ArticlePDF Available
99
Etnologika
Krzyżaniak
Aleksandra Krzyżaniak
Polska wczoraj/Polska dzisiaj
Janine Wedel jest amerykańską antropolożką i profesorą na Uniwersytecie George’a
Masona w Waszyngtonie. Znana jest głównie ze swoich studiów nad zmianami zacho-
dzącymi w postkomunistycznej Europie. Jej pierwszą książką i zarazem pierwszym
studium nad komunizmem jest Prywatna Polska1 – owoc dwuletniego pobytu w Pol-
sce stanu wojennego.
W swojej pracy autorka zajmuje się życiem codziennym warszawiaków po wy-
darzeniach grudnia 1981 roku. Analizuje relacje między jednostkami pod względem
ich bliskości, rozkłada również na czynniki pierwsze wewnętrzne układy i niepisane
reguły społeczeństwa funkcjonującego w niesprzyjających warunkach. W siedmiu roz-
działach Janine Wedel wprowadza czytelnika do rzeczywistości Polskiej Rzeczypospo-
litej Ludowej, za każdym razem skupiając się na kolejnych aspektach specyki tego
miejsca i czasu. Swoją narrację zaczyna jednak od krótkiego wprowadzenia opisują-
cego okres poprzedzający jej przyjazd do Polski – opóźniony właśnie przez wybuch
stanu nadzwyczajnego. Niepewność oczekiwania na to, czy jej wyjazd stypendialny
dojdzie do skutku łączy się z niepokojem jej znajomych polskiego pochodzenia, któ-
rzy zostali kompletnie odcięci od jakichkolwiek informacji z Polski. Kolejne strony
opisują pierwsze dni autorki w Polsce – przyzwyczajanie się do nowych realiów poli-
tyczno-społeczno-kulturowych i codziennych konsekwencji stanu wojennego, takich
jak godzina milicyjna, podsłuchy czy legitymowanie. Autorka podkreśla jednak, że jej
własna niepewność jest niczym w kontekście niepewności samych Polaków, dla któ-
rych nie ma w tym czasie niczego stałego.
Pierwszy rozdział Świat prywatny i świat publiczny dzieli egzystencję Po-
laków na dwie płaszczyzny: prywatną i publiczną. Janine Wedel opisuje tutaj życie
w rzeczywistości pełnej sprzeczności, które zostały zaakceptowane i do pewnego
stopnia zmanipulowane przez Polaków. Próbuje uchwycić granicę między osobistym
a powszechnym, analizując relację między osobami ze względu na stopień ich powi-
nowactwa, osobistej sympatii, statusu polityczno-społecznego czy przynależności do
konkretnych grup społecznych. Kwestie te będą przewijać się również przez resztę
książki tworząc swoistą podstawę do szerszych interpretacji konkretnych zachowań
czy sytuacji. Badaczka w pierwszym rozdziale ukazuje również, jak specyczną po-
zycję dał jej status cudzoziemki, pozwalając na łatwiejsze nawiązywanie znajomości,
przy jednoczesnym ograniczeniu jej obecności do przestrzeni publicznej. Podkreśla też
opiekuńczość, jaką okazali jej Polacy po identykacji jej jako cudzoziemki, przy czym
zauważa również, że “chronili” ją przed swoją rzeczywistością bagatelizując trudności
i problemy ich egzystencji, uważając, że i tak nie byłaby ona w stanie ich zrozumieć.
W kolejnym rozdziale To nasza codzienność Wedel kontynuuje kwestię dwóch
poziomów funkcjonowania w Polsce skupiając się na funkcji załatwiania jako procesu
1 Wedel, J. (2007). Prywatna Polska. Kowalski, S. (tł). Kurczewski, J. (przed.). Warszawa: Wydawnictwo Trio
100
Etnologika
Krzyżaniak
wymiany przysług w celu uzyskania konkretnego dobra lub efektu. Wskazuje przy tym
na istotę prywatności i publiczności relacji jakie zachodzą w trakcie transakcji, poka-
zując tym samym jak osobista relacja i wzajemna użyteczność wpływa na skuteczność
wymiany. Znajduje także kolejne pojęcie klucz obok załatwiania, jakim jest kombino-
wanie i ogólne działanie poza prawem, na lewo. Ukazuje sposoby w jakie społeczeń-
stwo radzi sobie z wszechobecnym brakiem, działając w związku z tym w szarej stree
albo wprost wbrew prawu, a jednak nie wbrew powszechnej aprobacie i przyzwoleniu.
W rozdziale trzecim: Więź, która łączy, autorka nawiązując do aktu załatwia-
nia pokazuje jak istotne w tym procesie więzy rodzinne, oraz jak w szerszym kontek-
ście instytucja rodziny stanowi dla Polaków wartość samą w sobie. Pokazuje bliskość
relacji między rodzicami a dziećmi, mówi wręcz o społeczeństwie rodzinnym podkre-
ślając różnice między zachowaniami typowymi dla Amerykanów i Polaków. Następnie
Wedel poszerza kwestię niepewności towarzyszącą życiu Polaków, jaką zarysowała we
wstępie.
Rozdział Komu wierzyć poświęcony jest sposobom pozyskiwania informacji
i powszechnym stosunku do ocjalnych kanałów informacyjnych, propagandy i cen-
zury. Badaczka obserwuje pełen ironii stosunek obywateli do państwowych źródeł
a także zauważa istotę i siłę, jaką w procesie przekazywania krytycznej informacji ma
Kościół. Kolejnym istotnym sposobem dowiadywania się rzeczy jest przekaz ustny,
który dokonuje się na prywatnym poziomie egzystencji i jest kluczem do zdobycia kon-
kretnej i zdecydowanie bardziej rzetelnej (w powszechnym poważaniu) informacji.
Wszystkie poprzednie rozdziały i poruszone przez Wedel wewnętrzne pra-
widłowości zachodzące w polskim społeczeństwie znajdują swoje zastosowanie w
Sztuce przystosowania, opisanej przez autorkę w formie rozdziału piątego. Związ-
ki prywatne i publiczne, umiejętność manipulacji paradoksami regulującymi różne
aspekty egzystencji, pozyskiwanie informacji, a następnie ich wykorzystywanie wpły-
wają na status jednostki. Często o pozycji osoby decyduje jej przynależność do danej
rodziny i świadomość jej historii, identykacja religijna czy wykształcenie. Autorka
zwraca uwagę na pojęcie dumy, do której odczuwania upoważniają, między innymi,
wyżej wymienione stany. Duma jest też czymś co towarzyszy narodowej tożsamości
i czymś podtrzymywanym przez pamięć, która kultywowana jest zarówno w obsza-
rze prywatnym (np. historie o powstańcach w rodzinie), jak i publicznym (np. wy-
stawy upamiętniające powstania). Przetrwanie staje się w jej perspektywie czymś, co
nie jest tylko wynikiem przystosowania się do aktualnych realiów PRL-u, ale umiejęt-
nością życia pod opresją, która łączy Polaków na przestrzeni kolejnych rzeczywistość
polityczno-historycznych.
Janine Wedel w kolejnym rozdziale Złożone związki pokazuje świadomość Po-
laków o nierozerwalności ich życia polityki. Przeplatające się linie wzajemnych relacji,
wstępnie paradoksalne zachowania i sprzeczne statusy jednej osoby nabierają dla au-
torki sensu, w momencie uwzględnienia i zrozumienia wewnętrznych prawidłowości,
które analizuje we wcześniejszych rozdziałach utworu. To, co ocjalne, a tym samym
powierzchowne, jest tylko etykietą.
Ostatni, siódmy rozdział Rzut oka w przyszłość jest podsumowaniem całości
tekstu, a przy tym też opisywanego życia Polaków. Badaczka zbiera w nim prognozy na
przyszłość jakie stawiają obywatele PRL-u i zauważa kolejne różnice między Polakami
a Amerykanami, tym razem na gruncie gospodarki oraz stosunku społeczeństwa do
prawa i rządu. Janine Wedel podsumowuje całość w przygnębiający sposób – chociaż
realia PRL mogą być zabawne i śmieszą samych Polaków, to jest to jednak rzeczywi-
101
Etnologika
Krzyżaniak
stość, która męczy i której ludzie mają dosyć.
Prywatna Polska nie jest może monograą w pełnym tego słowa znaczeniu,
ale stanowi niezwykle barwny, a przy tym pełen obraz społeczeństwa warszawskiego
okresu stanu wojennego. Autorka stosuje przy tym nieskomplikowany język, które-
go prostotę przekazu dodatkowo komplementuje anegdotyczny sposób wypowiedzi.
Janine Wedel sprawnie analizuje i interpretuje rzeczywistość w jakiej prowadziła ba-
dania, których rzetelność podkreślają liczne cytaty informatorów oraz odwołania do
innych źródeł naukowych. Ponadto badaczka w pełni wykorzystuje potencjał swojej
cudzoziemskiej, amerykańskiej pozycji. Perspektywa zachodnia daje jej spojrzenie
niezaprzeczalnie bardziej obiektywne, niż to do którego aspiruje polski badacz. Z dru-
giej strony dla Polaka poruszane przez Wedel tematy mogą być zbyt banalne, a sama
badaczka uznana w związku z tym za naiwną. Uważam jednak, że właśnie w tym tkwi
esencja istotności Prywatnej Polskito, na co zwróciła uwagę Wedel wcale nie jest
tak oczywiste i powszechne, jak może nam się wydawać. Kolejki, załatwianie i kombi-
nowanie, stosunek do rodziny, Kościoła i państwa nie są tylko sposobem funkcjono-
wania, ale wyrazem tego jak myślimy – mówią o nas dużo więcej, niż rutyna naszego
życia sugeruje. Dzięki cudzoziemskości Wedel Polak może spojrzeć na siebie z zupeł-
nie innej perspektywy – wyobcowując się z własnej pozycji i widząc samego siebie na
zupełnie nowej płaszczyźnie. W taki sposób zyskujemy cenny materiał, który w po-
równaniu z osobistymi doświadczeniami wpływa bezsprzecznie na zrozumienie siebie,
otaczającego nas społeczeństwa i mechanizmów rządzących naszą rzeczywistością.
ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.
ResearchGate has not been able to resolve any references for this publication.