Content uploaded by Aleksandra Krzyżaniak
Author content
All content in this area was uploaded by Aleksandra Krzyżaniak on Dec 19, 2022
Content may be subject to copyright.
99
Etnologika
Krzyżaniak
Aleksandra Krzyżaniak
Polska wczoraj/Polska dzisiaj
Janine Wedel jest amerykańską antropolożką i profesorą na Uniwersytecie George’a
Masona w Waszyngtonie. Znana jest głównie ze swoich studiów nad zmianami zacho-
dzącymi w postkomunistycznej Europie. Jej pierwszą książką i zarazem pierwszym
studium nad komunizmem jest Prywatna Polska1 – owoc dwuletniego pobytu w Pol-
sce stanu wojennego.
W swojej pracy autorka zajmuje się życiem codziennym warszawiaków po wy-
darzeniach grudnia 1981 roku. Analizuje relacje między jednostkami pod względem
ich bliskości, rozkłada również na czynniki pierwsze wewnętrzne układy i niepisane
reguły społeczeństwa funkcjonującego w niesprzyjających warunkach. W siedmiu roz-
działach Janine Wedel wprowadza czytelnika do rzeczywistości Polskiej Rzeczypospo-
litej Ludowej, za każdym razem skupiając się na kolejnych aspektach specyki tego
miejsca i czasu. Swoją narrację zaczyna jednak od krótkiego wprowadzenia opisują-
cego okres poprzedzający jej przyjazd do Polski – opóźniony właśnie przez wybuch
stanu nadzwyczajnego. Niepewność oczekiwania na to, czy jej wyjazd stypendialny
dojdzie do skutku łączy się z niepokojem jej znajomych polskiego pochodzenia, któ-
rzy zostali kompletnie odcięci od jakichkolwiek informacji z Polski. Kolejne strony
opisują pierwsze dni autorki w Polsce – przyzwyczajanie się do nowych realiów poli-
tyczno-społeczno-kulturowych i codziennych konsekwencji stanu wojennego, takich
jak godzina milicyjna, podsłuchy czy legitymowanie. Autorka podkreśla jednak, że jej
własna niepewność jest niczym w kontekście niepewności samych Polaków, dla któ-
rych nie ma w tym czasie niczego stałego.
Pierwszy rozdział Świat prywatny i świat publiczny dzieli egzystencję Po-
laków na dwie płaszczyzny: prywatną i publiczną. Janine Wedel opisuje tutaj życie
w rzeczywistości pełnej sprzeczności, które zostały zaakceptowane i do pewnego
stopnia zmanipulowane przez Polaków. Próbuje uchwycić granicę między osobistym
a powszechnym, analizując relację między osobami ze względu na stopień ich powi-
nowactwa, osobistej sympatii, statusu polityczno-społecznego czy przynależności do
konkretnych grup społecznych. Kwestie te będą przewijać się również przez resztę
książki tworząc swoistą podstawę do szerszych interpretacji konkretnych zachowań
czy sytuacji. Badaczka w pierwszym rozdziale ukazuje również, jak specyczną po-
zycję dał jej status cudzoziemki, pozwalając na łatwiejsze nawiązywanie znajomości,
przy jednoczesnym ograniczeniu jej obecności do przestrzeni publicznej. Podkreśla też
opiekuńczość, jaką okazali jej Polacy po identykacji jej jako cudzoziemki, przy czym
zauważa również, że “chronili” ją przed swoją rzeczywistością bagatelizując trudności
i problemy ich egzystencji, uważając, że i tak nie byłaby ona w stanie ich zrozumieć.
W kolejnym rozdziale To nasza codzienność Wedel kontynuuje kwestię dwóch
poziomów funkcjonowania w Polsce skupiając się na funkcji załatwiania jako procesu
1 Wedel, J. (2007). Prywatna Polska. Kowalski, S. (tł). Kurczewski, J. (przed.). Warszawa: Wydawnictwo Trio
100
Etnologika
Krzyżaniak
wymiany przysług w celu uzyskania konkretnego dobra lub efektu. Wskazuje przy tym
na istotę prywatności i publiczności relacji jakie zachodzą w trakcie transakcji, poka-
zując tym samym jak osobista relacja i wzajemna użyteczność wpływa na skuteczność
wymiany. Znajduje także kolejne pojęcie klucz obok załatwiania, jakim jest kombino-
wanie i ogólne działanie poza prawem, na lewo. Ukazuje sposoby w jakie społeczeń-
stwo radzi sobie z wszechobecnym brakiem, działając w związku z tym w szarej stree
albo wprost wbrew prawu, a jednak nie wbrew powszechnej aprobacie i przyzwoleniu.
W rozdziale trzecim: Więź, która łączy, autorka nawiązując do aktu załatwia-
nia pokazuje jak istotne w tym procesie są więzy rodzinne, oraz jak w szerszym kontek-
ście instytucja rodziny stanowi dla Polaków wartość samą w sobie. Pokazuje bliskość
relacji między rodzicami a dziećmi, mówi wręcz o społeczeństwie rodzinnym podkre-
ślając różnice między zachowaniami typowymi dla Amerykanów i Polaków. Następnie
Wedel poszerza kwestię niepewności towarzyszącą życiu Polaków, jaką zarysowała we
wstępie.
Rozdział Komu wierzyć poświęcony jest sposobom pozyskiwania informacji
i powszechnym stosunku do ocjalnych kanałów informacyjnych, propagandy i cen-
zury. Badaczka obserwuje pełen ironii stosunek obywateli do państwowych źródeł
a także zauważa istotę i siłę, jaką w procesie przekazywania krytycznej informacji ma
Kościół. Kolejnym istotnym sposobem dowiadywania się rzeczy jest przekaz ustny,
który dokonuje się na prywatnym poziomie egzystencji i jest kluczem do zdobycia kon-
kretnej i zdecydowanie bardziej rzetelnej (w powszechnym poważaniu) informacji.
Wszystkie poprzednie rozdziały i poruszone przez Wedel wewnętrzne pra-
widłowości zachodzące w polskim społeczeństwie znajdują swoje zastosowanie w
Sztuce przystosowania, opisanej przez autorkę w formie rozdziału piątego. Związ-
ki prywatne i publiczne, umiejętność manipulacji paradoksami regulującymi różne
aspekty egzystencji, pozyskiwanie informacji, a następnie ich wykorzystywanie wpły-
wają na status jednostki. Często o pozycji osoby decyduje jej przynależność do danej
rodziny i świadomość jej historii, identykacja religijna czy wykształcenie. Autorka
zwraca uwagę na pojęcie dumy, do której odczuwania upoważniają, między innymi,
wyżej wymienione stany. Duma jest też czymś co towarzyszy narodowej tożsamości
i czymś podtrzymywanym przez pamięć, która kultywowana jest zarówno w obsza-
rze prywatnym (np. historie o powstańcach w rodzinie), jak i publicznym (np. wy-
stawy upamiętniające powstania). Przetrwanie staje się w jej perspektywie czymś, co
nie jest tylko wynikiem przystosowania się do aktualnych realiów PRL-u, ale umiejęt-
nością życia pod opresją, która łączy Polaków na przestrzeni kolejnych rzeczywistość
polityczno-historycznych.
Janine Wedel w kolejnym rozdziale Złożone związki pokazuje świadomość Po-
laków o nierozerwalności ich życia polityki. Przeplatające się linie wzajemnych relacji,
wstępnie paradoksalne zachowania i sprzeczne statusy jednej osoby nabierają dla au-
torki sensu, w momencie uwzględnienia i zrozumienia wewnętrznych prawidłowości,
które analizuje we wcześniejszych rozdziałach utworu. To, co ocjalne, a tym samym
powierzchowne, jest tylko etykietą.
Ostatni, siódmy rozdział Rzut oka w przyszłość jest podsumowaniem całości
tekstu, a przy tym też opisywanego życia Polaków. Badaczka zbiera w nim prognozy na
przyszłość jakie stawiają obywatele PRL-u i zauważa kolejne różnice między Polakami
a Amerykanami, tym razem na gruncie gospodarki oraz stosunku społeczeństwa do
prawa i rządu. Janine Wedel podsumowuje całość w przygnębiający sposób – chociaż
realia PRL mogą być zabawne i śmieszą samych Polaków, to jest to jednak rzeczywi-
101
Etnologika
Krzyżaniak
stość, która męczy i której ludzie mają dosyć.
Prywatna Polska nie jest może monograą w pełnym tego słowa znaczeniu,
ale stanowi niezwykle barwny, a przy tym pełen obraz społeczeństwa warszawskiego
okresu stanu wojennego. Autorka stosuje przy tym nieskomplikowany język, które-
go prostotę przekazu dodatkowo komplementuje anegdotyczny sposób wypowiedzi.
Janine Wedel sprawnie analizuje i interpretuje rzeczywistość w jakiej prowadziła ba-
dania, których rzetelność podkreślają liczne cytaty informatorów oraz odwołania do
innych źródeł naukowych. Ponadto badaczka w pełni wykorzystuje potencjał swojej
cudzoziemskiej, amerykańskiej pozycji. Perspektywa zachodnia daje jej spojrzenie
niezaprzeczalnie bardziej obiektywne, niż to do którego aspiruje polski badacz. Z dru-
giej strony dla Polaka poruszane przez Wedel tematy mogą być zbyt banalne, a sama
badaczka uznana w związku z tym za naiwną. Uważam jednak, że właśnie w tym tkwi
esencja istotności Prywatnej Polski – to, na co zwróciła uwagę Wedel wcale nie jest
tak oczywiste i powszechne, jak może nam się wydawać. Kolejki, załatwianie i kombi-
nowanie, stosunek do rodziny, Kościoła i państwa nie są tylko sposobem funkcjono-
wania, ale wyrazem tego jak myślimy – mówią o nas dużo więcej, niż rutyna naszego
życia sugeruje. Dzięki cudzoziemskości Wedel Polak może spojrzeć na siebie z zupeł-
nie innej perspektywy – wyobcowując się z własnej pozycji i widząc samego siebie na
zupełnie nowej płaszczyźnie. W taki sposób zyskujemy cenny materiał, który w po-
równaniu z osobistymi doświadczeniami wpływa bezsprzecznie na zrozumienie siebie,
otaczającego nas społeczeństwa i mechanizmów rządzących naszą rzeczywistością.