

daje się dążenie do zmniejszania natężenia ruminacyjnej eksploracji.

Analizując jednak związki pomiędzy tożsamością a poczuciem dorosłości

człowieka, nie można pomijać tego, w jakim okresie życia się on znajduje.

Okazuje się bowiem1, że w grupie osób, które dopiero stoją u progu dorosło-

ści, a więc wśród osób dorastających (18–20 lat) i znajdujących się na po-

czątku fazy wyłaniającej się dorosłości (21–23 lata) doświadczanie trudno-

ści z budowaniem własnej tożsamości (eksploracja ruminacyjna) nie zależy

ani od wysokiego lub niskiego poczucia dorosłości, ani od podjętych już zo-

bowiązań (por. ryc. 22).

Może to być spowodowane znacznym zróżnicowaniem stylów życia ludzi

w tym okresie. Jedni angażują się już w dorosłe role społeczne, inni jeszcze

nie, a każda z tych sytuacji może być uznana za normę. Jak pisał Arnett (2000),

w okresie wyłaniającej się dorosłości nic nie jest normatywne lub nienorma-

tywne, gdyż to właśnie zmienność jest kluczową cechą tej fazy życia. Tym sa-

mym, młody człowiek, niezależnie od tego, czy ma już ukształtowaną wizję

samego siebie, czy też nie, może czuć się pewnie, zwłaszcza, że prawdopo-

dobnie wokół niego znajdują się inne osoby w podobnej sytuacji. Uczestnicy

naszych badań w wieku od 18 do 23 lat to przede wszystkim osoby uczące się,

dla których pełne wkroczenie w okres dorosłości pozostaje nadal mniej lub

bardziej odległą perspektywą. Jest to głównie czas poznawania i eksperymen-

towania, zobowiązania są zaś domeną kolejnych etapów życia, podobnie jak

samodzielność, nansowa niezależność, małżeństwo czy rodzicielstwo.

1 Akapit ten został opracowany na podstawie Piotrowski, 2009d.

Późna adolescencja/pierwsza faza

wyłaniającej się dorosłości

(wiek 18–23 lata)

Druga faza wyłaniającej się dorosłości/

wczesna dorosłość

(wiek 24–35 lat)

Eksploracja wszerz/eksploracja w głąb

Mniej trudności

z formowaniem

tożsamości

Poczucie dorosłości

Wysokie Niskie

Wyższe

podejmowanie

zobowiązań

i identyfikacja z nimi

Niższe

podejmowanie

zobowiązań

i identyfikacja z nimi

Więcej trudności

z formowaniem

tożsamości

Brak różnic w zakresie natężenia trudności

z formowaniem tożsamości

Poczucie dorosłości

Wysokie Niskie

Wyższe

podejmowanie

zobowiązań

i identyfikacja z

nimi

Niższe

podejmowanie

zobowiązań

i identyfikacja z nimi

Ryc. 22. Poczucie dorosłości i formowanie tożsamości

Źródło: opracowanie własne.

Kwestia ta ulega jednak zmianie w drugiej fazie wyłaniającej się dorosło-

ści (grupa 24–26 lat) oraz we wczesnej dorosłości (grupa 27–35 lat). W tym

okresie życia brak samodzielności czy gotowości do wejścia w bliski związek

wiążą się z wyraźnymi kłopotami w formowaniu się tożsamości. Dominuje ra-

czej lęk, poczucie zagubienia, niepewność. W tym czasie dające poczucie bez-

pieczeństwa otoczenie szkolne czy akademickie na ogół nie jest już dostępne,

a młody człowiek mierzy się z wymaganiami, oczekiwaniami i nowymi rola-

mi. Osoby, które nie są w stanie podjąć zobowiązań spełniających ich oczeki-

wania i standardy, a jednocześnie nie wypracowały sobie „dorosłej tożsamo-

ści”, odczuwają wyraźnie więcej problemów rozwojowych. Zależności te są

względnie niezależne od niepełnosprawności, można więc uznać, że w odnie-

sieniu do osób badanych mają charakter uniwersalny.

Rozdział 8

Wnioski z przeprowadzonych badań

W psychologicznych badaniach nad dorosłością współwystępują dwa po-

dejścia do tej problematyki (Coté, 1997; Fadjukoff, 2007). W pierwszym

z nich podkreśla się znaczenie podjęcia i realizowania zadań rozwojowych

tej fazy życia, takich jak ukończenie edukacji, opuszczenie domu rodzinnego,

rozpoczęcie pracy zawodowej, zawarcie związku małżeńskiego czy posiada-

nie dzieci. W podejściu tym kładzie się więc nacisk na zmiany na poziomie

obserwowalnych zachowań. Drugi nurt odwołuje się raczej do zmian dokonu-

jących się w obrazie własnej osoby, a więc niejako wewnątrz umysłu jednost-

ki, i koncentruje na poczuciu bycia człowiekiem dorosłym, odpowiedzialnym,

samodzielnym. Oba te podejścia do zagadnienia wkraczania w dorosłość były

przedmiotem prezentowanych w niniejszej publikacji badań i w obu przypad-

kach zaobserwowano dość wyraźne różnice pomiędzy osobami z ogranicze-

niem sprawności a osobami sprawnymi. Także w przypadku radzenia sobie

z poszukiwaniem odpowiedzi na fundamentalne tożsamościowe pytanie „Kim

jestem?” osoby z ograniczeniem sprawności zdają się podążać nieco innymi

ścieżkami i w inny sposób radzić sobie z „tożsamościowym zamętem”.

8.1. Sprawność i niepełnosprawność na drodze ku dorosłości

Już na etapie tak zwanej późnej adolescencji daje się zaobserwować mniej-

szą aktywność społeczną osób niepełnosprawnych. Pomimo podobieństw mię-

dzy osobami sprawnymi i niepełnosprawnymi w takich obszarach, jak konty-

nuowanie edukacji i nansowa zależność od rodziców, wśród osób z różnymi

niepełnosprawnościami obserwuje się mniejsze zaangażowanie w pierwsze

związki partnerskie i w zdobywanie pierwszych doświadczeń zawodowych.

Już na tym etapie życia następuje różnicowanie się życiowych doświadczeń

osób sprawnych i niepełnosprawnych.

O znaczeniu ról społecznych w rozwoju osób niepełnosprawnych świadczy

to, że możliwość kształcenia się czy posiadanie partnera są związane z wyż-

szym poczuciem samodzielności i subiektywnym, które w kolejnych eta-

pach życia mogą wspierać pełne zyczne i emocjonalne usamodzielnienie.

Zróżnicowane środowisko rozwoju w okresie adolescencji umożliwia bowiem

rozwijanie umiejętności radzenia sobie z różnorodnością i zmianą (Brzezińska,

2007), z którymi przyjdzie się młodym ludziom zmagać przez znaczną część

swojego życia, a przede wszystkim w fazie wyłaniającej się dorosłości.

Okres adolescencji jest czasem stosunkowo dużej niezależności od nor-

matywnych oczekiwań społeczeństwa: w tym czasie nie wymaga się jeszcze

od jednostki „bycia dorosłym”, co sprzyja eksploracji i poznawaniu raczej

niż podejmowaniu wiążących decyzji. Wyniki naszych badań wskazują, że

w tym czasie rozwój tożsamości jednostki jest stosunkowo niezależny od do-

rosłych ról społecznych i dokonuje się prawdopodobnie w obrębie grupy ró-

wieśniczej, szkoły, relacji interpersonalnych. W tej fazie rozwoju posiadanie

lub nieposiadanie przekonania o własnej dorosłości i odkrycie lub nieodkry-

cie własnego miejsca w świecie nie stanowią dla młodych ludzi problemu, po

pierwsze dlatego, że oni sami nie czują się jeszcze gotowi do podejmowania

trwałych zobowiązań, a po drugie dlatego, że nikt tego od nich nie wymaga.

Otoczenie jednostki powinno jednak kłaść nacisk na zwiększanie różnorod-

ności doświadczeń, a tym samym na zapobieganie nadmiernemu ujednolice-

niu środowiska rozwoju. Być może właśnie mniejsza liczba obszarów aktyw-

ności wpływa na słabsze doświadczanie obaw związanych z kształtem własnej

przyszłości przez osoby niepełnosprawne. Im bardziej stabilne i przewidywal-

ne jest bowiem środowisko rozwoju, tym mniej pojawia się lęków, niepewno-

ści i koniecznych do rozwiązania problemów; mniejsza jest jednak także szan-

sa na uczenie się nowych kompetencji.

Początek trzeciej dekady życia (od 20. roku życia) to okres, w którym na-

dal dominuje wśród młodych ludzi koncentracja na eksploracji i kształceniu.

Osoby niepełnosprawne nie różnią się pod tym względem od osób sprawnych,

choć w tej pierwszej grupie większy jest odsetek osób, które decydują się

edukację zakończyć. Wśród osób sprawnych wyraźniej niż wśród niepełno-

sprawnych widać pierwsze działania mające na celu uzyskanie niezależności:

częściej wyprowadzają się z domu rodzinnego, pracują zawodowo, wiążą się

z partnerem. W kontekście podejmowania dorosłych ról społecznych osoby

z niepełnosprawnościami są nadal podobne do osób młodszych, rzadko pra-

cują zawodowo, pozostają na utrzymaniu rodziców. Należy jednak podkreślić,

że w tym początkowym okresie wyłaniającej się dorosłości (21–23 lata) tak-

że osoby sprawne są jeszcze nastawione na próbne eksperymentowanie z ro-

lami. Wciąż wysoki jest zakres eksploracji, podejmowanie zobowiązań pozo-

staje na podobnym poziomie jak wśród adolescentów.

CO ZROBIĆ?

Należy objąć osoby z ograniczeniami sprawności w wieku 18–23/24 lata działaniami

mającymi na celu zwiększenie ich udziału w rynku edukacyjnym po ukończeniu szkoły

średniej/zawodowej.

• Osoby z ograniczeniami sprawności wcześniej niż osoby sprawne kończą proces eduka-

cji, odsetek osób z niepełnosprawnościami kontynuujących naukę na studiach wyższych

jest niższy niż wśród osób sprawnych.

• Grupa osób w wieku 18–23/24 lata to ludzie w ogromnej mierze nastawieni na edukację,

współczynnik scholaryzacji w tej grupie wiekowej wynosi obecnie ponad 50%. Osoby,

które pomimo chęci nie są w stanie podjąć studiów wyższych, mogą więc stanowić grupę

marginalizowaną.

• Mniejszy udział osób niepełnosprawnych w rynku edukacyjnym jest podyktowany mię-

dzy innymi nieprzystosowaniem uczelni do ich wymagań. Chodzi tu nie tylko o bariery

architektoniczne, które jak wynika z moich osobistych doświadczeń, nadal występują po-

wszechnie nawet na największych i najbardziej prestiżowych uczelniach w kraju, lecz

także o bariery sprzętowe, uniemożliwiające samodzielne kształcenie. Niezbędne jest wy-

posażenie bibliotek uczelnianych między innymi w sprzęt do audiodeskrypcji, programy

komputerowe pozwalające na odczytywanie stron internetowych, druk przynajmniej pod-

stawowych lektur w alfabecie Braille’a, zatrudnianie asystentów osoby niepełnosprawnej.

Dzięki takim zabiegom zwiększy się odsetek osób z niepełnosprawnościami na studiach

wyższych, a tym samym umożliwi się ogromnej rzeszy młodych ludzi nabywanie kompe-

tencji i wiedzy przydatnej w dalszym życiu.

Należy więc objąć uczelnie wyższe programem dostosowywania ich infrakstruktury do

potrzeb WSZYSTKICH potencjalnych studentów (universal design for extreme users)

dzięki przeniesieniu części środków nansowych z działań mających na celu aktywiza-

cję zawodową osób w wieku 18–23/24 lata na aktywizację edukacyjną.

Dużą rolę w tym okresie życia odgrywa w grupie osób niepełnosprawnych

edukacja. Osoby, które wciąż się uczą, uważają się za bardziej dorosłe, samo-

dzielne i gotowe do wchodzenia w bliskie relacje interpersonalne niż osoby

niepełnosprawne, które zakończyły edukację. Korzyści, jakie osoby niepełno-

sprawne czerpią z kształcenia, są więc większe niż te wynikające z ukończe-

nia edukacji. Wynika z tego, że albo środowisko szkolne/akademickie stanowi

dla osób niepełnosprawnych istotny czynnik wspierający budowanie własne-

go obrazu jako człowieka dorosłego, albo wraz z zakończeniem szkoły poja-

wia się znaczna liczba czynników obciążających i zaburzających rozwój. Dla

porównania warto wspomnieć, że wśród osób sprawnych w tym samym wie-

ku (21–23) najistotniejszym źródłem poczucia dorosłości jest posiadanie pra-

cy oraz partnera. Są to więc te obszary społecznego funkcjonowania, z który-

mi osoby niepełnosprawne mają największe kłopoty. Kontynuowanie edukacji

to także dla osób niepełnosprawnych czynnik związany z wyższym poziomem

podejmowania zobowiązań i identykacji z nimi.

CO ZROBIĆ?

Należy stworzyć programy praktyk/pracy tymczasowej dla osób kontynuujących eduka-

cję na poziomie akademickim oraz rozszerzać ofertę szkoleń zawodowych organizowa-

nych przez biura karier o projekty skierowane do osób z ograniczeniami sprawności.

Osoby z ograniczeniami sprawności w wieku 18–23/24 lata w mniejszym stopniu niż osoby

sprawne zdobywają pierwsze doświadczenia zawodowe, podczas gdy wśród osób sprawnych

dość powszechne jest wykonywanie tymczasowych prac lub pracy w niepełnym wymiarze

godzin. Umożliwienie osobom niepełnosprawnym zdobywania pierwszych doświadczeń za-

wodowych w trakcie kształcenia sprzyja nabywaniu kompetencji w stosunkowo bezpiecznych

warunkach. Jednocześnie doświadczenie zawodowe jest cenną dla pracodawców cechą po-

tencjalnego pracownika. Wsparcie osób niepełnosprawnych w taki sposób może się więc tak-

że przyczynić do zmniejszenia nakładów na aktywizację zawodową w okresie późniejszym,

ponieważ przynajmniej część osób niepełnosprawnych będzie mogła dzięki posiadanym

umiejętnościom poradzić sobie samodzielnie.

Edukacja akademicka, umożliwiająca dalsze zdobywanie kompetencji

i eksplorację otoczenia, może stać się swego rodzaju kołem ratunkowym dla

osób, które w okresie adolescencji nie rozwinęły umiejętności niezbędnych do

satysfakcjonującego radzenia sobie z wyzwaniami dorosłości. Czas ten daje

nie tylko możliwość zdobycia lepszego wykształcenia, zwiększającego szan-

se na rynku pracy, lecz także szansę na przedłużenie okresu przygotowawcze-

go i lepsze poznanie własnych mocnych i słabych stron, stworzenie wizji wła-

snego życia, odkrycie ról i sposobu ich pełnienia, który najbardziej pasuje do

jednostki. Ten okres wchodzenia w dorosłość pozwala na wypracowanie ob-

razu siebie jako człowieka dorosłego, wspiera dążenie do usamodzielnienia

i wzięcia za siebie odpowiedzialności. Pozostaje więc nadal fazą przyucza-

nia. Podjęte w tym okresie zobowiązania oraz identykacja z nimi są wpraw-

dzie związane z wyższym poczuciem dorosłości, a więc dają jednostce więk-

szą pewność siebie i oddziałują na budowanie „dorosłej tożsamości”, jednak

nadal nie ma to silnego związku z doświadczanymi przez młodych ludzi trud-

nościami z budowaniem własnej tożsamości. Podobnie jak w okresie adole-

scencji, młodzi ludzie mają więc poczucie, że bycie w pełni samodzielną, do-

rosłą osobą nie jest konieczne, jeżeli więc wciąż nie podejmują dorosłych ról,

nie odczuwają w związku z tym lęków ani obaw.

Kwestia ta zmienia się znacząco około połowy trzeciej dekady życia (24–26

lat). W okresie tym dokonuje się bowiem wiele zmian, zarówno na poziomie

społecznego funkcjonowania jednostki, jak i w sferze rozwoju psychicznego.

Przede wszystkim jest to czas, kiedy znaczna liczba osób kończy edukację

i konfrontuje się z koniecznością zaangażowania w nowe obszary aktywności.

W grupie osób sprawnych wyraźnie uwidacznia się wtedy tendencja do opusz-

czenia domu rodzinnego i podjęcia pełnoetatowej pracy zawodowej, a więc

pełnego usamodzielnienia się w stosunku do rodziny pochodzenia i wzięcia

odpowiedzialności za dalszy kształt własnego życia. Wśród osób niepełno-

sprawnych ten ruch w kierunku niezależności jest słabszy: znacznie wyższy

pozostaje w tej grupie poziom bezrobocia, większość osób nadal mieszka też

z rodzicami.

W tym okresie znacznie ważniejsza staje się możliwość pełnienia ról okre-

su dorosłości. Zarówno osoby sprawne, jak i niepełnosprawne doświadczają

trudności rozwojowych w sytuacji braku zatrudnienia, które wydaje się w tej

fazie życia kluczowym zadaniem. Przedłużający się okres bezrobocia wiąże

się z niższym subiektywnym poczuciem dorosłości, a zwłaszcza z niższym po-

czuciem samodzielności.

CO ZROBIĆ?

Opracowanie programu wspierającego usamodzielnianie się osób z ograniczeniami

sprawności w trakcie/po zakończeniu edukacji, z naciskiem na umożliwianie osobom

niepełnosprawnym rozpoczęcia prowadzenia samodzielnego gospodarstwa domowego.

Osoby z ograniczeniami sprawności z grupy wiekowej 24–35 lat znacznie częściej niż osoby

sprawne mieszkają z rodzicami. Osoby sprawne zwykle uzyskują autonomię w stosunku do

opiekunów w momencie zakończenia edukacji i rozpoczęcia pracy zawodowej (około 24.–26.

roku życia). Jak można sądzić, uniezależnienie się od rodziny pochodzenia pociąga za sobą

nie tylko pojawienie się nowych wymagań, takich jak konieczność wzięcia odpowiedzialności

za własne działania i radzenia sobie z wymaganiami, konieczność zdobywania środków nan-

sowych pozwalających na samodzielną egzystencję, lecz także rozwój społeczny związany

z nowym środowiskiem życia.

Wspierając usamodzielnianie się osób z ograniczeniami sprawności, warto brać przykład

z działań podejmowanych przez Powiatowe/Miejskie Centra Pomocy Rodzinie w stosunku do

osób wychowywanych w rodzinach zastępczych, które po okresie szkoły średniej są obejmo-

wane wsparciem w procesie usamodzielnienia i mogą liczyć na donansowanie.

Niewątpliwie ważnym czynnikiem w tym procesie jest stan zdrowia osób badanych, który

w skrajnych przypadkach może utrudniać usamodzielnienie. Wydaje się jednak, że objęcie

młodych ludzi tak skonstruowanymi programami może znacząco zapobiegać marginalizacji

osób niepełnosprawnych oraz upodobnić ich ścieżki życiowe do ścieżek osób sprawnych.

W okresie tym można zaobserwować także wzrost poczucia dorosłości

wśród osób sprawnych, zwłaszcza na wymiarach poczucia samodzielności

i gotowości do tworzenia bliskich związków intymnych. Jedynie w grupie

osób sprawnych występuje również wyższe w stosunku do osób młodszych

subiektywne poczucie dorosłości. Kwestia poczucia dorosłości między 24.

a 26. rokiem życia jest o tyle ważna, że w tym czasie zaczyna zaznaczać się

jego wyraźny związek z możliwością podejmowania zobowiązań. O ile wcze-

śniej nie były to kwestie silnie powiązane, o tyle w połowie drugiej dekady

życia niskie poczucie dorosłości nie tylko negatywnie wiąże się z podejmo-

waniem zobowiązań i identykacją z nimi, lecz także oznacza wyższy poziom

lęku przed przyszłością i zwiększone obawy o kierunek, w którym zmierza ży-

cie jednostki.

Zależności te wskazują na dwa istotne czynniki. Po pierwsze, okres 24–26

lat to moment, w którym zadania okresu dorosłości (ich podjęcie lub nie) za-

czynają coraz wyraźniej oddziaływać na rozwój osobowości człowieka; po

drugie zaś, uwidaczniają się w tym czasie różnice pomiędzy osobami spraw-

nymi i niepełnosprawnymi, zarówno w odniesieniu do realizacji ról społecz-

nych, jak i do obrazu siebie jako dorosłej jednostki.

Pewne dane mogą także wskazywać na bardziej adaptacyjne radzenie sobie

z rozwojem tożsamości przez osoby sprawne w sytuacji doświadczania trud-

ności z podjęciem dorosłych ról. Okazuje się bowiem, że o ile w przypadku

osób niepełnosprawnych brak pracy w wieku 24–26 lat wiąże się jedynie ze

wzrostem natężenia ruminacyjnej eksploracji, o tyle wśród osób sprawnych

powoduje on wzrost zaangażowania we wszystkie analizowane w tym miejscu

wymiary eksploracji: wszerz, w głąb i ruminacyjnej. Osoby niepełnospraw-

ne reagują więc na trudności ze znalezieniem pracy wzrostem obaw i lęków,

obniżeniem zdolności do podejmowania innych zobowiązań. Ten sam mecha-

nizm występuje także wśród osób sprawnych, jednak w tej grupie wywołu-

je on dodatkowo nasilenie zaangażowania w działania mające na celu rewizję

dotychczasowych zobowiązań i poszukiwanie nowych możliwości.

W kolejnych latach (między 27. a 29. rokiem życia) większość badanych

okres edukacji ma już za sobą, a w przypadku osób sprawnych bardzo niewiel-

ki odsetek nie uzyskał jeszcze niezależności. Znaczna większość osób mieszka

samotnie lub z partnerem i pracuje zawodowo. W grupie osób niepełnospraw-

nych ten trend także jest widoczny, ale podobnie jak w młodszych grupach

wiekowych, nadal znaczny odsetek badanych mieszka z rodzicami, nie pra-

cuje i nie tworzy związku partnerskiego. Także w tym okresie życia osoby

sprawne cechują się wyższym poczuciem samodzielności i tylko w ich przy-

padku obserwuje się poziomu wyższy poziom podjętych zobowiązań i iden-

tykacji z nimi.

Mieszkanie z rodzicami i brak partnera najsilniej wiążą się w tym okresie

z niskim poczuciem dorosłości u osób niepełnosprawnych. W przeciwieństwie

do osób sprawnych, które w znacznej części można określić jako dorosłe, za-

równo na poziomie ról społecznych, jak i subiektywnego poczucia, w gru-

pie z ograniczeniem sprawności wciąż duża jest liczba osób, których poczu-

cie dorosłości i zakres podjętych zobowiązań utrzymuje się na poziomie osób

znacznie młodszych. W tej grupie wiekowej, podobnie jak w poprzedniej, zo-

bowiązania silnie wiążą się z poczuciem dorosłości (zwłaszcza na wymiarze

poczucia samodzielności), ale również z trudnościami w formowaniu własnej

tożsamości. Tak więc niższe poczucie samodzielności osób niepełnospraw-

nych w połączeniu z rzadszym podejmowaniem zobowiązań i niższą identy-

kacją z nimi można uznać za ważny czynnik ryzyka satysfakcjonującego roz-

woju w tym i w kolejnych okresach życia.

CO ZROBIĆ?

Stworzenie w ramach instytucji rządowych i pozarządowych (także w szkołach i na

uczelniach wyższych) wspierajacych osoby niepełnosprawne funkcji „doradca zawo-

dowy osoby niepełnosprawnej”.

Aktywność zawodowa w okresie 24–35 lat wiąże się z odczuwanym przez osoby niepełno-

sprawne poczuciem samodzielności i zdolności do radzenia sobie z codziennymi wymaga-

niami oraz wspiera nabywanie subiektywnego poczucia dorosłości. Stanowi więc nie tylko

sposób na zapewnienie sobie środków nansowych, lecz także wspomaga kształtowanie

„tożsamości osoby dorosłej”.

Z tego powodu aktywność zawodowa w tym okresie życia może być uznana za jeden z naj-

ważniejszych obszarów funkcjonowania.

Stworzenie funkcji doradcy zawodowego osoby niepełnosprawnej wymaga przeszkolenia

tych osób nie tylko pod kątem znajomości rynku pracy (w tym rynku zakładów pracy chro-

nionej), lecz także zdolności do rozpoznawania potrzeb osób z ograniczeniami sprawności

i umiejętności odpowiadania na te potrzeby. Powinna to być osoba pełniąca także rolę „banku

informacji” związanych z organizowanymi na terenie miasta/powiatu, województwa szkole-

niami dla osób niepełnosprawnych, ofertami pracy, miejscami, gdzie można uzyskać pomoc

psychologiczną czy terapeutyczną. Dopasowanie oferty do potrzeb osoby niepełnosprawnej

oraz umożliwienie jej wyboru odpowiedniej formy wsparcia zwiększy także szanse, że podjęte

zobowiązania będą spełniać oczekiwania benecjenta, przyczyniając się do większego zaan-

gażowania i silniejszej identykacji z podjętymi zobowiązaniami.

Zależności występujące w grupie wiekowej 30–35 lat są niejako pogłębie-

niem procesu, który został opisany na przykładzie osób młodszych, zwłasz-

cza z grup 24– 26 oraz 27–29 lat. Niska już na tym etapie eksploracja wszerz

i w głąb współwystępuje z wysokim podejmowaniem zobowiązań oraz identy-

kacją z nimi, ale jedynie w grupie osób sprawnych. Osoby niepełnosprawne,

doświadczające większych trudności na rynku pracy, problemów z uzyskiwa-

niem niezależności i tworzeniem związków partnerskich, w mniejszym zakre-

sie mają poczucie, że odkryły już swoją życiową drogę, w mniejszym stopniu

sądzą także, że są samodzielne i że obszary, w które się zaangażowały, speł-

niają ich osobiste standardy i oczekiwania. Zależności te, które przynajmniej

w pewnej mierze należy wiązać z trudnościami w realizacji zadań rozwojo-

wych, prowadzą (z racji coraz wyraźniejszego różnicowania się osób spraw-

nych i niepełnosprawnych w kolejnych grupach wiekowych) do wzrastające-

go wraz z wiekiem zagrożenia społeczną marginalizacją.

Zarówno w przypadku osób sprawnych, jak i niepełnosprawnych zadania

rozwojowe, rozwój tożsamości i poczucie dorosłości to kategorie ściśle ze

sobą powiązane, a problemy w jednym obszarze mogą prowadzić do więk-

szych trudności w pozostałych sferach funkcjonowania.

8.2. Niepełnosprawność: grupy ryzyka

Oprócz opisanych różnic pomiędzy osobami sprawnymi i z ograniczenia-

mi sprawności istotne różnice wystąpiły także wewnątrz grupy osób niepeł-

nosprawnych. Nie wszystkie osoby niepełnosprawne doświadczają takich sa-

mych problemów, a przynajmniej nie w takim samym zakresie.

Na pierwszy plan wysuwają się dwa czynniki. Pierwszy z nich jest związa-

ny ze stanem zdrowia osób niepełnosprawnych i doświadczanymi w związku

z tym problemami. Jest to kwestia szczególnie ważna w przypadku wymia-

rów tożsamości.

Osoby, które określają swój stan zdrowia jako zły i twierdzą, że na co dzień

odczuwają wiele problemów zdrowotnych (bóle, choroby itp.), doświadczają

większych trudności z podejmowaniem zobowiązań i słabiej się z nimi iden-

tykują. Jak wynika z innych naszych analiz (Piotrowski, 2009c), są to jed-

nocześnie osoby mające większe trudności z realizowaniem zadań rozwojo-

wych. W ich przypadku decydujące znacznie mogą więc mieć obiektywne

kryteria, które uniemożliwiają im pełne uczestnictwo w życiu społecznym.

Nie dziwi więc fakt, iż niezdolność do pełnej partycypacji społecznej wywołu-

je w tej grupie zwiększone obawy o obecny i przyszły kształt własnego życia.

W przypadku tej grupy osób oddziaływania spod znaku aktywizacji zawodo-

wej czy społecznej mogą więc być zupełnie nieefektywne, jeśli nie uwzględ-

nią ich zdrowotnych ograniczeń. Wydaje się, że pierwszym krokiem do popra-

wy sytuacji tych osób powinno być działanie u podstaw, a więc zapewnienie

im długoterminowej i kompleksowej opieki medycznej i rehabilitacyjnej na

wysokim poziomie, a dopiero w następnym etapie wspieranie ich zaangażo-

wania w realizację zadań rozwojowych. Grupa ta jest jednak zagrożona także

utknięciem w procesie rozwoju tożsamości i trudnościami z obraniem okre-

ślonego kierunku w swoim życiu.

Kolejnym ważnym korelatem tożsamości i poczucia dorosłości jest stosu-

nek osób niepełnosprawnych do własnych ograniczeń (akceptacja niepełno-

sprawności) oraz własnej osoby (samoakceptacja). Akceptacja jest pozytyw-

nie związana z niemal każdym spośród analizowanych w tej pracy wymiarów.

Trudno oczywiście rozstrzygać, czy satysfakcjonujący jednostkę rozwój przy-

czynia się do zwiększenia samoakceptacji, czy też samoakceptacja wspoma-

ga społeczne i psychiczne funkcjonowanie, niemniej jednak jest to ten aspekt

niepełnosprawności, którego nie można pomijać w projektowaniu praktycz-

nych działań.

Co ciekawe, nie zaobserwowano istotnych związków pomiędzy formowa-

niem się tożsamości i poczucia dorosłości w zależności od takich kryteriów,

jak stopień niepełnosprawności (lekki, umiarkowany, znaczny) czy jej rodzaj

(słuchowa, wzrokowa, ruchowa itp.). Wygląda więc na to, że znacznie istot-

niejsze są z jednej strony odczuwane trudności w codziennym funkcjonowa-

niu, a z drugiej – stosunek do własnej niepełnosprawności, względnie nieza-

leżny od tego, jaki narząd czy funkcja uległy uszkodzeniu i w jakim stopniu.

Ze względu na te ustalenia można wyróżnić grupę czynników, które w naj-

większym stopniu zwiększają ryzyko doświadczania trudności rozwojowych

w okresie dorastania, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości: (1)

osoby z niepełnosprawnościami wrodzonymi; (2) osoby, których życie uległo

dużym zmianom w momencie nabycia niepełnosprawności; (3) osoby mające

trudności z zaakceptowaniem swoich ograniczeń.

Zakończenie

Okres przejściowy pomiędzy dorastaniem a dorosłością jest obecnie przed-

miotem szeroko zakrojonych badań prowadzonych w wielu krajach świata. Ze

względu na zmiany, jakie dokonują się w stylach życia młodych ludzi w ostat-

nich dekadach, jest to temat, który należy zgłębiać na nowo, ponieważ zgro-

madzona dotąd wiedza przestaje być adekwatna wobec nowej rzeczywistości.

Coraz dłużej trwa obecnie dochodzenie do momentu, w którym młodzi ludzie

uznają, że są dorośli, samodzielni, wiedzą, czego chcą i jacy chcą być. Jest to

sytuacja w społeczeństwach rozwiniętych coraz bardziej powszechna.

Jednym z celów projektu badawczego Ogólnopolskie badanie sytuacji, po-

trzeb i możliwości osób niepełnosprawnych było właśnie przyjrzenie się tym

zmianom i określenie ich związku z rozwojem młodzieży i młodych doro-

słych w naszym kraju, a także (a może przede wszystkim) stwierdzenie, czy

niepełnosprawność oraz związane z nią doświadczenia mogą prowadzić do

zmian w procesie stawania się dorosłym członkiem społeczeństwa. Wydaje

nam się, że cel ten został przynajmniej w części osiągnięty, a przedstawione

w tym opracowaniu informacje przyczynią się do lepszego poznania „współ-

czesnej dorosłości” oraz zaowocuje kolejnymi pracami.

Bibliograa

Adamowicz-Hummel A., Rozborska A. (2003). Samodzielność – szansą na zatrudnie-

nie, zatrudnienie – szansą na samodzielność. W: K.D. Rzedzicka A. Kobylańska

(red.), Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny. Na pograniczach peda-

gogiki specjalnej (s. 497–505). Kraków: Ocyna Wydawnicza Impuls.

Antonovsky A. (1995). Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem

i nie zachorować. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii.

Arias D.F., Hernandez A.M. (2007). Emerging adulthood in Mexican and Spanish

youth: theories and realities. Journal of Adolescent Research, 22 (5), 476–503.

Arnett J.J. (1997). Young people’s conceptions of the transition to adulthood. Youth

and Society, 29, 1–23.

Arnett J.J. (2000). Emerging adulthood. A theory of development from the late teens

through the twenties. American Psychologist, 55 (5), 469–480.

Arnett J.J. (2001). Conceptions of the Transition to Adulthood: Perspectives From

Adolescence Through Midlife. Journal of Adult Development, 8 (2), 133–143.

Arnett J.J., Jensen L.A. (2002). A congregation of one: individualized religious beliefs

among emerging adults. Journal of Adolescent Research, 17 (5), 451–467.

Bee H. (2004). Psychologia rozwoju człowieka. Poznań: Zysk i S-ka Wydawnictwo.

Bokszański Z. (1989). Tożsamość. Interakcja. Grupa. Łódź: Wydawnictwo

Uniwersytetu Łódzkiego.

Bosma H.A., Kunnen S.E. (2001). Determinants and mechanisms in ego identity de-

velopment: A review and synthesis. Developmental Review, 21, 39–66.

Brzezińska A. (2007). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: Wydawnictwo

Naukowe Scholar.

Brzezińska A.I., Appelt K., Ziółkowska B. (2008). Psychologia rozwoju człowieka. W:

J. Strelau D. Doliński (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (tom 2, s. 95–

–292). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Brzezińska A.I., Brzeziński J. (2004.). Skale szacunkowe w badaniach diagnostycz-

nych. W: J. Brzeziński (red.), Wybór tekstów z metodologii badań psychologicz-

nych (s. 232–306). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie

adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali

Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Studia Psychologiczne, 3 (47), 93–

–109.

Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2010a). Formowanie się tożsamości a poczucie doro-

słości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne,

16 (1), 145–155.

Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2010b). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju

Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 1.

Brzezińska A.I., Piotrowski K. (2010c – w druku). Formowanie się tożsamości i po-

czucie samodzielności a niepełnosprawność w okresie wyłaniającej się dorosłości

i wczesnej dorosłości. Człowiek – Niepełnosprawność – Społeczeństwo, 2.

Brzezińska A.I., Piotrowski K., Garbarek-Sawicka E., Karowska K., Muszyńska K.

(2010 – w druku). Wymiary tożsamości a ich podmiotowe i kontekstowe korelaty.

Studia Psychologiczne, 1 (48).

Buhl H.M. (2007). Well-being and the child – parent relationship at the transition

from university to work life. Journal of Adolescent Research, 22 (5), 550–571.

Carnaby S., Lewis P., Martin D., Naylor J., Stewart D. (2003). Participation in trans-

ition review meetings: a case study of young people with learning disabilities le-

aving a special school. British Journal of Special Education, 30 (4), 187–193.

Côté J.E. (1997). An empirical test of the identity capital model. Journal of Adolescence,

20, 577–597.

Côté J.E., Levine C. (1988). A critical examination of the ego identity status para-

digm. Developmental Review, 8, 147–184.

Côté J.E., Levine C.G. (2002). Identity formation, agency, and culture: a social psy-

chological synthesis. Mahwah: Erlbaum.

Czerka E. (2007). Rodzinne uwarunkowania odraczania dorosłości u młodych męż-

czyzn. Kraków: Wydawnictwo Impuls.

Erikson E.H. (1968). Identity, youth and crisis. New York: Norton.

Erikson E.H. (1997). Dzieciństwo i społeczeństwo. Poznań: Dom Wydawniczy

Rebis.

Fadjukoff P. (2007). Identity formaton in adulthood. Jyväskylä: Jyväskylä University

Printing House.

Fadjukoff P., Kokko K., Pulkkinen L. (2007). Implications of timing of entering

adulthood for identity achievement. Journal of Adolescent Research, 22 (5), 504–

–530.

Galambos N.L., Darrah J., Magill-Evans J. (2007). Subjective age in the transition to

adulthood for persons with and without motor disabilities. Journal of Youth and

Adolescence, 36 (6), 825–834.

Garbat M., Paszkowicz M.A. (2003). Współczesne determinanty jakości życia osób

niepełnosprawnych. W: K.D. Rzedzicka A. Kobylańska (red.), Dorosłość, niepeł-

nosprawność, czas współczesny. Na pograniczach pedagogiki specjalnej (s. 197–

–205). Kraków: Ocyna Wydawnicza Impuls.

Grotevant H.D. (1987). Toward a process model of identity formation. Journal of

Adolescent Research, 2, 203–222.

Guerreiro M. das D., Abrantes P. (2004). Moving into adulthood in a southern

European country: transitions in Portugal. Portuguese Journal of Social Science,

3 (3), 191–209.

GUS (2007). Podstawowe informacje o rozwoju demogracznym Polski do 2007

roku. Materiał dostępny na stronie internetowej: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/

xbcr/gus/PUBL_Sytuacja_demograczna_2007.pdf.

GUS (2008). Podstawowe informacje o rozwoju demogracznym Polski do 2008

roku. Materiał dostępny na stronie internetowej: http://www.stat.gov.pl/cps/rde/

xbcr/gus/PUBL_LU_podsta_info_o_rozwoju_demograf_polski_do_2008_r.pdf.

Havighurst R.J. (1948). Developmental tasks and education. New York: Longman.

Heszen I., Sęk H. (2007). Psychologia zdrowia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe

PWN.

Hogansen J.M., Powers K., Geenen S., Gil-Kashiwbara E., Powers L. (2008).

Transition goals and experiences of females with disabilities: youth, parents and

professionals. Exceptional Children, 74 (2), 215–234.

Hudson B. (2003). From adolescence to young adulthood: the partnership challenge

for learning disability services in England. Disability and Society, 18 (3), 259–

276.

Keil S., Crews N. (2008). Post-16 and post-18 transitions of young people with visual

impairment in Wales. British Journal of Visual Impairment, 26 (2), 190–201.

Lanz M., Tagliabue S. (2007). DoI Really Need Someone in Order to Become an

Adult? Romantic Relationships During Emerging Adulthood in Italy. Journal of

Adolescent Research, 22 (5), 531–549.

Levinson D.J. (1986) A conception of adult development. American Psychologist, 41

(1), 3–13.

Luyckx K., Goossens L., Soenens B. (2006). A developmental contextual perspective

on identity construction in emerging adulthood: Change dynamics in commitment

formation and commitment evaluation. Developmental Psychology, 42, 366–380.

Luyckx K. Goossens L., Soenens B., Beyers W. i in. (2006). Unpacking commitment

and exploration: Validation of an integrative model of adolescent identity forma-

tion. Journal of Adolescence, 29, 361–378.

Luyckx K., Schwartz S.J., Goossens L., Pollock S. (2008). Employment, sense of

coherence and identity formation: contextual and psychological processes on the

pathway to sense of adulthood. Journal of Adolescent Research, 23 (5), 566–591.

Luyckx K., Schwartz S.J., Berzonsky M.D., Soenens B., Vensteenkiste M., Smits I.,

Goossens L. (2008). Capturing ruminative exploration: Extending the four-dimen-

sional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in

Personality, 42, 58–82.

Luyckx K., Seiffge-Krenke I., Schwartz S.J., Goossens L., Weets I., Hendrieckx C.,

Groven C. (2008). Identity development, coping and adjustment in emerging adults

with a chronic illness: the sample case of type 1 diabetes. Journal of Adolescent

Health, 43, 451–458.

Lustig D.C., Strauser D.R. (2002). The relationship between sense of coherence and

career thoughts. Career Development Quarterly, 51, 2–11.

Lustig D.C., Strauser D.R. (2008). The impact of sense of coherence on career tho-

ughts for individuals with disabilities. Rehabilitation Counseling Bulletin, 51 (3),

139–147.

Macek P., Bejcek J., Vanickova J. (2007). Contemporary Czech emerging adults:

generation growing up in the period of social changes. Journal of Adolescent

Research, 22 (5), 444–475.

Marcia J.E. (1966). Development and validation of ego – identity status. Journal of

Personality and Social Psychology, 3 (5), 551–558.

Marcia J.E. (1980). Identity in adolescence. W: J. Adelson (red.), Handbook of adole-

scent psychology (s. 159–187). New York: John Wiley and Sons.

McDonnall M.C., Crudden A. (2009). Factors affecting the successful employment

of transition – age youths with visual impairments. Journal of Visual Impairment

and Blindness, 329–341.

Meeus W., Iedema J., Maassen G.H. (2002). Commitment and exploration as mecha-

nisms of identity formation. Psychological Reports, 90, 771–785.

Nagle K.M. (2001). Transition to employment and community life for youths with vi-

sual impairments: current status and future directions. Journal of Visual Impairment

and Blindness, 725–738.

Newacheck P.W. (1989). Adolescents with special health needs: Prevalence, severity

and access to health services, United States, 1984. Pediatrics, 84, 872–881.

Obuchowski K. (1985). Adaptacja twórcza. Warszawa: Książka i Wiedza.

Oleś P.K. (2008). O różnych rodzajach tożsamości oraz ich stałości i zmianie. W: P.

K. Oleś A. Batory (red.), Tożsamość i jej przemiany a kultura (s. 41–84). Lublin:

Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Papalia D.E., Wendkos Olds S. (1986). Human Development. New York: McGraw-

Hill.

Pindur-Dylak A. (2002). Związki intymne a tożsamość psychospołeczna w okresie

dorosłości. W: A. Brzezińska K. Appelt J. Wojciechowska (red.), Szanse i zagro-

żenia rozwoju w okresie dorosłości (s. 85–110). Poznań: Wydawnictwo Fundacji

Humaniora.

Piotrowski K. (2009a). Koncepcja kompleksowych badań indywidualnych dla modułu

nr 4 pt.: Formowanie się tożsamości i wkraczanie w dorosłość. Warszawa: Szkoła

Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis niepublikowany).

Piotrowski K. (2009b). Koncepcja narzędzi badawczych dla modułu nr 4 pt.:

Formowanie się tożsamości i wkraczanie w dorosłość. Warszawa: Szkoła Wyższa

Psychologii Społecznej (maszynopis niepublikowany).

Piotrowski K. (2009c). Raport z badań przeprowadzonych w ramach modułu badaw-

czego nr 4 pt.: Formowanie się tożsamości i wkraczanie w dorosłość. Warszawa:

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis niepublikowany).

Piotrowski K. (2009d). Tożsamość i poczucie dorosłości a niepełnosprawność.

Warszawa: Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej (maszynopis niepublikowa-

ny).

Piotrowski K. (2010 – w druku). The relationship between dimensions of identity and

work activity of people with disabilities. Polish Psychological Bulletin.

Sagy S., Antonovsky H. (1999). Factors related to development of sense of cohe-

rence (SOC) in adolescence. A retrospective study. Psychological Bulletin, 30,

255–262.

Schultz A.W., Liptak G.S. (1998). Helping adolescents who have disabilities nego-

tiate transitions to adulthood. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 21,

187–201.

Schwartz S.J. (2001). The evolution of Eriksonian and neo-Eriksonian identity the-

ory and research: A review and integration. Identity: An international Journal of

Theory and Research, 1, 7–58.

Schwartz S.J., Coté J.E., Arnett J.J. (2005). Identity and agency in emerging adultho-

od: two developmental routes in the individualization process. Youth and Society,

37, 201–229.

Schwartz S.J., Zamboanga B.L., Weisskirch R.S., Rodriguez, L (2009). The rela-

tionships of personal and ethnic identity exploration to indices of adaptive and

maladaptive psychosocial functioning. International Journal of Behavioral

Development, 33 (2), 131–144.

Stodden R.A., Dowrick P., Gilmore S., Galloway L.M. (2001). A review of second-

ary school factors inuencing postschool outcomes for youth with disabilities.

Honolulu: National Center for the Study of Postsecondary Educational Supports,

University of Hawaii. Materiał dostępny na stronie internetowej: http://www.rrtc.

hawaii.edu/documents/products/phase1/043-H01.pdf.

Wagner M., Newman L., Cameto R., Levine P. (2006). The academic achievement

and functional performance of youth with disabilities. A report from the National

Longitudinal Transition Study–2 (NLTS2). Menlo Park, CA: SRI International.

Waterman A. (1999). Identity, identity statuses, and identity status development:

a contemporary statement. Developmental Review, 19, 591–621.

Waterman A.S. (2007). Doing well: the relationship of identity status to three concep-

tions of well-being. Identity. An International Journal of Theory and Research, 7

(4), 289–307.

Wells T., Sandefur G.D., Hogan D.P. (2003). What happens after the high school years

among young persons with disabilities? Social Forces, 82 (2), 803–832.

Załącznik 1

Wskaźniki dorosłości w grupach wiekowych

Tab. 1. Sytuacja mieszkaniowa a wiek w grupach ON i OS

Osoby niepełnosprawne

Sytuacja mieszkaniowa 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Mieszka sam Liczebność

% grupy

wiekowej

2,2

8,5

9,5

9,2

13,2

Mieszka z rodzicami Liczebność

% grupy

wiekowej

86,5

76,8

71,4

53,8

30,2

Mieszka z partnerem/

partnerką

Liczebność

% grupy

wiekowej

1,1

3,7

6,3

24,6

41,9

Mieszka ze znajomymi/

rodzeństwem

Liczebność

% grupy

wiekowej

10,1

11,0

12,7

12,3

14,7

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

129

100,0

OS: Sytuacja mieszkaniowa 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Mieszka sam Liczebność

% grupy

wiekowej

3,0

6,8

14,8

19,7

9,1

Mieszka z rodzicami Liczebność

% grupy

wiekowej

83,3

44,1

29,0

14,8

21,2

Mieszka z partnerem/

partnerką

Liczebność

% grupy

wiekowej

4,5

13,6

31,0

54,1

63,6

Mieszka ze znajomymi/

rodzeństwem

Liczebność

% grupy

wiekowej

9,1

35,6

25,2

11,5

6,1

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

155

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

Tab. 2. Kontynuacja nauki a wiek w grupach ON i OS

ON: Kontynuacja nauki 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Nie uczy się Liczebność

% grupy

wiekowej

16,9

25,9

60,3

76,9

117

90,7

Uczy się Liczebność

% grupy

wiekowej

83,1

74,1

39,7

23,1

9,3

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

129

100,0

OS: Kontynuacja nauki 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Nie uczy się Liczebność

% grupy

wiekowej

1,5

8,6

37,4

67,2

78,8

Uczy się Liczebność

% grupy

wiekowej

98,5

91,4

62,6

32,8

21,2

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

155

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

Tab. 3. Tryb nauki/studiów a wiek w grupach ON i OS

ON: Tryb nauki/studiów 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Tryb stacjonarny Liczebność

% grupy

wiekowej

93,2

85,7

65,4

30,8

27,3

Tryb zaoczny/wieczorowy Liczebność

% grupy

wiekowej

6,8

14,3

34,6

69,2

72,7

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

OS: Tryb nauki/studiów 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Tryb stacjonarny Liczebność

% grupy

wiekowej

72,6

73,6

75,3

23,5

14,3

Tryb zaoczny/wieczorowy Liczebność

% grupy

wiekowej

27,4

26,4

24,7

76,5

85,7

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

Tab. 4. Stan cywilny a wiek w grupach ON i OS

ON: Stan cywilny 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Małżeństwo Liczebność

% grupy

wiekowej

1,2

3,7

4,7

13,1

38,7

Wolny związek Liczebność

% grupy

wiekowej

16,0

13,4

31,1

20,2

Samotny Liczebność

% grupy

wiekowej

82,7

82,9

78,1

55,7

41,2

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100

119

100

OS: Stan cywilny 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Małżeństwo Liczebność

% grupy

wiekowej

1,6

1,7

13,8

33,3

28,1

Wolny związek Liczebność

% grupy

wiekowej

41,9

40,7

49,3

43,3

46,9

Samotny Liczebność

% grupy

wiekowej

56,5

57,6

36,8

23,3

25,0

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

152

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

Tab. 5. Posiadanie dzieci a wiek w grupach ON i OS

ON: Posiadanie dzieci 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Nie posiada Liczebność

% grupy

wiekowej

98,9

95,2

98,4

86,2

65,1

Posiada Liczebność

% grupy

wiekowej

1,1

4,8

1,6

13,8

34,9

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

129

100,0

OS: Posiadanie dzieci 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Nie posiada Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

94,9

140

90,3

75,4

72,7

Posiada Liczebność

% grupy

wiekowej

0,0

5,1

9,7

24,6

27,3

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

155

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

100

Tab. 6. Aktywność zawodowa a wiek w grupach ON i OS

ON: Aktywność zawodowa 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Pracuje Liczebność

% grupy

wiekowej

4,9

9,6

29,0

57,8

49,2

Nigdy nie pracował, nie

poszukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

56,1

49,4

19,4

3,1

9,2

Kiedyś pracował, nie

poszukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

9,8

12,0

11,3

4,7

10,8

Nigdy nie pracował, po-

szukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

23,2

18,1

27,4

14,1

6,2

Kiedyś pracował, poszuku-

je pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

6,1

10,8

12,9

20,3

24,6

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

130

100,0

OS: Aktywność zawodowa 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Pracuje Liczebność

% grupy

wiekowej

48,4

46,4

103

66,9

88,5

87,9

Nigdy nie pracował, nie

poszukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

8,1

5,4

1,3

0,0

Kiedyś pracował, nie

poszukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

14,5

16,1

9,7

4,9

0,0

Nigdy nie pracował, po-

szukuje pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

3,2

0,0

2,6

0,0

3,0

Kiedyś pracował, poszuku-

je pracy

Liczebność

% grupy

wiekowej

25,8

32,1

19,5

6,6

9,1

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

154

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

101

Tab. 7. Forma zatrudnienia a wiek w grupach ON i OS

ON: Forma zatrudnienia 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Pełny etat Liczebność

% grupy

wiekowej

0,0

22,2

52,6

43,2

61,8

Niepełny etat, umowa zle-

cenie, umowa o dzieło

Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

77,8

47,4

56,8

38,2

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

OS: Forma zatrudnienia 18–20 21–23 24–26 27–29 30–35

Pełny etat Liczebność

% grupy

wiekowej

20,0

58,9

86,0

92,0

Niepełny etat, umowa zle-

cenie, umowa o dzieło

Liczebność

% grupy

wiekowej

80,0

50,0

41,1

14,0

8,0

Razem Liczebność

% grupy

wiekowej

100,0

Źródło: na podstawie badań własnych.

102

Aneks

Charakterystyka systemowego projektu badawczego

nansowanego ze środków Unii Europejskiej –

nr WND-POKL-01.03.06-00-041/08: Ogólnopolskie badanie

sytuacji, potrzeb i możliwości osób niepełnosprawnych

Opracowanie:

AnnaIzabelaBrzezińska,PiotrRycielski,KamilSijko,JacekPluta

Podstawowe informacje o projekcie

Okresrealizacjiprojektu:

1 grudnia 2008 – 31 maja 2010 roku

Liderprojektu:

Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, kierownik

projektu po stronie lidera: dr Jacek Pluta, Instytut Socjologii Uniwersytetu

Wrocławskiego

Partnernaukowy:

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie, koordynator zespołu

badawczego SWPS: prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska

Informacjeoprojekcie: www.aktywizacja2.swps.pl

Cel ogólny projektu

Celem projektu jest opracowanie rekomendacji dla Ogólnokrajowej Strategii

na rzecz zwiększenia aktywności społeczno-zawodowej osób niepełnospraw-

nych z rzadko występującymi postaciami niepełnosprawności (ONR, w tym

z niepełnosprawnościami sprzężonymi – ONS) w oparciu o diagnozę prze-

prowadzoną na próbie 100 tysięcy osób niepełnosprawnych, jak również re-

komendacji dla projektu Planu Działania POKL dla Priorytetu I Zatrudnienie

i integracja społeczna.

Cele szczegółowe projektu

1. Analiza porównawcza regulacji prawnych dotyczących osób z grup ONR

oraz ONS w Polsce, w Unii Europejskiej (UE) i na świecie w celu okreś-

lenia podstawowych kierunków działań ograniczających ich marginaliza-

cję z jednej strony, a ułatwiających inkluzję z drugiej

103

2. Oszacowanie liczby osób doświadczających rzadko występujących po-

staci niepełnosprawności (ONR) oraz szczególnie niepełnosprawności

sprzężonych (ONS) w próbie 100 tysięcy badanych osób niepełnospraw-

nych.

3. Klasykacja przyczyn rzadko występujących postaci niepełnosprawności

oraz niepełnosprawności sprzężonych w obu wyodrębnionych grupach na

tle przyczyn pozostałych typów niepełnosprawności.

4. Charakterystyka właściwości osób z grup ONR oraz ONS na tle całej ba-

danej grupy osób niepełnosprawnych: czynniki socjodemograczne, sy-

tuacja ekonomiczna na podstawie jej samooceny, aktualny stan zdrowia

na podstawie jej samooceny, czynniki osobowościowe, kapitał społeczny,

aktywność edukacyjna, aktywność zawodowa.

5. Ocena jakości życia oraz poczucia jakości życia osób z grup ONR i ONS

na tle całej badanej grupy osób niepełnosprawnych.

6. Całościowa diagnoza sytuacji psychospołecznej obu grup osób – ONR

i ONS – na tle całej badanej grupy osób niepełnosprawnych.

7. Określenie kluczowych czynników mających wpływ na jakość życia oraz

poczucie jakości życia osób w obu grupach, w tym wyodrębnienie czyn-

ników:

(a) specycznych dla grupy ONR,

(b) specycznych dla grupy ONS,

rystycznych dla pozostałych osób niepełnosprawnych,

(d) niespecycznych ogólnych, czyli ważnych dla jakości życia i poczu-

cia jakości życia niezależnie od rodzaju/poziomu niepełnosprawno-

ści.

8. Wyodrębnienie układu czynników:

(a) chroniących przed marginalizacją i wykluczeniem społecznym,

(b) zwiększających ryzyko marginalizacji i wykluczenia osób z grup

ONR i ONS.

9. Wyodrębnienie układu czynników:

(a) sprzyjających inkluzji (włączaniu),

(b) utrudniających inkluzję osób z grup ONR i ONS w system edukacji

i rynek pracy.

10. Opracowanie zasad tworzenia projektów działań zmierzających do przy-

wrócenia osób z grup ONR i ONS na rynek pracy oraz usprawnienia efek-

tywnego wydatkowania środków publicznych na ich potrzeby.

11. Przygotowanie ramowych projektów badań nad uwarunkowaniami i me-

chanizmami ekskluzji i inkluzji, czyli wykluczania oraz efektywnego włą-

czania osób z grup ONR i ONS w – szczególnie otwarty – rynek pracy.

104

Wykonawcy projektu

ZespółBadawczySWPSwWarszawie

koordynator Zespołu:

prof. dr hab. Anna Izabela Brzezińska

konsultant Zespołu:

prof. SWPS dr hab. Wojciech Łukowski

koordynatorzy modułów badawczych:

mgr Jakub M. Iwański

mgr Radosław Kaczan

mgr Konrad Piotrowski

mgr Ludmiła Rycielska

mgr Piotr Rycielski

mgr Kamil Sijko

mgr Karolina Smoczyńska

dr Dorota Wiszejko-Wierzbicka

mgr Paweł Wolski

Zespółprzygotowującyekspertyzynapotrzebyprojektu

dr Karolina Appelt

Instytut Psychologii UAM

dr Maciej Błaszak

Instytut Filozoi UAM

mgr Piotr Brycki

Rzecznik Osób Niepełnosprawnych w GK Impel

mgr Tomasz Chudobski

radca prawny

mgr Szymon Hejmanowski

Instytut Psychologii UAM

dr Sławomir Jabłoński

Instytut Psychologii UAM

dr Mariola Kłos

Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci Niesłyszących we Wrocławiu

mgr Katarzyna Linda

Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM

mgr Małgorzata M. Kulik

Katolicki Uniwersytet Lubelski

dr Joanna Matejczuk

Instytut Psychologii UAM

105

mgr Łukasz Przybylski

Instytut Filozoi UAM

mgr Małgorzata Tomaszewska

Fundacja Aktywnej Rehabilitacji, Ośrodek Kultury Ochota

dr Joanna Urbańska

Instytut Psychologii UAM

dr Grzegorz Wiącek

Katolicki Uniwersytet Lubelski

mgr Michał Wierzbicki

niezależny ekspert rynku mediów i marketingu sportowego w Polsce

i na świecie

dr Maciej Wilski

Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

dr Julita Wojciechowska

Instytut Psychologii UAM

mgr Agnieszka Wolska

Stowarzyszenie Przyjaciół Integracji

dr Beata Ziółkowska

Instytut Psychologii UAM

Recenzenciekspertyzipublikacjiprzygotowanychwramachprojektu

prof. dr hab. Augustyn Bańka

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof. dr hab. Barbara Gąciarz

Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie

prof. dr hab. Małgorzata Górnik-Durose

Uniwersytet Śląski w Katowicach

prof. dr hab. Elżbieta Hornowska

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof. dr hab. Zoa Kawczyńska-Butrym

Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

prof. dr hab. Andrzej Klawiter

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof. dr hab. Stanisław Kowalik

Akademia Wychowania Fizycznego w Poznaniu

prof. dr hab. Ryszard Łukaszewicz

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

prof. dr hab. Piotr Oleś

Katolicki Uniwersytet Lubelski

106

prof. dr hab. Roman Ossowski

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

prof. dr hab. Wojciech Otrębski

Katolicki Uniwersytet Lubelski

dr Dariusz Rosiński

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof. dr hab. Grzegorz Sędek

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej w Warszawie

prof. dr hab. Helena Sęk

Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej Wydział Zamiejscowy we Wrocławiu

prof. dr hab. Zbigniew Woźniak

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu

prof. dr hab. Bogdan Zawadzki

Uniwersytet Warszawski

STRUKTURA projektu

Projekt badawczy był realizowany w trzech etapach:

Ι. 1 grudnia 2008 – 30 czerwca 2009 roku pogłębione kompleksowe ba-

dania indywidualne;

ΙΙ. 1 lipca 2009 – 31 grudnia 2009 roku badania kwestionariuszowe na

próbie ogólnopolskiej;

ΙΙΙ. 1 stycznia 2010 – 31 marca 2010 roku całościowa analiza wyników

i rekomendacje.

Pierwszy etap badań składał się z dziewięciu niezależnych modułów. Każdy

z nich miał swoją specykę i odrębne metody badawcze, wszystkie zaś łą-

czyli uczestnicy badań: osoby z powszechnie występującymi ograniczenia-

mi sprawności (ONP), osoby z rzadko występującymi niepełnosprawnościami

(ONR), osoby z niepełnosprawnością sprzężoną (ONS) oraz – jako grupa po-

równawcza – osoby sprawne (OS). Na tym etapie osoby dobierane były do ba-

dań według zasad doboru celowego na podstawie kryteriów ustalanych odręb-

nie w każdym module i zwerykowanych przez ekspertów. Charakterystyka

wszystkich modułów badawczych realizowanych na pierwszym etapie pro-

jektu dostępna jest na stronie internetowej projektu pod adresem: www.akty-

wizacja2.swps.pl.

Dwa główne cele działalności na etapie pierwszym to pogłębiona diagno-

za zasobów indywidualnych i zasobów środowiska osób z ograniczeniami

sprawności oraz przygotowanie i pilotaż kwestionariusza, który był narzę-

dziem badań w etapie drugim. Głównym zaś celem etapu drugiego było ilo-

ściowe, wielowymiarowe oszacowanie skali zjawiska niepełnosprawności

rzadkiej i sprzężonej. Na etapie trzecim zostały zintegrowane wyniki badań

107

z obu etapów oraz stworzone rekomendacje dla osób i instytucji realizujących

programy skierowane do środowiska osób z ograniczeniem sprawności oraz

bezpośrednio do nich, ze szczególnym uwzględnieniem grup i podgrup ONR

i ONS.

Tabela 1. Etapy i zadania badawcze

Etap I Etap II Etap III

grudzień 2008 – czerwiec

2009

lipiec 2009 – grudzień 2009 styczeń–marzec 2010

zespół badawczy SWPS Instytut Badania Rynku i Opinii

Millward Brown SMG/KRC

i zespół badawczy SWPS

zespół badawczy SWPS

Efekty:

Uporządkowana na

podstawie 16 ekspertyz

wiedza o różnych obsza-

rach funkcjonowania grup

ONR i ONS na tle ONP

Opracowany psychome-

trycznie kwestionariusz

do badań sondażowych

KBS (moduł 1)

Opracowane zasady

prowadzenia szkoleń

dla osób prowadzących

badania sondażowe

Zrealizowane badania w 8

modułach badawczych

Przygotowane raporty

prezentujące wyniki,

wnioski i wstępne reko-

mendacje w 8 modułach

badawczych

Upowszechnianie wyni-

ków projektu:

Udostępnione na stronie

internetowej projektu wy-

brane wyniki badań w 8

modułach badawczych

Artykuły naukowe i popu-

larno-naukowe

Efekty:

Dobrana do badań próba

100 tyś. ON reprezentatyw-

na dla populacji ON

Przeszkolony zespół ankie-

terów realizujących badania

sondażowe

Przeprowadzone badania

na próbie 100 tyś. ON

Wyniki surowe opracowane

wg wzorca przygotowanego

przez ZB SWPS

Upowszechnianie wyników

projektu:

Przygotowanie monogracz-

nego numeru czasopisma

Polish Psychological Bulletin

Przygotowanie 11 mono-

grai oraz 2 prac zbio-

rowych, prezentujących

efekty badań prowadzonych

w ramach modułów 2–8

w etapie 1

Artykuły naukowe

Prezentacje na konferen-

cjach naukowych i konferen-

cjach organizacji pozarzą-

dowych

Efekty:

Opracowany raport z ba-

dań sondażowych oraz

wnioski i rekomendacje

z nich wynikające

Opracowane całościowe

rekomendacje – integra-

cja rekomendacji z etapu

pierwszego i drugiego

Upowszechnianie wyników

projektu:

Przygotowanie prezentacji

wyników analiz z etapu 1

i etapu 2 na stronę interne-

tową projektu

Przygotowanie prezentacji

na konferencję podsumo-

wującą projekt w kwietniu

2010 roku

Artykuły naukowe w czaso-

pismach psychologicznych

i socjologicznych

Monograczny numer cza-

sopisma Polityka Społeczna

Dwie prace zbiorowe przy-

gotowane przez autorów

ekspertyz

Przygotowane materiały do

wszczęcia sześciu przewo-

dów doktorskich w SWPS

Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.

Dodatkowo zaplanowano wykonanie 16 ekspertyz, przygotowywanych

przez specjalistów i opiniowanych przez zewnętrznych recenzentów (blind

review), a dotyczących różnych problemów związanych z funkcjonowaniem

osób niepełnosprawnych, szczególnie z grup ONR i ONS. Ekspertyzy zostały

wykorzystane jako pomoc w ustaleniu kryteriów i zasad doboru osób do grup

porównawczych: ONP–ONR–ONS w etapie I, wyselekcjonowaniu pytań do

108

kwestionariusza badań sondażowych (KBS) w etapie II, a także w ocenie traf-

ności przyjętych założeń i zastosowanych narzędzi oraz słuszności wstępnych

rekomendacji w każdym module badawczym.

Podstawowym celem całego projektu, oprócz identykacji ilościowej, była

zatem – w wymiarze badawczym – pogłębiona diagnoza sytuacji, nastawiona

na genezę problemu oraz wykrycie mechanizmów psychologicznych, powią-

zanych bądź nawet determinujących aktualną sytuację psychospołeczną osób

z ograniczeniami sprawności, szczególnie z grup ONR i ONS.

Hipotezy

Nasze podstawowe hipotezy skupiały się na specycznej sytuacji osób

z rzadko występującymi ograniczeniami sprawności i niepełnosprawnością

sprzężoną (złożoną), która może wywoływać poczucie wyraźnej odmienno-

ści w grupie niepełnosprawnych. W życiu codziennym osoby te mogą do-

świadczać specycznych problemów, wynikających na przykład z braku wie-

dzy medycznej, niskiej świadomości najbliższych czy braku odpowiednich

rozwiązań systemowych. Borykają się także z problemem „sierocych” pro-

cedur medycznych, w tym konieczności zażywania sierocych leków (orphant

drugs). Przypuszczaliśmy zatem, iż marginalizacja i wykluczenie społecz-

ne, a także autodyskryminacja i dyskryminacja w różnych dziedzinach życia,

w stopniu najwyższym dotyczą grupy osób niepełnosprawnych z rzadko wy-

stępującymi postaciami niepełnosprawności, w tym/lub z niepełnosprawno-

ściami sprzężonymi.

Przypuszczaliśmy też, że czynniki zaradcze tkwią w zrównoważonej in-

terakcji jednostki z otoczeniem. Pomoc niezrównoważona, nieuwzględniają-

ca relacji między rodzajem i jakością zasobów osobistych a rodzajem i jako-

ścią zasobów społecznych (bogactwo vs. ubóstwo oraz ich heterogeniczność

vs. homogeniczność) nasila tendencje dyskryminacyjne i autodyskryminacyj-

ne. Może też zwrotnie utrudnić inkluzję społeczną, która wiąże się nie tylko

z dostępem do różnych dóbr czy równością szans, lecz także z jakością funk-

cjonowania osób niepełnosprawnych w systemie edukacji i na rynku pracy.

Innymi słowy, pomoc niezrównoważona i nieadekwatna (wobec z jednej stro-

ny zasobów tych osób, a z drugiej – ich specycznych potrzeb) nie może być

efektywna.

Benecjenci projektu

Bezpośrednimi benecjentami projektu są instytucje związane z projekto-

waniem i realizacją działań w obszarze polityki społecznej wobec osób niepeł-

nosprawnych (ON) na szczeblu centralnym, regionalnym i lokalnym. Jednakże

benecjentami ostatecznymi – w dłuższej perspektywie – są jako grupa doce-

lowa osoby z różnymi ograniczeniami sprawności.

109

Badania na pierwszym etapie dotyczyły osób w wieku 18–60 (kobiety)

i 18–65 (mężczyźni) lat oraz porównawczo osób w grupach 15–17 lat i 60/65–75

lat dobieranych według zasad doboru celowego. Na etapie drugim w ogól-

nopolskich badaniach masowych zasadniczą grupę stanowiły osoby w wie-

ku aktywności zawodowej (produkcyjnym), to jest od ukończonego 15. do

ukończonego 60. (kobiety) i ukończonego 65. (mężczyźni) roku życia, a po-

równawczo – dzieci do ukończenia 15 lat oraz osoby po 60./65. roku życia.

Obszary badań i narzędzia badawcze w etapie I

W każdym module stosowano odmienne, specjalnie – ze względu na cele

modułu – opracowane narzędzia badawcze. Była to albo adaptacja narzędzi

stosowanych w innych krajach, albo własna konstrukcja. Relacje między ob-

szarami badanymi w poszczególnych modułach na I etapie projektu pokazu-

je rycina1.

• Moduł1.KwestionariuszKBS: konstrukcja kwestionariusza do badań son-

dażowych (KBS) oraz przeprowadzenie badań prepilotażowych (n = 50),

pilotażowych 10 (n = 2 300) i pilotażowych 20 (n = 10 i n = 50) osób nie-

pełnosprawnych; kwestionariusz zawierał moduły dotyczące cech gospo-

darstwa domowego, cech osoby niepełnosprawnej (w tym blok dotyczący

rodzaju i poziomu, momentu nabycia oraz przyczyn niepełnosprawności),

sytuacji psychospołecznej, w tym edukacyjnej i zawodowej oraz systemu

wsparcia;

• Moduł2.Funkcjonowanie poznawcze–autostereotypy: badanie prze-

biegało w trzech etapach i dotyczyło za każdym razem osób z grup ONP,

ONR i ONS: (1) n = 120 osób: diagnoza treści i wymiarów autostereoty-

pów; (2) n = 90 osób: rozpoznanie wpływu aktywizacji autostereotypu na

funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne; (3) n = 60 osób: badanie sku-

teczności programów interwencyjnych wspierających funkcjonowanie spo-

łeczne, poznawcze i emocjonalne osób z ograniczoną sprawnością;

• Moduł3a. Historia życia,punktyzwrotnei trajektorieżyciowe: prze-

badano łącznie 430 osób, w tym 315 osób z ograniczeniami sprawności

i 115 osób sprawnych; kluczowym kryterium doboru był wiek badanych,

których dobierano do trzech grup: wczesna dorosłość (23–39 lat; n = 105

ON oraz n = 40 OS); środkowy okres dorosłości (41–60 lat; n = 112 ON

oraz n = 39 OS); późna dorosłość (61–85 lat; n = 98 ON oraz n = 36 OS).

W przeprowadzonych badaniach wykorzystano kwestionariusze do oceny

poczucia punktualności wydarzeń życiowych i orientacji temporalnej oraz

wywiad kliniczny ze skalami szacunkowymi, który służył do badania punk-

tów zwrotnych w życiu.

• Moduł3b.Radzenie sobiezutratą sprawności: zastosowano dwa kry-

teria doboru osób do badań:niepełnosprawność nabyta 6–10 lat temu lub

0–5 lat temu oraz aktualne uczestnictwo w procesie aktywizacji zawodo-

110

wej; łącznie przebadano 274 osoby z ograniczeniami sprawności, w tym

ONP: n = 91 osób, ONR: n = 92 osób i ONS: n = 91osób oraz n = 120 osób

sprawnych; zastosowano baterię siedmiu standaryzowanych kwestionariu-

szy, dwa autorskie kwestionariusze oraz wywiad kliniczny.

• Moduł4.Formowaniesiętożsamościiwkraczaniewdorosłość: łącznie

przebadano 995 osób, w tym n = 528 osób w grupie ON oraz n = 467 osób

w grupie OS; wszystkie badane osoby były w wieku od 18 do 35 lat; zasto-

sowano baterię trzech kwestionariuszy, w tym jeden po przekładzie i adap-

tacji kulturowej; kwestionariusze przygotowano w wersji komputerowej

lub papierowej – do wyboru przez osobę badaną.

• Moduł5.Społecznościlokalneiwirtualne: przebadano łącznie 80 osób,

w tym n = 60 osób z ograniczeniami sprawności (ONP, ONR i ONS) oraz

n = 20 osób sprawnych; zastosowano indywidualny wywiad narracyjny we-

dług przygotowanych i zwerykowanych w badaniu pilotażowym dyspo-

zycji; analiza danych została przeprowadzona z wykorzystaniem procedury

otwartego kodowania (z użyciem pakietu do komputerowego wspomagania

analiz jakościowych Maxqda2007).

• Moduł6. Samoakceptacja,poczuciejakościżyciaipartycypacjaspo-

łeczna: przebadano łącznie 120 osób (ONP, ONS, ONR i OS); zastosowano

pogłębione wywiady indywidualne, wywiady w diadach, osiem zognisko-

wanych wywiadów grupowych z udziałem osób bliskich dla ON, zaproszo-

nych przez nie same, oraz skróconą wersję Kwestionariusza Samooceny A.

I. Brzezińskiej i P. Krzywickiego; analiza danych została przeprowadzona

z wykorzystaniem procedury otwartego kodowania (z użyciem pakietu do

komputerowego wspomagania analiz jakościowych: Maxqda2007).

• Moduł7.Autodiagnozaindywidualna–autonarracje: przebadano łącz-

nie 67 osób z ograniczoną sprawnością, w tym osoby z rzadkimi i sprzężo-

nymi ograniczeniami sprawności; za pomocą indywidualnych, częściowo

strukturalizowanych, pogłębionych wywiadów od każdej osoby uzyskano

opowieść (narrację) o jej historii życia; narracje te poddano analizie z punk-

tu widzenia stylów przywiązania w okresie dzieciństwa i aktualnie; ponad-

to w badaniu wykorzystano techniki projekcyjne, skale szacunkowe i bate-

rie arkuszy roboczych własnego autorstwa.

• Moduł8.Autodiagnozagrupowa–fokusy: zogniskowany wywiad gru-

powy dotyczący sytuacji życiowej osób niepełnosprawnych; badanie miało

charakter eksperymentalny (połowa grup poddawana była treningowi umie-

jętności komunikacji interpersonalnej) z pre- i posttestem; grupy uczestni-

czące w badaniach były homogeniczne lub heterogeniczne pod względem

płci oraz niepełnosprawności – osoby z różnymi rodzajami niepełnospraw-

ności (ONP, ONR i ONS) versus różne rodzaje niepełnosprawności i oso-

by sprawne (ON i OS); łącznie badanie objęło 113 osób: 20 grup – od czte-

rech do ośmiu osób w każdej grupie.

Zakończeniem działań w każdym module było przygotowanie raportu z ba-

dań z wnioskami i założeniami do projektu rekomendacji dla instytucji reali-

zujących politykę społeczną na różnych szczeblach i tworzących programy

wsparcia dla osób z ograniczeniami sprawności, zgodnie z przygotowanymi

wcześniej i zwerykowanymi przez sędziów kompetentnych ramowymi za-

leceniami.

Moduł 3a:

Percepcja i ocena wydarzeń życiowych, punkty zwrotne w życiu i orientacja temporalna

Moduł 4:

Formowanie się tożsamości

i wkraczanie w dorosłość

Moduł 2:

Funkcjonowanie

poznawcze: autostereotypy

Moduł 5:

Społeczności wirtualne i lokalne

Moduł 3b:

Proces radzenia sobie z utratą sprawności

Moduł 6:

Samoakceptacja i poczucie

jakości życia a partycypacja

społeczna

Moduł 7:

Autodiagnoza indywidualna własnej historii życia i aktualnej sytuacji życiowej i zawodowej

Moduł 8:

Autodiagnoza grupowa sytuacji osób niepełnosprawnych w Polsce

OTOCZENIE SPOŁECZNE

historia

otoczenia społecznego

przyszłość otoczenia

społecznego

historia indywidualna indywidualna przyszłość

osoba

tu i teraz

kontekst rozwoju osoby

Ryc. 1. Badane obszary i powiązania między nimi: perspektywa horyzontalna

(kontekst czasu) i wertykalna (kontekst otoczenia)

Źródło: opracowanie Anna I. Brzezińska.

112

Obszary badań i narzędzia badawcze w etapie II

Narzędzie badań – kwestionariusz KBS

KBS to narzędzie opracowane przez członków Zespołu Badawczego SWPS

na potrzeby badań: na etapie I – w poszczególnych modułach oraz na eta-

pie II – w ogólnopolskim badaniu sondażowym na próbie 100 tysięcy osób

niepełnosprawnych. Badania pilotażowe przeprowadzone z użyciem wyjścio-

wej – pełnej – wersji kwestionariusza KBS pokazały, że średni czas jego wy-

pełniania wynosił 60 minut, w dodatku przy założeniu prowadzenia wywiadu

metodą CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing) z udziałem i przy

pomocy ankietera. W związku z tym skonstruowano specjalną, skróconą wer-

sję kwestionariusza KBS specjalnie na potrzeby badań modułowych na I eta-

pie projektu (ryc. 2). W tej wersji kwestionariusz składał się z 31 pozycji,

a czas badania wynosił średnio 15 minut.

Obie wersje – dłuższa i krótsza – pozwalały na uzyskanie danych metrycz-

kowych oraz szczegółowych informacji na temat niepełnosprawności (m.in.

rodzaju i stopnia niepełnosprawności, wieku nabycia niepełnosprawności, jej

odczuwanych skutków i doświadczanych w związku z tym problemów), aktyw-

ności społecznej, otrzymywanego wsparcia, pracy zawodowej, edukacji, satys-

fakcji z życia i stosunku do siebie oraz do własnych ograniczeń sprawności.

Kwestionariusz KBS w nalnej wersji składał się ze 121 pytań. Podzielony

był na dwie części, które (w przypadku ankiety papierowej – PAPI) są od siebie

zycznie oddzielone. Są to części dotyczące gospodarstwa domowego (część

I KBS) oraz pogłębiony wywiad indywidualny (część II KBS). Dodatkowo

część dotycząca gospodarstwa domowego zawiera ruchomy moduł odnoszący

się do osoby niepełnosprawnej, z którego pytania zadaje się – lub nie – w za-

leżności od wieku i stanu psychozycznego osób niepełnosprawnych zamiesz-

kujących gospodarstwo domowe (szczegółowy opis warunków, na jakich się

to dzieje, zawierał załącznik do kwestionariusza). W związku z tym można

mówić o trzech podstawowych modułach kwestionariusza, które wyznacza-

ją jego strukturę:

(1) Oznaczenie gospodarstwa domowego – część I KBS

• 1a1. Gospodarstwo indywidualne lub

• 1a2. Gospodarstwo zbiorowe

(2) Wywiad skrócony: oznaczenie osoby niepełnosprawnej – część I KBS

• 1b. Cechy niepełnosprawności

• 1c. Cechy osoby niepełnosprawnej

(3) Wywiad pogłębiony – część II KBS

• 2a. Cechy niepełnosprawności

• 2b. Cechy osoby niepełnosprawnej

• 2c. Cechy psychospołeczne

• 2d. Rynek pracy

113

Ryc. 2. Etapy konstruowania kwestionariusza KBS

Źródło: opracowanie Kamil Sijko.

Uwaga: kolor zielony – proces tworzenia krótkiej wersji kwestionariusza; kolor żółty – proces dochodzenia do ostatecznej wersji pełnej (długiej); linie przerywane – pier-

wotny plan pracy; linie ciągłe – tok pracy wykonanej w rzeczywistości.

114

W badaniu na próbie ogólnopolskiej narzędzie podzielone zostało na dwie

części: 1) blok dotyczący gospodarstwa domowego oraz 2) część indywidu-

alną. Część pierwsza była realizowana tylko raz w każdym gospodarstwie

domowym, a część indywidualną przeprowadzano z każdą osobą niepełno-

sprawną w opisywanym gospodarstwie domowym. Z uwagi na przewidywane

trudności komunikacyjne związane z niepełnosprawnością dozwolona była re-

alizacja fragmentu części indywidualnej przy udziale opiekuna lub nawet wy-

łącznie z opiekunem osoby niepełnosprawnej.

Harmonogram II etapu projektu

Badania w etapie II zostały zrealizowane w 12 krokach.

1. 15.06.2009: spotkanie rozpoczynające współpracę wykonawcy z zama-

wiającym – uzgodnienie zasad współpracy, przekazanie wykonawcy wzo-

ru narzędzia badawczego oraz materiałów pomocniczych.

2. 03.07.2009: wstępny Raport metodologiczny, zawierający koncepcję ba-

dawczą, opis materiałów oraz narzędzi badawczych, zakres odpowiedzial-

ności poszczególnych uczestników projektu, a także szczegółową prezen-

tację metodologii badawczej i sposobu doboru próby.

3. Od 03.07 do 06.07.2009: przygotowanie narzędzi badawczych i materia-

łów pomocniczych.

4. 03.07.2009: rozpoczęcie dwufazowego procesu szkolenia Zespołu Badań

Terenowych, odpowiedzialnego za terenową realizację projektu.

5. Od 10.07.2009: organizacja badania na poziomie oddziałów terenowych.

6. Od 17.07.2009: realizacja terenowa wywiadów ankieterskich.

7. 31.07.2009: rozpoczęcie kontroli terenowej.

8. 07.08.2009: przekazanie danych z pierwszego międzyspływu.

9. 16.10.2009: przekazanie danych z drugiego międzyspływu.

10. 18.11.2009: zakończenie kontroli.

11. 11.12.2009: zakończenie realizacji badania (faza terenowa).

12. 14.12.2009: przekazanie bazy danych.

Dobór i struktura zrealizowanej próby

Próba w badaniu ogólnopolskim na etapie II obejmowała 100 tysięcy osób

niepełnosprawnych dobranych z zachowaniem reprezentatywności na obszarze

całego kraju z uwzględnieniem wszystkich powiatów. Wobec braku ogólno-

polskiego spisu osób niepełnosprawnych, mogącego stanowić operat losowa-

nia próby, za podstawę badania przyjęto dane dotyczące populacji wszystkich

mieszkańców Polski. Reprezentatywność próby osiągnięto przez zastosowa-

nie losowego doboru respondenta w badaniu. Do celu badania wylosowano

100 tysięcy adresów startowych służących za podstawę poszukiwań osób nie-

pełnosprawnych techniką random route (ustalonej ścieżki). Operatem loso-

115

wania adresów był rejestr PESEL, administrowany przez Ministerstwo Spraw

Wewnętrznych i Administracji. Warstwowanie próby oparto na rozkładzie po-

pulacji mieszkańców Polski, podanym przez GUS na dzień 30 czerwca 2008

roku, czyli na najbardziej aktualnym rozkładzie dostępnym w dniu badania.

Zgodnie z przyjętymi założeniami, na podstawie powyższych danych doko-

nano warstwowania próby z uwzględnieniem powiatów i wydzielonych w ich

ramach wsi i miast. Procedura ta pozwoliła na uzyskanie losowej, ogólnopol-

skiej próby adresowej o liczebności 100 tysięcy adresów, uwzględniającej war-

stwowanie terytorialne w podziale na warstwę wsi i miast w każdym powiecie

w skali kraju. Wyznaczone adresy startowe były bazą do doboru responden-

tów. Technika ta jest powszechnie stosowana1 i ugruntowana w badaniach spo-

łecznych w sytuacjach braku operatu losowania próby osób o okreś lonych ce-

chach (np. osób o określonych zainteresowaniach bądź statusie nansowym).

Przyjęta technika random route sprowadza się do odwiedzania kolejno

wszystkich mieszkań (domów), począwszy od wskazanego adresu, zgodnie

ze ściśle określoną regułą poruszania się w terenie, polegającą na przecho-

dzeniu do kolejnego mieszkania znajdującego się po prawej stronie od drzwi

mieszkania opuszczanego przez ankietera. Zasada ta nie pozostawia ankiete-

rowi możliwości żadnego wyboru. Procedura powtarza się w kolejnych miesz-

kaniach aż do odnalezienia osoby spełniającej kryteria doboru – w tym przy-

padku osoby niepełnosprawnej (biologicznie lub prawnie).

Kwalikacja respondenta do badanej zbiorowości odbywała się na pod-

stawie pytań o niepełnosprawność biologiczną lub prawną. Były to pytania

w kwestionariuszu w części dotyczącej GD – gospodarstwa domowego:

– „Czy z powodu problemów zdrowotnych ta osoba ma ograniczoną zdol-

ność wykonywania codziennych czynności trwającą sześć miesięcy lub dłu-

żej?”;

– „Czy posiada ważne orzeczenie o niepełnosprawności lub stopniu niepeł-

nosprawności lub orzeczenie równoważne ?”.

Ankieterzy zostali wyposażeni w instrukcję doboru osób niepełnospraw-

nych do badania, stanowiącą uściślenie ogólnej instrukcji random route, po-

zwalającą na prawidłowe dobranie poszczególnych osób. Przeprowadzono też

szkolenie ze wszystkimi ankieterami biorącymi udział w badaniu.

Uwagi końcowe

Wnioski z badań przeprowadzonych we wszystkich modułach nr 2–8 były

podstawą do interpretacji prawidłowości wykrytych w odniesieniu do różnych

podgrup ONR i ONS na etapie II. Z kolei wstępne rekomendacje w modułach

1 Patrz: P. Sztabiński, Z. Sawiński, F. Sztabiński (red.). (2005). Fieldwork jest sztu-

ką. Warszawa: Wydawnictwo Instytutu Filozoi i Socjologii Polskiej Akademii Nauk; W.G.

Ochran (1977). Sampling techniques. New York: John Willey and Son.

2–8 były werykowane na podstawie rekomendacji opracowanych w oparciu

o wnioski z badań na etapie II. Projekt zakończył się opracowaniem pakie-

tu rekomendacji dla ogólnokrajowej strategii na rzecz zwiększenia aktywno-

ści społeczno-zawodowej osób niepełnosprawnych, szczególnie z grup ONR

i ONS.

Projekt został przygotowany i zrealizowany przez zespół psychologów róż-

nych specjalności (psychologia rozwoju i edukacji, kliniczna i zdrowia, spo-

łeczna, międzykulturowa, pracy i organizacji), socjologów i metodologów

(w zakresie planowania i realizacji badań w naukach społecznych). Zespół

badawczy konsultował swoje działania ze specjalistami z następujących dzie-

dzin: psychologia rehabilitacji, socjologia zdrowia, psychiatria, geriatria, ge-

rontologia społeczna, kognitywistyka, w tym neurokognitywistyka i języ-

koznawstwo kognitywne, statystyka, matematyka i informatyka. Wszyscy

członkowie zespołu badawczego na czas trwania projektu byli zatrudnieni

w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie jako pracownicy na-

ukowo-badawczy.

117

Thedescriptionofasystemicresearchprojectfundedbythe

EuropeanUnion–N°WND-POKL-01.03.06-00-041/08titled:

A national study of the situation, needs and opportunities of persons

with disabilities in Poland

AnnaIzabelaBrzezińska,PiotrRycielski,KamilSijko,JacekPluta

Project overview

ResearchProjectTimetable:

1 December 2008 – 31 May 2010

ResearchProjectLeader:

State Fund for Rehabilitation of the Disabled People Państwowy Fundusz

Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych, PFRON

The representative of the Research Project Leader: Jacek Pluta, PhD, University

of Wrocław, Institute of Sociology

ScienticPartner:

Warsaw School of Social Sciences and Humanities Szkoła Wyższa Psychologii

Społecznej w Warszawie, SWPS

SWPS Research Team Coordinator: Professor Anna Izabela Brzezińska, PhD

Projectdetails:www.aktywizacja2.swps.pl

The overall aim of the project

The overall aim of the project is to set out recommendations for the

National Strategy to increase social and vocational activity of people with

rare disabilities (ONR), including multiple disabilities (ONS) according to

a diagnosis made on a sample of 100,000 persons with disabilities, as well as

to set out recommendations for the Human Capital – Operational Programme

(part of the National Strategic Reference Framework), Disability Action Plan

for Priority I: Employment and Social Integration

Detailed objectives of the project

1. To conduct a comparative analysis of the legal regulations concerning

people from the ONR and ONS groups in Poland, the EU and worldwide

in order to determine fundamental actions needed, on the one hand, to pre-

vent marginalisation and, on the other hand, to facilitate inclusion of those

groups;

118

2. To assess the number of people with rare forms of disabilities (ONR) as

well as multiple disabilities (ONS) on the basis of a national study sample

of 100,000 people with disabilities participating in the study.

3. To classify the causes of rare and multiple forms of disability for both

these groups (ONR and ONS) and to compare them with the causes of the

remaining forms of disability.

4. To identify the characteristics of persons from the ONR and ONS groups

compared to the whole group of people with disabilities participating in

the study: socio-demographic factors, self-perceived economic situation,

self-perceived health condition, personality factors, social capital, educa-

tional activity, vocational activity.

5. To assess the quality of life and the feeling of quality of life of people from

the ONR and ONS groups in comparison with the whole group of people

with disabilities participating in the study.

6. to carry out a comprehensive diagnosis of psychosocial situation of the

ONR and ONS groups compared to the whole group of people with disa-

bilities participating in the study.

7. To identify key factors inuencing the quality of life and the feeling of

quality of life in both groups, including the identication of the follow-

ing:

a. specic factors, characteristic of the ONR group,

b. specic factors, characteristic of the ONS group,

c. factors common to both groups but different from the factors charac-

teristic of the remaining groups of persons with disabilities,

d. non-specic, general factors, which are essential for the quality of life

and the feeling of quality of life irrespective of the type/level of disa-

bility.

8. To identify sets of factors:

a. which protect against marginalisation and social exclusion,

b. which increase the risk of marginalisation and social exclusion for peo-

ple from the ONR and ONS groups.

9. To identify sets of factors:

a. which are conducive to social inclusion,

b. which impede inclusion of persons from the ONR and ONS groups in

the education system and the labour market.

10. To draw up development rules of action programmes aimed at facilitating

the return to the labour market for people from the ONR and ONS groups,

and to propose rules to streamline the procedures of spending public -

nancial resources on the needs of these groups.

11. To develop a framework of research projects devoted to analysing the de-

terminants and mechanisms of exclusion and inclusion of people from the

ONR and ONS groups within – specically open – labour market.

119

Project structure

The research project was implemented in three stages:

Ι. 1 December 2008 – 30 June 2009 Detailed extensive individual re-

II. 1 July 2009 – 31 December 2009 A National Sample Survey

IIΙ. 1 January 2010 – 31 March 2010 Outcome analysis and recommenda-

tions

The rst stage of the research consisted of nine independent modules,

using distinct research methods. All the modules used the same research

subjects; persons with most prevalent types of disability (ONP), persons with

rare disabilities (ONR), individuals with multiple disability (ONS) and – as

a control group – non-disabled people (OS). At this stage subjects were selected

following a purposive sampling on the basis of a number of criteria determined

individually for each module and veried by experts. The description of the

modules adopted for the rst stage of the project is available on the project’s

website: www.aktywizacja2.swps.pl.

Two main objectives of the rst stage of the project were: a detailed diagnosis

of resources, both individual and concerning the environment in which persons

with disabilities function, as well as developing and piloting a questionnaire

which was employed at the second stage of the project. The main aim of the

second stage was to assess the frequency of prevalence of rare and multiple

disability and determine territorial saturation of the phenomenon at the

poviat level (NUTS 4). Finally, the third stage was devoted to the integration

of the research results from the previous stages and proposing a number of

recommendations for persons and institutions involved in implementation of

programmes targeting people with disabilities, with a special emphasis laid on

the ONR and ONS groups and subgroups.

Additionally, 16 expert opinions concerning various issues relating to the

functioning of the disabled, especially those from the ONR and ONS groups,

were submitted by specialists and subjected to blind reviews. The opinions were

helpful in determining criteria and selection procedures for the control groups

(ONP – ONR – ONS) during stage I, selecting questions for a questionnaire

survey (KBS) at stage II and in assessing the accuracy of assumptions and

instruments used as well as the pertinence of the initial recommendations

presented in each research module.

Thus, the basic objective of the project, apart from quantitative identication,

was – in research dimension – a detailed diagnosis of the situation, aimed

at determining the genesis of the problem and discovering psychological

mechanisms which are linked to or even responsible for the present situation

of persons with disabilities, especially those from the ONR and ONS groups.

120

Tab. 1. Research stages and activities

Stage I Stage II Stage III

December 2008 – June 2009 July 2009 – December 2009 January – March 2010

SWPS Research Team Millward Brown SMG/KRC

and SWPS Research Team

SWPS Research Team

Effects:

Knowledge of various ar-

eas of functioning of ONR

and ONS in relation to

ONP systemized by expert

opinions

Psychometric survey ques-

tionnaire KBS (module 1)

Established rules of con-

ducting training for people

carrying out surveys

Research conducted in 8

modules

Reports presenting results,

conclusions, initial recom-

mendations in 8 research

modules

Dissemination of project

results:

Selected research results

from 8 modules available

on the project’s website

Scientic and popular

scientic articles

Effects:

A representative sample of

100,000 ON selected for

the research

Trained survey team to

conduct the survey

Survey conducted on the

sample of 100,000 of ON

Raw results drawn up

according to a model pre-

pared by SWPS research

team

Dissemination of project

results:

Preparation of

a monograph for Polish

Psychological Bulletin

Preparation of 11 mono-

graphs and 2 collective

papers presenting re-

search results from modes

2–8 at stage I

Scientic articles

Presentations given at

scientic and NGO confer-

ences

Effects:

Report from the survey and

conclusions and recommen-

dations resulting from it

Comprehensive recom-

mendations – integration

of the stage I and stage II

recommendations

Dissemination of project

results:

Preparation of the analyses

results from stage I and

II to be presented on the

project’s website

Preparation of the presen-

tation to be given during

a conference summarizing

the project in April 2010

Scientic articles in psycho-

logical journals

Monographic edition of the

journal Polityka Społeczna

(Social Politics)

Two collective papers

prepared by the experts

providing opinions

Materials collected to be

used in six doctoral disser-

tations at SWPS

Hypotheses

Our primary hypotheses focused on a specic situation of people with

rare and multiple disabilities, which may lead to experiencing a sense of

distinctness within a group of people with disabilities in general. In everyday

life they may encounter specic problems resulting from, for instance, lack

of medical knowledge, low awareness of their relatives or absence of certain

systemic solutions. They also have to cope with the problem of being subjected

to “orphan” medical procedures, including the necessity to take so called

orphan drugs. Therefore, we assume that rare disabilities and/or multiple

disabilities can lead to marginalisation, social exclusion, self-discrimination

and discrimination present in various domains of life. We also posit that

remedial measures consist in sustainable interaction of the individual with

the environment. Unsustainable aid which does not take into consideration

121

the relation between the type and quality of personal resources and the kind

and quality of social resources (wealth vs. poverty and their heterogeneity vs.

homogeneity) intensies discriminatory and self-discriminatory tendencies.

It may also further impede social inclusion, which is related not only to the

accessibility of various resources or equal opportunities but also to the quality

of functioning of the disabled in the educational system and the labour market.

In other words, unsustainable and inaccurate help (as far as the resources and

specic needs of those persons are concerned) cannot be effective.

Project beneciaries

The immediate beneciaries of the project are institutions involved in

developing and implementing actions in the area of social policy targeting

the disabled (ON) at a central, regional and local level. However, the ultimate

beneciaries – in the long term – are people with various types of disabilities.

The rst stage of the research concerned people from the age groups 18–60

(women) and 18–65 (men) compared with control age groups 15–17 and

60/65–75 chosen following the procedure of purposive sampling. People at

working age, i.e. from 15 to 60 years of age (women) and to 65 years of age

(men), and – as a control group – children below 15 and people above 60/65

constituted the main group at the second stage in a nationwide mass research

programme.

The results of groups at high risk of double exclusion (disability + age

and/or gender and/or minority status and/or level/type of disability), which

hence require a so called cross-cutting approach1, were analysed particularly

thoroughly.

Area of research and research instruments – stage I

Each module exploited different research instruments – they were either

adjusted or constructed especially for the module. The sample size and the

criteria of purposive sampling also varied.

• Module1:KBS questionnaire:drawing up a survey questionnaire (KBS)

and conducting a pre-pilot study (n = 50), 10 pilot study (n = 2,300) and 20

pilot study (n = 10 and n = 50) followed by the nal study on the national

sample (n = 100,000) of persons with disabilities; the questionnaire

contained modules concerning household features, the features of the person

(including a section devoted to the type and level of the disability, its causes

1 Pursuant to the document: Council of Europe, Committee of Ministers, Recommendation

Rec (2006) 5 of the Committee of Ministers to member states on the Council of Europe Action

Plan to promote the rights and full participation of people with disabilities in society: improving

the quality of life of people with disabilities in Europe 2006–2015 (adopted by the Committee of

Ministers on 5 April 2006 at the 961st meeting of Ministers’ Deputies) – cp. p. 67–72.

122

and the moment of its onset) and his or her psychosocial situation, including

education and vocation as well as the support system;

• Module2:Cognitive functioning – self-stereotypes:the survey consisted

of three stages and each stage focused on persons from the ONP, ONR,

and ONS groups: (1) n = 120 subjects: the diagnosis of self-stereotypes,

their meaning and dimensions, (2) n = 90 subjects: the identication of

the extent of the impact of the activation of self-stereotypes on cognitive

and emotional functioning; (3) n = 60 subjects: effectiveness evaluation of

intervention programmes which endorse social, cognitive and emotional

functioning of persons with limited abilities;

• Module3a:Life history, turning points and life trajectories:atotal number

of 430 persons were studied, of whom 315 had limited abilities and 115

had no disabilities; the key selection criterion was the age of the subjects,

who were divided into three groups: early adulthood (23–39 years; n = 105

ON and n = 40 OS); middle adulthood (41–60 years; n = 112 ON and n =

39 OS); late adulthood (61–85 years; n = 98 ON and n = 36 OS). In the

survey questionnaires were used, by means of which participants assessed

their sense of timing of life events and temporal orientation. Additionally,

we conducted a clinical interview with evaluation scales which served to

investigate so called turning points in life;

• Module3b:Coping with loss of ability:two selection criteria were applied

– disability acquired 6–10 years prior to the study or 0–5 years prior to the

study as well as present participation in a vocational activation process;

the total number of 274 persons with limited abilities participated in the

study, of whom ONP subgroup: n = 91 participants, ONR subgroup: n = 92

participants and ONS subgroup: n = 91 participants and n = 120 persons

without disabilities; seven standardised questionnaires, two proprietary

questionnaires and a clinical interview were used;

• Module4:Forming of identity and entering adulthood:atotal number of

995 persons participated in the study, of whom n = 528 subjects in the ON

group and n = 467 subjects in the OS group; all subjects were between 18

and 35 years of age; three questionnaires were used, including one which

underwent translation and cultural adaptation; the questionnaires were

prepared in electronic and paper version – to be chosen by the subjects;

• Module5: Local and virtual communities: a total number of 80 persons

participated in the study: n = 60 persons with disabilities (ONP, ONR and

ONS) and n = 20 non-disabled persons; an individual narrative interview,

made according to instructions prepared and veried in a pilot study, was

used; data analysis was carried out employing an open coding procedure

(using the computer assisted qualitative data analysis software package

Maxqda2007);

• Module 6: Self-acceptance, feeling of quality of life, and social

participation: a total number of 120 persons participated in the study (ONP,

ONS, ONR and OS); a number of interviews were conducted: detailed

individual interviews, diad interviews, eight focused group interviews

in which participated relatives of ON, who had been invited by the ON

subjects; also, a shortened version of the Self-assessment Questionnaire by

A. I. Brzezińska and P. Krzywicki was employed; data analysis was carried

out using an open coding procedure (with the use of the computer assisted

qualitative data analysis software package Maxqda2007);

• Module 7: Individual self-diagnosis – auto-narrations: a total number

of 67 subjects with disabilities, including rare and multiple disabilities,

participated in the study; as a result of individual, partially structured,

detailed interviews each participant provided a story (narration) of his/her

life; the narrations were then subjected to an analysis of attachment styles

manifested in childhood and presently; moreover, projection techniques,

assessment scales and proprietary worksheets were employed;

• Module8:Group self-diagnosis – FGI (focus group interview): focused

group interviews concerning the life situation of the disabled; the study

is of an experimental nature (half of the groups undergo interpersonal

communication skills training) and it is accompanied by pre- and post-tests;

the groups taking part in the study are homogeneous or heterogeneous as

far as their gender and disability is concerned – persons with various forms

of disability (ONP, ONR and ONS) vs. disabled and non-disabled persons

(ON and OS); the study encompasses 113 subjects divided into 20 groups –

from 4 to 8 persons per group.

The relations between research areas in the modules of stage I are presented in

g.1. Each module ended with a report containing conclusions and assumptions

for the recommendation project destined for institutions responsible for social

policy at various levels and for the development of support programmes for

people with disabilities, following a framework of recommendations, which

were provided and veried by competent judges.

124

Module 3a:

Perception and evaluation of life events, turning points, and temporal orientation

Module 4:

Forming of identity

and entering adulthood

Module 2:

Cognitive functioning:

self-stereotypes

Module 5:

Local and virtual communities

Module 3b:

Coping with loss of ability

Module 6: Self-acceptance,

sense of quality of life and

social participation

Module 7:

Individual self-diagnosis of life history and present life and employment situation

Module 8:

Group self-diagnosis of people with disabilities in Poland

social environment

the history of social environment

the future of social environment

individual history individual future

person development context

person

here and now

Fig. 1. Investigated areas and connections between them: horizontal (time

context) and vertical perspective (environment context)

Area of research and research instruments – stage II

Research instrument – KBS questionnaire

KBS questionnaire is a research instrument designed by the members

of the SWPS Research Team for the needs of the research at stage I – in

all modules – and at stage II – in a nationwide survey on a sample of 100

thousand respondents with disabilities. A pilot study carried out using a full

version of the KBS questionnaire revealed that the average time necessary to

ll in the questionnaire was 60 minutes, assuming that it was completed using

CAPI (Computer Assisted Personal Interviewing) method with the assistance

of a research interviewer. Therefore, a modied, shortened version of the

questionnaire was developed to be used in the modules at stage I (g. 2). This

modied version of the KBS questionnaire consisted of 31 items and the time

necessary to complete the survey was, on average, 15 minutes.

125

Fig. 2. Stages of questionnaire construction

by Kamil Sijko

Attention: green marks the process of construction of the shortened version of questionnaire; yellow marks thepath to nal, long version; dotted line – original work plan;

continuous line marks the work actually carried out

126

Both versions of the survey – the full and the shortened one – served as

a means of obtaining so called social-demographic data and detailed information

about disability (among others the type and the level of disability, the age of

the onset of disability, the experienced effects and problems related to it),

social activity, the support received, vocational activity, education, satisfaction

with life, self-perceptions and one’s own ability limitations.

The KBS questionnaire in its nal version consisted of 121 questions from

which 500 variables were derived. It was divided into two parts which (in the

case of the paper version – PAPI) were physically separated. These were: a part

concerning the household (KBS Part I) and an Individual In-Depth Interview

(KBS Part II). Moreover, the part devoted to the household included an optional

module concerning the disabled person, with questions which could be asked

or omitted depending on the age and psychophysical state of the respondent

living in the household (a detailed description of the conditions in which this

procedure was to be applied was attached as an annex to the questionnaire).

Thus, three basic modules of the questionnaire determining its structure may

be identied:

(1) information about household type – KBS Part I

• 1a1. family household or

• 1a2. non-family household (e.g. residential care homes)

(2) Shortened interview: information about the disabled person – KBS Part I

• 1b. Disability features

• 1c. The characteristics of the person with disabilities

(3) In-depth interview – KBS Part II

• 2a. Disability features

• 2b. The characteristics of the person with disabilities

• 2c. Psychosocial features

• 2d. Labour market

In the study on a nationwide sample the research instrument was divided

into two parts: 1) a block devoted to the household and 2) an individual part.

The rst part was used only once in each household, whereas the individual

part was employed for each disabled person in the household studied. Due to

expected communicative difculties linked to disability, it was permitted to

complete the individual part with the assistance of the carer of the disabled

person or with the carer alone.

Research project stage II timetable

Research was conducted in twelve steps.

1. 15.06.2009: the meeting commencing the cooperation between the SWPS

Research Team and the Survey Contractor – establishing the rules of co-

operation, presentation of the research instrument model and additional

materials.

127

2. 03.07.2009: initial Methodological Report, containing the research concept,

the description of the research materials and instruments, the extent of respon-

sibility of individual project participants, as well as a detailed description of

the methodology applied in the research and the mode of sample selection.

3. From 03.07.2009 to 6.07.2009: preparation of research instruments and

additional materials.

4. From 03.07.2009: beginning of a two-stage training programme of the

Fieldwork Research Team responsible for the eld part of the project.

5. From 10.07.2009: organising the research at the eld level.

6. From 17.07.2009: completing eld survey.

7. From 31.07.2009: beginning of eld inspection.

8. 07.08.2009: rst data collection.

9. 16.10.2009: second data collection (submitted to the Commissioner).

10. 18.11.2009: end of inspection.

11. 11.12.2009: completion of research (eld research stage).

12. 14.12.2009: submission of database.

The selection and the structure of the research sample

The sample in the Nationwide Study encompassed 100 000 persons with

disabilities chosen from across the country and representing all poviats

(NUTS 4). Because of lack of a national census of the disabled, which might have

served as a sampling frame, it was decided that the data concerning the whole

population in Poland would be used. The representativeness of the sample was

achieved following a random sampling of respondents for the study. 100 000

addresses were selected serving as the foundation for the subsequent search

for people with disabilities using the technique of random route. The sampling

frame was drawn from the PESEL System (Universal Electronic System of

Population Register) run by the Ministry of the Interior and Administration.

Stratied sampling was based on the population distribution of Poles as noted

by GUS (General Statistics Ofce) on 30 June 2008, i.e. the most recent

population distribution available on the day of the research. It served as the

basis of demographic estimations carried out by MB SMG/KRC in 2009.

Following the adopted assumptions, stratied sampling was conducted on

the basis of the data discussed above, taking into consideration all poviats with

villages and towns/cities located within their borders. This procedure allowed

the researchers to obtain a random national sample of 100 000 persons, taking

into account territorial distribution with the division into villages and towns/

cities in each poviat in the country. The selected addresses constituted the basis

for the selection of respondents. This technique is commonly used2 and well-

2 See: P. Sztabiński, Z. Sawiński, F. Sztabiński (red.). (2005). Fieldwork jest sztuką.

Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN; W. G. Ochran (1977). Sampling techniques. New York:

John Willey and Son.

founded in social studies when a sampling frame of persons with particular

characteristics (e.g. people with particular interests, nancial status, etc.) is

not available.

The employed random route technique consists in visiting all ats (houses)

starting with the address indicated – following the rules of operating in the eld,

which means visiting the house located to the right of the house the interviewer

has just left. This rule leaves no scope for choice for the research interviewer.

The procedure is repeated until a person meeting the selection criteria – in this

case a disabled person (either biologically or legally) – is found.

Respondents were classied into the studied groups on the basis of questions

about their biological or legal disability. These questions were included in the

part of the questionnaire devoted to GD – the household:

– “Are everyday activities of the person limited for the duration of six months

or more because of health problems?”

– “Does the person possess a valid disability certicate, a certicate stating

the level of disability or an equivalent document?”

The interviewers received an instruction how to select disabled respondents,

which was an extension of the general instruction concerning the random

route method, allowing them to select the right respondents. Moreover, all

interviewers participated in a training programme.

Final remarks

The conclusions of the research conducted in all modules 2–8 constituted the

basis for an interpretation of regularities revealed in relation to various ONR

and ONS subgroups at stage II. Furthermore, the initial recommendations in

modules 2–8 were veried on the basis of recommendations developed as

a result of the research conclusions made at stage II. Finally, the project ended

with a series of recommendations for the national strategy to increase socio-

vocational activity of the disabled, in particular those from the ONR and ONS

groups.

The project was developed and implemented by a multidisciplinary team

of psychologists specialising in various elds (developmental and educational

psychology, health and clinical psychology, social psychology, intercultural

psychology, occupational and organizational psychology), sociologists and

methodologists (involved in planning and implementation of research in social

sciences). The research team consulted their actions with persons specializing

in psychology of rehabilitation, sociology of health, psychiatry, geriatrics,

social gerontology, cognitivism, including neurocognitivism and cognitive

linguistics, statistics, mathematics, and informatics. For the duration of the

project all team members were employed at Warsaw School of Social Sciences

and Humanities (SWPS) as academic researchers.

129

Streszczenie

Wkraczanie w dorosłość. Tożsamość i poczucie

dorosłości młodych osób z ograniczeniami

sprawności

Problem.Główną tezą leżącą u podstaw badań, których wyniki zostały tu

zaprezentowane, jest twierdzenie, że w okresie przejściowym pomiędzy dzie-

ciństwem a dorosłością najważniejszą kwestią, z jaką muszą sobie poradzić

młodzi ludzie niezależnie od stanu ich zdrowia, jest zbudowanie własnej toż-

samości oraz przekonania o własnej dorosłości. W rozwój tych kompetencji

zaangażowane są zarówno wewnętrzne zasoby nagromadzone w trakcie całe-

go życia, jak i aktualnie występujące czynniki charakteryzujące środowisko

życia jednostki, takie jak praca zawodowa, posiadanie partnera, ograniczenie

sprawności.

Metoda. W badaniach wzięły udział 824 osoby, w tym 447 z różnymi

ograniczeniami sprawności oraz 377 sprawnych, w wieku od 18 do 35 lat.

Badanych podzielono na pięć grup wiekowych: 18–20 lat, 21–23 lata, 24–26

lat, 27–29 lat oraz 30–35 lat. Uczestnicy badań zostali poproszeni o wypełnie-

nie trzech kwestionariuszy mierzących: (1) wymiary tożsamości – eksplora-

cja wszerz, eksploracja w głąb, eksploracja ruminacyjna, podejmowanie zobo-

wiązania, identykacja ze zobowiązaniem – mierzone za pomocą belgijskiej

Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości DIDS w adaptacji A.I. Brzezińskiej

i K. Piotrowskiego, (2) wymiary poczucia dorosłości – poczucie samodzielno-

ści, gotowość do tworzenia związków intymnych i zawarcia małżeństwa, su-

biektywne poczucie dorosłości – mierzone za pomocą własnej Skali Poczucia

Dorosłości, (3) poczucie koherencji mierzone Kwestionariuszem Orientacji

Życiowej SOC-13.

Wyniki. Uzyskane wyniki wskazały, że między obiema grupami osób ba-

danych oprócz licznych podobieństw istnieją także wyraźne różnice. Im star-

si byli uczestnicy badań, tym mniejsza była ich koncentracja na eksploracji

wszerz i w głąb, ale jedynie w grupie osób sprawnych zaobserwowano linio-

wy wzrost podejmowania zobowiązań i identykowania się z nimi, począw-

szy od wieku 24–26 lat. Doświadczanie trudności z formowaniem tożsamo-

ści (eksploracja ruminacyjna) okazało się niezależne od wieku osób badanych.

Osoby niepełnosprawne, począwszy od 24.–26. roku życia, charakteryzowały

się istotnie niższym poczuciem samodzielności. Różnice wystąpiły także po-

między różnymi grupami osób niepełnosprawnych. Duże nasilenie problemów

z formowaniem się tożsamości i poczucia dorosłości związane było z gor-

szym stanem zdrowia oraz trudnościami z adaptacją do ograniczeń sprawno-

ści. Czynnikiem ochronnym w tym kontekście okazało się poczucie koheren-

cji (cecha rozwijająca się głównie w okresie dzieciństwa i dorastania), którego

wyższe natężenie zaobserwowano wśród osób lepiej zaadaptowanych do ogra-

niczenia sprawności. Szczególnie wyraźnymi czynnikami wsparcia okazały

się możliwość kontynuowania kształcenia po ukończeniu szkoły średniej oraz

aktywność zawodowa. Silny związek pomiędzy tożsamością a wymiarami po-

czucia dorosłości wystąpił u osób po 24. roku życia. Tożsamość osób młod-

szych wydaje się stosunkowo niezależna od poczucia dorosłości.

Wnioski. Wyniki badań pozwoliły na określenie istotnych czynników od-

grywających znaczącą rolę w procesie wkraczania w dorosłość. Szczególnie

ważna jest akceptacja własnej niepełnosprawności, która współwystępuje

z mniejszym natężeniem problemów z formowaniem tożsamości i wyższym

poczuciem samodzielności. Oprócz tego subiektywnego stosunku do proble-

mów zdrowotnych także ograniczenie zdolności do wykonywania codzien-

nych czynności stanowi zmienną, którą należy brać pod uwagę, zwłaszcza

projektując oddziaływania praktyczne skierowane do młodych osób z ograni-

czeniami sprawności.

Wnioskiem płynącym z przeprowadzonych badań jest wyodrębnienie okre-

su pomiędzy 24. a 26. rokiem życia jako ważnego punktu przełomowego

w rozwoju młodych ludzi. To właśnie wtedy nasila się zagrożenie marginali-

zacją osób z ograniczeniami sprawności. W młodszym wieku badani nie przy-

wiązują tak dużej wagi do obrazu siebie jako dorosłej jednostki, jest to czas

poznawania, uczenia się i eksplorowania otoczenia. Wsparcie osób z niepeł-

nosprawnościami w podejmowaniu dorosłych ról społecznych powinno więc

objąć przede wszystkim osoby w wieku 24–26 lat oraz starsze, podczas gdy

w okresie wcześniejszym należy jak największy nacisk położyć na aktywiza-

cję edukacyjną.

131

Abstract

Transition to adulthood. Identity and sense of

adulthood in young people with limited abilities

Background. How is the concept of adulthood understood in modern

psychology? When can a person be said to have stopped being a child and

become an adult? How do Poles seek to answer the question: Who am I?

Do people with disabilities encounter different problems on their path to

adulthood than their non-disabled peers? The answers to these and many other

questions were sought while preparing the present publication. The main thesis

underlying the study, the results of which are presented here, is that the key

issue which young people have to cope with in the transition period between

childhood and adulthood, irrespective of their health condition, is forming

a stable identity. Therefore, it is necessary for young adults to accumulate wide

experience and extensive knowledge about the surrounding world and to be

able to engage in social activities which give them genuine satisfaction. The

scientic investigation focused on recognising factors which, on the one hand,

might provide support for young people in the process of transition to adulthood

or, on the other hand, which could be risky and impede the process.

Method. A total number of 447 persons with limited abilities and 377

persons without disabilities aged from 18 to 35 years participated in the study.

The participants were asked to answer three questionnaires designed to assess

the following psychological characteristics: (1) identity dimensions, (2) sense

of adulthood dimensions, (3) sense of coherence.

Results. The study revealed that the age of 24–26 years constitutes an

important period in the development of people with disabilities as differences

between them and non-disabled persons begin to emerge. They are less certain

what they want and, moreover, their level of self-dependence is lower. The

factors which help the development of young disabled adults are in particular:

(1) the possibility of continuing education after graduating from secondary

school and (2) vocational activity. Persons who nd fullment in these two

areas experience fewer difculties with the formation of identity and the sense

of adulthood.

Conclusions. Our approach to the analysis of the research results of the

issues concerning transition to adulthood of people with disabilities was

not only scientic, but also aimed at creating practical solutions targeted at

this group. Accepting one’s disability is of paramount importance for the

development of the disabled because it causes fewer problems with identity

formation and gives a higher level of self-dependence. Besides this subjective

attitude to one’s health condition, limitation of abilities which are needed to

perform everyday activities is another variable which has to be taken into

consideration when designing practical suggestions for young disabled people.

An important conclusion that can be drawn from the study is recognising the

time between 24 and 26 years of age as a decisive period in the development

of young people. It is the time when the risk of marginalisation of people

with disabilities intensies. Respondents participating in the study who were

younger did not attach such profound signicance to their self-image as an

adult individual since they spent the time getting to know, learning about, and

exploring their environment. The support for people with disabilities who are

assuming adult social roles should be offered, above all, to people aged 24–26

or older, whereas at earlier stages the emphasis should be laid on educational

activation.

TOŻSAMOŚĆ OSOBISTA W OKRESIE WKRACZANIA W DOROSŁOŚĆ

Book

Full-text available

Jan 2013

Konrad Piotrowski

Odroczona dorosłość: fakt czy artefakt?

Article

Full-text available

Jan 2011

W wyniku przemian politycznych i ekonomicznych, demograficznych oraz społecznokulturowych, często gwałtownych, jakie dokonały się w Polsce, Europie i na świecie w ostatnich 20-30 latach proces stawania się dorosłym członkiem społeczeństwa zmienił się w sposób znaczący (por. Arnett, 1997, 2000; Byner, 2005). Urynkowienie edukacji, zmiany na rynku pracy, w tym jego rozchwianie, rosnące zapotrzebowanie na dobrze wykształconych specjalistów sprawiło, że pojawiła się ogromna możliwość wyboru własnej ścieżki rozwoju i autonomicznego kreowania własnego życia. Ten kierunek zmian na ogół spostrzegany jest jako pozytywny. Dorastanie w dzisiejszych czasach ma jednak także drugie oblicze. Wraz z zachęcaniem do podejmowania wyzwań i naciskiem na podmiotowość, samodzielność i indywidualizm młodzi ludzie otrzymują mniej niż kiedyś wsparcia ze strony znaczących dla siebie dorosłych, często konkurentów, np. na rynku pracy.

Completed adulthood & public policies. How institutional and policy instruments facilitate the educational, vocational, family and civic life of Polish young adults?, Lodz 2022: University of Lodz Press

Book

Full-text available

Oct 2022

The monograph is concerned with the phenomenon of transition to adulthood of young Poles and reaching the stage of completed adulthood, i.e. being economically and socially independent. The study is the first comprehensive presentation of this complex process in Poland by applying a sociological perspective, public policies analysis, assessments of young adults and representatives of institutions providing support for various life difficulties. The monograph is based primarily on qualitative (narrative and group interviews) and quantitative (statistical) data. The publication has a scientific and applied character. The book may be of interest to both academics, mainly sociologists, demographers and social politicians, as well as young people and practitioners involved in organising support for young people who experience difficulties in their everyday life during the transition to adulthood.

Realizacja zadań rozwojowych a poczucie dorosłości i satysfakcja z życia młodych dorosłych

Article

Full-text available

Oct 2024

The main goal of this research was to recognize the psychosocial consequences of undertaking the developmental tasks in early adulthood. We wanted to focus on verification of the influency developmental tasks (undertaking them, their importance, satisfaction, and punctuality) on the sense of adulthood, and life satisfaction. The sample consisted of 343 people, 19–35 years old. The results showed that: (1) all studied aspects of developmental tasks have a positive influence on the sense of adulthood; (2) stronger sense of adulthood and (3) undertaking two developmental tasks (marriage/partnership, professional activity) result in a higher life satisfaction.

Formowanie i reformowanie tożsamości rodzicielskiej w okresie wyłaniającej się dorosłości

Chapter

Jun 2024

Znaczenie wewnętrznej aktywności prospektywnej dla procesu wkraczania w dorosłość

Chapter

Jun 2024

Kamil Janowicz

Developing authorship of own’s life of a student with disability in social relationships

Article

Full-text available

Sep 2020

Introduction. People with disabilities are often not treated subjectively in relationships with other people, as a consequence, it is more difficult for them to gain awareness of their impact on their lives. A paternalistic approach to people with disabilities makes difficult and sometimes prevents people with disabilities to become an equal partners in relationships. Aim. The purpose of the article is to demonstrate the impact of social relations on building the authorship of life student’s with disability. Additionally, the relationship of people with disabilities and significant Others (parents, teachers, therapists) were examined. Materials and Methods. The research used the methodology of the participating research in action developed by Borda (2010), Hartas (2010), Kalmbach-Philips, Carr (2010), in Poland Czerepaniak-Walczak (2014), Gustavsson, Zakrzewska-Manterys (1997), Cervinkova, Gołębniak (2010), Cervinkova (2008, 2013), Gajdzica (2013, 2016), Prysak (2016), the autoethnographic method was used (Geertz 2005; Wolcott 2008; Chang 2007; Anderson 2014, Collins, Gallinat 2010; Ellis, Bochner 2006) . Results. Analysis of the relationship of a person with disability and a significant Other, allows noticing diversity in interpersonal relationships. Analyzes show that a paternalistic approach to people with disabilities leads to dependence on others, the need to comply. Authorship of own’s life allows to notice the impact on your own life situation. Conclusions. Analysis of research results has shown that the level of inclusion of students with disabilities in the academic community is low. Biographies of people with disabilities point to the uniqueness of life paths and the difficulty of creating a typical image of a student with a disability. The agency and social participation of people with disabilities is a possible starting point for analysis of the support and inclusion system.

The personal life situation versus identity behaviours manifested by university students from cultural bordelands – a socio-pedagogical comparative study

Article

Full-text available

Dec 2022

Ewa Ogrodzka-Mazur

The personal life situation versus identity behaviours manifested by university students from cultural borderlands-a socio-pedagogical comparative study Abstract: In the pedagogical analysis undertaken in this study, some theoretical and methodological conceptualizations were applied, referring to the model of youth's quality of life, developed on the basis of qualitative material collected in the course of international comparative studies-Tadeusz Lewowicki's Theory of Identity Behaviors and Harold J. Noah's model of comparing the quality of academic education. The basis for outlining the relationship between students' life satisfaction and their sense of identity in the local, regional, national, European and supra-European dimension was the comparative research conducted in 2019-2021 in the Polish-Czech-Slovak borderland. The analysis and interpretation of the collected empirical material show that-although the neighbouring countries have undergone political changes, they belong to the European Union, and they collaborate in many areas-the living standards, but above all the influences in the educational sphere, the models and social values, as well as in lifestyles, are significantly different.

UWARUNKOWANIA PROCESU KSZTAŁTOWANIA SIĘ TOŻSAMOŚCI W OKRESIE PRZEJŚCIA Z ADOLESCENCJI DO DOROSŁOŚCI

Article

Full-text available

Jan 2012

Gotowi na dorosłość? Projekty życiowe i zasoby społeczne pokolenia 2.0

Book

Jun 2021

Maria Zieliŉska

Zbiorowym bohaterem monografii Marii Zielińskiej pt. "Gotowi na dorosłość? Projekty życiowe i zasoby społeczne pokolenia 2.0" są młodzi ludzie urodzeni w 2000 roku, poddani badaniu w czasie uzyskania przez nich pełnoletności. W książce jest mowa o wchodzeniu w dorosłość, o wyznacznikach planów biograficznych, posiadanych przez młodych ludzi umiejętnościach i kompetencjach. Dowiadujemy się z niej również, jak Autorka postrzega ich kondycję emocjonalno-psychiczną, a także aktywność obywatelską, ekologiczną i sieciową. Maria Zielińska sformułowała ważne pytania, min. o to, jakie modele wchodzenia w dorosłość preferują współcześni młodzi ludzie. Co o tym decyduje? Z jakich społecznych zmian wynikają? Czy potwierdzają trendy demograficzne dotyczące zjawisk związanych z wchodzeniem w dorosłość? Jakiego rodzaju przeobrażenia w projektach życia młodzieży na początku III dekady XXI wieku zapowiadają? Po odpowiedzi odsyłamy Czytelnika do wydanej właśnie przez IFiS PAN książki .

Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS)

Article

Full-text available

Jan 2009

Artykuł prezentuje wyniki badań nad formowaniem się statusu tożsamości wśród osób w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. W badaniach wzięło udział 711 osób, należących do 4 grup wiekowych: 14 - 17 lat, 18 - 23 lata, 24 - 29 lat oraz 30 - 40 lat. Wyniki ujawniły, iż w przypadku dwóch młodszych grup wiekowych dominuje proces eksploracji, osoby z dwóch kolejnych grup są bardziej skoncentrowane na podejmowaniu i identyfikowaniu się z zobowiązaniami. Niezależnie od grupy wiekowej, stosunkowo rzadko pojawia się status tożsamości rozproszonej, a wśród osób do 24 roku życia także status tożsamości przejętej. W kolejnych grupach wiekowych coraz mniejszy odsetek osób posiada status tożsamości ruminacyjno-moratoryjnej. Częstość występowania statusu tożsamości niezróżnicowanej oraz tożsamości osiągniętej jest podobna we wszystkich grupach wiekowych, z wyjątkiem grupy 18 - 23-latków, czyli studentów studiów stacjonarnych. W tej grupie status tożsamości osiągniętej występuje rzadziej, a tożsamości niezróżnicowanej częściej niż w pozostałych grupach.

Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków

Article

Full-text available

Jan 2009

The presented study looked at 100 full-time and part-time college students. The participants were divided into three groups, on the basis of their age and undertaking developmental tasks of early adulthood. Group 1. consisted of persons aged 20–23, the majority of whom were full-time students; group 2. – persons aged 24–29, chiefl y extramural, part-time students; fi nally, group 3. was comprised of persons 30–40 years of age, solely extramural students. The subject of analysis was differences in the intensity of each of the fi ve dimensions of identity as well as the sense of being adult and readiness to form intimate relationships. The results showed that commitment making and identifi cation with commitment were growing higher with age. Also, in groups 2. and 3. the intensity of problems related to forming identity (ruminative exploration) was signifi cantly lower. A linear relationship between the sense of being adult and actual age was observed as well. The participants characterized by achieved identity status or foreclosed identity status scored highest on sense of adulthood and readiness for intimate relationships scales.

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2011). Formowanie się tożsamości i poczucie samodzielności a niepełnosprawność w okresie wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości. Człowiek. Niepełnosprawność. Społeczeństwo, 1 (13), 95-114.

Article

Full-text available

Jan 2011

Anna Izabela Brzezińska

Artykuł przedstawia wyniki badań nad formowaniem się tożsamości osób z ograniczeniami sprawności i osób sprawnych w okresie wyłaniającej się i wczesnej dorosłości. W badaniach wzięły udział łącznie osoby, które podzielono na pięć grup wiekowych: 18-20 lat, 21-23 lata, 24-26 lat, 27-29 lat oraz 30-35 lat oraz porównano pod względem natężenia pięciu wymiarów tożsamości mierzonych za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości i poczucia samodzielności. W badaniach zwracano uwagę zarówno na czynniki obiektywne, związane z realizowaniem bądź nie realizowaniem zadań rozwojowych, jak również na subiektywną ocenę własnej osoby. Osoby niepełnosprawne w mniejszym zakresie i później niż osoby sprawne podejmują zadania rozwojowe okresu dorosłości, co wiąże się z formowaniem się tożsamości oraz poczuciem samodzielności. W mniejszym zakresie doświadczają kryzysu tożsamości, a w okresie wczesnej dorosłości w mniejszym stopniu mają poczucie pewności co do kształtu własnego życia i słabiej identyfikują się z podjętymi zobowiązaniami. Jednocześnie wykazano, że poczucie samodzielności odgrywa w rozwoju tożsamości osobowej rolę ważniejszą niż podejmowanie się realizacji zadań rozwojowych. Słowa kluczowe: tożsamość, wymiary tożsamości, poczucie samodzielności, wyłaniająca się dorosłość, wczesna dorosłość Identity formation and the sense of self dependence in the context of disability in emerging and early adulthood This paper presents the findings of research into identity formation of persons with and without disabilities in the periods of emerging and early adulthood. A total of 824 persons participated, divided into five age groups: 18-20, 21-23, 24-26, 27-29, 30-35 years old. Participants were compared in terms of the intensity of the five dimensions of identity as measured on the DIDS (Dimensions of Identity Development Scale), as well as their sense of self -dependence. The study took into account both objective factors related to achieving developmental tasks and each participant's own subjective self-assessment. Persons with disabilities were shown to attempt developmental tasks of the period of adulthood later and to a lesser extent than persons without disabilities, which is linked to their identity formation and sense of self-dependence. They experience identity crisis to a lesser degree, and in early adulthood they do not have as much sense of certainty of the direction of their lives; also, they do not identify as strongly with the commitments they have made. Additionally, it was shown that the sense of self-dependence plays a more important role in the development of identity than undertaking developmental tasks. Key words: identity, dimensions of identity, self-dependence, emerging adulthood, early adulthood https://www.researchgate.net/publication/281346795_Brzezinska_A_I_Piotrowski_K_2011_Formowanie_sie_tozsamosci_i_poczucie_samodzielnosci_a_niepelnosprawnosc_w_okresie_wylaniajacej_sie_doroslosci_i_wczesnej_doroslosci_Czlowiek_Niepelnosprawnosc_Spolecze [accessed Jun 29, 2017].

A congregation of one: Individualized religious beliefs among emerging adults

Article

Full-text available

Sep 2002

Religious beliefs and practices were examined among 140 emerging adults aged 21 to 28, using quantitative and qualitative methods. There was great diversity in the importance they ascribed to religion, in their attendance at religious services, and in the content of their religious beliefs. Overall, their beliefs fell into four roughly even categories - agnostic/atheist, deist, liberal Christian, and conservative Christian - but there was also considerable diversity within each category. In combination, the quantitative and qualitative results showed that the participants' beliefs were highly individualized, that there was little relationship between childhood religious socialization and current religious attendance or beliefs, and that the participants were often skeptical of religious institutions. The results reflect the individualism of American society as well as the focus in emerging adulthood on forming one's own beliefs.

Contemporary Czech Emerging AdultsGeneration Growing Up in the Period of Social Changes

Article

Full-text available

Sep 2007

Similarly to other European countries, in the Czech Republic scholars can identify a developmental stage of emerging adulthood. There has been a lack of studies describing subjective feelings and personal everyday experiences of young Czechs at this age. Results of the quantitative Study 1 indicate that two thirds of respondents experience the present time as the age of feeling in-between. Demographic and social characteristics are related to the subjective developmental status. Psychological characteristics also differentiate: Compared with emerging adults, the adults consider themselves as more emotionally stable, have a clearer idea about their future, and view adult life as more attractive. Qualitative Study 2 aims to specify feelings and experiences of contemporary emerging adults. The respondents especially emphasize the feeling of freedom, which may be viewed in connection with social changes in Czech society. However, often freedom correlates with anxieties and doubts concerning not only individual competencies and possibilities but also others' behavior.

Transition to Employment and Community Life for Youths with Visual Impairments: Current Status and Future Directions

Article

Dec 2001

Katherine M. Nagle

Outcome data from the 21st Annual Report to Congress and the National Longitudinal Transition Study related to youths with visual impairments indicate that postsecondary education does not translate into increased employment opportunities for these youths. The literature on the best transition practices for students with visual impairments is reviewed, and specific recommendations are made in each area.

Identity, Youth, and Crisis

Book

Jan 1968

Erik Homburger Erikson

A critical examination of the Ego Identity Status paradigm

Article

Jun 1988

This paper presents critical arguments which challenge the assumption that the identity status paradigm, as formulated by James Marcia, appropriately conceptualizes and operationalizes Erik Erikson's theory of ego identity formulation. We discuss Marcia's conceptualization of the identity stage, indicating ways in which it diverges from Erikson's theory, how a number of Eriksonian concepts are not integrated into the paradigm, and how some ostensibly “Eriksonian” terminology used by Marcia is inappropriate and constitutes an impediment to the theoretical interpretation of empirical research in Eriksonian terms. In concluding our analysis of the identity status paradigm we attempt to demonstrate the extent to which it is interpretable in Eriksonian terms and go on to suggest why an interdisciplinary approach is necessary to fully understand ego identity formation. Finally, we raise a number of questions about the nature of the identity crisis that we believe investigators must confront if research in this area is to become sensitive to the difficulties involved in making claims of cross-cultural and transhistorical validity.

Moving into adulthood in a southern European country: Transitions in Portugal

Article

Dec 2004

This article analyses how young people progress to adult life in Portuguese society. It is based on the main conclusions of sociological research into transitions to adulthood in Portugal, a society that is itself passing through far-reaching and rapid transition, both economically and culturally. In this article, analysis of transitions to adulthood focuses on four central dimensions - education, work, family, and gender. After that, an attempt to create a typology of modes of transition to adult life is done on a final section. The typology is presented as a way of analysing the complex forms through which those different dimensions are articulated and intertwined along the young people’s pathway to adulthood.

What Happens after the High School Years among Young Persons with Disabilities?

Article

Dec 2003
SOC FORCES

In this article, we examine the immediate post-high school years of adolescents with disabilities. Using data from the National Educational Longitudinal Study of 1988 and the National Longitudinal Transition Study of Special Education Students, 1987-1991, we examine the transition from adolescence to adulthood and uncover the specific factors that are associated with the likelihood of making various early transitions to adulthood. Our results reveal that disability and type of disability profoundly affect youths' immediate post-high school activities. In addition, family socioeconomic resources have a smaller impact on the transition to adulthood among adolescents with disabilities than among adolescents without disabilities. Many resources families use to increase education and to promote the transition to adulthood do not operate, effectively blocking the intergenerational transfer of socioeconomic privilege.

Wkraczanie w dorosłość. Tożsamość i poczucie dorosłości osób z ograniczeniami sprawności.

Abstract and Figures

Recommended publications

Ancient Narratives, Modern Influence: The Work of Professor Marcin Jacoby

Shaping the Future of Health Psychology

SWPS University – Leader in higher education and research in Poland

Formowanie się tożsamości i poczucie samodzielności a niepełnosprawność w okresie wyłaniającej się d...

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2011). Formowanie się tożsamości i poczucie samodzielności a niep...

Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłoś...

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłan...

Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS)....