Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty

Abstract

Celem artykułu jest zaprezentowanie postaw wobec jedzenia osób określających się jako zwolennicy dobrowolnej prostoty, a także dyskursów uzasadniających te postawy. W pierwszej części rozważam rolę i status jedzenia w intencjonalnym upraszczaniu życia, w drugiej analizuję konkretne praktyki świadomego jedzenia, w trzeciej natomiast omawiam strategie przeciwdziałania marnowaniu żywności. Kontekstem wywodu jest chęć odzyskania poczucia sprawstwa i kontroli nad własnym życiem, szczególnie doświadczana w sytuacji obecnej niepewności i braku stabilizacji. Materiałem analitycznym są publikacje książkowe i blogi, których twórcami są osoby upraszczające życie.

Full text

ACTA UNIVERSITATIS LODZIENSIS
FOLIA SOCIOLOGICA 83, 2022
[57]
https://doi.org/10.18778/0208-600X.83.03
Renata Dopierała*
KONTROLA ŻYCIA POPRZEZ JEDZENIE
NA PRZYKŁADZIE DOBROWOLNEJ PROSTOTY
Abstrakt. Celem artykułu jest zaprezentowanie postaw wobec jedzenia osób określających się
jako zwolennicy dobrowolnej prostoty, a także dyskursów uzasadniających te postawy. W pierwszej
części rozważam rolę i status jedzenia w intencjonalnym upraszczaniu życia, w drugiej analizuję
konkretne praktyki świadomego jedzenia, w trzeciej natomiast omawiam strategie przeciwdziałania
marnowaniu żywności. Kontekstem wywodu jest chęć odzyskania poczucia sprawstwa i kontroli
nad własnym życiem, szczególnie doświadczana w sytuacji obecnej niepewności i braku stabiliza-
cji. Materiałem analitycznym są publikacje książkowe i blogi, których twórcami są osoby uprasz-
czające życie. 1
Słowa kluczowe: dobrowolna prostota, konsumpcja, klasa średnia, poczucie sprawstwa i kontroli.
1. Wprowadzenie
Jedzenie jest tym elementem rzeczywistości społecznej, którego analizy są nie
tylko interesujące per se, ale jednocześnie zagadnienie to odzwierciedla różnorodne
procesy i zjawiska społeczno-kulturowe w ujęciu synchronicznym i diachronicznym.
„Wokół jedzenia tworzy się bogaty kontekst społeczny i kulturowy obejmujący
wszystkie poziomy od życia codziennego i relacji rodzinnych po globalną politykę”
(Bylo k 2018: 6). Nauki społeczne badają sposoby produkowania, przetwarzania,
dystrybuowania i konsumowania żywności w różnych aspektach, wychodząc z za-
łożenia, że jedzenie to nie tylko zaspokajanie potrzeby biologicznej, ale czynność
regulowana (drobiazgowo) przez społecznie i kulturowo wytwarzane normy i warto-
ści. Jedzenie rozpatrywane jako działanie społeczne (czyli takie, któremu jednostki
przypisują subiektywny sens i które jest nastawione na innych, zob. Webe r 2002)
*
Dr, Katedra Socjologii Kultury, Instytut Socjologii, Uniwersytet Łódzki, ul. Rewolucji 1905 r.
41/43, 90-214 Łódź, e-mail: renata.dopierala@uni.lodz.pl
https://orcid.org/0000-0002-4919-258X
© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This article
is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons
Attribution license CC-BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)

Renata Dopierała
58
odsłania mechanizmy funkcjonowania systemu społecznego, symboliczne aspekty
kultury (Koc zano wicz 2018: 30), pozwala również wskazać jego różnorodne
funkcje
1
. Praktyki żywieniowe ujawniają charakterystyczne dla poszczególnych
społeczeństw systemy gospodarowania, dominujące wartości, działania zbiorowe
(ruchy społeczne) oraz relacje społeczne (w rodzinie i społecznościach) (Domań-
ski i in. 2015: 13). Są one wyznacznikiem usytuowania jednostki w strukturze
społecznej (jej pozycji społecznej), przynależności klasowej, manifestacją statusu
i stylu życia oraz jednostkowej i społecznej tożsamości. Ponadto mają one z jed-
nej strony potencjał tworzenia poczucia wspólnoty i współuczestnictwa (których
przykładem jest gościnność, biesiadowanie, zob. Cebu la 2017; Mod rzyk 2020),
z drugiej natomiast są obszarem kultywowania różnic (Bo urdi eu 2005), nierówności
i wykluczeń społecznych opartych m.in. na kryteriach klasowych, genderowych
i etniczno-narodowych. W późnym kapitalizmie jedzenie jest praktyką społeczną
wiążącą się z kulturalizacją różnic społecznych – jej ilustracją w omawianym
kontekście jest m.in. dystynktywny charakter wyborów obejmujących to, co się
spożywa (rodzaje produktów i posiłków), oraz miejsc i gron, w jakich odbywa się
konsumpcja. Z tej perspektywy jedzenie staje się sferą indywidualnej ekspresji,
obszarem gier tożsamościowych i statusowych oraz przestrzenią eksperymentowa-
nia wyznaczanymi przez kompetencje kulturowe jednostki (zob. Ceb u la 2018).
Jak zauważa Arjun Appadurai: „Jedzenie stanowi zadziwiająco plastyczny rodzaj
zbiorowej reprezentacji. W swoich różnych formach, kontekstach i funkcjach może
sygnalizować miejsce w szeregu i rywalizację, solidarność i wspólnotę, tożsamość
albo wykluczenie, bliskość lub dystans” (Appa dura i 1981: 22).
Jedzenie i wszelkie czynności z nim związane (zdobywanie, przygotowywa-
nie, konsumowanie, dzielenie się, wymiana itd.) mają wymiar komunikacyjny; są
one formą języka, za pomocą którego przekazywane są zróżnicowane społecznie
i kulturowo znaczenia wymagające interpretacji. W tym celu „należy zawsze
rozpoznać określone ideologiczne porządki, które stoją za każdym wytwarza-
nym, kupowanym lub spożywanym produktem” (Sko wron ek 2012: 282). Nie
są one bowiem jedynie emanacją wyborów konsumpcyjnych, ale są „uwikłane”
w dyscyplinujące dyskursy, np. konkurencyjnych wobec siebie, zróżnicowanych
diet, zdrowego odżywiania, szczupłego, wysportowanego ciała, poddającego się
samokontroli, których przykładem jest m.in. healthism (zob. Wr ób l ews k i 2016).
W artykule rozpatruję jedzenie i praktyki żywieniowe z perspektywy dobrowol-
nej prostoty – stylu życia, którego główną cechą jest dążenie do prostoty poprzez
1
Można wyodrębnić cztery funkcje żywności jako przedmiotu badań socjologicznych: sta-
bilizacja codzienności (poprzez powtarzalność rutynowych praktyk utrwala się świat społeczny
i wyobrażenia o nim); katalizator zmian społecznych (np. ruchy kontrkulturowe, protesty w sprawie
chowu klatkowego lub przemysłowej produkcji żywności); mediacja (jedzenie jako platforma spotkań
różnych aktorów – wytwórców, pośredników, instytucji, np. giełda, procesów, regulacji prawnych
i świadomość bycia częścią tej złożonej sieci); separacja – oddzielanie jednostek, grup i pól symbo-
licznych (Go s z cz y ńs k i i i n . 2018: 144–145).

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 59
redukcję nadmiernej konsumpcji oraz świadome do niej podejście. W analizie działań
społecznych podejmowanych przez jednostki w obszarze jedzenia koncentruję się
zarówno na ich formie jawnej – czyli opisie zachowań konsumpcyjnych, jak i na
ich znaczeniu w wymiarze indywidualnym oraz w ujęciu społeczno-kulturowym.
Zastanawiam się, jakiego rodzaju dyskursy (struktury argumentacyjne) są urucha
-
miane w celu uzasadnienia reeksyjnych i alternatywnych (tzn. odmiennych od
dominujących wzorów konsumpcyjnych) postaw wobec produkcji i konsumpcji
żywności. Rozważania rozpoczynam od zarysowania statusu i roli jedzenia w uprasz-
czającym stylu życia, następnie rozwijam to zagadnienie, omawiając kolejno
– zgodnie z etymologią terminu „konsumpcja” – kwestie spożywania/jedzenia, tu:
świadomego, oraz (nie-)marnowania żywności
2
. Rozważania usytuowane są w polu
food studies – reeksji nad jedzeniem podejmowanej w ramach nauk społecznych
i humanistycznych ze szczególnym uwzględnieniem ujęcia socjologicznego. Mate-
riałem badawczym są źródła zastane w postaci książek i blogów tworzonych przez
zwolenników dobrowolnej prostoty. Kryterium doboru przekazów była obecność
w nich wątków dotyczących różnych aspektów jedzenia. W efekcie wstępnej ana-
lizy zawartości obu typów źródeł do pogłębionej interpretacji wybrano fragmenty
czterech blogów oraz trzech książek
3
(twórcami wszystkich materiałów byli pol-
scy autorzy), w których tematyka ta była poruszana z największą częstotliwością.
Omawiane zagadnienia – świadome podejście do jedzenia oraz niemarnowanie
żywności – są kategoriami wywiedzionymi z analizowanych tekstów. Ukierunko-
wana jakościowo analiza treści pozwoliła wskazać charakterystyki i atrybuty tych
zjawisk oraz dyskursy regulujące orientacje wobec jedzenia osób upraszczających
życie. Wszystkie wpisy/wypowiedzi przytoczone w artykule są zaprezentowane
w oryginalnej formie językowej.
2. Reeksyjna konsumpcja w dobrowolnej prostocie
Konsumpcję można ujmować jako praktykę kulturową odnoszącą się nie-
mal do wszystkich aspektów jednostkowego życia. Dominujący współcześnie
konsumpcjonizm cechuje utowarowienie (jednostek i relacji interpersonalnych),
permanentne niezaspokojenie pragnień, tworzenie nowych potrzeb, przemijalność
(zob. Bauma n 2009), które obejmują także wzory jedzenia i decyzje podejmowane
2 Termin „konsumpcja” etymologicznie oznacza użytkowanie, zużywanie i spożywanie dóbr
oraz niszczenie, marnotrawienie, trwonienie, wyczerpywanie (zob. Iwa s iń s ki 2016: 37–44).
3
Do analizy wybrano blogi: https://www.calmmy.pl, https://www.prostyblog.com, https://www.
slowlifestudio.pl, https://www.wystarczy-mniej.blogspot.com oraz książki: N. Ko n o pe k (2017),
Miej umiar. 52 kroki do życia po swojemu; A. Mularczyk-Meyer (2014), Minimalizm po polsku;
A. Mularczyk-Meyer (2016), Minimalizm dla zaawansowanych, czyli jak uczynić życie jeszcze
prostszym. Niejednokrotnie zdarza się, że blog jest podstawą książki wydanej w późniejszym czasie,
tak było w przypadku publikacji obu autorek.

Renata Dopierała
60
w jego obszarze. Dobrowolna prostota jest uważana przez jej reprezentantów za
alternatywę wobec konsumpcjonistycznych i materialistycznych orientacji rozpo-
wszechnionych w społeczeństwie. Cechą wyróżniającą ten styl życia (określany
również jako intencjonalne upraszczanie życia) jest dążenie do upraszczania różnych
wymiarów codziennego funkcjonowania. Działaniem „podstawowym” realizującym
ten cel jest świadome ograniczanie nadmiernej i bezreeksyjnej konsumpcji, które
w kwestii jedzenia manifestuje się problematyzowaniem produkowanych, spoży-
wanych i marnowanych w dużej skali dóbr, wskazywaniem na nierównomierną
dystrybucję żywności lub jej brak (stąd odwołania do koncepcji zrównoważonego
rozwoju jako możliwej formy rozwiązania tych problemów), negatywne konse-
kwencje uprzemysłowienia produkcji żywności, dominację międzynarodowych
koncernów spożywczych itp. Kwestionowaniu postaw materialistycznych towa-
rzyszy akcentowanie pozamaterialnych aspektów życia, np. rozwoju osobistego,
równowagi wewnętrznej, intensywnych relacji z rodziną, przyjaciółmi i społecz-
nością (zob. Craig-Lees, Hill 2002; Shaw, Newholm 2002; Huneke 2005;
Alex ande r, U sshe r 2012). Proste życie jest pojmowane przez jego admiratorów
jako rodzaj oporu wobec hiperkonsumpcji, należy jednak postrzegać je jako przykład
skomercjalizowanego buntu wchłaniającego i przetwarzającego elementy negacji
i krytyki konsumpcyjnej kultury kapitalizmu. Identykacje zwolenników dobro-
wolnej prostoty określane jako antykonsumpcyjne są zatem złudne; zainicjowane
przez działania kontrkulturowe „wszelkie formy kontestacji oraz realizacja alterna-
tywnych wizji życia dokonują się poprzez mechanizmy konsumpcji” (Kraj ewsk i
2004: 28). Jest to twórcza forma konsumpcji, która pozwala jednostkom odkrywać,
testować i zwrotnie przekształcać własne „Ja” (Cam pbel l 2006: 48), świadomie
przy tym wykorzystując niejednoznaczną formę znakową dóbr.
Zgodnie z założeniami dobrowolnej prostoty sposoby odżywiania i żywnoś-
ciowe wybory konsumpcyjne mają podlegać procesowi ureeksyjnienia, czyli
„bezustannym przeglądom i reformom w świetle napływających informacji o tych
właśnie praktykach, co zmienia ich charakter w sposób konstytutywny” (Gi d den s
2008: 28). W jego ramach formułowane są następujące wytyczne:
Nie przejadać się, jeść powoli, przy stole, w towarzystwie, w trakcie prawdziwych posiłków,
a nie samotnie przy biurku, przed komputerem, telewizorem, w samochodzie, w biegu. Jeść
z przyjemnością (na to też potrzeba czasu, nie da się czerpać przyjemności z jedzenia połyka-
nego w pośpiechu). Przywiązywać wagę do jakości jedzenia i angażować się w proces jego
przygotowania (a jeszcze lepiej powstawania – przez uprawę ogródka)4.
Kilka wątków w wypowiedzi autorki wymaga komentarza. Sposoby spożywania
są en bloc regulowane społecznie i kulturowo (co ma odzwierciedlenie chociażby
w zasadach savoir-vivre), tutaj jednak zalecenia mają charakter typowy dla dyspozycji
odnoszących się do klasy średniej, którą w większości reprezentują admiratorzy
prostego życia. Są to najczęściej osoby posiadające dochody zabezpieczające ich
4 http://www.prostyblog.com/2011/11/manifest-wszystkozercow.html (dostęp: 11.08.2022).

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 61
materialny poziom życia i pozwalające na intencjonalną samorealizację w post-
materialistyczny sposób5. Specyczne dla tej klasy wzory konsumpcji są jednym
z elementów społecznej dystynkcji i obejmują nabywanie wiedzy o jedzeniu,
umiejętność rozmawiania o nim, docenianie wartości smakowych i estetycznych
posiłków, testowanie oryginalnych potraw, otwartość na nowe doświadczenia ku-
linarne. Ważna jest także uspołeczniająca funkcja jedzenia realizowana poprzez
tworzenie – na bazie praktyk kulinarnych – sieci społecznych (Cebu la 2017: 78).
Przywołana towarzyskość (czyli czysta forma, której wartość płynie z niej samej,
zob. Sim mel 2005) jest także jednym ze źródeł przyjemności czerpanej z jedze-
nia. Markery te wskazują jednocześnie na dominację wśród upraszczających życie
takiego typu konsumpcji statusowej, w której to kolekcjonowane doświadczenia,
doznania i odczucia stają się podstawowym wymiarem identykacji jednostek,
umożliwiając ekspresję „Ja” i odróżnianie się od innych. Są to zarazem środki do
rozwijania i prezentowania własnego kapitału kulturowego i społecznego „ma-
nifestującego się dyspozycjami estetycznymi, innowacyjnością w posługiwaniu
się kodami kulturowymi6, wyranowaniem, indywidualnym stylem i smakiem”
(Ceb u la 2013: 19–20).
Z przytoczonego wpisu wyłania się krytyczne podejście do nadmiernego,
często kompulsywnego, jedzenia (nieaprobowanego w tym stylu życia), któremu
przeciwstawia się zachowania tożsame ze slow food (czy kompleksowo ujmo-
wanym slow life). Wiele praktyk charakterystycznych dla slow life (dotyczy to
również minimalizmu i zero waste7) jest wykorzystywanych także w konstruowa-
niu prostego życia, a „czystość” gatunkowa tych idei coraz bardziej się zaciera8.
5
Upraszczającym życie można stać się m.in. w wyniku wypalenia zawodowego, problemów
zdrowotnych i rodzinnych, wysokich kosztów psychicznych życia naznaczonego szybkim tempem
i rywalizacją – dotyczy to zwłaszcza byłych pracowników korporacji (por. Du d a 2016: 429–458;
Kramarczyk 2018).
6
Przykładem takich umiejętności, wskazujących zarazem na „wszystkożerność” (docenianie
różnych form kulturowych i odrzucanie tego, co zrutynizowane, spopularyzowane i umasowione)
charakteryzującą klasowe nastawienia w kontekście jedzenia (zob. Wa r de i in. 2007; Cebula
2018), jest następujący opis: „Mam wypracowane kilka koncepcji bazowych, które pozwalają na
szybkie stworzenie dań, które lubimy oboje. Warzywne zupy krem, zapiekane warzywa z serem,
mięso w sosie curry w stylu indyjskim, chilli con carne, tarty z warzywami i kozim serem albo z ki-
szoną kapustą na kruchym cieście bezglutenowym, makaron bezglutenowy z tym, co się znajdzie,
np. sosem z suszonymi pomidorami. Leczo, kapuśniak, gulasz z podrobów. Zupę z czerwonej socze-
wicy i pomidorów na ostro. Pieczoną rybę lub kurczaka z warzywami. Jambalayę według Pascala
Brodnickiego […]. Pieczone ziemniaki z oliwą i oregano. Pieczony ser feta z oliwą, płatkami chilli
i oregano (najprostsze danie na świecie, a gotowe w kilkanaście minut!). Jako dodatki najczęściej ryż,
kasza jaglana, ziemniaki” (https://www.prostyblog.com/2018/04/pieciominutowe-maze-i-kuchenne.
html [dostęp: 11.08.2022]).
7
Każdy ze wskazanych stylów życia może być oczywiście traktowany jako odrębny i wybierany
przez jednostki jako główna identykacja tożsamościowa, jednak wiele elementów z nimi kojarzonych
jest obecnych również w dobrowolnej prostocie.
8 Ma to odzwierciedlenie chociażby w zawartości tematycznej blogów, których tytuł dotyczy
np. slow life, jednak wątki na nich poruszane korespondują również np. z minimalizmem (i vice versa).

Renata Dopierała
62
Wykładnia ruchu Slow Food sformułowana przez Carla Petriniego jest zbieżna
z przekonaniami upraszczających życie:
[s]zybki jest zajęty, chce mieć kontrolę, jest agresywny, zawsze w pośpiechu, analityczny, ze-
stresowany, sztuczny, niecierpliwy, aktywny, wyznaje zasadę ilość-ponad-jakość. Powolny jest
przeciwieństwem: spokojny, troskliwy, intuicyjny, bez pośpiechu, stały, cierpliwy, reeksyjny,
wyznaje zasadę jakość-ponad-ilość. Powolność oznacza nawiązywanie prawdziwych i znaczą-
cych więzi – z ludźmi, kulturą, pracą, ze wszystkim (Petrini 2001: 48).
Slow Food akcentując ważność powrotu do naturalności, tradycji i wspól-
noty (w mniej lub bardziej realny sposób), odpowiada na potrzeby klasy średniej
poszukującej w lokalnych smakach, wytwórczości rzemieślniczej oraz prostych
posiłkach nowych środków wyrazu dla swojej tożsamości (zob. Nac her 2012;
Długosz, Trąbiński 2014). Ponadto, w kontekście dalszych rozważań, ważne
jest rozumienie spowolnienia jako próby kontrolowania rytmu własnego życia
(podobnie jak w przypadku minimalizmu kontrola dotyczy posiadanych przed-
miotów materialnych).
Wymienione dotychczas deskrypcje jedzenia przywołują, jako uprawnioną,
kategorię luksusu, którego znaczenie nie ogranicza się do tradycyjnie kojarzonego
z nim zbioru tego, co drogie, rzadkie, piękne, ekskluzywne itp. Współcześnie ma
on także takie konotacje jak nowe doświadczenia, wyjątkowość doznań, wzmac-
nianie unikatowości wrażeń i przeżyć (zob. St ępie ń 2018; Jar ecka 2013). Z tego
punktu widzenia można mówić o prywatnych rejestrach luksusu. Zalicza się do
nich aspekty dystrybuowane społecznie w nierównym stopniu, które w indywidu-
alnym doświadczeniu cechuje deprywacja, np. czas wolny, dobre zdrowie, a które
zwolennicy prostego życia próbują ustanowić w swoim życiu.
Autorka wspomina także o zaangażowaniu w procesy pozyskiwania produk-
tów (własne uprawy warzyw i owoców np. na działce, w przydomowym ogrodzie)
oraz samodzielnym przygotowywaniu posiłków, co wskazuje na preferowanie
domowego jedzenia, któremu może towarzyszyć ograniczanie wyjść do restauracji
lub rezygnacja z tej aktywności. Do zalet domowej produkcji żywności jej admi-
ratorzy zaliczają oczywiste – w ich przekonaniu – aspekty zdrowotne, możliwość
wygenerowania oszczędności (posiłek zjedzony w restauracji lub zakup gotowych
dań to wyższe koszty niż nabycie składników do samodzielnego przygotowania
potraw) oraz „kontrolę jakości” produktów (znajomość zastosowanych składników,
gwarancja ich świeżości)9. Jedna z blogerek pisze:
9
Połączenie tych wymiarów ilustruje wpis: „Domowe pesto, przecier pomidorowy, passata czy
przyprawa do zupy przygotowana z suszonych warzyw pozwolą nam w sprytny sposób zaoszczędzić
kilka dodatkowych złotych w miesiącu, co w skali roku stworzy całkiem dużą sumę, którą możemy
przeznaczyć na przykład na wakacje. Kiedy własnoręcznie upieczesz bułki lub chleb, to nie dość, że
masz jakościowo znacznie lepszy produkt – jego smak i zapach zupełnie różnią się od tych kupionych
w piekarni – to jeszcze domowy chleb dłużej utrzymuje świeżość. Jego wypieczenie nie zajmuje dużo
czasu, tak samo jak upieczenie bułek. […] Domowa żywność bez przetworów po prostu nie istnie-
je. Nie ma nic lepszego niż w zimowy ranek wyciągnąć własnoręcznie zrobiony dżem, marmoladę

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 63
Przede wszystkim produkty, które wykonasz własnoręcznie, będą wyróżniać się wysoką jakością
i pewnymi składami (ekologiczne składniki bogate w witaminy i minerały, co pozwoli zmniej-
szyć ilość lub wyeliminować niezdrową zawartość np. barwniki i konserwanty gotowych dań
kupowanych w sklepach). To Ty decydujesz, jakim przepisem się posłużysz i czego do niego
użyjesz. To także doskonałe ćwiczenie i zabawa, która podniesie Twoje umiejętności kulinarne
– w końcu praktyka czyni mistrza10.
Przyjrzyjmy się wnikliwiej kolejnym charakterystykom żywienia w upraszcza-
jącym stylu życia wyłaniającym się z cytowanej wypowiedzi. Po pierwsze, hege-
monia dyskursu zdrowego odżywiania, opartego na zaleceniu używania (jedynie)
ekologicznych składników i tych bogatych w wartości odżywcze, przeciwstawio-
nego niezdrowej żywności (przetworzonej, z dodatkami chemicznymi: konser-
wantami, polepszaczami). Wymaga to wiedzy o tym, co aktualnie jest uznawane
za prawomocne w polu żywienia i kulinariów (przykładem takiej dynamiki jest
chociażby zmieniająca się piramida żywienia lub uznawanie różnych artykułów
żywnościowych za niezbędne w diecie, a następnie ich eliminowanie jako poten-
cjalnie szkodliwych). Po drugie, przekonanie o decyzyjności jednostki i poczuciu
kontroli (sformułowanie „To Ty decydujesz”), które mogą manifestować się w pełni
w sferze praktyk kulinarnych (nie tylko na poziomie wyboru przepisu i niezbędnych
składników). Postawa ta jest ilustracją silnie odczuwanej potrzeby odzyskania
sprawstwa w sytuacji narastającej niepewności i nieprzewidywalności cechujących
coraz większą liczbę wymiarów rzeczywistości społecznej. „Gdy życie zaczyna być
doświadczane przez pryzmat wymykającej się kontroli, w szczególności w sytuacji,
gdy ludzie zaczynają się zastanawiać, czy ich styl życia da się utrzymać, wzmaga
się potrzeba osobistej kontroli” (Cr awfo rd 19 80, za: Wró blew ski 2016: 16).
Jej manifestacją jest znajdowanie obszarów, w których można inwestować energię
i umacniać poczucie działania we własnym imieniu. Użytkownicy alternatywnych
sieci pozyskiwania artykułów żywnościowych, popularnych także wśród upraszcza-
jących życie, deklarowali, że „sprawczość zyskiwali przez przygotowanie posiłków
z surowych warzyw, pełną kontrolę nad procesem przetwarzania, wykorzystanie
technik i technologii traktowanych jako zdrowe” (np. gotowanie na parze eliminu-
jące tłuszcz, a niepozbawiające wartości odżywczych) (Goszc zyńs ki i in. 2018:
152). Była ona budowana także przez nabywanie wiedzy i przypisywane subiek-
tywne znaczenia – zaangażowanie w sieci wymian identykowano z kontaktem
z tym, co zdrowe, w opozycji do tego, co niezdrowe, np. hodowla przemysłowa.
Po trzecie, istotne jest również doskonalenie się, nabywanie nowych umiejętności
kulinarnych lub szlifowanie już posiadanych, które stanowi kolejny wyróżnik
praktyk klasowych podejmowanych w ramach samo-dyscyplinowania i kontroli
czy sok, a na świąteczny obiad z rodziną słoik korniszonów czy grzybków w occie. Gwarantujemy
również, że wywoła to lepsze wrażenia na gościach i domownikach niż produkty ze sklepowej półki
(https://calmmy.pl/slow-zycie/domowa-zywnosc-co-warto-robic-samodzielnie/ [dostęp: 9.08.2022]).
10
https://calmmy.pl/slow-zycie/domowa-zywnosc-co-warto-robic-samodzielnie/ (dostęp:
9.08.2022).

Renata Dopierała
64
nad sobą, składających się na etos klasy średniej (Jacy no 2007). Mechanizmy te
są realizowane i wzmacniane przez właściwe dobrowolnej prostocie intencjonalne
samoograniczenia i dążenie do umiaru. Przy czym zdrowe odżywianie jest jednym
z elementów szerszego kompleksu działań w ramach pracy nad Ja – nieustannego
doskonalenia siebie (Il louz 2010) – do której należą rozwój osobisty, ćwiczenia
ciała i ducha (joga, medytacja), odnalezienie równowagi między pracą a życiem
prywatnym (work-life-balance).
Wielokrotnie powtarzaną kwestią w przytaczanych wypowiedziach jest zwra-
canie uwagi na wysoką jakość produktów. Autorka kolejnego wpisu argumentuje:
Jem mniej, ale za to lepiej. Jakość, nie ilość. Przywiązuję dużą wagę do dobrej jakości produk-
tów, świeżych, najlepiej lokalnych i sezonowych. Proste, niewyszukane potrawy, przygotowane
w domu […]. Czasem zdarza się coś niezdrowego, z białej mąki i nasyconego chemią, nie robię
z tego powodu sensacji, nie należy popadać w ortoreksję11.
Wymiar „jakości” przeciwstawiony „ilości” jest cechą charakterystyczną
wszelkich odmian antykonsumpcyjnych stylów życia, jego wyrazem jest także
opozycja materialne-niematerialne. Można go uznać za formę dyskrecjonalnej
konsumpcji opartej na „subtelnościach stylu, znawstwa i indywidualizmie gustu
jako preferowanych sposobach demonstrowania pozycji społecznej” (Tri gg 2001:
108–109). W odniesieniu do żywności wysoka jakość pełni dodatkową funkcję; „jest
próbą zakotwiczenia praktyk codzienności w obszarze tego, co pewne i stabilne,
dzięki czemu to, co płynne, dynamiczne i niezrozumiałe, może zostać odpowiednio
obłaskawiane i poddane indywidualnej kontroli” (Gosz czyń ski i i n . 2018: 165).
Lokalne i sezonowe produkty, kupowane od małych, niezależnych wytwórców lub
pochodzące z własnych upraw (także wspomnianych wcześniej alternatywnych
sieci i kooperatyw) to cecha konsumpcji zrównoważonej12 – kolejnego regulatora
zachowań zwolenników prostego życia. Poza argumentami związanymi z troską
o środowisko naturalne równie znaczący jest, ponownie, aspekt kontroli dotyczący
stosowanej (zdrowej) diety z jednoczesnym przyzwoleniem na incydentalne od
niej odstępstwa.
11 http://www.prostyblog.com/2019/06/dieta-nie-dziekuje.html (dostęp: 7.08.2022).
Ortoreksja to obsesyjne kontrolowanie jakości spożywanych produktów i wybieranie tych
uznawanych za zdrowe.
12
Podstawowymi założeniami konsumpcji zrównoważonej są: oszczędne wykorzystywanie
dóbr konsumpcyjnych; ograniczenie konsumpcji dóbr generujących znaczne ilości odpadów pokon-
sumpcyjnych; większa konsumpcja dóbr ekologicznych (przede wszystkim żywności) uzyskiwanych
metodami naturalnymi; ograniczanie użytkowania dóbr, których produkcja jest związana z wykorzy-
staniem nieodnawialnych zasobów naturalnych i tworzeniem toksycznych odpadów; niewybieranie
produktów i usług wytwarzanych z naruszeniem praw zwierząt i praw człowieka (By wa l ec 2007: 138).

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 65
3. Świadome i uważne jedzenie
Jednym z wymiarów konsumpcji jest spożywanie, które zgodnie z założeniami
dobrowolnej prostoty ma cechować nie tylko reeksyjność, ale również świadomość.
Zwolenniczka prostego życia pisze: „[ś]wiadome jedzenie to umiejętność, której
możemy się uczyć. Dzięki niej konsumpcja staje się ważną czynnością, a nie jedynie
bezmyślnym działaniem w tle” (Kon opek 2017: 140). Świadomość w odniesieniu
do konsumpcji można rozpatrywać na kilku poziomach; po pierwsze – co najbardziej
oczywiste – są to odwołania do konsumpcji świadomej (etycznej, odpowiedzialnej),
którą cechuje podejmowanie decyzji konsumenckich na podstawie wiedzy o ich
przewidywalnych skutkach społeczno-politycznych i ekologicznych. Wymaga to
m.in. poszukiwania informacji na temat usług i produktów (z jakich materiałów,
komponentów są zrobione), sposobów ich wytwarzania (czy odbywa się z poszano-
waniem środowiska), możliwości ich późniejszej utylizacji (redukcja zanieczyszczeń
i odpadów pokonsumpcyjnych) oraz praktyk stosowanych przez rmy (przestrze-
ganie praw pracowniczych, niestosowanie wyzysku, zaangażowanie społeczne,
wspieranie lokalnych dostawców itp.) (zob. Byw alec 2007). Rozważenie tych
czynników przekłada się na dokonywanie – w przekonaniu zwolenników prostego
życia – etycznie uwarunkowanych wyborów uwzględniających jednocześnie interes
własny konsumenta i regulacje aksjonormatywne (etyczno-moralne) w kontekście
procesów wytwarzania i dystrybucji (By lok 2018). Po drugie, ważnym aspektem
jest uczenie się – wypracowanie nastawień i wartościowań, które można określić
jako formę habitusu, będących częścią szerszego procesu przemiany tożsamości
i ugruntowywania prostego stylu życia. Proces ten jest zwykle kilkuetapowy, a re-
denicja zachowań dotyczy każdego aspektu konsumpcji (zob. m.in. Zra łek 2015;
Duda 2016). Namysł nad dotychczasowym sposobem odżywania (np. dominacja
junk food, nieregularne pory posiłków, niezdrowe diety z dużą ilością przetworzo-
nej żywności kojarzonej z oszczędnością czasu) i nieaprobowanymi rynkowymi
mechanizmami konsumpcji są motywacją do zmiany zwyczajów żywieniowych
(i szerzej nawyków konsumenckich), prowadzących do wykształcenia świadomej
postawy wobec konsumpcji. Nabywanie nowych dyspozycji odbywa się poprzez
testowanie, wypróbowywanie oferowanych przez systemy eksperckie (zob. Gid -
dens 2001) zaleceń dostosowywanych do indywidualnych preferencji i potrzeb,
przy czym oferowane przez nie ekspertyzy podlegają także krytycznej recepcji.
Jedna z blogerek tak opisuje te doświadczenia:
Przeszliśmy następnie etap, w którym otarliśmy się o wegetarianizm (doszliśmy jednak do
wniosku, że nam to nie służy), a także okres, w którym kupowaliśmy żywność (głównie warzywa
i owoce) wyłącznie ekologiczną. W przypadku tego ostatniego okazało się to zbyt kosztowne.
Poza tym mieliśmy wyrzuty sumienia, kupując jedzenie przeważnie dwukrotnie droższe od
normalnego. W naszym przekonaniu było to nieetyczne. Po pewnym czasie powróciliśmy do

Renata Dopierała
66
diety z niewielką ilością mięsa
13
(głównie drób z chowu ekologicznego) i nabiału dobrej jakości,
jednakże bazującej przede wszystkim na dużej ilości warzyw, ciemnym pieczywie na zakwasie,
kaszach, dobrych olejach, unikającej produktów przetworzonych i wysokosłodzonych. Bardzo
szybko zaobserwowaliśmy zmiany w zdrowiu naszej rodziny14.
Świadome podejście do jedzenia opiera się w dużej mierze na znajomości – wspo-
mnianych w poprzednim paragrae – zasad zdrowego żywienia (tu produkty zalecane
w piramidzie żywienia i unikanie tych o małej wartości odżywczej). W cytowanej
wypowiedzi dostrzec można zarazem problematyzowanie dyskursów przywoływa-
nych w uzasadnianiu praktyk upraszczania życia i ich regulatywnego charakteru,
w tym przypadku konsumpcji ekologicznej (ekokonsumpcji), którą ze względu na
wyższą cenę produktów autorka uznała za nieetyczną. W tym kontekście omawia
się zjawisko nieuprawnionego wykorzystywania etykiety „produkt ekologiczny”
w strategiach marketingowych wielu rm, gdyż produkty tak skategoryzowane
cieszą się popularnością wśród nabywców, którzy – mając przekonanie, że jest on
tożsamy ze zdrowym i wysokiej jakości – są w stanie zapłacić za nie wyższą cenę
(zob. np. Gr zybo wska -Brz ezi ńska 2013). Jednocześnie – pomimo zanego-
wania ekologicznej konsumpcji – autorka nabywała produkty z chowu ekologicz-
nego oraz te cechujące się wysoką jakością, które z konsumpcją ekologiczną są
jednak kojarzone. W wielu wypowiedziach zwolenników dobrowolnej prostoty,
szczególnie tych dotyczących przeciwdziałania marnowaniu żywności, pojawia
się również wątek oszczędzania pieniędzy (szacuje się koszt niezużytych i później
wyrzucanych produktów, który ma uzmysłowić skalę tego zjawiska), o którym
piszę również w kolejnym paragrae.
Po trzecie, czynność jedzenia – wraz z towarzyszącymi jej działaniami naby-
wania (pozyskiwania), przetwarzania – jest wyodrębniona z porządku codziennych
nawyków. Przestaje ona być elementem codzienności opartej na rutynie i staje się,
jak sygnalizowano wcześniej, praktyką reeksyjnej kontroli działań. Jedzenie jest
także kategoryzowane jako interakcyjna forma „uczty” – każdy posiłek postrzega
się jako „jedyny w swoim rodzaju i wart celebracji” (Ko nope k 2017: 147), stąd
wielokrotnie powtarzane dyrektywy dbania zarówno o jego walory smakowe, jak
i aspekty wizualne (np. kompozycja dania). Ten aspekt jedzenia oraz opisywane
w poprzednim paragrae traktowanie go jako narzędzia kontroli nad rzeczywistoś-
cią przejawiało się w szerszej społecznie skali w pandemii COVID-19. Autorzy
raportów Życie codzienne w pandemii dostrzegli, że celebrowane w gronie rodzin-
nym codzienne, nie tylko odświętne, posiłki były jedną ze strategii odzyskiwania
podmiotowości, radzenia sobie z poczuciem niepewności i brakiem sprawstwa.
Badani podkreślali, że „jedzenie jest przygotowywane własnoręcznie, co podnosi
wartość posiłku i czasu spędzonego z rodziną. Czas gotowania i jedzenia stał się
13
Taki typ diety określa się mianem eksitarianizmu – mięso spożywa się okazjonalnie lub
świadomie ogranicza się jego ilość w diecie.
14 https://wystarczy-mniej.blogspot.com//jedz-na-zdrowie (dostęp: 11.08.2022).

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 67
elementem zbliżającym domowników, odświętnym rytuałem codzienności” (Szt op-
-Ru t kow s ka 2020: 118–120).
Cytowana na początku paragrafu autorka, rozwijając wcześniejszą myśl,
zauważa ponadto, że
[ś]wiadome jedzenie można śmiało zaliczyć do form medytacji. Bo medytacja to nic innego jak
doświadczenie i obserwacja. W tym przypadku smaków, zapachów, konsystencji czy poczucia
sytości. Jedzenie nie jest dodatkiem do rzeczywistości. Jest oddzielną czynnością i wymaga uwagi.
Wszystkie zakłócacze tego procesu powinny zostać wyeliminowane (Konopek 2017: 142).
Omawiane już czynności analizowania doznań smakowych i estetycznych
(zob. Sim mel 2006) oraz odczuć związanych z samym procesem jedzenia (roz-
gryzanie na małe kęsy, dokładne przeżuwanie, delektowanie się) mają dodatkowe
znaczenie. Są elementem koncentracji na jednej konkretnej czynności, co odwołuje
do praktyki uważności (mindfulness). Zalecenia innej autorki niemal korespondują
z denicją uważności15:
A kiedy już zasiądziesz do posiłku […], skup się na jedzeniu. Jedz powoli i pozwól sobie od-
czuwać smak potraw. Wąchaj jedzenie, przyglądaj się mu. Poczuj jego teksturę, konsystencję.
Zauważ, że najsmaczniejsze są zwykle pierwsze kęsy, w miarę posiłku te doznania będą coraz
mniej wyraźne (Mularczyk - M e y er 2016: 56).
Uważność pełni jeszcze inną funkcję – pozwala uzmysłowić sobie bezreeksyj-
nie przyswajane schematy kształtujące nawyki żywieniowe i kulinarne (Ko nop e k
2017: 145), np. jedzenie wtedy, kiedy nie jest się głodnym, nieodróżnianie potrzeb
od zachcianek, „zajadanie” emocji. Świadome podejście do jedzenia wymaga
zatem uwrażliwienia na sygnały wysyłane przez organizm i umiejętności ich pra-
widłowego odczytywania. Mowa w tym kontekście o „mądrości” ciała, które wie,
co, w jakich ilościach i kiedy jest mu potrzebne. Pozwala ona odróżniać np. głód
(potrzebę zjologiczną) od ochoty na jedzenie (często o podłożu psychicznym)
i stosownie do rozpoznania zareagować we właściwy dla upraszczania życia sposób
(np. stosując zasady dekonsumpcji opartej na realnych i faktycznych potrzebach
jednostki). Według upraszczającej życie „[t]aka metoda wymaga pewnej dyscypli-
ny, wyznaczenia sobie granic. Na początku konieczne mogą się okazać ćwiczenia
i szczegółowe obserwacje” (Mula rczy k-Me yer 2014: 159). Pojawia się tu po raz
kolejny wątek systematycznej, ciężkiej pracy, uczenia się, doskonalenia i zmieniania
„Ja”. Takie zarządzanie sobą – utożsamiane z formowaniem zdyscyplinowanego
podmiotu – dokonuje się poprzez ciało i dietę.
15
„Uważność polega na tym, żeby tkwić w obecnej chwili, ze świadomością, że istnieje się tu
i teraz, a teraźniejszość to jedyna chwila, w której życie jest życiem. »Wiem, że to jedyna chwila«.
Tylko obecna chwila jest prawdziwa. Być tu i teraz, cieszyć się obecną chwilą, to nasze najważniej-
sze zadanie” (Ha n h 2008: 24).

Renata Dopierała
68
4. (Nie)marnowanie żywności
Poza oczywistym aspektem spożywania konsumpcja to także marnotrawienie
(marnowanie) żywności, które traci swój prestiżowy oraz ostentacyjny charakter
(zob. Veb len 2008), stając się problemem w skali lokalnej i świecie zachodnim.
Z raportu Federacji Polskich Banków Żywności wynika, że w 2020 r. wyrzucanie
jedzenia deklarowało prawie 63% Polaków; najczęściej dotyczyło to pieczywa,
wędlin, świeżych owoców i warzyw, przetworów mlecznych (Nie marnuj je-
dzenia 2020: 19). Żywność jest marnowana nie tylko w gospodarstwach domo-
wych (choć tu w największej ilości), ale także w procesie produkcji i dystrybucji,
na poziomie odbiorców instytucjonalnych: sklepów i gastronomii (zob. także
raport NCK 2021). Rozpoznanie tego zjawiska i dość powszechna znajomość
ilustrujących je danych wśród upraszczających życie sprawia, że opracowują oni
wiele praktycznych rozwiązań mających przeciwdziałać jego rozprzestrzenianiu.
Pojawiają się tu m.in. argumenty o charakterze makrostrukturalnym uzasadniające,
iż w obliczu postępującego rozwarstwienia społecznego oraz zagrożeń wynikają-
cych z nadmiernej eksploatacji środowiska naturalnego marnowanie jedzenia jest
nieodpowiedzialne i nieetyczne. Przywoływane liczby obrazujące skalę zjawiska
mają być – w ich przekonaniu – wystarczającym bodźcem do zmiany negatywnych
postaw i nawyków konsumpcyjnych. Indywidualne motywacje wynikają z kolei
zarówno z moralnej dezaprobaty wobec marnotrawnych zachowań, jak i chęci
zaoszczędzenia pieniędzy wydawanych na niewykorzystane artykuły. Postulaty
racjonalnego gospodarowania środkami pieniężnymi są uzasadniane przywróceniem
szacunku do własnej pracy i możliwością wykorzystania „nadwyżek” w innych,
bardziej potrzebnych zakupach. Ariel Modrzyk zauważa, że
synonimem marnotrawstwa jest społeczeństwo konsumpcyjne i wyrzucające, w którym do-
minuje pewien typ relacji między ludźmi a przedmiotami. Społeczeństwo wyrzucające [takie,
w którym panuje przyzwolenie na wyrzucanie dóbr – dop. RD], zgodnie z analizami historycz-
nymi, zastąpiło dawną, tradycyjną etykę opartą na zaradności, oszczędności oraz traktowaniu
gospodarstwa domowego jako zamkniętego obiegu (Modrzyk 2019: 26).
Zwolennicy dobrowolnej prostoty, w tym zwłaszcza ruch zero/less waste,
starają się te zasady przywrócić w codziennym funkcjonowaniu.
Większość przypadków marnowania żywności w gospodarstwach domowych
wynika z faktu, że nie poświęca się jej należytej uwagi (jej zepsucie, nadmiarowe
zakupy, przeoczenie terminów ważności do spożycia, niewłaściwe przechowy-
wanie, nieracjonalnie planowane posiłki, np. zbyt duże porcje), dlatego też pro-
ponowane w tym kontekście rozwiązania mają na celu zwiększenie świadomości
jednostek poprzez wypracowanie mechanizmów kontroli procesu zakupowego oraz
późniejszego gospodarowania produktami. W ich ramach można wyróżnić zalecenia
dotyczące tego, w jaki sposób rozsądnie, tzn. adekwatnie do potrzeb indywidualnych
i rodzaju gospodarstwa domowego, nabywać oraz jak przetwarzać, żeby uniknąć

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 69
wyrzucania produktów. Aby dokonać przemyślanych zakupów, należy je wcześniej
racjonalnie zaplanować, czyli stworzyć listę tego, co jest potrzebne, oraz zachować
umiar (produkty niezbędne na kilka dni). Postulujący upraszczanie życia formułują
wiele użytecznych instrukcji, np. „[j]eśli przed wyjściem na zakupy przygotujesz
listę, łatwiej będzie Ci kupować tylko niezbędne produkty. Z pomocą przychodzą
specjalne aplikacje mobilne, w których nie tylko zanotujesz listę zakupów, ale
także porównasz ceny w sklepach i wybierzesz najkorzystniejszą opcję”16. Innym
sposobem jest unikanie zakupów w sklepach wielkopowierzchniowych (także z po-
wodu niechęci do korporacji międzynarodowych) i kupowanie w małych sklepach,
w których towary są podawane przez sprzedawców. W tym przypadku należy liczyć
się z wyższą ceną produktów, wspiera się jednak lokalnych przedsiębiorców (co jest
kolejnym wyróżniającym elementem upraszczania życia). W aspekcie maksymal-
nego wykorzystania zgromadzonych artykułów istnieje wiele dostępnych w sieci
rozwiązań pozwalających wdrożyć ideę zamkniętego obiegu w gospodarstwie
domowym. Jedna z autorek bloga pisze: „Jeszcze rok temu zwiędłe i pomarszczone
warzywa wyrzucałam do śmieci. Za każdym razem dopadały mnie później wyrzuty
sumienia i złość, że marnuję jedzenie, ale też pieniądze. Od jakiegoś czasu staram
się gotować z takich pomarszczonych warzyw i wychodzi mi to coraz lepiej”
17
.
Popularnym działaniem jest robienie przetworów i kiszonek, mrożenie produktów
18
oraz foodsharing, czyli wymiana żywności (zob. m.in. Zię tara 2020). Zalecenia
i dyrektywy mają głównie postać przepisów, w jaki sposób przetwarzać nadmiar
produktów, by nie tylko ograniczyć (lub wręcz wyeliminować) ich marnowanie, ale
by stworzyć nową jakość, testując zarazem własną pomysłowość i innowacyjność.
Kuchnia zero bądź less waste pozwala nam puścić wodze fantazji – zwłaszcza w trakcie go-
towania. Zastanawiając się, jak wykorzystać posiadane produkty, możesz eksperymentować
i tworzyć nowe, pyszne dania. […] Zamiast wyrzucać do śmieci podsuszaną bułkę – ususzyć ją
i zetrzeć na panierkę do kotletów, z czerstwego chleba zrobić grzanki do zupy, z resztek mięsa
z obiadu zrobić potrawkę z warzywami. Pomysłów jest naprawdę wiele i wszystko zależy od
naszych chęci i kreatywności. A jeśli nie chcemy sami tworzyć przepisów, to w Internecie jest
ich mnóstwo19.
Interesujące jest przy tym zestawienie dwóch modalności, przywołanej przez
Modrzyka „zaradności” oraz anonsowanej przez autorkę wpisu „kreatywności”
i „eksperymentowania”. Obie kategorie odnoszą się do praktyk samodzielnego
przyrządzania posiłków z efektywnym wykorzystaniem posiadanych ingrediencji,
odmienny jest jednak język ich opisu. „Zaradność” jest terminem z repertuaru
socjalistycznej gospodarki niedoboru, była ona konieczną strategią oszczędnego
16 https://calmmy.pl/less-waste/jak-ograniczyc-marnowanie-zywnosci/ (dostęp: 9.08.2022).
17
https://www.slowlifestudio.pl/2020/03/co-zrobic-ze-zwiedymi-warzywami-i.html (dostęp:
11.08.2022).
18 https://ograniczamsie.com (dostęp: 15.08.2022).
19
https://calmmy.pl/less-waste/jak-gotowac-obiady-w-duchu-zero-waste/ (dostęp: 9.08.2022).

Renata Dopierała
70
gospodarowania decytowymi lub trudno osiągalnymi produktami20, „kreatywność”,
„eksperymentowanie” to z kolei zasób dyskursu neoliberalnego (akcentującego także
przedsiębiorczość, elastyczność, aktywność), niezbędne dyspozycje adaptacyjne
stanowiące zarazem współczesne formy dyscyplinowania „Ja”. Co ciekawe, zwolen-
nicy prostego życia przywołują praktyki zaradności jako wzorzec dla dzisiejszych
aktywności mających być formą oporu i niezgody wobec nadmiernej konsumpcji
i działań globalnych korporacji. Jak dowodzi jedna z autorek:
Powrót do sposobów odżywiania się praktykowanych jeszcze 2–3 dekady temu, a wypracowa-
nych w trudnych warunkach PRL-u, polegających ogólnie rzecz biorąc na w miarę możliwości
samodzielnym wytwarzaniu żywności z podstawowych produktów, połączony z obecną wiedzą
na temat zdrowego żywienia, jest niewątpliwie najlepszym sposobem zapobiegania chorobom
cywilizacyjnym, a jednocześnie świadomym aktem sprzeciwu wobec menu dyktowanego nam
przez wielkie przemysłowe koncerny spożywcze21.
5. Zakończenie
Postawy wobec jedzenia prezentowane przez zwolenników dobrowolnej
prostoty cechuje reeksyjność, świadome i uważne nastawienie, które wynikają
z dyskursów uruchamianych w celu uzasadnienia dokonywanych wyborów żywie-
niowych. Są to przede wszystkim dyskursy zrównoważonego rozwoju, zdrowego
odżywiania, dekonsumpcji, świadomej i etycznej konsumpcji, niemarnowania
żywności. Jednocześnie regulacje dotyczące sposobów jedzenia w intencjonal-
nym upraszczaniu życia wiążą się z zagadnieniem kontroli i sprawstwa, których
decyt jednostki odczuwają szczególnie w obecnym czasie. Jedzenie może być
„sposobem na ujarzmianie niepewności i nabycie poczucia sprawczości, jest ono
traktowane jako narzędzie do zmniejszania ryzyka generowanego przez nieprzej-
rzystość współczesnych procesów społecznych” (Gos zczy ński i in. 2018: 161).
Mechanizm ten może ulec rozszerzeniu w związku z obecną sytuacją gospodarczą,
społeczną i polityczną będącą konsekwencją szeregu skumulowanych wydarzeń,
m.in. pandemii COVID-19, lockdownów i izolacji, wojny w Ukrainie. Sprawiają
one, że żywność – jej pozyskiwanie, wytwarzanie i dystrybucja – staje się jednym
z ważniejszych problemów zarówno w skali lokalnej, jak i na poziomie porządku
światowego. Jego ilustracją są trudności w dostępie do wielu dóbr lub zagroże
-
nie ich niedoborem, zakłócenia w łańcuchach dostaw, rosnące ceny produktów
wynikające z wysokiej inacji, których skala jest zróżnicowana w zależności od
20
W PRL powszechnymi umiejętnościami było przygotowywanie przetworów z warzyw
i owoców uprawianych w ogródkach działkowych, szycie, przerabianie i naprawa odzieży, robótki
ręczne, majsterkowanie, które współcześnie traktowane są jako dystynktywne komponenty minima-
listycznego lub zerowaste’owego stylu życia.
21 https://wystarczy-mniej.blogspot.com//jedz-na-zdrowie (dostęp: 11.08.2022).

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 71
społeczeństw, niemniej doświadcza ich relatywnie coraz większa liczba osób. Tym
samym jedzenie przestaje być „mało zauważalną, przez swą (pozorną) oczywistość,
kategorią kulturową” (Sko wron ek 2012: 281), staje się natomiast – w zależności
od społecznego usytuowania jednostek – przedmiotem zabiegów o egzystencjalne
przetrwanie lub jednym z obiektów troski o utrzymanie dotychczasowej pozycji
społecznej, jak w przypadku opisywanego stylu życia. Powstaje zatem wątpliwość,
czy praktyki charakterystyczne dla antykonsumpcyjnych stylów życia będą instrumen-
tem faktycznej racjonalizacji hiperkonsumpcji w szerszej społecznie skali, czy też same
ulegną przeobrażeniom, zmieniając się z intencjonalnie wybranego „umiarkowanego”
stylu życia w naznaczoną wielorakimi ograniczeniami konieczność życiową.
Bibliograa
Alexander S., Ussher S. (2012), The Voluntary Simplicity Movement: A multinational survey
analysis in theoretical context, „Journal of Consumer Culture”, nr 12, s. 66–86, https://doi.
org/10.1177/1469540512444019
Ap pa du ra i A. (1981), Gastropolitics in Hindu South Asia, „American Ethnologist”, nr 8, s. 494–551,
https://doi.org/10.1525/ae.1981.8.3.02a00050
Bauman Z. (2009), Konsumowanie życia, przeł. M. Wyrwas-Wiśniewska, Wydawnictwo Uniwer-
sytetu Jagiellońskiego, Kraków.
Bourdi e u P. (2005), Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, przeł. P. Biłos, Wydawnictwo
Naukowe Scholar, Warszawa.
Bylok F. (2018), Społeczne aspekty konsumpcji żywności – socjologiczna perspektywa, „Handel
Wewnętrzny”, nr 1, s. 5–16.
Bywale c C. (2007), Teoria w konsumpcji i praktyce gospodarowania, Wydawnictwo Naukowe
PWN, Warszawa.
Campbe l l C. (2006), Kupuję, więc wiem, że jestem. Metazyczne podstawy nowoczesnego konsu-
meryzmu, „Kultura Popularna”, nr 4, s. 48–55.
Cebula M. (2013), Konsumpcja statusowa – między praktyczną świadomością a strategicznym
działaniem, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 4, s. 3–28, https://doi.org/10.2478/kultura-2014-0001
Cebul a M. (2017), Społeczny wymiar konsumpcji. Wspólne posiłki a kapitał społeczny i sieci relacji,
„Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, nr 501, s. 77–86, https://doi.
org/10.15611/pn.2017.501.07
Cebula M. (2018), Wszechstronność upodobań kulinarnych. O dystynktywnych i komunikacyjnych
właściwościach jedzenia, „Forum Socjologiczne”, nr 9, s. 131–150, https://doi.org/10.19195/2083-
7763.9.11
Craig-Lees M., Hill C. (2002), Understanding Voluntary Simpliers, „Psychology & Marketing”,
nr 19, s. 187–210, https://doi.org/10.1002/mar.10009
Crawfo r d R. (1980), Healthism and the Medicalization of Everyday Life, „International Journal of
Health Services”, nr 3, s. 365‒388.
Długosz A., Trąbiński T. (2014), Uważne jedzenie jako forma praktyki duchowej i lozoi
codzienności, [w:] A. Drzał-Sierocka (red.), W garnku kultury. Rozważania nad jedzeniem
w przestrzeni społeczno-kulturowej, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Domański H., Karpiński Z., Przybysz D., Straczuk J. (2015), Wzory jedzenia a struktura
społeczna, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Renata Dopierała
72
Duda A. (2016), Downshifting – radykalna alternatywa poza systemem? Analiza przypadku,
[w:] A. D uda, Konsumpcja – teorie i badania, Wydawnictwo Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego, Lublin, s. 429–458.
Gid de ns A. (2001), Nowoczesność i tożsamość. Ja i społeczeństwo w epoce późnej nowoczesności,
przeł. A. Szulżycka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Gidde n s A. (2008), Konsekwencje nowoczesności, przeł. E. Klekot, Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, Kraków.
Goszczyński W., Wróblewski M., Wójtewicz A. (2018), Jakość w polskich alternatywnych
sieciach żywnościowych. Analiza praktyk społecznych, „Studia Socjologiczne”, nr 1, s. 143–170.
Grzybowska-Brzezińska M. (2013), Wpływ instrumentów marketingu ekologicznego na za-
chowania konsumentów na rynku produktów spożywczych, „Problemy Zarządzania, Finansów
i Marketingu”, nr 30, s. 47–58.
Hanh T.N. (2008), Spokój to każdy z nas, przeł. M. Kłobukowski, Wydawnictwo Czarna Owca,
Warszawa.
Huneke M.E. (2005), The face of the un-consumer: An empirical examination of the practice of
voluntary simplicity in the United States, „Psychology and Marketing”, t. 22, s. 527–550, https://
doi.org/10.1002/mar.20072
Illouz E. (2010), Uczucia w dobie kapitalizmu, przeł. Z. Simbierowicz, Ocyna Naukowa, Warszawa.
Iwasińsk i Ł. (2016), Socjologiczne dyskursy o konsumpcji, Wydawnictwo Naukowe Katedra, Gdańsk.
Jacyno M. (2007), Kultura indywidualizmu, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Jarec k a U. (2013), Luksus w szarej codzienności. Społeczno-moralne konteksty konsumpcji, Wy
-
dawnictwo Instytutu Filozoi i Socjologii PAN, Warszawa.
Koczanowicz D. (2018), Pozycja smaku. Jedzenie w granicach sztuki, Instytut Badań Literackich
PAN, Warszawa.
Konope k N. (2017), Miej umiar. 52 kroki do życia po swojemu, Wydawnictwo Pascal, Bielsko-Biała.
Krajew s k i M. (2004), Kultury alternatywne i konsumpcja, „Kultura Współczesna”, nr 3, s. 26–42.
Kramarczyk J. (2018), Życie we własnym rytmie. Socjologiczne studium slow life w dobie społecz-
nego przyspieszenia, Wydawnictwo Universitas, Kraków.
Modrz y k A. (2019), Społeczeństwo marnotrawców? Funkcje i status normy niemarnowania żyw-
ności, Zakład Wydawniczy Nomos, Kraków.
Mo dr zy k A. (2020), Samoograniczająca się towarzyskość. Żywność, alkohol i kawa oraz trzy zasady
z ekonomiki gościnności, „Kultura i Społeczeństwo”, nr 1, s. 107–127, https://doi.org/10.35757/
KiS.2020.64.1.5
Mularczyk-Meyer M. (2014), Minimalizm po polsku, Wydawnictwo Black Publishing, Wołowiec.
Mularczyk-Meyer M. (2016), Minimalizm dla zaawansowanych, czyli jak uczynić życie jeszcze
prostszym, Wydawnictwo Black Publishing, Wołowiec.
Nac he r A. (2012), Rubieże kultury popularnej. Popkultura w świecie przepływów, Galeria Miejska
Arsenał, Poznań.
Narodowe Centrum Kultury (NCK), Badanie etnograczne dotyczące postrzegania odpadów
w kulturze nadmiaru (2021), Warszawa.
Nie marnu j j e dzenia 2020. Raport Federacji Polskich Banków Żywności (2020), Warszawa.
Petrin i C. (2001), Slow Food: The Case for Taste, przeł. W. McCuaig, Columbia University Press,
New York–Chichester.
Shaw D., N e w h o l m T. (2002), Voluntary Simplicity and the Ethics of Consumption, „Psychology
& Marketing”, t. 17(2), s. 167–185, https://doi.org/10.1002/mar.10008
Simmel G. (2005), Socjologia, przeł. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Simmel G. (2006), Socjologia posiłku, [w:] G. Simmel , Most i drzwi. Wybór esejów, przeł. M. Łuka-
siewicz, Ocyna Naukowa, Warszawa.

Kontrola życia poprzez jedzenie na przykładzie dobrowolnej prostoty 73
Skowr o n e k B. (2012), Jedzenie jako tekst kultury: zarys problemu, „Annales Universitatis Paeda-
gogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria”, nr 12, s. 281–289.
Stępień B. (2018), Wartość luksusu. Perspektywa konsumentów i przedsiębiorstw, Polskie Wydaw-
nictwo Ekonomiczne, Warszawa.
Sztop-Rutkowska K. (2020), Role płciowe i rodzinne, [w:] R. Drozdowski, M. Frąckowiak,
M. Krajewski, M. Kubacka, P. Luczys, A. Modrzyk, Ł. Rogowski, P. Rura, A. Stamm,
K. Sztop-Rutkowska (2020), Życie codzienne w czasach pandemii. Raport z trzeciego etapu
badań, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznań, s. 108–127.
Tr ig g A.B. (2001), Veblen, Bourdieu, and Conspicuous Consumption, „Journal of Economic Issues”,
t. 35, s. 99–115, https://doi.org/10.1080/00213624.2001.11506342
Veb l e n T. (2008), Teoria klasy próżniaczej, przeł. J. Frentzel-Zagórska, Wydawnictwo Muza,
Warszawa.
Warde A., Wright D., Gayo-Cal M. (2007), Understanding cultural omnivorousness:
Or the myth of the cultural omnivore, „Cultural Sociology”, nr 2, s. 143–164, https://doi.
org/10.1177/1749975507078185
Weber M. (2002), Gospodarka i społeczeństwo: zarys socjologii rozumiejącej, przeł. D. Lachowska,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.
Wr ó b lewsk i M. (2016), Nowe szaty healthismu. Self-tracking, neoliberalizm i kapitalizm kognitywny,
„Acta Universitatis Lodziensis. Folia Sociologica”, nr 58, s. 7–25, https://doi.org/10.18778/0208-
600X.58.01
Ziętara H. (2020), Foodsharing – bariery i perspektywy tworzenia sieci społecznych w polskich
miastach, „ Gospodarka Materiałowa i Logistyka”, nr 5, s. 42–47, https://doi.org/10.33226/1231-
2037.2020.5.6
Zrałek J. (2015), Voluntary simplicity – zrównoważony styl życia współczesnych konsumentów,
„Studia Ekonomiczne. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach”,
nr 231, s. 139–158.
Źródła internetowe
http://www.calmmy.pl
http://www.prostyblog.com
http://www.slowlifestudio.pl
http://www.wystarczy-mniej.blogspot.com
LIFE CONTROL THROUGH EATING ON THE EXAMPLE
OF VOLUNTARY SIMPLICITY
Abstract. The aim of the article is to present the attitudes towards eating of people who
dene themselves as proponents of voluntary simplicity, as well as the discourses that justify
these attitudes. The article comprises three parts. In the rst part, I consider in general the role and
status of food and eating in the intentional life simplication whereas in the second part I analyse
practices of conscious eating. In the third part I discuss strategies for counteracting food waste. The
context of the argument is the desire to regain a sense of agency and control over one’s own life,
particularly in situations of uncertainty and instability experienced. The research material is blog
entries and fragments of books on the simple life.
Keywords: voluntary simplicity, consumption, middle class, agency and control.