BookPDF Available

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

December 2018

ISBN: 978-83-64261-83-1

Authors:

Michał Lubicz Miszewski

Independent Researcher

Educational projects aimed at strengthening cultural security

Content uploaded by Michał Lubicz Miszewski

Content may be subject to copyright.

Michał Lubicz Miszewski

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz

umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Jawor 2018

Recenzenci

Prof. dr hab. Zdzisław J. Winnicki

dr hab. Barbara Grabowska

Projekt okładki

Zbigniew Lubicz Miszewski

Opracowanie redakcyjne

Studio Gra czne Piotr Kurasiak

Korekta, skład, druk

www.kurasiak.com

+48 605 543 122

Monogra a s nansowana z funduszy

Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego

ISBN 978-83-64261-83-1

Nakład 200 egz.

Jawor 2018

Spis treści

Wstęp ......................................................................................................... 5

Rozdział 1. Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane

dziedzictwo(?) ........................................................................................... 9

1.1. Dziedzictwo Kresów Wschodnich wkontekście bezpieczeństwa

kulturowego Polski ..................................................................................... 9

1.2. Wybrane działania podejmowane na rzecz ochrony polskiego

dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich RP ................... 20

1.2.1. Instytucje państwowe ................................................................ 27

1.2.2. Organizacje pozarządowe ......................................................... 45

1.2.3. Działalność Kościoła Katolickiego ........................................... 52

1.3. Wyjazdy Polaków na dawne Kresy Wschodnie jako szczególny

wyraz pamięci outraconych obszarach Rzeczpospolitej ............................ 57

Rozdział 2. Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych ....... 69

2.1. Edukacja kresowa wpolskiej szkole – martwy postulat czy (wkońcu)

rzeczywistość? ............................................................................................ 69

2.2. Poznajemy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej

(Świerklany iJankowice) ............................................................................ 75

2.3. Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez

uczniów krakowskich szkół ........................................................................ 78

2.4. Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

(województwo małopolskie) ....................................................................... 84

Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne badań własnych ................... 89

3.1. Przedmiot badań iproblemy badawcze ............................................... 89

3.2. Zastosowane techniki badawcze ......................................................... 90

3.2.1. Wywiady ................................................................................... 90

3.2.2. Badania ankietowe ................................................................... 92

3.3. Organizacja iprzebieg badań .............................................................. 94

3.3.1. Wywiady znauczycielami ......................................................... 94

3.3.2. Badania ankietowe wśród uczniów ........................................... 99

Rozdział 4. Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań ... 107

4.1. Organizatorzy iuczestnicy kresowych projektów edukacyjnych ........ 107

4.1.1. Geneza projektu ........................................................................ 107

4.1.2. Motywacje uczestnictwa wprojekcie nauczycieli iuczniów ..... 110

4.2. Realizacja kresowych projektów edukacyjnych przez nauczycieli ...... 115

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

4.2.1. Przygotowanie uczniów do wyjazdów ...................................... 115

4.2.2. Emocje, wrażenia iwspomnienia uczniów zwyjazdów

na dawne Kresy Wschodnie ................................................................ 118

4.2.3. Sposoby przybliżania uczniom historii, kultury, tradycji

iwalorów przyrodniczych dawnych Kresów Wschodnich RP

podczas wyjazdów ............................................................................... 124

4.2.4. Spotkania zPolakami na Wschodzie ........................................ 127

4.2.5. Poznawanie wschodnich sąsiadów (Ukraińców, Białorusinów,

Litwinów) iich kultury ....................................................................... 129

4.2.6. Efekty wyjazdów na dawne Kresy Wschodnie ......................... 132

4.2.7. Trudności, mankamenty iniedociągnięcia wyjazdów oraz

wnioski ipostulaty na przyszłość ........................................................ 135

4.3. Opinie uczniów oefektach realizacji kresowych projektów

edukacyjnych .............................................................................................. 137

4.3.1. Skojarzenia zpojęciem Kresy Wschodnie ................................ 137

4.3.2. Najważniejsze wspomnienia zwyjazdu na dawne Kresy

Rzeczpospolitej ................................................................................... 139

4.3.3. Główne powody uczestnictwa wkresowym projekcie

edukacyjnym ....................................................................................... 141

Zakończenie .............................................................................................. 143

Bibliogra a ............................................................................................... 147

Aneks ......................................................................................................... 161

Summary ................................................................................................... 163

Краткое описание ................................................................................... 167

Wstęp

Nie można sobie wyobrazić dziejów Polski bez Kresów Wschodnich. Ich

obszar związany był zPolską przez sześć wieków. To znich wywodzi się szereg

największych twórców polskiej kultury, to na nim przez lata rozwijała się nie-

zwykle bogata cywilizacja. Jak pisał Jacek Kolbuszewski, „pisane wielką literą

Kresy stanowią jedyny w swoim rodzaju równoważnik nazwy geogra cznej,

zakresem swoim obejmujący kilka regionów, kilka krain, kilka nawet obszarów

etnicznych, uznanych jednak za obszar polskiej swojskości”1.

Za autora pojęcia „Kresy” uznawany jest Wincenty Pol. Po raz pierwszy

użył go wpisanym między 1840 a1852 rokiem rapsodzie rycerskim pt. Mohort.

Zdaniem Jacka Kolbuszewskiego, Pol wymyślił to słowo poprzez stworzenie

liczby mnogiej od w yrazu „kres”. Zastosował ten termin na oznaczenie ż yjącego

odrębnym, własnym życiem odległego pogranicza. Terytorialny sposób rozu-

mienia pojęcia Kresów na przestrzeni lat ulegał zmianom, akolejne generacje

Polaków inaczej postrzegały ich zasięg terytorialny. Wstaropolszczyźnie kresy

oznaczały linię stanic wojskowych usytuowanych na południowo-wschodnim

pograniczu Ukrainy. Po upadku Rzeczpospolitej rozszerzono zakres tego poję-

cia na wszystkie wschodnie pogranicza dawnych ziem polskich. Kolejne zmia-

ny wrozumieniu Kresów nastąpiły wraz zodrodzeniem niepodległej Polski

w1918 roku iostatecznym ustaleniem jej wschodniej granicy na mocy Traktatu

ryskiego w1921 roku. Obszar, który po jej wyznaczeniu przypadł Rosji So-

wieckiej, bywał określany odtąd jako Kresy Zewnętrzne. Kresy Wewnętrzne

objęły zaś wschodnie województwa II Rzeczpospolitej, położone wzdłuż granic

zLitwą, Łotwą, Rosją Sowiecką iRumunią. Wich zasięgu znalazła się także

Wileńszczyzna i Galicja Wschodnia ze Lwowem, które nigdy wcześniej nie

były znimi utożsamianie. Napaść sowiecka na Polskę 17 września 1939 roku

oraz przesunięcie wschodniej granicy Polski w1945 roku przyniosły ostateczny

kres Kresów. Od tej pory stały się one legendą imitem2.

Wniniejszej monogra i nazwa Kresy Wschodnie będzie odnoszona zarów-

no do obszarów II RP utraconych na rzecz ZSRS w1945 roku, jak ido wschod-

nich rubieży IRP, które znalazły się poza granicą polsko-sowiecką, ustaloną

w1921 roku. Biorąc to pod uwagę opisywane wpracy wyjazdy uczniów wra-

mach programów poznawania dawnych Kresów Wschodnich, dotyczyć będą

1 J. Kolbuszewski, Kresy, Wrocław 1999, s. 12.

2 Ibidem, s. 6, 13, 101, 121, 149.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

podróży do trzech wschodnich sąsiadów Polski, tj. Ukrainy, Białorusi iLitwy,

atakże – choć wznacznie mniejszym stopniu – Łotwy iEstonii.

Zasadniczym celem prezentowanego opracowania jest przedstawienie projek-

tów edukacyjnych realizowanych wwybranych szkołach, związanych zpolskim

dziedzictwem kulturowym na dawnych Kresach Wschodnich. Są one ukierun-

kowane na przybliżenie uczniom historii, kultury, tradycji iwalorów przyrodni-

czych tych obszarów. Przyczyniają się także do ocalania pamięci omaterialnych

iniematerialnych wartościach kultury idziedzictwa kulturowego, wzmacniając

tym samym bezpieczeństwo kulturowe Polski. Z kolei podstawowym proble-

mem badawczym jest uzyskanie odpowiedź na następujące pytanie: Jakie są

motywacje icele nauczycieli iuczniów uczestniczących wkresowych projektach

edukacyjnych?

Wywiązaniu się zpowyższej wskazanych zamierzeń służy przyjęta struktu-

ra pracy. Składa się ona zczterech rozdziałów. Pierwszy znich zawiera zwięzły

opis wkładu dawnych ziem wschodnich wdziedzictwo kulturowe Rzeczpospo-

litej oraz postępującego procesu ich depolonizacji. Wdalszej części przybliżo-

ne są de nicje tytułowego pojęcia bezpieczeństwa kulturowego oraz przykłady

działań mających na celu ochronę tożsamości kulturowej, dóbr kultury idzie-

dzictwa narodowego na obszarach dawnych Kresów Wschodnich. Zakończe-

nie rozdziału poświęcone jest wyjazdom Polaków do państw, które obejmują

współcześnie obszary należące wprzeszłości do Polski. Teoretycznym kontek-

stem tych podróży jest turystyka kulturowa ijej rodzaje: turystyka dziedzictwa

kulturowego, turystyka etniczna oraz turystyka sentymentalna.

Rozdział drugi rozpoczyna próba oceny stanu edukacji kresowej wpolskiej

szkole. Następnie scharakteryzowane są trzy projekty edukacyjne, mające na

celu poznawanie dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich przez

polskich uczniów. Są nimi program pn. „Poznajemy Kresy Wschodnie Dawnej

Rzeczpospolitej”, jaki wlatach 2010–2015 realizowany był wdwóch gimna-

zjach znajdujących się wŚwierklanach i Jankowicach wpowiecie rybnickim,

zapoczątkowany w2010 roku krakowski program pn. „Poznanie dawnych Kre-

sów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół” oraz za-

inicjowany w2017 roku wwojewództwie małopolskim projekt pn. „Akademia

Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”.

Wrozdziale trzecim zostaną zwięźle przedstawione przedmiot badań, pro-

blemy badawcze oraz przyjęte metody badawcze. Przybliżona będzie w nim

również organizacja iprzebieg badań, jakie zostały przeprowadzone wlatach

2016–2018, wramach prac naukowo-badawczych realizowanych na Wydziale

Nauk oBezpieczeństwie Akademii Wojsk Lądowych we Wrocławiu. Badania te

objęły nauczycieli iuczniów zaangażowanych wdwa spośród trzech kresowych

projektów edukacyjnych scharakteryzowanych wrozdziale drugim (zpowia-

Wstęp

tu rybnickiego izKrakowa), ponieważ program realizowany wwojewództwie

małopolskim zapoczątkowany został już wtrakcie badań, tj. wroku szkolnym

2017/2018. Badania te miały charakter jakościowo-ilościowy. Wprzypadku

nauczycieli zastosowano bowiem technikę wywiadu swobodnego, uczniowie

zaś zostali przebadani za pomocą kwestionariusza ankiety. Analizie wyników

badań własnych poświęcony będzie rozdział czwarty. Jego struktura odpowia-

dać będzie trzem przyjętym iprzedstawionym wrozdziale metodologicznym

problemom badawczym.

Praca została napisana woparciu odostępne źródła i literaturę naukową,

związane m.in. ztytułowym pojęciem bezpieczeństwa kulturowego oraz doty-

czące dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich RP. Wpierw-

szym rzędzie należy tu wymienić prace Jana Czaji, Wojciecha Hrynickiego oraz

Małgorzaty Głowackiej-Grajper. Cenne okazały się również publikacje zzakre-

su turystyki kulturowej, awśród nich zwłaszcza opracowania, których autorem

jest Armin Mikos von Rohrscheidt. Wprzypadku dwóch opisanych iprzeba-

danych kresowych projektów edukacyjnych dotychczasowa literatura jest dość

uboga. Jeśli chodzi oprogram realizowany na Śląsku, to jedynym dostępnym

źródłem na jego temat jest wydana w2014 roku okolicznościowa publikacja pt.

Odkrywamy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej, stanowiąca podsumowa-

nie pięciu lat realizacji tegoż projektu. Zkolei programowi zapoczątkowanemu

wKrakowie poświęcony jest artykuł Elżbiety Stach pt. Poznawanie dziedzictwa

kulturowego Kresów Wschodnich jako cel wycieczek szkolnych krakowskich gimnazja-

listów, jaki ukazał się w2015 roku na łamach dwumiesięcznika „Turystyka Kul-

turowa” (nr 9). Wpracy wykorzystano także dokumenty dotyczące opisywanych

projektów edukacyjnych, w tym m.in. uchwały Rady Miasta Krakowa i Rady

Gminy Świerklany wsprawie do nansowania projektów kresowych oraz zasad

organizacji wyjazdów młodzieży za wschodnią granicę.

Przeprowadzenie wspomnianych wyżej badań byłoby niemożliwe bez życz-

liwości i wsparcia dyrektorów inauczycieli zaangażowanych wkresowe pro-

jekty edukacyjne. Wtym miejscu autor składa im podziękowanie zarówno za

poświęcony czas iudzielone wywiady, jak iza pośrednictwo wdotarciu zankie-

tami do uczniów. Tym ostatnim zaś należą się wtym miejscu słowa wdzięcz-

ności za odpowiedzi udzielone wkwestionariuszu ankiety.

Intencją autora, który od strony ojca ma korzenie kresowe (adokładnie

lwowskie) jest to, aby niniejsza publikacja zainspirowała kolejnych nauczycieli,

pochodzących zróżnych części Polski, do podjęcia trudu organizacji projektów

edukacyjnych, mających na celu poznawanie dawnych Kresów Wschodnich

itym samym utrwalania pamięci oich bogatym dziedzictwie.

Rozdział 1. Dawne Kresy Wschodnie

Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

1.1. Dziedzictwo Kresów Wschodnich wkontekście

bezpieczeństwa kulturowego Polski

Wwyniku II wojny światowej ok. 45,6% obszaru II Rzeczpospolitej (177,8

tys. km2) zostało wcielonych do ZSRS. Wjego granicach wcałości lub prawie

wcałości znalazły się województwa nowogródzkie, poleskie, stanisławowskie,

tarnopolskie iwołyńskie oraz wschodnie części województw białostockiego

ilwowskiego. Wschodnia granica została przesunięta ook. 250 km na zachód

zrzeki Zbrucz na rzekę Bug, łączna zaś długość wszystkich granic zmniejszyła

się o30%. Wrezultacie powierzchnia powojennej Polski jest o1/5 mniejsza od

międzywojennej Rzeczpospolitej (mimo uzyskania tzw. Ziem Odzyskanych)3.

Jak pisał dr Paweł Naleźniak – inspektor Oddziału Instytutu Pamięci Narodo-

wej wKrakowie – „za nową granicą, przesuniętą daleko na zachód, pozostało

około 180 miast, wśród nich Lwów, Wilno, Grodno, Stanisławów, Tarnopol,

Łuck, Równe, Dubno, Nowogródek, Drohobycz, Pińsk, Brześć, Beresteczko,

Brody, Brzeżany, Podhajce, Podkamień, Czartorysk, Ołyka, Jazłowiec, Sarny

iŻółkiew ze znajdującymi się wnich zabytkowymi kościołami, sanktuariami,

pałacami, dworami pomnikami, cmentarzami, bezcennymi dziełami sztuki

iarchiwaliami. Rzeczpospolita utraciła około 10 tys. wsi iosad, kilkanaście

uzdrowisk, bogate złoża ropy naftowej, żyzne ziemie Podola, górskie wznie-

sienia Karpat Wschodnich ipiękno Wileńszczyzny”4. Utrata ziem wschodnich

oznaczała, iż oprócz terenów współzamieszkiwanych przed wojną przez Pola-

ków, Białorusinów, Ukraińców, Litwinów, Żydów iinne narodowości, Polska

została pozbawiona także tych ziem, które (pod względem etnicznym) za-

mieszkiwane były wwiększości przez ludność polską (jak np. Wileńszczyzna).

Zmiana wschodniej granicy Polski postawiła polską ludność kresową przed

trudnym wyborem – decyzją opozostaniu na swej ojcowiźnie irównoczesnym

przyjęciu obywatelstwa sowieckiego bądź też postanowieniem oopuszczeniu

na zawsze stron rodzinnych. Zdecydowana większość Polaków wybrała tą

3 H. Dominiczak, Dzieje Kresów igranicy państwa polskiego na Wschodzie od czasów najdaw-

niejszych do roku 1945, Toruń 2013, s. 437–438.

4 Projekt edukacyjny „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku” (VI edycja) dla uczniów gimna-

zjów iszkół ponadgimnazjalnych województwa małopolskiego wroku szkolnym 2017/2018, s. 2.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

drugą opcję. W dużym stopniu wpływ na to miały decyzje polityczne. Na

mocy umów zawartych w1944 roku przez PKWN ztrzema republikami so-

wieckimi – litewską, białoruską iukraińską – postanowiono oprzymusowych

przesiedleniach ludności. W ich rezultacie, wlatach 1945–1946 zPolski do

ZSRS wysiedlono ogółem ok. 518 tys. osób, wtym 480 tys. Ukraińców, 36 tys.

Białorusinów i2 tys. Litwinów. Zkolei wokresie 1944–1947 zKresów II RP

do Polski wramach tzw. repatriacji5 przyjechało ok. 1240 tys. Polaków, zaś

wlatach 1945–1950 zgłębi ZSRS (wgranicach sprzed 17 IX 1939 r.) do Polski

przybyło ok. 266 tys. Polaków iŻydów (którzy przed wojną posiadali obywa-

telstwo polskie). Ponadto należy tu dodać około 300 tys. osób, które uszły na

zachód na obszar powojennej Polski wraz zprzetaczającym się frontem oraz

kilkadziesiąt tysięcy Polaków zmobilizowanych zKresów do Ludowego Woj-

ska Polskiego. Według danych sowieckich w1950 roku, po zakończeniu akcji

przesiedleńczej na obszarze ZSRS pozostało jeszcze ok. 1,6 mln Polaków.

Niewielka ich część (ok. 245 tys. osób) wyjechała do Polski na fali odwilży po

śmierci Stalina, wlatach 1955–19596. Według spisu powszechnego z1959 roku

na terenie Związku Sowieckiego odnotowano 1 380 282 osób narodowości

polskiej, wtym 538 881 na Białorusi, 363 297 na Ukrainie, 230 107 na Litwie

oraz 59774 na Łotwie. W1989 roku, jak wynika zostatniego ze spisów prze-

prowadzonych wczasie istnienia ZSRS, liczba Polaków była mniejsza ook.

250 tys. osób (wstosunku do spisu z1959 roku)7. Polacy, którzy nie wyjechali

do powojennej Polski, zostali poddani polityce wynaradawiana, mającej na

celu pozbawienie ich pamięci oswoim pochodzeniu iwierze religijnej przod-

ków i wrezultacie włączenie ich do tzw. narodu sowieckiego. Mimo tych

zabiegów, polska ludność przetrwała, tracąc wraz z upadkiem ZSRS status

obywateli sowieckich, astając się obywatelami niepodległych państw, m.in.

Litwy, Białorusi iUkrainy, zyskując wnich status mniejszości polskiej8.

5 Choć przesiedlenia te były przez władze komunistycznie określane jako repatriacja, to jed-

nak właściwszym terminem jest pojęcie ekspatriacji, czyli wtym przypadku przymusowego

opuszczenia kraju ojczystego.

6 A. Alber t (właściwie W. Roszkowski), Najnowsza historia Polski 1914–1993. Tom 2, Warszawa

1995, s. 29–30.

7 Warto dodać, iż wkilku rejonach Polacy stanowili wówczas zdecydowaną większość miesz-

kańców – np. na Litwie wrejonie wileńskim – 81%, niemenczyńsk im 73%, solecznickim 84%,

ejszyskim 67%, zkolei na Białorusi, wrejonach woronowskim iraduńskim 87%. J. Wieliczka-

-Szarkowa, Czarna księga Kresów, Kraków 2011, s. 349.

8 P. Eb e rha rdt, Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie, Warszawa 1998,

s. 40–42.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Wyznaczenie wschodniej granicy powojennej Polski9 skutkowało również

odcięciem od Rzeczpospolitej obszarów przez wieki związanych z nią pod

względem historycznym kulturalnym igospodarczym. Oznaczało także osta-

teczne zniszczenie resztek dziedzictwa Wielkiego Księstwa Litewskiego ipo-

łożyło kres dotychczasowej kulturze Kresów. Polityka władz ZSRS po 1945

roku dopełniła dzieła zniszczenia polskiego dziedzictwa kulturalnego Kresów

Wschodnich II RP, jakie miało miejsce wokresie II wojny światowej podczas

IiII okupacji sowieckiej, wczasie okupacji niemieckiej oraz – na obszarze Kre-

sów Południowo-Wschodnich – dokonywanego także przez ukraińskich nacjo-

nalistów10. Niszczeniu poddano wszelkie symbole polskości, czego wymownym

przykładem było wysadzenie krzyżów Wiwulskiego na wileńskiej Górze Trzy-

krzyskiej, czy zniszczenie izbezczeszczenie Cmentarza Orląt Lwowskich. Ko-

ścioły ikaplice dewastowano iograbiano zwystroju, po czym przekształcono je

na „muzea ateizmu”, kina, magazyny, warsztaty bądź też dopuszczano do ich de-

wastacji. Usuwano pamiątkowe tablice, obalano przydrożne krzyże, niszczono

dwory, pomniki inagrobki cmentarne. Rabowano dzieła sztuki, wywożono lub

niszczono archiwa, biblioteki ikolekcje muzealne11. Warto dodać, iż wokresie

Polski Ludowej wnaukowych opracowaniach niemal nie wspominano owyżej

wymienionych poczynaniach władz ZSRS zarówno na skutek samoogranicza-

nia się badaczy, jak icenzury Głównego Urzędu Kontroli Publikacji Prasy iWi-

dowisk. Efekty niszczenia materialnych dowodów polskiej kultury na ziemiach

wcielonych do ZSRS celnie podsumował Jan Pruszyński: „Ślady zniszczeń [so-

wieckich] są bardziej widoczne niż pozostałości dawnego dziedzictwa kultury

polskiej. Można sformułować iudowodnić tezę, że polityka rosyjska była nad-

zwyczaj konsekwentna, jej cel: depolonizacja ziem kresowych, został osiągnięty,

adziedzictwo kultury wielu pokoleń zaprzepaszczone”12.

9 Formalnie dokonane na mocy umowy między Rzeczpospolitą Polską aZSRS na temat prze-

biegu granicy polsko-radzieckiej, zawartej 16 sierpnia 1945. Została ona raty kowana 5 lu-

tego 1946 roku, co oznacza, iż tego dnia zakończyła się formalna okupacja Kresów Wschod-

nich II RP, aich obszar wszedł wskład poszczególnych republik związkowych ZSRS (litew-

skiej, białoruskiej iukraińskiej).

10 Oczywiście eliminacja polskiej kultury oraz grabież dzieł sztuki zziem wschodnich Rzecz-

pospolitej faktycznie zaczęła się na skutek rozbiorów zXVIII wieku. Ta polityka carskiej

Rosji była kontynuowana przez władze sowieckie na obszarze, który po traktacie ryskim

z18 marca 1921 roku znalazł się za wschodnią granicą II RP.

11 Więcej nt. depolonizacji isowietyzacji daw nych ziem Rzeczpospolitej zob. np.: J. Wieliczka-

-Szarkowa, Czarna księga Kresów…, op. cit., s. 349–357; J. Pruszyński, Grabież iniszczenie

dziedzictwa kulturalnego Kresów Wschodnich Rzeczpospolitej, [w:] K. Jasiewicz (red.), Europa

nieprowincjonalna. Przemiany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Li-

twa, Łotwa, Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) wlatach 1772–1999,

Warszawa–Londyn 1999, s. 198–213.

12 J. Pruszyński, Grabież iniszczenie dziedzictwa…, op. cit., s 198.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Powstanie po rozpadzie ZSRS niepodległej Litwy, Białorusi iUkrainy nie

oznaczało zakończenia procesu/polityki depolonizacji dawnych ziem wschod-

nich RP. Władze tych państw, zrzuciwszy jarzmo komunizmu, dążyły do

wzmocnienia tożsamości swych narodów, niejednokrotnie ograniczając prawa

zamieszkujących je mniejszości, wtym także mniejszości polskiej. Wpaństwach

tych nadal stereotypowo postrzegano Polaka jako przedstawiciela „panów”, nie

zważając na fakt, iż po wojnie na terenach wcielonych do zachodnich republik

sowieckich pozostali głównie chłopi irobotnicy. Zdarza się również, iż wła-

dze Litwy, Białorusi lub Ukrainy traktują swych obywali narodowości polskiej

jako obywateli drugiej kategorii, aniekiedy wręcz negują ich polskość. Wyra-

zem tego są propagowane przez nie twierdzenia wrodzaju: „każdy mieszkaniec

Białorusi jest Białorusinem” bądź też: „na Litwie nie ma Polaków, są tylko

spolonizowani Litwini”. Po rozpadzie ZSRS część elit litewskich, białoruskich

iukraińskich dąży do wynarodowienia Polaków zamieszkałych na dawnych

ziemiach wschodnich RP. Wprzypadku Litwy, przykładem tego typu działań

były kon ikty związane zjęzykiem, np. usuwanie tablic zpodwójnymi nazwa-

mi miejscowości na obszarach Wileńszczyzny zamieszkiwanych wwiększości

przez Polaków (woparciu oprzepisy ustawy ojęzyku państwowym), zastępo-

wanie historycznych inskrypcji wjęzyku polskim, wtym także znazwiskami

uczonych, duchownych i ludzi kultury, tablicami zlitewską wersją nazwiska,

czy wreszcie ciągle nieuregulowana kwestia pisowni polskich nazwisk – nadal

dopuszczalny jest ich zapis tylko wwersji litewskiej. Wyraźnym przejawem dys-

kryminacji były także ograniczenia iprzeszkody formalne wymierzone wPo-

laków podczas procesu prywatyzacji. Znacznym utrudnieniem dla utrzymania

polskiej tożsamości narodowej młodego pokolenia są także zmiany wprowa-

dzane wlitewskim szkolnictwie, prowadzące m.in. do ograniczenia liczby pol-

skich szkół. Na sytuację mniejszości polskiej na Białorusi wpływa podział, jaki

dokonał się w2005 roku wZwiązku Polaków na Białorusi, na zwolenników

popieranego przez władze białoruskie Józefa Łucznika istronników wspieranej

przez władze polskie Andżeliki Borys. Władze białoruskie podejmują szereg

działań mających na celu asymilację Polaków. Ponadto część działaczy biało-

ruskich partii narodowych uważa, iż osoby deklarujące narodowość polską to

wistocie spolonizowani ikatolicyzowani przez Polaków Białorusini. Stąd też

m.in. dążenia do zastąpienia języka polskiego, stosowanego podczas liturgii

wkościołach rzymskokatolickich, językiem białoruskim. Podobna sytuacja ma

miejsce na Ukrainie, gdzie część księży, chcąc uniknąć posądzenia opoloniza-

cję, doprowadziła do wprowadzenia języka ukraińskiego do liturgii. Począwszy

od II połowy lat 80. Polacy wtym kraju podjęli starania oodzyskanie kościo-

łów. Działania ta zakończyły się tylko częściowym sukcesem. Część dawnych

świątyń została zwrócona Kościołowi rzymskokatolickiemu, jednak większość

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

znich przekazano Ukraińskiej Cerkwi greckokatolickiej bądź innym wyzna-

niom. Na problemy Polaków na Ukrainie wpływa także niedokonane wciąż

rozliczenie zbrodni ludobójstwa na ludności polskiej, dokonanego podczas woj-

ny przez ukraińskich nacjonalistów13. Wostatnich latach na sytuację ludności

polskiej na Ukrainie – jak ina wszystkich obywateli tego państwa – znaczący

wpływ mają także skutki aneksji Krymu iwojny rosyjsko-ukraińskiej wDon-

basie. Wkonsekwencji tych wydarzeń część ukraińskich Polaków zdecydowała

się na opuszczenie Ukrainy izamieszkanie wPolsce14.

Kwestie związane zochroną pozostałości, aniekiedy już tylko szczątków

polskiego dziedzictwa kulturalnego na dawnych Kresach Wschodnich Rzecz-

pospolitej, regulują umowy itraktaty międzynarodowe, zawarte między Pol-

ską a państwami powstałymi za jej wschodnią granicą na skutek rozwiąza-

nia ZSRS. Jako pierwszy został zawarty Traktat między Rzeczpospolitą Polską

aUkrainą odobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach iwspółpracy (sporządzo-

ny 18 maja 1992 roku). Miesiąc później, tj. 23 czerwca 1992 roku, podpisano

Traktat między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Białoruś odobrym sąsiedztwie

iprzyjaznej współpracy. Zkolei 26 kwietnia 1994 roku sporządzono Tra kta t

między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Litewską oprzyjaznych stosunkach ido-

brosąsiedzkiej współpracy.

Wtraktacie zUkrainą wspomina się owspólnym dziedzictwie kulturowym

obu narodów: „strony będą podejmować iwspierać działania zmierzające do za-

chowania irozwijania pozytywnych tradycji wspólnego dziedzictwa” (Art 12.1);

„opierając się na pozytywnych wartościach wielowiekowego wspólnego dzie-

dzictwa kulturowego Polski i Ukrainy oraz ich wkładu do cywilizacji euro-

pejskiej, Strony będą sprzyjać współpracy wdziedzinie kultury, nauki ioświaty,

przestrzegając światowych ieuropejskich standardów, określonych wszczególno-

ści wkonwencjach UNESCO, Europejskiej Konwencji Kulturalnej z1953 r. ido-

kumentach Konferencji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie, wtym krakow-

13 J. Wieliczka-Szarkowa, Czarna księga Kresów…, op. cit., s. 359–368. Zob. także m.in.:

I. Kabzińska, Między pragnieniem ideału arzeczywistością. Polacy na Litwie, Białorusi iUkra-

inie wokresie transformacji systemowej przełomu XX iXX I stulecia, Warszawa 2009; Z. Kurcz,

Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium socjologiczne, Wrocław 2005; Z.J. Winnicki,

T. Gawin (red.), Polska mniejszość narodowa na Białorusi 1988–2009: ocena minionego dwu-

dziestolecia, Białystok 2009; R. Dzwonkowski, O. Gorbaniuk, J. Gorbaniuk, Postawy kato-

lików obrządku łacińskiego na Białorusi wobec języka polskiego, Lublin 2004; R. Dzwonkow-

ski, O. Gorbaniuk, J. Gorbaniuk, Postawy katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie wobec

języka polskiego, Lublin 2001.

14 M. Lubicz Miszewski, Działania władz polskich oraz organizacji pozarządowych na rzecz

ewakuacji Polaków iosób polskiego pochodzenia z Donbasu podczas kon iktu rosyjsko-ukraiń-

skiego, [w:] M. Bodziany (red.), Społeczeństwo awojna. Oblicza bezpieczeństwa wXX iXXI

wieku, t. 8, Wrocław 2016, s. 299–322.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

skiego sympozjum na temat dziedzictwa kulturalnego państw uczestniczących

wKonferencji Bezpieczeństwa iWspółpracy wEuropie” (Art. 13.1)15. Bliźniaczy

zapis umieszczono także wtraktacie zBiałorusią, przy czym – co ciekawe – nie

używa się wnim pojęcia „wspólnego dziedzictwa”: „Nawiązując do pozytywnych

wartości wielowiekowego dziedzictwa narodów polskiego ibiałoruskiego oraz

ich wkładu do cywilizacji europejskiej, Umawiające się strony będą sprzyjać dal-

szej współpracy wdziedzinie kultury, nauki iinformacji” (Art. 22.1)16.

W traktatach z Ukrainą i Białorusią zawarto również zapisy dotyczą-

ce ochrony polskiego dorobku kulturalnego na terenie tych państw izarazem

dorobku kultury ukraińskiej ibiałoruskiej w Polsce: „Strony będą zapewniać

należytą ochronę prawną, materialną iinną znajdującym się na ich terytoriach

wartościom, zabytkom iobiektom związanym zdziedzictwem kulturalnym ihi-

storycznym drugiej Strony, jak również będą działać na rzecz ich ujawnienia,

zachowania, scalania wprowadzania do obiegu kulturalnego, wtym tworzenia

swobodnego dostępu do nich. Strony (…) będą także zmierzać do ujawnienia

izwrotu dóbr kulturalnych i historycznych, które zaginęły, zostały bezpraw-

nie wywiezione lub winny sposób znalazły się na terytorium drugiej strony”17.

Zkolei wtraktacie zLitwą znalazł się artykuł dotyczący wzajemnej ochrony

cmentarzy imiejsc pamięci. „Każda zUkładających się Stron zobowiązuje się

do zachowania iobjęcia ochroną prawną oraz utrzymania zgodnego zprawem

międzynarodowym izwyczajami narodowymi ireligijnymi, wojskowych icy-

wilnych cmentarzy, grobów, miejsc pochówku, wraz zpomnikami, oraz innych

miejsc iobiektów pamięci znajdujących się obecnie lub wprzyszłości odkrytych

na jej terytorium, stanowiących przedmiot czci ipamięci obywateli drugiej Stro-

ny” (Art 23.1)18. Ponadto womawianych traktatach przewidziano także otwarcie

ośrodków informacji ikultury polskiej odpowiednio na Ukrainie, Białorusi iLi-

twie oraz kultury ukraińskiej, białoruskiej ilitewskiej wPolsce19.

15 Traktat między Rzeczpospolitą Polską aUkrainą odobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach

iwspółpracy, Dz.U. RP 1993, nr 125, poz. 373.

16 Dalsza część Art. 22.1 jest już niemal identyczna do cytowanego wyżej Art. 13.1 ztraktatu

zawartego zUkrainą. Zob.: Traktat między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Białoruś odo-

brym sąsiedztwie iprzyjaznej współpracy, Dz.U. 1993 nr 118, poz. 527.

17 Traktat między Rzeczpospolitą Polską aUkrainą…, Art. 13.4; por.: Traktat mię d zy Rze c zpo-

spolitą Polską aRepubliką Białoruś…, Art. 22.5.6.

18 Traktat między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Litewską oprzyjaznych stosunkach idobrosą-

siedzkiej współpracy, Dz.U. 1995 nr 15, poz. 71.

19 Wrezultacie tych postanowień powstały: Instytut Polski wMińsku (w1994 roku), Instytut

Polski wWilnie (w1996) oraz Instytut Polski wKijowie (w1999 roku), zaś wWarszawie –

Centrum Kultury iInformacji przy Ambasadzie Ukrainy (w2006 roku), Centrum Kultury

Litewskiej przy Ambasadzie Republiki Litwy (w 2006 roku) oraz Centrum Kulturalne

Białorusi przy Ambasadzie Republiki Białoruś (w2008 roku).

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Regulacje dotyczące prawnej ochrony dziedzictwa kulturowego zawarte

są także wumowach międzyrządowych dotyczących kultury, nauki ioświaty.

Itak wumowach zrządami Ukrainy iBiałorusi postanowiono, że „Umawiające

się Strony gwarantują zachowanie dziedzictwa kulturalnego, ochronę zabytków

historycznych oraz dóbr kultury każdej ze Stron, aznajdujących się na teryto-

rium drugiej Strony. Umawiające się Strony będą współpracować wdziedzinie

inwentaryzacji, badań, konserwacji irestauracji dóbr kultury znajdujących się

na terytorium obu Państw iumożliwiać do nich dostęp specjalistów izespołów

badawczych. (…) Umawiające się Strony uznają, że dobra kultury nielegalnie

wywiezione zterytorium państwowego jednej ze Stron inielegalnie wywiezio-

ne na terytorium państwowe drugiej Umawiającej się Strony podlegają zwroto-

wi”20. Zkolei wumowie zrządem litewskim zawarto artykuł, zgodnie zktórym

„Umawiające się Strony będą się opiekować pomnikami kultury idobrami kul-

tury, znajdującymi się na ich terytorium, upamiętniającymi wydarzenia histo-

ryczne, atakże osiągnięcia kulturalne inaukowe oraz tradycje drugiego kraju

ipodejmą kroki mające na celu włączenie ich do procesu kultury izapewnienie

im właściwej ochrony prawnej, materialnej iinnej, atakże zagwarantują swo-

bodny inieograniczony dostęp do nich”21.

Odpowiedź na pytanie, na ile zapisy powyższych traktatów iumów wpro-

wadzono w życie, na ile zaś pozostały jedynie w sferze deklaracji idobrych

intencji, wymagałoby odrębnego omówienia. Wprowadzanie tych przepisów

wżycie dość często napotyka na przeszkody natury  nansowej, ale ipolitycz-

nej. Wtym miejscu warto jednak przywołać opinię Jana Pruszyńskiego. Zde-

cydowanie krytykuje on stosowanie pojęcia „wspólnego dziedzictwa” na okre-

ślenie wielowiekowego polskiego dorobku kulturalnego na dawnych ziemiach

wschodnich RP. Zwraca uwagę, iż strona ukraińska (która stosuje ten termin),

powołując się na regulacje sowieckie, uzasadnia swe prawo do skon skowanego

majątku publicznego iprywatnego należącego przed wojną do państwa polskie-

go. Pomija przy tym fakt, iż „dobra októrych rewindykację występuje Polska:

materiały biblioteczne, dzieła sztuki izabytki, są nadal częścią dziedzictwa kul-

turalnego Polski iprawną własnością polskich instytucji kulturalnych zuwagi

na fakt, iż gromadzone były staraniem iśrodkami osobistości zasłużonych dla

kultury polskiej i zapisane narodowi polskiemu dla dobra jego kultury i do

września 1939 roku znajdowały się na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej, nie

20 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Ukrainy owspółpracy wdziedzinie

kultury, nauki ioświaty, Dz.U. 2000 nr 3, poz. 29, Art. 17 i18 oraz Umowa między Rządem

Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Republiki Białoruś owspółpracy wdziedzinie kultury, nauki

ioświaty, Dz.U. 1996 nr 76, poz. 365, Art. 20 i21.

21 Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Republiki Litewskiej owspółpracy

wdziedzinach kultury, oświaty inauki, M.P. 2002 nr 31, poz. 491, Art. 17 i18.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

zaś «na ziemiach zachodnioukraińskich wchodzących w skład II Rzeczpos-

politej»”22.

Po zwięzłym zarysowaniu powojennego procesu depolonizacji dawnych

ziem wschodnich RP oraz umów itraktatów zawartych po 1991 roku przez

Polskę zjej nowymi wschodnimi sąsiadami, czas przejść do przybliżenia tytu-

łowego pojęcia bezpieczeństwa kulturowego. We współczesnej typologii przy-

jętej przez nauki obezpieczeństwie stanowi ono jeden zpodstawowych wymia-

rów bezpieczeństwa narodowego. Jest jednym ztypów bezpieczeństwa, obok

takich jego rodzajów, jak bezpieczeństwo polityczne, militarne, ekonomiczne,

społeczne, ideologiczne czy ekologiczne. Jak zaznacza Stanisław Jarmoszko,

ocena stanu bezpieczeństwa kulturowego jest zdecydowanie bardziej trudna

niż wprzypadku innych kategorii bezpieczeństwa państwa. Dokonywanie ta-

kiej oceny – oile nie jest oparte na rzetelnych badaniach stanu kultury – grozi

popadnięciem wsubiektywizm23.

Profesor Jan Czaja zde niował bezpieczeństwo kulturowe, jako „zdolność

państwa do ochrony tożsamości kulturowej, dóbr kultury idziedzictwa naro-

dowego, wwarunkach otwarcia na świat, umożliwiających rozwój kultury po-

przez internalizację wartości niesprzecznych zwłasną tożsamością”24. Wzbli-

żony sposób pojęcie to przedstawia Wojciech Hrynicki. Stwierdza on, iż celem

bezpieczeństwa kulturowego jest nie tylko ochrona istniejących dóbr kultury,

lecz również „wspomaganie nieustannego rozwoju kultury, na którą składają się

nie tylko dzieła sztuki, ale także języki, tradycje, zwyczaje, wyroby regionalne

czy odrębności narodowe ietniczne”25. Jest nim również „tworzenie otwarto-

ści kulturowej – swobodnego przepływu wartości powszechnie uznawanych

za cenne, promowanie kultury narodowej wświecie itworzenie sprzyjających

warunków do rozwoju kultury”26. Nie można zatem postrzegać bezpieczeń-

stwa kulturowego wyłącznie wkategoriach negatywnych, poprzez zwracanie

uwagi tylko na eliminację zagrożeń. Dominującym sposobem jego rozumie-

nia powinno być raczej podejście pozytywne, wktórym podkreśla się, iż jest

ono związane znieustannym rozwojem człowieka, wyrażającym się wdziełach

irozwoju kultury. Na ten aspekt bezpieczeństwa kulturowego zwraca także

uwagę profesor Grażyna Michałowska. Według niej „bezpieczeństwo kulturo-

22 J. Pruszyński, Grabież iniszczenie dziedzictwa…, op. cit., s. 213.

23 S. Jarmoszko, Bezpieczeństwo kulturowe ikultura bezpieczeństwa jako kategorie antropologicz-

ne, [w:] P. Żarkowski, S. Topolewski (red.), Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce

2014, s. 36.

24 J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa. Aspekty teoretyczne ipraktyczne, Kraków 2013,

s. 82.

25 W. Hr y nick i , Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego oraz jego zagrożenia wEuropie,

„Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Re eksje”, Kraków, nr 16/2014, s. 191.

26 Ibidem, s. 194.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

we wwymiarze narodowym oznacza warunki, wktórych społeczeństwo może

utrwalać ipielęgnować wartości decydujące ojego tożsamości, ajednocześnie

swobodnie czerpać zdoświadczeń i osiągnięć innych narodów. Jest więc sta-

nem pewnej równowagi niezbędnym, lecz ani teoretycznie, ani empirycznie

niemożliwym do określenia”27.

Wracając do pierwszego ze wskazanych wpowyższych de nicjach celu bez-

pieczeństwa kulturowego, należy wymienić obszary, jakich dotyczy owa ochro-

na dóbr kultury idziedzictwa narodowego. Obejmuje ona wartości kultury sym-

bolicznej (duchowej) istotne dla tożsamości narodowej, takie jak język, religia,

zwyczaje, tradycje historyczne, literatura,  lozo a iideologia. Ochrona ta obej-

muje również materialne dobra kultury idziedzictwa kulturowego, awśród nich

m.in. zabytki, pomniki narodowe, obiekty uznane za część dziedzictwa świato-

wego, kościoły, zamki ipałace projektowane przez wybitnych architektów, kom-

pleksy miejskie ostarej zabudowie, dzieła sztuki irzemiosła artystycznego oraz

inne obiekty oszczególnej wartości. Drugim zcelów bezpieczeństwa kulturo-

wego jest zdolność państwa do pomnażania dotychczasowego dorobku kultury

oraz otwartość kulturowa, polegająca na „zachowaniu stanu równowagi mię-

dzy jej wewnętrznym rozwojem, opartym na rodzimych wartościach, aochroną

przed niepożądanymi wpływami ijednoczesną internalizacją elementów nies-

przecznych”28.

Wświetle tych dwóch podstawowych celów bezpieczeństwa kulturowego za-

sadnym wydaje się postawienie dwóch pytań. Po pierwsze, należy się zastanowić

na ile III Rzeczpospolita (bo wokresie PRL-ubyło to mało realne) wywiązuje

się z„ochrony tożsamości kulturowej, dóbr kultury idziedzictwa narodowego”

na obszarach dawnych Kresów Wschodnich. Po drugie zaś, warto zapytać, czy,

ajeśli tak, to wjakim stopniu, Polska jest wstanie pomnażać dorobek polskiej

kultury na swych dawnych ziemiach wschodnich oraz dążyć do jej promowania

wśród społeczeństw będących dziś gospodarzami tych ziem. Opisana na wstępie

rozdziału depolonizacja dawnych ziem wschodnich RP po II wojnie światowej

jest doskonałym przykładem procesu wypierania kultury zarówno materialnej,

jak iduchowej. Jej wyrazem jest nie tyko niszczenie igrabież polskich dzieł sztu-

ki, lecz również eliminacja związanych zpolską kulturą odrębności kulturowych

ijęzykowych. Stąd też ochrona polskiego dziedzictwa kulturalnego na dawnych

Kresach Wschodnich, a tym bardziej pomnażanie dorobku polskiej kultury na

ich obszarze, nie jest dziś zadaniem łatwym, choć nie niemożliwym. Działania

podejmowane przez Polskę wtym kierunku zostaną przybliżone wdalszej czę-

27 G. Michałowska, Bezpieczeństwo kulturowe wwarunkach globalizacji procesów społecznych,

[w:] D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo narodowe imiędzynarodowe

uschyłku XX wieku, Warszawa 1997, s. 132.

28 J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa…, op. cit., s. 82.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

ści niniejszego rozdziału. Wcześniej jednak warto zastanowić się, na ile kwestia

ochrony dziedzictwa kulturowego obszarów utraconych przez Polskę po II woj-

nie światowej obecna jest wpracach poświęconych bezpieczeństwu kulturowemu

oraz wo cjalnych dokumentach dotyczących bezpieczeństwa państwa.

Charakteryzując główne zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego, Jan

Czaja wyodrębnia te, które należą do obszaru kultury materialnej oraz te, które

związane są z kulturą duchową. Wśród zagrożeń dla kultury duchowej wy-

mienia globalizację, która może przyczyniać się do rozmywania symboli na-

rodowych, osłabienia narodowych tradycji izaśmiecania języka anglicyzmami.

Negatywny wpływ na kulturę symboliczną wywierają także procesy transfor-

macji imodernizacji oraz migracje ludności. Do tej kategorii zagrożeń Czaja

zalicza również pogłębiające się związki Polski zEuropą Zachodnią wramach

integracji z Unią Europejską, przy równoczesnym osłabieniu więzi kulturo-

wych ze Wschodem oraz najbliższymi sąsiadami zEuropy Środkowej. Zkolei

do zagrożeń dotyczących materialnych dóbr kultury należą m.in.: zniszczenia,

uszkodzenia, dewastacja, zaginięcia, nieuprawniona przeróbka dzieła, rekon-

strukcja, odbudowa oraz wywóz dóbr kultury za granicę. Zagrożenia w ob-

szarze kultury materialnej są znacznie bardziej uchwytne niż wobszarze kul-

turze duchowej. Mogą one wynikać m.in. zniewystarczającej ilości środków

 nansowych przeznaczanych na ochronę irenowację zabytków idóbr kultury

materialnej29. Wprzypadku dawnych Kresów Wschodnich chodzi tu zarówno

ośrodki przeznaczane przez władze RP na ochronę polskiego dziedzictwa kul-

turowego pozostałego za wschodnią granicą, jak ifundusze kierowane na ten

cel przez rządzących na Białorusi, Ukrainie, Litwie czy Łotwie.

Jan Czaja zaznacza, iż wskazane przezeń poszczególne kategorie zagrożeń

dla bezpieczeństwa kulturowego nie wyczerpują całego katalogu. Warto jednak

zauważyć, iż wśród podawanych przykładów nie wspomina on wprost oskut-

kach utraty Kresów Wschodnich po II wojnie światowej idokonującym się na

ich obszarze procesie depolonizacji. Należy jednak oddać mu to, że dostrzega

fakt, iż patrząc na historię narodu, wielokrotnie zmuszonego do życia wobli-

czu wielu zagrożeń, polska kultura rozwijała się najlepiej wokresach tychże

zagrożeń, szczególnie zaś wbezpośredniej bliskości granic. Itu właśnie jako

przykład podaje dawne Kresy30. Podobne rodzaje zagrożeń dla bezpieczeństwa

kulturowego Polski wskazują także inni autorzy. Jednak i unich na próżno

szukać odwołań czy przykładów związanych zutraconymi na skutek ostatniej

wojny wschodnimi terenami II RP31.

29 J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa…, op. cit., s. 133–142.

30 Ibidem, s. 136–143.

31 W. Hrynicki, Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego…, op. cit., s. 200–202; A. Urba-

nek, Bezpieczeństwo kulturowe, [w:] A. Urbanek (red.), Wybrane problemy bezpieczeństwa. Dzie-

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Na kulturowy wymiar bezpieczeństwa coraz częściej zwraca się uwagę wdok-

trynach i strategiach dotyczących bezpieczeństwa narodowego i obronności.

Choć zpewnością pozytywnym zjawiskiem jest fakt uwzględnienia wtych do-

kumentach także czynników kulturowych, to jednak nie można nie zauważyć, iż

są one wspomniane dość marginalnie. WBiałej Księdze Bezpieczeństwa Narodo-

wego Rzeczpospolitej Polskiej, wczęści dotyczącej społecznych warunków bezpie-

czeństwa, poświęcono uwagę tożsamości narodowej idziedzictwu kulturowemu.

Stwierdzono tam, iż „dziedzictwo narodowe jest efektem wielowiekowego proce-

su istanowi dorobek materialny, jak również niematerialny przeszłych pokoleń,

określając jednocześnie tożsamość współczesnych narodów, które jako wspólnota

połączona więzami etnicznymi oraz kulturowo-cywilizacyjnymi, charakteryzu-

ją się poczuciem odrębnej tożsamości i podsiadają zdolność do przekazywania

jej kolejnym pokoleniom”32. Wspomniano także opodstawowych wyzwaniach

dla tożsamości narodów i ich dziedzictwa kulturowego, wskazując na procesy

globalizacji, awśród nich zwłaszcza na rozprzestrzenianie się ujednoliconej kul-

tury masowej oraz na przenikanie i mieszanie się ze sobą różnych narodowo-

ści ikultur. Zjawiska te rodzą konieczność podjęcia działań na rzecz rozwijania

kultury ipielęgnowania dziedzictwa narodowego oraz ochrony tożsamości na-

rodowej. Powinny one koncentrować się m.in. na zapewnieniu powszechnego

irównego dostępu do kultury, zagwarantowaniu wzrostu nakładów na kulturę,

wykorzystaniu potencjału dziedzictwa narodowego jako elementu rozwojowego

państwa, atakże na wsparciu lokalnych stowarzyszeń iorganizacji zajmujących

się krzewieniem postaw patriotycznych oraz opieką nad dziedzictwem kulturo-

wym. Winnym miejscu podkreślono także znaczenie promocji polskiej kultury

wkraju iza granicą, zwłaszcza wśród młodego pokolenia33.

Zkolei wStrategii Bezpieczeństwa Narodowego RP tylko jeden spośród 155

artykułów, poświęcony został systemowi ochrony dziedzictwa narodowego.

Postulowano wnim odostosowanie ochrony dóbr kultury przed zagrożeniami

powszechnymi iwojennymi do zmian zachodzących we współczesnym świe-

cie. Podkreślono konieczność zwiększenia środków przeznaczanych na ochronę

dóbr kultury idziedzictwa narodowego oraz znaczenie odpowiedniej edukacji

kulturalnej ihistorycznej, zwykorzystaniem kultury masowej iśrodków komu-

nikacji społecznej34.

dziny bezpieczeństwa, Słupsk 2013, s. 227–254; R. Bednarski, Zagrożenia dla bezpieczeństwa

kulturowego RP, [w:] P. Żarkowski, S. Topolewsk i (red.), Ws pół cze sne b ezpi ecz eńs two kult uro we,

Siedlce 2014, s. 135–151; M. Bodziany, Bezpieczeństwo kulturowe polski w„cieniu” zagrożeń

XXI w., „Wschodnioznawstwo” 2017, s. 249–269.

32 Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, Biuro Bezpieczeństwa Na-

rodowego, Warszawa 2013, s. 132.

33 Ibidem, s. 134, 179–180, 225.

34 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP, Warszawa 2014, s. 52 (Art. 140).

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Dość ogólny charakter tych dokumentów powoduje, iż brak wnich bardziej

pogłębionych analiz dotyczących działań, jakie są dziś niezbędne dla rozwijania

kultury ipielęgnowania dziedzictwa narodowego. Tym bardziej trudno doszu-

kiwać się nich odwołań do polskiego dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów

Wschodnich. Dość lakoniczne przedstawienie wBiałej Księdze iobu strategiach

zagadnień związanych zbezpieczeństwem kulturowym, stanowi doskonałą eg-

zempli kację tezy Ryszarda Bednarskiego. Autor ów krytycznie zauważa bo-

wiem, iż „Polska nie posiada czegoś, co można nazwać systemem bezpieczeństwa

kulturowego ani wwymiarze instytucjonalnym, ani wwymiarze legislacyjnym,

ponieważ żaden zaktów prawnych, od «Konstytucji RP» po «Ustawę oochronie

dóbr kultury», nie mówi obezpieczeństwie kulturowym”. Wynika to zfaktu, iż

poszczególne akty prawne związane z dziedzictwem kulturowym nie dotyczą

wprost bezpieczeństwa kultury, lecz raczej pojedynczych elementów „wyciągnię-

tych zcałości”35.

Jak stwierdza J. Czaja, „emocjonalne i uczuciowe przywiązanie narodu do

niektórych dóbr kulturalnych, czyni je swego rodzaju świętościami narodowymi

ipowoduje, że ich obrona staje się nie tyle prawem, co imperatywem moralnym”36.

Niektórych Polaków (ito nie tylko tych, którzy posiadają korzenie kresowe), mo-

tywuje on do podejmowania działań na rzecz ochrony iupamiętniania polskiego

dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich RP. Wybrane przykłady

tych inicjatyw zostaną przedstawione wkolejnym podrozdziale.

1.2. Wybrane działania podejmowane na rzecz ochrony polskiego

dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich RP

Wprzypadku Polski – uwzględniając uwarunkowania historyczne – ochrona

duchowych imaterialnych dóbr kultury nie powinna się ograniczać wyłącznie

do jej obecnego terytorium, lecz także obszarów dawnych Kresów Wschodnich,

wchodzących wskład zwłaszcza współczesnej Ukrainy, Białorusi iLitwy. Bio-

rąc pod uwagę historię IRzeczpospolitej, ślady polskich wpływów kulturowych

możemy spotkać także na obszarze dzisiejszej Łotwy i(wmniejszym stopniu)

Estonii i części Mołdawii. Ta szersza perspektywa, uwzględniająca polskie

dziedzictwo kulturowe pozostawione za wschodnią granicą, wynika zfaktu, iż

niemal wszystko to, co najbardziej kojarzy się zpolskością, co jest najbardziej

dla niej charakterystyczne iznamienne, pochodzi właśnie zdawnych Kresów.

Jak pisał Janusz Kurtyka, prezes Instytutu Pamięci Narodowej wlatach 2005–

2010: „Nie można dopuścić do tego, żeby odmawiano nam prawa do pamięta-

35 R. Bednarski, Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego RP…, op. cit., s. 143.

36 J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa…, op. cit., s. 124.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

nia oWilnie, Grodnie, Lwowie, Żółkwi, Krzemieńcu, Kamieńcu itd. Polska

ma prawo uznawać tamtejsze symboliczne zabytki za swoje, bo to są dzieła

wytworzone przez naszą cywilizację zczasów Rzeczypospolitej imamy prawo

domagać się, żeby ten fakt był uznawany”.

Wokresie Polski Ludowej podtrzymywanie kresowego dziedzictwa wobie-

gu publicznym było o cjalnie niemożliwe, aekspatrianci, którzy przybyli zKre-

sów, zostali skazani na politykę niepamięci. Znamiennym tego wyrazem było

wpisywanie im wdowodach osobistych ZSRS jako miejsce urodzenia. Tematy-

ka kresowa została zepchnięta do domów irodzin. Ito właśnie dzięki rodzin-

nym przekazom pamięć odawnych ziemiach wschodnich RP przetrwała aż do

upadku PRL. Jednak na skutek owej wieloletniej polityki niepamięci, historia

Kresów iwypędzonych stamtąd Polaków jest współcześnie znacznie trudniejsza

do zbadania niż np. utrwalana przez cały okres powojenny historia wysiedlonych

Niemców. Wiąże się to zfaktem, iż wyrugowaniu Kresów zpamięci zbiorowej

towarzyszyła ich mitologizacja. Jak zauważył dr Bogusław Tracz, wokresie Pol-

ski Ludowej „nie były prowadzone prawie żadne badania, ajuż obadaniach na

Wschodzie – terenowych czy archiwalnych – nie mogło być mowy. Ponieważ nie

było podstawy intelektualnej po 1989 r., zaczęto odbudowywać tradycję kresową

woparciu opewne klisze jak te, że wszyscy na Kresach mówili tzw. lwowskim

bałakiem iże cała kultura kresowa jest wstylu kabaretu Szczepka iTońka”37.

Po przemianach społeczno-ustrojowych wPolsce na progu lat 90. nastąpiła

swego rodzaju „eksplozja” pamięci oKresach. Stanowiła ona naturalną reakcję na

okres PRL-u, wktórym pamięć ta została zepchnięta na margines pamięci zbio-

rowej ibyła ograniczona jedynie do przekazu rodzinnego. Jednak w kolejnych

latach III RP, wraz zodchodzeniem kolejnych pokoleń Kresowian, następowało

stopniowe popadanie tematyki kresowej wsferę społecznej obojętności. Wrezul-

tacie – jak ocenia Małgorzata Głowacka-Grajper – „obecnie pamięć ta nie jest ani

zakazana, ani zwalczana, ale nie jest też intensywnie wspierana przez państwo

inie stanowi kluczowego elementu polskiej tożsamości zbiorowej”38.

Wpodobnym tonie wypowiada się Bożena Cząstka-Szymon. Jak zauważa

„pamięć o Kresach Wschodnich przechowują i upominają się onią głównie

ekspatrianci – byli mieszkańcy tamtych terenów iich rodziny. Wczasach ko-

munistycznych dopiero po tzw. odwilży można było tylko wniewielkim stop-

niu poruszać tematy przeszłości kulturowej Kresów. Ostatnie dwudziestolecie

pokazało rozziew między działaniami o cjalnymi (politycznymi) ispołeczny-

37 Badac z IPN: potrzebne jest rozpoznanie pamięci oKresach, http://dzieje.pl/aktualnosci/badacz-

ipn-potrzebne-jest-rozpoznanie-pamieci-o-kresach, [pobrano 19.04.2018].

38 M. Głowacka-Grajper, Transmisja pamięci. Działacze „sfery pamięci” iprzekaz oKresach Wschod-

nich we współczesnej Polsce, Warszawa 2016, s. 14.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

mi”39. Autorka przytacza liczne przykłady „manipulowania historycznego”, tj.

klasy kowania uroczystości i rocznic na lepsze, organizowane z pietyzmem

igorsze, które przez decydentów są jedynie tolerowane. Wtej drugiej kategorii

mieszczą się wydarzenia ipostaci związane zdawnymi Kresami Wschodnimi.

Wskazuje np. na „anemiczne” upamiętnianie rocznic bitwy pod Kłuszynem

z1610 roku, zwycięstwa pod Smoleńskiem ihołdu ruskiego z1611 roku czy też

bitwy pod Zadwórzem, stanowiącej ważny epizod wojny polsko-bolszewickiej

z1920 roku. Cząstka-Szymon zwraca także uwagę na skromne obchody set-

nej rocznicy śmierci Marii Konopnickiej iRoku Elizy Orzeszkowej. Wskazuje

również na fakt zorganizowania hucznych obchodów stulecia polskiego harcer-

stwa wKrakowie (wsierpniu 2010 roku), mimo że pierwsze drużyny skautowe

zarówno męskie, jak iżeńskie powstały we Lwowie. Mało tego, gdy wmaju

2011 roku niemal 1 000 polskich harcerzy udało się na uroczystości jubileuszo-

we do Lwowa, to wydarzenie to zostało zignorowane przez władze państwowe

inie zostało transmitowane przez polską telewizję. Pomniejszana jest także rola

ważnych ośrodków polskiej kultury isztuki zWilnem iLwowem na czele40.

Na zjawisko „manipulowania historycznego” wodniesieniu do dziejów daw-

nych Kresów Wschodnich zwracają także uwagę przedstawiciele środowisk

kresowych. Podkreślają, iż działania takie nie skończyły się wraz zupadkiem

PRL-u. Zarzucają polskiej klasie politycznej, iż ze względu na poprawność po-

lityczną pomija, czy wręcz spycha na margines, zagadnienia związane zhistorią

dawnych ziem wschodnich RP. Do odrzucenia takich postaw wzywał m.in.

Zdzisław Malinowski zZarządu Światowego Kongresu Kresowian: „Historia

nasza była wyjątkowo zakłamywana iprzemilczana. Wtym momencie, kiedy

już można mówić, należałoby głośno upomnieć się opamięć, żeby nie istniała

tzw. poprawność polityczna, żeby nasze władze doceniły Kresy iKresowian”41.

Zkolei Danuta Skalska, rzecznik prasowy Światowego Kongresu Kresowian,

upominała się upolskich władz, aby ztaką samą determinacją, zjaką trosz-

czą się o podtrzymywanie pamięci oPowstaniu Warszawskim czy zagładzie

Żydów, przyczyniały się także do kultywowania pamięci oKresach: „My też

mamy prawo oczekiwać tego, aby to, co ważne wnaszej historii zostało uwiecz-

nione, upamiętnione, żeby służyło następnym pokoleniom, bo historia Kresów

to nie jest sprawa nas, Kresowian, to jest sprawa Polski iPolaków”42.

39 B. Cząstka-Szymon, Pomijane dziedzictwo Kresów, „Konteksty kultury”, Tom 3, 2011, s. 194.

40 Ibidem, s. 199–201.

41 Kresowianie na Jasnej Górze wołają o prawdę i pamięć narodową (artykuł z 18.07.2017),

https://wpolityce.pl/kosciol/203841-kresowianie-na-jasnej-gorze-wolaja-o-prawde-i-pamiec-

narodowa, [pobrano 15.05.2018].

42 Ibidem.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Przybliżenie stosunku polskich partii politycznych do przeszłości Kresów

idziałających wPolsce stowarzyszeń kresowych wymagałoby odrębnego opra-

cowania. Warto by wnim także szerzej opisać, wjaki sposób środowiska eks-

patriantów iich potomków traktowane są przez polityków podczas kampanii

wyborczych, atakże to, czy potrzeby ipostulaty Kresowian są przez nich do-

strzegane irealizowane przez kolejne ekipy rządzące. Znamienny jest chociażby

częsty brak patronatu najwyższych władz państwowych nad imprezami organi-

zowanymi przez stowarzyszenia kresowe.

Wtym miejscu warto przywołać przynajmniej dwa przykłady niedoceniania

środowisk kresowych i tym samym dziedzictwa kresowego przez najwyższe

władze Rzeczpospolitej. Za pierwszy znich może posłużyć zamknięcie Insty-

tut u K resowego. Inst ytucj a ta powst ała w2 00 6 rok u, zi nicjat yw y w arszaws kich

radnych Prawa iSprawiedliwości. Według ich zamierzeń miała ona służyć pro-

pagowaniu kultury Kresów Wschodnich m.in. poprzez gromadzenie związa-

nych znimi pamiątek oraz spotkania zKresowiakami. Docelowo Instytut ten

miał się przekształcić wmuzeum, które prezentowałoby relacje ekspatriantów,

ich pamiątki, zdjęcia i promowałoby kulturę dawnych ziem wschodnich RP.

Działacze warszawskiego PiS liczyli na to, iż placówka ta powtórzy sukces

Muzeum Powstania Warszawskiego. Jednak w grudniu 2008 roku stołeczni

radni zkoalicji PO iLiD przegłosowali uchwałę olikwidacji Instytutu iprze-

kazaniu zgromadzonych wnim pamiątek wraz zcałą dokumentacją pod Zarząd

Muzeum Niepodległości wWarszawie. Kierownictwo muzeum zgodziło się

na zachowanie nazwy Instytutu izatrudnienie jego pracowników, co formalnie

nastąpiło 30 czerwca 2009 roku. Działacze PO swą decyzję olikwidacji Insty-

tutu Kresowego argumentowali tym, iż jego cele idziałalność wykraczają poza

merytoryczne zadania miasta. Ponadto zwracali uwagę, iż stał się on miejscem

propagowania haseł nacjonalistycznych iantyukraińskich43.

Jednym znajnowszych przykładów lekceważenia Kresowian jest fakt nie-

powołania przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę przedstawicieli stowarzyszeń

kresowych do składu Komitetu Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Od-

zyskania Niepodległości Rzeczpospolitej Polskiej. Nie znalazło się dla nich

miejsce wśród 29 przedstawicieli „innych organizacji społecznych iosób szcze-

gólnie zasłużonych dla Państwa Polskiego”. Zdaniem Marcina Hałasia, nie

wynikało to zprzypadkowego przeoczenia, lecz raczej ztego, iż „wsprawach

Kresów polskie elity polityczne – także spod znaku Prawa iSprawiedliwości

– tchórzą idezerterują (…) Jak Piotr wyparł się Jezusa – tak teraz symbolicz-

nie Andrzej Duda oraz Prawo i Sprawiedliwość wyparły się Kresów i tych

43 E. Rosochacka, Radni zlikwidowali Instytut Kresowy (a r t yk u ł z19 .1 2 .2 0 0 8), ht t p: // w w w. po ls k a-

times.pl/artykul/72278,radni-zlikwidowali-instytut-kresowy,id,t.html, [pobrano 15.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

wszystkich wielkich polskich patriotów, którzy za polskość Kresów oddali

życie”44.

Dzielenie polskiej martyrologii na pamiętaną izapominaną wsposób szcze-

gólny uwidacznia się wprzypadku ludobójstwa dokonanego na ludności pol-

skiej przez nacjonalistów ukraińskich podczas II wojny światowej. Jak kry-

tycznie zauważyła Renata Pomarańska, „problem ludobójstwa Polaków zrąk

Ukraińców wokresie rządów komunistycznych wogóle nie pojawiał się wdys-

kursie publicznym. Oukazanie tragicznej historii nie zadbały również wła-

dze ani elity opiniotwórcze III Rzeczpospolitej. Nadal nie upominają się one

oprawdę dotyczącą dziejów narodu inie dążą do potępienia zbrodni dokona-

nej przez ukraińskie siły nacjonalistyczne. Ukraina zaś glory kuje morderców

bezbronnej, cywilnej ludności polskiej, stawiając im niemal wkażdym miejscu

«spiżowe» pomniki, co skutkuje tym, że kaci uważani są za herosów, apraw-

dziwi bohaterowie pozostają nieznani. Dlatego istotne jest, aby oludobójstwie

Polaków zrąk ukraińskich nacjonalistów pisać imówić jak najwięcej, zróżnych

perspektyw, aby naród polski znał własną historię, aPolacy iUkraińcy oczy-

ścili z zakłamania swą świadomość i tożsamość narodową”45. W kontekście

ludobójstwa na Wołyniu wielokrotnie przywołuje się następujące stwierdzenie,

pochodzące zzapisków Jana Zaleskiego, które posłużyło jako motto reżyserowi

 lmu „Wołyń” Wojciechowi Smarzowskiemu: „Kresowian zabito dwukrotnie,

raz przez ciosy siekierą, drugi raz przez przemilczenie. Ata druga śmierć jest

gorsza od tej pierwszej”. Jednym zdowodów na to, iż słowa te nie są napisane

na wyrost, są wyniki raportu opracowanego przez Centrum Badania Opinii

Publicznej w2013 roku pt. Trudna pamięć: Wołyń 1943. Wynika z niego, iż

jeszcze w2008 roku aż 41% badanych nic nie słyszało ozbrodniach jakie miały

miejsce w1943 roku na Wołyniu. Po pięciu latach wkolejnym sondażu odsetek

ten spadł do 31%. Jednak wówczas spośród pozostałych respondentów, którzy

deklarowali wiedzę nt. rzezi wołyńskiej, aż 26% nie potra ło powiedzieć, kto

był jej o arą. Oznacza to, iż w2013 roku niemal połowa ankietowanych (47%)

nie miała podstawowej wiedzy na temat rzezi wołyńskiej46. Najnowszy sondaż

CBOS-una ten temat (zczerwca 2018 roku) wskazuje na podniesienie pozio-

44 M. Hałaś, Komitet odzyskania połowy niepodległości. Czy zwyczajnie przeoczono część środowisk

patriotycznych? (artykuł z8.05.2018), https://polskaniepodlegla.pl/opinie/item/15853-komite

t-odzyskania-polowy-niepodleglosci-czy-zwyczajnie-przeoczono-czesc-srodowisk-patriotycznych,

[pobrano 15.05.2018]; Członkowie Komitetu Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzy-

skania Niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej (artykuł z14.09.2017), http://www.prezydent.

pl/aktualnosci/wydarzenia/art,733,sklad-komitetu-narodowych-obchodow-setnej-rocznicy-

odzyskania-niepodleglosci-rzeczypospolitej-polskiej.html, [pobrano 15.05.2018].

45 R. Pomarańska, Golgota Polaków na Kresach, Warszawa–Radzymin 2016, s. 14.

46 Trudna pamięć: Wołyń 1943, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa, lipiec

2013, nr 93, s. 5–6.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

mu wiedzy Polaków nt. ludobójstwa na Wołyniu. Wynika zniego, iż odsetek

respondentów nie posiadających żadnej wiedzy na ten temat spadł do 19%.

Zkolei co piąty spośród deklarujących, iż słyszał ozbrodniach na Wołyniu, nie

był wstanie odpowiedzieć na pytanie, kim były ich o ary (co oznacza spadek

o6 pkt. procentowych wporównaniu zwynikami z2013 roku). Wsumie więc,

odsetek badanych faktycznie niemających wiedzy owołyńskim ludobójstwie po

pięciu latach zmniejszył się z47 do 32%47.

Przyczyny odchodzenia Kresów w niepamięć kolejnych pokoleń Polaków

analizuje Marcin Dębicki. Na wstępie wskazuje on na uwarunkowania demo-

gra czne tego procesu. Fakt, iż od ponad 70 lat tereny te nie są już częścią Polski

sprawia, iż osoby, które na nich się urodziły, są już bardzo zaawansowane wie-

kowo izkażdym rokiem ich ubywa. To zaś wpływa na stałe osłabianie się prze-

kazu międzypokoleniowego dotyczącego tego obszaru. Skądinąd owo osuwanie

się dawnych Kresów wniepamięć kolejnych pokoleń nie jest zjawiskiem typo-

wo polskim. Zjawisko to widoczne jest także wprzypadku Niemców, uktórych

wyraźnie widać stosunkowo wysoką średnią wieku osób odwiedzających dawne

niemieckie ziemie należące obecnie do Polski. Kolejnym ze wskazanych przez

autora czynników są geopolityczne uwarunkowania okresu powojennego, wtym

koncepcje rozpropagowane przez środowisko paryskiej „Kultury”, azwłaszcza

przez Juliusza Mieroszewskiego iJerzego Giedroycia. Według nich, Polacy – dla

dobra swego i swej ojczyzny – powinni porzucić myślenie oLitwie, Białorusi

iUkrainie wkategoriach imperialnych. Idee te stały się wpolskim społeczeństwie

na tyle dominujące, iż obecnie tendencje rewizjonistyczne wobec wschodnich są-

siadów są wzasadzie marginalne. Dębicki zwraca także uwagę na to, iż wyrazem

zobojętnienia Polaków na Kresy jest ich stosunek do rodaków zamieszkałych na

obszarze byłego ZSRS. Według niego, stanowi on połączenie obojętności, lek-

ceważenia czy wręcz pogardy ickliwego sentymentalizmu48. Ten ostatni czynnik

znajduje potwierdzenie wbadaniach CBOS-u. Zraportu z2012 roku wynika, iż

sytuacja rodaków zza wschodniej granicy nie była wówczas szerzej znana opinii

publicznej. Mniej więcej co szósty respondent nie posiadał wyrobionego zdania

otym, jak żyją Polacy na Białorusi iLitwie, apołożenia rodaków na Ukrainie

47 Wołyń 1943 – pamięć przywracana, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa,

czerwiec 2018, nr 84, s. 4–7.

48 M. Dębicki, Wyblakły obraz Litwy. Mitologizacja Kresów iich osuwanie się wniepamięć Polaków,

„Rocznik Naukowców Polski iLitwy”, rok 2015, Tom 15, s. 148–154. Więcej nt. stosunku

Polaków do rodaków na Wschodzie zob. m.in.: R. Dzwonkowski, O. Gorbaniuk, J. Gorba-

niuk, Świadomość narodowa młodzieży polskiego pochodzenia zbyłego ZSRR studiującej wPolsce,

Lublin 2002, ss. 194; P. Hut, Polska wobec Polaków wprzestrzeni poradzieckiej. Od solidaryzmu

etnicznego do obowiązku administracyjnego, Warszawa 2014, ss. 356; E. Nowicka, Polacy czy

cudzoziemcy? Polacy za wschodnią granicą, Kraków 2000, ss. 284; Repatrianci ipolityka repa-

triacyjna, „Studia BAS”, Nr 2 (34) 2013.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

nie potra ł ocenić blisko co czwarty. Co prawda zdecydowana większość ankie-

towanych wyrażała poparcie dla różnych form pomocy państwa polskiego dla

Polaków na Wschodzie, jednak już tylko 15% znich popierała pomysł repatriacji

rodaków zLitwy, Białorusi iUkrainy49.

Wtym kontekście odrębną kwestią – z pewnością wymagającą szerszego

opracowania – jest także polityka państwa polskiego wobec Polaków zamieszka-

łych do dziś na dawnych Kresach Wschodnich. Znaczący wpływ na nią po dziś

wywierają wspomniane idee Jerzego Giedroycia. Wostatnich niemal 30 latach

kolejne ekipy rządzące wPolsce niejednokrotnie poświęcały bowiem interesy

rodaków na Wschodzie wimię budowania dobrosąsiedzkich stosunków zLitwą,

Białorusią iUkrainą50.

Warto także dodać, iż wIII RP zniedocenianiem czy wręcz podważaniem

znaczenia dawnych Kresów Wschodnich można się spotkać także wpublika-

cjach niektórych przedstawicieli świata nauki. Dla przykładu warto przywołać

słowa prof. Henryka Dominiczaka, wktórych dość krytycznie podsumował

pięciowiekowe władanie igospodarowanie Polski na – jak to ujął – „ziemiach

ruskich”. Jego zdaniem, „poza wielkością terytorialną, nie przyniosły one Pol-

sce ani narodowi polskiemu żadnych konkretnych korzyści, wręcz odwrotnie –

wielki ubytek polskiej krwi utopionej wwojnach zMoskwą, Tatarami iTurka-

mi, osłabienie ekonomiczne, ludnościowe iwojskowe ojczystej ziemi, rozbiory

iinne liczne niepowodzenia inieszczęścia”51.

Należy również pamiętać, iż podejmowane w Polsce po 1989 roku próby

przywracania pamięci o dawnych Kresach Wschodnich bywają negatywnie

odbierane wpaństwach, które po rozpadzie ZSRS stały się wschodnimi są-

siadami Polski. Niejednokrotnie działania podejmowane przez Polskę na rzecz

upamiętnienia dziedzictwa jej utraconych ziem wschodnich spotykają się ze

stanowczym sprzeciwem Litwy, Ukrainy lub Białorusi. Jednym znajnowszych

przykładów sporu dyplomatycznego ze wschodnimi sąsiadami na tym tle była

kwestia projektu nowego polskiego paszportu, przygotowanego latem 2017

49 Pomoc Polakom na Wschodzie, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa, luty

2012, nr 30, s. 5–7. Być może na skutek znowelizowanej w2017 roku ustawy orepatriacji

i prowadzonej równolegle kampanii społecznej pt. „Wielki Powrót”, stosunek polskiego

społeczeństwa do idei repatriacji Polaków ze Wschodu ulegnie zmianie. Brak jednak aktu-

alnych badań opinii na ten temat.

50 Więcej nt. polityki państwa polskiego wobec Polaków na dawnych Kresach Wschodnich

RP zob. m.in.: P. Hut, Polska wobec Polaków wprzestrzeni poradzieckiej…, op. cit.; T. Gą-

sowski (red.), Państwo polskie wobec Polaków na Wschodzie. Poszukiwanie modelu polityki, Kra-

ków 2000; I. Głuszczyńska, K. Lankosz (red.), Państwo polskie wobec Polaków wdiasporze,

Bielsko-Biała 2013; K. Gomółka, Polityka Polski wobec studentów, doktorantów istażystów

zpaństw poradzieckich, Toruń 2016.

51 H. Dominiczak, Dzieje Kresów igranicy państwa polskiego na Wschodzie…, op. cit., s. 439.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

roku przez MSWiA zokazji 100-lecia odzyskania niepodległości. Wśród 13

proponowanych wnim gra k znalazły się m.in. wizerunki wileńskiej Ostrej

Bramy iCmentarza Orląt Lwowskich. Wywołało to ostry sprzeciw władz li-

tewskich iukraińskich, atakże głosy krytyki wtamtejszych mediach. Pomysł

ten okazał się również wodą na młyn rosyjskiej propagandy, według której

„wPolsce znów pojawił się apetyt na Litwę iUkrainę”. Ostatecznie jednak, pod

wpływem m.in. uwag kierowanych do ministerstwa oraz rekomendacji zespołu

ekspertów, wycofało się ono zzamieszczenia wnowym paszporcie tych dwóch

– jak to określono – „kontrowersyjnych motywów”. Zamiast Ostrej Bramy za-

proponowano umieszczenie inskrypcji zgrobu Marii Piłsudskiej, awmiejsce

Cmentarza Orląt Lwowskich – postaci Antosia Petrykiewicza, najmłodszego

(13-letniego) kawalera Orderu Virtuti Militari, który walczył oniepodległość

Polski izostał pochowany na Cmentarzu Orląt Lwowskich52.

Jak zauważa Maciej Tołwiński ochrona polskiego dorobku kulturowego po-

winna być podejmowana nie tylko przez powołane do tego celu instytucje, lecz

również przez twórców iużytkowników; jest ona bowiem swego rodzaju obo-

wiązkiem społecznym53. Wodniesieniu do dziedzictwa kulturowego dawnych

Kresów Rzeczpospolitej, postulat ten realizowany jest zarówno przez szereg

instytucji państwowych, organizacji pozarządowych oraz kościołów, jak ipo-

przez oddolne działania, inicjowane przez miłośników i pasjonatów Kresów.

Poniżej zostaną przedstawione wybrane przedsięwzięcia tych podmiotów, ma-

jące na celu ochronę oraz przywracanie ipodtrzymywanie pamięci opolskim

dziedzictwie kulturowym na dawnych ziemiach wschodnich RP.

1.2.1. Instytucje państwowe

Jak już wyżej wspomniano, pamięć oKresach nie jest współcześnie inten-

sywnie wspierana przez państwo polskie. Tym bardziej warto choć wskrócie

przybliżyć idocenić inicjatywy instytucji państwowych, atakże przyjęte wIII

RP szczegółowe rozwiązania prawne, które przyczyniają się do ochrony dóbr

kultury materialnej ikultury symbolicznej utraconych ziem wschodnich RP.

52 Nie będzie Ostrej Bramy iCmentarza Orląt Lwowskich. MSWiA ustępuje Litwie iUkrainie (art y-

kuł z11.09.2017), https://dorzeczy.pl/41060/Nie-bedzie-Ostrej-Bramy-i-Cmentarza-Orlat-

Lwowskich-MSWiA-ustepuje-Litwie-i-Ukrainie.html, [pobrano 27.08.2018]; R. Szoszyn,

Rosjanie oskarżają Polskę o imperializm (artykuł z18.08.2017), http://grm-rpweb.newscyc-

lecloud.com/Polityka/170819253-Rosjanie-oskarzaja-Polske-o-imperializm.html, [pobrano

27.08.2018].

53 M. Tołwiński, Dobra kultury kapitałem pokoleń, [w:] P. Ża rkowski, S . Topolew ski (re d.), Współ-

czesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 203.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Problematyka dotycząca dawnych Kresów Wschodnich okazjonalnie poja-

wia się wpracach Sejmu iSenatu. Dla przykładu warto prześledzić kontekst,

wjakim pojęcie to występuje podczas obrad plenarnych niższej izby parlamentu

VIII kadencji (lata 2015–2019). Biorąc pod uwagę dane dotyczące ilości wy-

stąpień, wktórych wspomina się oKresach, okazuje się, iż najczęściej mówi się

onich wkontekście upamiętniania o ar ludobójstwa dokonanego przez OUN-

-UPA54. Wdużym stopniu ten wysoki wskaźnik może wynikać zdebaty, jaka

toczyła się wSejmie w2016 roku wsprawie ustanowienia 11 lipca Narodowym

Dniem Pamięci O ar Ludobójstwa dokonanego przez ukraińskich nacjonali-

stów na obywatelach II Rzeczpospolitej Polskiej55. Jest bardzo symptomatyczne,

iż wdebacie parlamentarnej temat zbrodni dokonywanych przez nacjonalistów

ukraińskich na obywatelach II RP wlatach 1939–1945 jest najczęstszym wąt-

kiem występującym wodniesieniu do Kresów Wschodnich. Tematyka związana

zutraconymi ziemiami wschodnimi pojawiała się także m.in. przy okazji debat

dotyczących powołania Muzeum Kresów Wschodnich (względnie Muzeum

Dawnych Ziem Wschodnich Rzeczpospolitej), ustanowienia (na wniosek Se-

natu) Krzyża Wschodniego56, upamiętnienia zbliżającej się rocznicy unii lubel-

skiej (z1569 roku) oraz wsparcia materialnego dla Polaków zamieszkałych na

Wschodzie.

Kresy Wschodnie iich dziedzictwo kulturowe obecne są także w pracach

niektórych komisji sejmowych isenackich. WSejmie tematyka ta poruszana

jest przede wszystkim wramach Komisji Łączności zPolakami za granicą oraz

wKomisji Kultury iŚrodków Przekazu. Zkolei Senat problematyką Kresów

zajmuje się zwłaszcza na posiedzeniach Komisji Spraw Emigracji iŁączności

zPolakami za Granicą oraz Komisji Kultury iŚrodków Przekazu. Do podejmo-

wanych przez nie zagadnień należą m.in. kwestie związane zupamiętnieniem

losów Polaków na Wschodzie, azwłaszcza ich deportacją wgłąb ZSRS ilu-

54 Od początku VIII kadencji Sejmu, tj. od 12 listopada 2015 roku do końca kwietnia 2018

roku wizbie tej odbyło się łącznie 61 posiedzeń. Podczas nich pojęcie Kresy Wschodnie

wystąpiło w 130 wystąpieniach poselskich. Temat „ludobójstwa na Wołyniu” względnie

„zbrodni dokonanych na Polakach przez ukraińskich nacjonalistów” pojawił się aż wpo-

nad 70 ztych wypowiedzi. Zob.: http://search.sejm.gov.pl/SejmSearch/ADDL.aspx?Do-

SearchNewByIndex, [pobrano 30.04.2018].

55 Ostatecznie Sejm ustanowił to święto na posiedzeniu 22 lipca 2016 roku. Zob.: Uchwała Sej-

mu Rzeczpospolitej Polskiej zdnia 22 lipca 2016 r. wsprawie oddania hołdu o arom ludobójstwa

dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej wlatach

1943–1945, http://orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/uchwaly/625_u.htm, [pobrano 25.04.2018].

56 Krzyż Wschodni to odznaczenie przeznaczone dla osób innej narodowości niż polska,

które niosły pomoc bądź ratowały Polaków na Kresach I i II Rzeczypospolitej w latach

1917–1991, wielokrotnie narażając przy tym własne życie. Zob.: Ustawa zdnia 15 grudnia

2016 r. oustanowieniu Krzyża Wschodniego, http://orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/ustawy/889_u.

htm, [pobrano 25.04.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

dobójstwem na Wołyniu, współpraca zPolakami za wschodnią granicą, wtym

przydział środków na zgłaszane przez nich projekty, monitorowanie stanu edu-

kacji polonijnej oraz ochrona dziedzictwa polskiej kultury ihistorii za granicą,

wtym także na ziemiach utraconych na Wschodzie. Obrady tych komisji były

także związane zprojektami ustanowienia Krzyża Wschodniego iNarodowego

Dnia Pamięci Męczeństwa Kresowian oraz z pracami nad nowelizacją Karty

Polaka iustawy orepatriacji57.

Należy także wspomnieć, iż 20 marca 2013 roku wSejmie VII kadencji po-

wstał Parlamentarny Zespół do spraw Kresów, Kresowian iDziedzictwa Ziem

Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej. Wznowił on swą działalność także

wkolejnej, tj. VIII kadencji niższej izby parlamentu. Podejmuje on zagadnienia

dotyczące m.in. sytuacji Polaków na Litwie, Białorusi i Ukrainie oraz funk-

cjonowania polskich organizacji i polskiego szkolnictwa w tych państwach.

Zwraca także uwagę na kwestie  nansowania inicjatyw kulturalnych ieduka-

cyjnych służących pielęgnowaniu irozwojowi kultury polskiej wśród Polaków

za wschodnią granicą. Nie unika również poruszania trudnych aspektów relacji

polsko-ukraińskich, m.in. w odniesieniu do ludobójstwa na Wołyniu icoraz

częstszych przypadków glory kowania członków UPA przez współczesne pań-

stwo ukraińskie58.

Zpewnością szczegółowe przedstawienie działań Sejmu iSenatu na rzecz

ochrony izachowania dziedzictwa kulturowego dawnych ziem wschodnich RP

zasługuje na bardziej pogłębioną analizę. Wtym miejscu warto jednak zatrzy-

mać się jeszcze na jednym, bardzo wymiernym dla podtrzymania polskości,

m.in. na dawnych Kresach Wschodnich, efekcie prac polskiego parlamentu.

Jest nim uchwalona 7 września 2007 roku ustawa oKarcie Polaka59, która we-

szła wżycie 29 marca 2008 roku. Co prawda prace nad nią podjął już Senat RP

IV kadencji (1997–2001), jednak wówczas ugrupowania lewicowe (SLD) ilibe-

ralne (Unia Wolności) stosowały wobec tej inicjatywy obstrukcję. Tym bardziej

57 Więcej zob. na: Komisja Łączności zPolakami za Granicą (LPG), http://www.sejm.gov.

pl/Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=KOMISJAST&NrKadencji=8&KodKom=LPG, [pobrano

25.04.2018]; Komisja Kultury iŚrodków Przekazu (KSP), http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.

nsf/agent.xsp?symbol=KOMISJAST&NrKadencji=8&KodKom=KSP, [pobrano 25.04.2018];

Komisja Spraw Emigracji i Łączności z Polakami za Granicą, https://www.senat.gov.pl/pra-

ce/komisje-senackie/komisja,161,komisja-spraw-emigracji-i-lacznosci-z-polakami-za-granica.

html, [pobrano 25.04.2018]; Komisja Kultury i Środków Przekazu, https://www.senat.gov.

pl/prace/komisje-senackie/komisja,154,komisja-kultury-i-srodkow-przekazu.html, [pobrano

25.04.2018].

58 Zob.: Parlamentarny Zespół ds. Kresów, Kresowian iDziedzictwa Ziem Wschodnich Dawnej

Rzeczypospolitej, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=POSIEDZENIAZE

SP&Zesp=308, [pobrano 26.04.2018].

59 Ustawa zdnia 7 września 2007 r. oKarcie Polaka, Dz.U. 2007 nr 180, poz. 1280.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

warto podkreślić, iż Sejm V kadencji przyjął tą ustawę niemal jednogłośnie

(przy 428 głosach za izaledwie 3 przeciw) ito mimo narastającego sporu poli-

tycznego60. Podstawowe motywacje icele przyświecające ustawodawcy zostały

zawarte wpreambule. Wmyśl zawartych wniej sformułowań, Karta Polaka

stanowić ma realizację postanowień Konstytucji RP wzakresie umożliwienia

Polakom zamieszkałym za granicą zachowania ich związków z narodowym

dziedzictwem kulturalnym. Adresowana jest do Polaków, którzy na skutek wy-

darzeń historycznych utracili obywatelstwo polskie isą obywatelami jednego

z15 państw powstałych na skutek upadku ZSRS. Jej celem jest wzmocnienie

więzi łączących Polaków na Wschodzie iwspieranie ich starań ozachowanie

języka polskiego oraz kultywowanie narodowych tradycji61.

Zperspektywy ponad 10 lat od wejścia wżycie Karty Polaka widać, iż jej

wprowadzenie wznacznym stopniu spełniło oczekiwania inadzieje polskich

środowisk na Wschodzie. Jak zauważa Damian Ciarciński, były konsul RP

wWinnicy, „Karta Polaka ożywiła wjakimś stopniu życie polskie na Wscho-

dzie. Efektem tego jest przede wszystkim wzrost liczby osób uczących się języ-

ka polskiego na Białorusi iUkrainie. Na przykład na Ukrainie język polski staje

się jednym znajpopularniejszych języków obcych wśród uczniów istudentów,

obok angielskiego, niemieckiego irosyjskiego. Zarówno na Białorusi, jak ina

Ukrainie wzrosła liczba osób uczących się polskiego przy organizacjach pol-

skich, wszkołach podstawowych, atakże wprywatnych szkołach językowych.

Wzrost zainteresowania polszczyzną ma zapewne również inne przyczyny, np.

coraz większe zainteresowanie pracą istudiami wPolsce, niemniej jednak wy-

daje się, że to właśnie Karta Polaka jest głównym impulsem tego procesu”62.

Według danych Rady do spraw Polaków na Wschodzie, od czasu wejścia

wżycie Ustawy oKarcie Polaka w2008 roku do końca listopada 2015 roku wy-

dano 162218 tego typu dokumentów, czyli średnio ok. 20 tysięcy rocznie. Ponad

90% z nich zostało przyznanych przez konsulaty na Białorusi i Ukrainie, zaś

tylko niewiele ponad 4,5% przez polskie placówki dyplomatyczne na Litwie iŁo-

twie. Niewielkie zainteresowanie Kartą Polaka wpaństwach bałtyckich wynika

60 Ustawa została przyjęta na 47, przedostatnim posiedzeniu Sejmu Vkadencji, wdniu pod-

jęcia uchwały wsprawie skrócenie jego kadencji iprzeprowadzenia przedterminowych wy-

borów parlamentarnych.

61 Z.J. Winnicki, „Karta Polaka” jako wyraz szczególnego statusu osób obcego obywatelstwa re-

gulowanego prawem krajowym, „Wschodnioznawstwo” nr 3/2009, s. 51–76; D. Ciarciński,

Karta Polaka – wtrosce oPolaków na Wschodzie, [w:] Odkryte karty historii. Podsumowanie

ustawy oKarcie Polaka, Warszawa 2015, s. 9–24; A. Jawłowski, Co to znaczy być Polakiem?

Kika terenowych re eksji wokół teorii ipraktyki projektu tożsamościowego zawartego wUstawie

oKarcie Polaka, [w:] E. Nowicka, A. Bilewicz (red.) Pamięć utraconych ojczyzn, Warszawa

2012, s. 109–136.

62 D. Ciarciński, Karta Polaka – wtrosce oPolaków…, op. cit., s. 19.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

przede wszystkim zich przynależności do UE. Ich obywatele nie mają kłopotów

zprzekraczaniem granicy, ana terenie Polski przysługują im prawa zbliżone do

tych, jakie mają obywatele polscy. Zkolei dla obywateli Ukrainy iBiałorusi posia-

danie tego dokumentu znacząco ułatwia przekraczanie granicy oraz daje szereg

przywilejów na terenie Polski63.

W2015 roku Studium Europy Wschodniej UW na zlecenie Fundacji „Wol-

ność iDemokracja” zrealizowało badania ankietowe, które objęły łącznie 529

posiadaczy Karty Polaka, zamieszkałych na Litwie, Łotwie oraz wzachodnich

obwodach Ukrainy iBiałorusi. Wynika zniego m.in., iż posiadaczami Karty

zostają nie tylko osoby najsilniej związane zpolskością (np. poprzez deklarację

polskiej narodowości podczas spisów powszechnych), lecz również te, które

występują onią ze względu na różnego rodzaju związki ze współczesną Polską

(zawodowe, biznesowe lub edukacyjne). Widoczne jest to zwłaszcza wobwo-

dach lwowskim iłuckim na Ukrainie oraz brzeskim na Białorusi, wktórych

liczba wydanych Kart Polaka przekroczyła liczbę Polaków według deklaracji

narodowościowych zostatnich spisów powszechnych64.

Działania na rzecz utrwalania pamięci odawnych Kresów Wschodnich po-

dejmowane są także przez Prezydenta RP. Na uwagę zasługują m.in. inicjaty-

wy mające na celu wsparcie dla Polaków zamieszkałych za wschodnią granicą.

Jak zaznaczył Adam Kwiatkowski – sekretarz stanu wKancelarii Prezydenta

Andrzeja Dudy – „Polacy na Wschodzie potrzebują wsparcia materialnego, ale

też potrzebują solidaryzmu itego, żeby głośno mówić, że pamiętamy, że oni

tam na Wschodzie, często wbardzo trudnych warunkach, często ryzykując

itracąc wswoim życiu osobistym czy zawodowym, trwają wpolskości”65. Do

podejmowanych wostatnich latach akcji na rzecz Polaków na dawnych Kresach

należą współorganizowane przez Kancelarię Prezydenta RP transporty zpo-

mocą materialną. Zawierają one żywność, ubrania oraz podręczniki szkolne

ipomoce dydaktyczne66. Jedna ztego typu inicjatyw organizowana jest pod

63 M. Kowalski, Raport zbadań na temat posiadaczy Karty Polaka, [w:] Odkryte karty historii.

Podsumowanie ustawy oKarcie Polaka, Warszawa 2015, s. 26, 32–33.

64 Do końca listopada 2015 roku wobwodzie lwowskim wydano 40 200 Kart Polaka, podczas

gdy w2001 roku narodowość polską zadeklarowało tam tylko 25 186 osób, zaś wobwodzie

łuckim otrzymały ją 4654 osoby, apolskość w owym spisie podało 2 819 osób. Zkolei

wobwodzie brzeskim KP otrzymały wtym czasie łącznie 18 764 osoby, anarodowość pol-

ską wspisie zroku 2009 wskazało 17 539 osób. Szczegółowe wyniki całego raportu zob.:

Ibidem, s. 25–60.

65 Przed Wielkanocą kolejny transport zdarami tra do Polaków na Ukrainie (art ykuł z29.03.2017),

http://www.prezydent.pl/kancelaria/dzialalnosc-kancelarii/art,45,przed-wielkanoca-kolejny-

transport-z-darami-tra -do-polakow-na-ukrainie.html, [pobrano 31.08.2018].

66 „Pomoc dociera do ludzi, którzy zasłużyli na solidarność ipamięć” (artykuł z7.03.2017), http://

www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,518,podsumowanie-roku-akcji-pomocowych-

dla-polakow-na-wschodzie.html, [pobrano 31.08.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

nazwą „Paczka dla Rodaka iBohatera na Kresach”67. Wyrazem pamięci oPo-

lakach za wschodnią granicą są także spotkania znimi, do których dochodzi

podczas wizyt prezydenta Andrzeja Dudy (podobnie jak ijego poprzedników)

na Ukrainie, Litwie iŁotwie. Znacznie częściej zrodakami na dawnych Kre-

sach Wschodnich spotykają się pracownicy Kancelarii Prezydenta. Przemie-

rzając objęte pomocą państwa, poszukują oni polskich stowarzyszeń, domów

pomocy społecznej ipara i, aby na miejscu uzyskać informacje onajważniej-

szych potrzebach żyjących tam Polaków. W2017 roku łącznie wspotkaniach

zprzedstawicielami kancelarii wzięło udział ok. 2 tysięcy osób, a35 polskich

rodzin zostało odwiedzonych wdomach prywatnych68.

Warto wtym miejscu wspomnieć także oinicjatywie ustawodawczej prezy-

denta Andrzeja Dudy, adresowanej do dzieci imłodzieży polonijnej, wtym tak-

że do młodych Polaków zza wschodniej granicy. Otóż na początku 2017 roku

zyskali oni ulgi na opłaty wtransporcie zbiorowym oraz za wstęp do muzeów

iparków narodowych. Na mocy podpisanej ustawy „korzystanie zulgowych

przejazdów przysługuje uczniom (do ukończenia 18 lat) wokresie pobierania

przez nich nauki języka polskiego lub innych przedmiotów nauczanych wję-

zyku polskim. Zapisy wustawie dotyczą dzieci uczących się wszkołach spo-

łecznych prowadzonych przez polonijne organizacje oświatowe, stowarzyszenia

rodziców ipolskie para e zarejestrowane wbazie Ośrodka Rozwoju Polskiej

Edukacji za Granicą. Organem upoważnionym do wydawania dokumentów

poświadczających uprawnienia do ulg będzie Konsul RP wdanym kraju. Do

ulg będzie uprawniała nauka takich przedmiotów, jak: język polski, historia,

geogra a ikultura polska”69.

Bardziej szczegółowe omówienie działań podejmowanych zarówno przez

obecnego prezydenta RP, jak ijego poprzedników na rzecz upamiętniania dzie-

dzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich oraz form wsparcia dla

zamieszkałych tam do dziś Polaków wymagałoby odrębnego opracowania.

Na szczeblu rządowym działania na rzecz dziedzictwa kulturowego dawnych

Kresów Wschodnich podejmowane są przez poszczególne ministerstwa. Wśród

nich szczególne znaczenie mają inicjatywy Ministerstwa Kultury iDziedzict wa

67 Paczka dla Polaków na Kresach od Pary Prezydenckiej (artykuł z17.12.2015), http://www.

prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-krajowe/art,53,paczka-dla-polakow-na-kresach-od-pary-

prezydenckiej.html, [pobrano 31.08.2018].

68 A. Puścikowska, Zostało jeszcze wielu…, „Gość Niedzielny”, nr 12, 25.03.2018, s. 42–44.

Minister Adam Kwiatkowski na Ukrainie zpomocą dla Polaków (artykuł z1.04.2017), http://

www.prezydent.pl/kancelaria/aktywnosc-ministrow/art,652,minister-adam-kwiatkowski-

na-ukrainie-z-pomoca-dla-polakow.html, [pobrano 31.08.2018].

69 Prezydent RP podpisał ustawę o ulgowych przejazdach dla dzieci imłodzieży polonijnej (art ykuł

z12.01.2017), https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/prezydent-rp-podpisal-ustawe-

o-ulgowych-przejazdach-dla-dzieci-i-mlodziezy-polonijnej.html, [pobrano 31.08.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Narodowego. Działania tego resortu ściśle wiążą się ze wskazanymi wyżej czyn-

nikami bezpieczeństwa kulturowego, czyli zochroną zarówno materialnych dóbr

kultury idziedzictwa narodowego, jak izochroną wartości kultury symbolicznej.

W odniesieniu do dziedzictwa dawnych ziem wschodnich, funkcje te spełnia

zwłaszcza Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą iStrat Wojen-

nych. Do zakresu jego działalności należy m.in.:

—„prowadzenie ewidencji ruchomych i nieruchomych dóbr kultury związa-

nych zPolską, aznajdujących się za granicą wwyniku zmian wprzynależ-

ności państwowej niektórych terytoriów;

—organizowanie oraz udzielanie pomocy  nansowej imerytorycznej wcelu:

a) zabezpieczenia oraz konserwacji zabytków, przynależnych do polskiego

dziedzictwa kulturowego za granicą,

b) upamiętniania wybitnych osób lub zdarzeń historycznych związanych

zpolskim dziedzictwem kulturowym za granicą,

c) dokumentowania iochrony poloników wzasobach archiwalnych oraz

zbiorach bibliotecznych imuzealnych za granicą;

—promowanie iwspieranie badań naukowych nad polskim dziedzictwem kul-

turowym za granicą;

—sprawowanie opieki nad miejscami pamięci narodowej oraz trwałymi upamięt-

nieniami faktów, wydarzeń ipostaci, znajdującymi się poza granicami RP70;

—informacja ipropagowanie wiedzy opolskim dziedzictwie kulturowym za

granicą imiejscach pamięci narodowej poza krajem, ich znaczeniu dla hi-

storii, dziedzictwa itożsamości narodowej oraz polskich stratach wojennych

irestytucji dóbr kultury m.in. poprzez zapewnienie edycji publikacji oraz

konferencje naukowe, wystawy iśrodki masowego przekazu, projekty edu-

kacyjne wkraju iza granicą”71.

W ramach powyższych zadań MKiDN przeznacza środki  nansowe na

projekty związane z ochroną polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą.

Szczególną troską resort otacza inicjatywy obejmujące obszar IRzeczpospolitej

wjej historycznych granicach z1772 roku. Do składnia wniosków odo nan-

sowanie tych przedsięwzięć uprawnione są państwowe i samorządowe insty-

tucje kultury, archiwa państwowe, organizacje pozarządowe, a także kościo-

ły i związki wyznaniowe. Dla przykładu warto wymienić niektóre projekty

70 Dnia 1 sierpnia 2016 r. przestała istnieć Rada Ochrony Pamięci Walk iMęczeństwa, ajej

kompetencje związane zwykonywaniem umów międzynarodowych oraz prowadzeniem

poza granicami kraju prac dotyczących miejsc pamięci narodowej przeszły całkowicie

wręce ministra kultury idziedzictwa narodowego.

71 Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą iStrat Wojennych, http://bip.mkidn.gov.pl/pa-

ges/departamenty-i-biura/departamentu-dziedzictwa-kulturowego-za-granica-i-strat-wojen

nych.php, [pobrano 20.04.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

związane z dziedzictwem dawnych Kresów, które uzyskały do nansowanie

ministerstwa wramach naboru wniosków wroku 2018. Należą do nich m.in.

prace konserwatorskie na Ukrainie: wkatedrze obrządku łacińskiego ikatedrze

ormiańskiej oraz wkościele pw. śś. Piotra iPawła we Lwowie, wkościołach

wBołszowcach, Hruszowcach, Kamieńcu Podolskim, Kutach, Ołyce, Rawie

Ruskiej, Rudkach iZłoczowie, jak również wkościele Wniebowzięcia NMP

w Wilnie. Środki  nansowe zostały ponadto przekazane na renowację mu-

rów klasztoru wBerdyczowie, prace konserwatorsko-zabezpieczające dawnego

obserwatorium na Górze Pop Iwan wCzarnochorze, renowację polskich na-

grobków na cmentarzach wDrohobyczu iNiemirowie, konserwację pomni-

ka nagrobnego Sapiehów na cmentarzu w Berezie Kartuskiej, dokumentację

cmentarzy polskich dawnego województwa tarnopolskiego oraz zabytków

Cmentarza na Rossie wWilnie. Wsparcie uzyskały również projekty związane

zinwentaryzacją obiektów sakralnych z terenu dawnego Wielkiego Księstwa

Litewskiego, atakże zdigitalizacją Archiwów Kościelnych na Wschodzie oraz

Zbiorów Ossolińskich przechowywanych we Lwowie. Wśród przyjętych pro-

jektów znalazła się dokumentacja zbiorów specjalnych Wilna, Grodna iLwo-

wa, mająca na celu utworzenie e-Archiwum Historii Kobiet oraz wydanie pu-

blikacji pt. Atlas Kresów Wschodnich – na wschód od Bugu, przeznaczonego dla

osób niewidomych isłabowidzących. Szczegółowy wykaz wniosków przyjętych

do realizacji wroku 2018 jak iwlatach poprzednich dostępny jest na stronie

internetowej ministerstwa72. Naturalnie rodzi się wtym miejscu pytanie, czy

środki kierowane w ramach ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego za

granicą na tą jego część, która pozostała na dawnych Kresach Wschodnich,

są wystarczające. Udzielenie szczegółowej odpowiedzi na to pytanie wykracza

poza rany niniejszego opracowania. Należy jednak pamiętać, iż do 1989 roku

podejmowanie prac badawczych i projektów konserwatorskich związanych

zdawnymi ziemiami wschodnimi Rzeczpospolitej było znacząco ograniczone.

Jedną znajnowszych inicjatyw MKiDN jest stworzenie placówki muzealnej,

która upamiętniałaby dziedzictwo dawnych Kresów Wschodnich. Pomysł ten

nie jest nowy, zgłaszany był już podczas pierwszych rządów Prawa iSprawiedli-

wości wlatach 2005–2007. Ojego powołanie apelował wówczas m.in. prof. Ry-

szard Legutko, sekretarz stanu wKancelarii Prezydenta RP, Lecha Kaczyńskie-

72 2018 – Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą – nabór 1, http://www.mkidn.gov.pl/media/

po2018/dokumenty/20180411_ODKzG_wyniki_naboru_2018_1.pdf, [pobrano 20.04.2018].

Szczegółowe informacje MKiDN na temat ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego za

granicą (wtym także na dawnych Kresach Wschodnich) zawarte są także m.in. wstenogra-

mie jednego ze wspólnych posiedzeń wspomnianych wyżej komisji senackich. Zob.: Senat RP,

Wspólne posiedzenie Komisji Kultury iŚrodków Przekazu (59.) oraz Komisji Spraw Emigracji iŁącz-

ności zPolakami za G ranicą (43.) wdniu 11 lipca 2017, r., https://www.senat.gov.pl/download/gfx/

senat/pl/senatkomisjeposiedzenia/7257/stenogram/059kspw_egz_4.pdf, [pobrano 26.04.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

go: „To, że wPolsce nie powstało muzeum Kresów, musi zdumiewać, ajeszcze

bardziej zdumiewa to, iż nie ma zainteresowania stworzeniem takiej instytucji

ani zrozumienia skandaliczności, jaką jest jej brak. (…) Brak muzeum oznacza

coś znacznie poważniejszego niż niedopatrzenie czy zaniedbanie. To świadec-

two zapaści naszej pamięci historycznej. Jeden zwybitnych polskich historyków

powiedział słusznie, że gdyby wyobrazić sobie historię Niemiec bez Wrocławia

iSzczecina, byłaby to historia tylko trochę inna. Dziejów Polski bez Kresów wy-

obrazić zaś sobie nie można. Zbudujmy muzeum Kresów, by oddać sprawiedli-

wość tej wielkiej części naszej historii, której tyle zawdzięczamy. (…) Zbudujmy

muzeum Kresów, by zerwać zpolityką niepamięci, którą nam najpierw narzuco-

no, aktórą później przyjęliśmy jako własną (…) Zbudujmy muzeum Kresów, bo

to ostatni moment, by zrobić to zudziałem ludzi jeszcze Kresy pamiętających,

lecz żyjących wobawie, że wraz zich odejściem znikną też na zawsze obrazy

świata minionego irzeczy zprzeszłości, których są strażnikami”73.

Jak przypomina Wiktoria Blacharska74, w ówczesnych uwarunkowaniach

politycznych pomysł utworzenia Muzeum Kresów nie uzyskał powszechnej

akceptacji. Wwyniku silnej polaryzacji na polskiej scenie politycznej, został on

zbojkotowany jako inicjatywa Prawa iSprawiedliwości, postrzegana jako „zbyt

narodowa, uwsteczniająca, czy wręcz jątrząca”. Zkolei w2009 roku z inicja-

tywą utworzenia takiej placówki wystąpił prezes Stowarzyszenia „Wspólnota

Polska” Maciej Płażyński. Wdniach 5–6 lutego 2010 roku wPułtusku zwo-

łał on konferencję organizacji pozarządowych działających na rzecz dawnych

Kresów ipomocy dla zamieszkałych na ich obszarze Polaków. Podjęto na niej

uchwałę (przez aklamację!), wzywającą Sejm do powołania Muzeum Kresów

Rzeczpospolitej. Warto przywołać jej fragment:

„Pojęcie Kresów zmieniało zbiegiem historii swój terytorialny zasięg. Dla

części Polaków Kresy oznaczają dzisiaj dom utracony wwyniku jałtańskich po-

rozumień – małą ojczyznę odebraną przemocą. Ta mała ojczyzna to blisko 1/3

przedwojennego państwa polskiego, wraz zmilionami jej mieszkańców. Oni

iich potomkowie mają prawo oczekiwać, że państwo polskie zechce zdobyć

się na wysiłek upamiętnienia iudokumentowania polskiej obecności whistorii

wielu miast, miasteczek iwsi, obecności, której usiłuje się zaprzeczać lub fał-

szować jej treść.

Oczekujemy, że przyszłe Muzeum Kresów przypomni zarówno odległą,

jak istosunkowo niedawną rzeczywistość państwa zbudowanego przez wiele

nacji, dla których Rzeczpospolita była wspólną ojczyzną. Muzeum takie stać

73 R. Legutko, Zbudujmy muzeum Kresów (artykuł z12.12.2008), http://www.rp.pl/arty-

kul/233301.html, [pobrano 20.04.2018].

74 W. Blac harska, Muzea wsłużbie zachowania pamięci narodowej, czyli komu potrzebne muzeum

kresowe, „Rocznik Muzeum Wsi Mazowieckiej wSierpcu”, nr 2/2011, s. 133.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

się może skarbnicą iinspiracją, zktórej czerpać będą zarówno potomkowie jej

mieszkańców, jak ispołeczeństwa jednoczącej się Europy. Ziemie wschodnie

Rzeczypospolitej to część naszej duchowej ojczyzny – podobnie jak Kraków,

Częstochowa, Gniezno. Odcięcie tej części wspólnej historii czyni nas uboż-

szym iokaleczonym kulturowo społeczeństwem”75.

Ostatecznie jednak uchwała ta nie została przedstawiona wSejmie. Inicja-

tywa Marszałka Płażyńskiego została bowiem przerwana przez jego tragiczną

śmierć wSmoleńsku 10 kwietnia 2010 roku.

Do idei Muzeum Kresów powrócono po wyborach prezydenckich iparla-

mentarnych z2015 roku76. Wgrudniu 2017 roku szef resortu kultury zapowie-

dział, iż jego siedzibą zostanie ostatecznie Pałac Lubomirskich wLublinie (choć

zabiegały oto także m.in. Wrocław, Toruń iBrzeg). Ponadto, biorąc pod uwagę

fakt, iż muzeum zKresami wnazwie mogłoby wywoływać spore emocje, posta-

nowiono iż będzie to Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczpospolitej. Do

jego zadań będzie należało upamiętnianie, badanie ipopularyzowanie dorobku

wielu pokoleń Polaków, którzy zamieszkiwali – pośród innych narodów – daw-

ne ziemie wschodnie, ze szczególnym uwzględnieniem ich historii w okresie

IRzeczpospolitej. Początkowo muzeum będzie istnieć jako oddział Muzeum

Lubelskiego, zaś od 2019 lub 2020 zostanie przekształcone wsamodzielną pla-

cówkę77. Jak zapowiada prof. Andrzej Gil zKUL, jeden ztwórców muzeum,

jego powstanie ma być poprzedzone szerokimi konsultacjami społecznymi idia-

logiem, także zdzisiejszymi gospodarzami dawnych ziem wschodnich RP, tj.

zBiałorusinami, Litwinami iUkraińcami. Zdaniem naukowca, podstawowym

celem placówki ma być przywrócenie pamięci oKresach: „Wwielu przypadkach

ta pamięć została amputowana niemal wcałości, no więc co zrobić? Jedyna rzecz

to leczyć. Dla mnie to będzie muzeum, które ma nas uleczyć ztego, oczym

zapomnieliśmy, co utraciliśmy iczego tak naprawdę nie przywrócimy, bo to jest

czas przeszły”78. Jednak powrót do pomysłu utworzenia Muzeum Kresów, czy

też – po zmianie jego nazwy – Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczpo-

spolitej, nadal nie posiada powszechnej akceptacji. Decyzja utworzenia tej pla-

75 Inicjatywa Muzeum Kresów Rzeczypospolitej. Komunikat po konferencji organizacji pozarządo-

wych wPułtusku 6–7.02.2010 r., http://www.fronda.pl/blogi/o-polsce-slow-kilka/inicjaty-

wa-muzeum-kresow-rzeczypospolitej,7073.html, [pobrano 11.05.2018].

76 Zarówno Andrzej Duda podczas kampanii prezydenckiej, jak iprzedstawiciele PiS podczas

kampanii parlamentarnej, zobowiązali się do powołania Muzeum Kresów Wschodnich.

77 Pałac Lubomirskich będzie siedzibą Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rzeczypospolitej (artykuł

z22.12.2017), http://www.mkidn.gov.pl/pages/posts/palac-lubomirskich-bedzie-siedziba-

muzeum-ziem-wschodnich-dawnej-rzeczypospolitej-8017.php, [pobrano 20.04.2018].

78 A. Gmiterek-Zabłocka, Powstanie Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej R P. „Uleczy nas ztego, oczym

zapomnieliśmy” (artykuł z30.08.2017), http://www.tokfm.pl/Tokfm/7,103454,22299035,pow-

stanie-muzeum-ziem-wschodnich-dawnej-rzeczypospolitej-ma.html, [pobrano 20.04.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

cówki wLublinie nie wywoła entuzjazmu m.in. wśród części tamtejszych rad-

nych zPlatformy Obywatelskiej jak iniektórych posłów tej partii. Ich zdaniem,

placówka ta będzie odwoływać się do historycznych resentymentów i może

przyczynić się do popsucia relacji zwschodnimi sąsiadami79. Pomysł utworze-

nia Muzeum został także wykorzystany przez propagandę rosyjską. Wtelewizji

państwowej Rossija 1 wyemitowano reportaż pt. „Polska chce wysłać Ukrainę

iLitwę do muzeum, by znów być od morza do morza”, wktórym plany muze-

alnego utrwalenia pamięci odawnych ziemiach wschodnich RP przedstawiono

jako jeden zprzykładów odradzającego się polskiego imperializmu80.

Jak pisał Czaja, jednym zistotnych czynników bezpieczeństwa kulturowego

jest prowadzenie zagranicznej polityki kulturalnej, która ma się przyczyniać do

promocji własnej kultury ikraju oraz tworzyć sprzyjające warunki zewnętrzne dla

jej rozwoju81. Wprzypadku państw położonych za wschodnią granicą RP poli-

tyka ta spełnia dwie zasadnicze funkcje. Zjednej strony służy ona popularyzacji

polskiej kultury wśród narodów zamieszkujących te państwa (Litwinów, Łotyszy,

Białorusinów czy Ukraińców). Zdrugiej zaś może przyczyniać się do podtrzymy-

wania tożsamości narodowej polskiej diaspory żyjącej na ich obszarze. Zadanie to

jest skądinąd wpisane do Konstytucji RP z1997 roku. Zapisano wniej bowiem,

iż „Rzeczpospolita Polska udziela pomocy Polakom zamieszkałym za granicą

wzachowaniu ich związków znarodowym dziedzictwem kulturalnym”82.

Działania te podejmowane są przede wszystkim przez Ministerstwo Spraw

Zagranicznych. Wyrazem realizacji pierwszej zpowyższych funkcji są wspo-

mniane już wpierwszym podrozdziale Instytuty Polskie, istniejące m.in. wsto-

licach Litwy, Białorusi iUkrainy83. Ich celem jest budowanie pozytywnego

wizerunku Polski za granicą poprzez promowanie polskiej kultury idyplomację

kulturalną. Działania te mają na celu pozyskiwanie sprzymierzeńców wdziele

79 Politycy Platformy protestują przeciwko „Muzeum Kresów” (artykuł z31.08.2017), https://

www.wsensie.pl/polska/24811-politycy-platformy-protestuja-przeciwko-muzeum-kresow,

[pobrano 11.05.2018]; Zamiast muzeum kresów wschodnich zbudujmy w Lublinie centrum

nauki [LIST OTWARTY] (artykuł z24.08.2017), http://lublin.wyborcza.pl/lublin/7,48

724,22270024,zamiast-muzeum-kresow-wschodnich-zbudujmy-w-lublinie-centrum.html,

[pobrano 20.04.2018].

80 R. Szoszyn, Rosjanie oskarżają Polskę oimperializm…, op. cit.

81 J. Czaja, Kulturowy wymiar bezpieczeństwa…, op. cit., s. 83.

82 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r., Art. 6, ust. 2, Dz.U. 1997 nr 78,

poz. 483.

83 Instytuty Polskie funkcjonują obecnie (sierpień 2018 r.) w25 państwach świata. Rozpatrzenie

informacji ministra spraw zagranicznych na temat roli iznaczenia instytutów polskich wumac-

nianiu Polonii ipromocji kultury polonijnej, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych,

Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 83) zdnia 9

maja 2018 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/39FE6C23F7755B2CC125829C003B-

F609/%24File/0311108.pdf, [pobrano 27.08.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

popularyzacji polskiego dorobku kulturalnego, np. wśród pracowników istu-

dentów wydziałów polonoznawczych, polonistyk, slawistyk istudiów środko-

woeuropejskich84. Zkolei podtrzymywanie tożsamości narodowej osób poczu-

wających się do polskości możliwe jest dzięki wsparciu działalności organizacji

polskich wpaństwach obejmujących obszary dawnych ziem wschodnich RP.

Przykłady działań podejmowanych przez MSZ, m.in. na rzecz Polaków na

Wschodzie, zawarte są np. w„Rządowym programie współpracy zPolonią iPo-

lakami za granicą wlatach 2015–2020”. Wdokumencie tym przedstawione są

strategiczne cele polityki Rządu RP wobec polskiej diaspory, atakże warunki

wjakich żyją Polacy wposzczególnych państwach. Szczególną uwagę poświęco-

no ich położeniu na Litwie, Białorusi iUkrainie. Za realizację działań resortu do-

tyczących Polaków za granicą odpowiadają następujące jednostki organizacyjne:

—Departament odpowiedzialny za politykę wobec Polonii iPolaków za gra-

nicą, który opracowuje założenia polityki wobec polskiej diaspory, nadzoruje

placówki zagraniczne odpowiedzialne za jej realizację, atakże zarządza bu-

dżetem na projekty adresowane do Polonii iPolaków za granicą.

—Departamenty tery torialne, które są odpowiedzialne za politykę m.in. wobec

państw powstałych wwyniku rozpadu ZSRS. Odpowiadają one za współpra-

cę zposzczególnymi środowiskami polskimi, powiązaną zdwustronnymi sto-

sunkami międzypaństwowymi, wszczególności odnoszącymi się do ochrony

praw mniejszości polskich.

—Departament odpowiedzialny za dyplomację publiczną, którego zadania

koncentrują się na współpracy zPolonią iPolakami za granicą wdziedzinie

promocji Polski.

—Departament realizujący zadania związane zopieką konsularną, który od-

powiada za opiekę nad obywatelami polskimi przebywającymi za granicą85.

Przykładem działań MSZ ukierunkowanych na Polaków za wschodnią gra-

nicą jest wspieranie organizacji polskich funkcjonujących w państwach obej-

mujących obszar dawnych ziem wschodnich RP. Wśród nich szczególną rolę

pełnią promujące polską kulturę Domy Polskie. Środki  nansowe kierowane są

przez ministerstwo także na rzecz polskich mediów na Wschodzie86. Ponadto,

poprzez placówki dyplomatyczno-konsularne oraz za pośrednictwem stowarzy-

84 Instytuty Polskie, http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/polityka_zagraniczna/dyplomacja_publicz-

na/ inst ytut y_polskie, [pobra no 27.0 4.2018]. Zob. też : Insty tut Polski wWil nie, ww w.lenkukul-

tura.lt; Instytut Polski wMińsku, www.instpol.by; Instytut Polski wKijowie, www.polinst.kiev.ua.

85 Rządowy program współpracy zPolonią iPolakami za granicą wlatach 2015–2020, http://www.

msz.gov.pl/resource/70a7021e-304c-4075-a812-18e5b3410966:JCR, [pobrano 27.04.2018].

86 Ich szcz egółowy wyk az izwięzłe prz edstawienie zaw iera publikacja pt. Media Polskie na Wschodzie.

Informator, wydana nakładem Fundacji Wolność iDemokracja w2015 roku. Zob. też: Konferen-

cja Media polskie na Wschodzie, Warszawa 22 kwietnia 2015, http://orka.sejm.gov.pl/WydBAS.

nsf/0/574350526B71BCCAC1257E7B003ED0AC/$ le/Media.pdf, [pobrano 01.05.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

szeń kresowych, resort sprawuje także opiekę nad środowiskami kombatanckimi

za wschodnią granicą. Z uwagi na upływ czasu liczba dawnych żołnierzy czy

to Armii Krajowej, czy to Ludowego Wojska Polskiego systematycznie spada.

Obecnie są to już tylko pojedyncze osoby, zbliżające się lub przekraczające 90.

rok życia, na ogół schorowane iwymagające szczególnej opieki ipomocy. Otrzy-

mują oni pomoc materialną, paczki zokazji świąt Bożego Narodzenia iWielka-

nocy, atakże wypłacane raz na kwartał świadczenia specjalne87. Do zadań MSZ

należy także opieka nad polskimi miejscami pamięci. Monitorowanie stanu ich

zabezpieczania jest szczególnie istotne wprzypadku Ukrainy, ze względu na

przypadki niszczenia bądź profanacji tego typu miejsc wostatnich latach88.

Ochrona wartości kultury symbolicznej, zwłaszcza zaś polskiego języka

iliteratury, wsposób szczególny leży wkompetencji Ministerstwa Edukacji.

Resort ten ustala zasady organizowania kształcenia dzieci obywateli polskich

czasowo przebywających za granicą iwspomagania nauczania języka polskiego,

historii igeogra i Polski, kultury polskiej oraz innych przedmiotów naucza-

nych wjęzyku polskim, wśród Polonii iPolaków zamieszkujących bądź przeby-

wających czasowo za granicą. Ponadto ministerstwo odpowiada za kierowanie

nauczycieli do pracy za granicą iza ich doskonalenie zawodowe. Dba także

orozwijanie kontaktów młodego pokolenia zPolską, np. poprzez organizację

kolonii polonijnych. Część znich realizowana jest przez organizacje pozarzą-

dowe, które otrzymały dotacje wotwartych konkursach MEN. Powyższe za-

dania realizowane są poprzez Departament Współpracy Międzynarodowej89.

87 Rozpatrzenie informacji na temat polityki państwa polskiego wobec środowisk kombatanckich na

Wschodzie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia

Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 70) zdnia 8 listopada 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/

zapisy8.nsf/0/E7608A6FAAB66C47C12581D8004A3A5E/%24File/0247008.pdf, [pobrano

30.04.2018].

88 Projekt dezyderatu wsprawie zniszczenia pomnika wHucie Pieniackiej oraz profanacji Polskiego

Cmentarza Wojennego wKijowie-Bykowni na Ukrainie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komi-

sji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności z Polakami za Granicą

(nr 46) zdnia 26 stycznia 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/F83DB16728DC354BC-

12580BA004A8A00/%24File/0151308.pdf, [pobrano 30.04.2018]; Informacja Ministra Spraw

Zagranicznych na temat zabezpieczenia Cmentarza Orląt Lwowskich we Lwowie, [w:] Kancelaria

Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPo-

lakami za Granicą (nr 47) z dnia 9 lutego 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/ED-

77D68119024987C12580CD00491E6B/%24File/0156908.pdf, [pobrano 30.04.2018]; Infor-

macja Ministra Spraw Zagranicznych na temat zniszczenia polskich miejsc pamięci na Ukrainie [w:]

Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączno-

ści zPolakami za Granicą (nr 52) zdnia 23 marca 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/

F9311F2592BB2456C12580F70048FCD5/%24File/0174008.pdf, [pobrano 30.04.2018].

89 MEN, Departament Współpracy Międzynarodowej, https://bip.men.gov.pl/ministerstwo/

struktura-organizacyjna/departament-strategii-i-wspolpracy-miedzynarodowej-dswm.html,

[pobrano 01.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Za wschodnią granicą nauczanie języka polskiego iwjęzyku polskim re-

alizowane jest wkilku formach. Jedną znich są szkoły wsystemach oświaty

państw zamieszkania Polaków. Są to placówki bądź zpolskim językiem na-

uczania, bądź też zlekcjami języka polskiego jako ojczystego iobcego. Inną

możliwość nauczania wjęzyku polskim stwarzają szkoły społeczne, działające

przy organizacjach polskich iprzy para ach rzymskokatolickich. Ponadto przy

ambasadach RP wMińsku iKijowie funkcjonują szkolne punkty konsultacyj-

ne. Zdanych przekazanych przez Związek Polaków na Białorusi wynika, że

wroku szkolnym 2016/2017 języka polskiego iw języku polskim uczyło się

11 305 uczniów. Korzystali oni ztej możliwości w202 punktach nauczania,

wktórych pracowało 274 nauczycieli. Zkolei według danych przedstawionych

przez Stowarzyszenie Nauczycieli Szkół Polskich na Litwie „Macierz Szkolna”,

wroku szkolnym 2016/2017 funkcjonowało wtym państwie 70 szkół (wtym

16  lii) zpolskim językiem nauczania, w których uczyło się ogółem 11 281

uczniów. Do przedszkoli zpolskim językiem nauczania uczęszczało wówczas 4

125 dzieci. Wtym samym roku szkolnym wróżnych formach nauczania języka

polskiego na Ukrainie uczestniczyło ponad 50800 uczniów90.

Wostatnim okresie szczególną troskę pracowników MEN wywołuje sytu-

acja szkolnictwa polskiego na Ukrainie. Ma ona związek zuchwaloną przez

Radę Najwyższą we wrześniu 2017 roku nową ustawą ooświacie91. Resort

90 Wtym: 1 215 uczniów wszkołach zpolskim językiem nauczania, 600 uczniów wszkołach

zklasami zpolskim językiem nauczania, 20000 uczniów uczących się języka polskiego jako

obcego, 8 000 uczniów korzystających zmożliwości nauczania języka polskiego jako przed-

miotu fakultatywnego, 1 000 uczniów uczestniczących wkółkach zjęzyka polskiego oraz

20000 uczniów uczących się go wplacówkach pozaszkolnych. Zob. Informacja Ministra

Edukacji Narodowej na temat stanu edukacji polonijnej na Wschodzie, [w:] Kancelaria Sejmu.

Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami

za Granicą (nr 58) zdnia 7 czerwca 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/2B83E70B

892A501BC1258153004AA71F/%24File/0195908.pdf, [pobrano 30.04.2018].

91 Ma ona (wperspektywie kilku lat) doprowadzić do znaczących zmian wfunkcjonowaniu

szkolnictwa mniejszości narodowych. Zajęcia wjęzykach mniejszości będą mogły być pro-

wadzone tylko w początkowym stadium edukacji, tj. w przedszkolu oraz w klasach I–IV.

Zkolei na dalszych etapach edukacji jedynym dopuszczalnym językiem nauczania ma być

język ukraiński, zaś nauka języka mniejszości ma być dopuszczona jedynie wramach zajęć

do dat kow ych. Wedłu g usta wod awc y, zm iany te w ynik ają zkons ekw ent nie rea lizo wanej p oli-

tyki derusy kacji Ukrainy. Zob.: Informacja na temat bieżącej sytuacji polskich szkół na Ukrainie

po zmianach wprowadzonych wukraińskiej Ustawie ooświacie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro

Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą

(nr 67) zdnia 25 października 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/81EB9C0F90941F-

9 F C 1 2 5 8 1 D 1 0 0 4 A 4 4 4 0 / % 2 4 F i l e / 0 2 4 1 3 0 8 . p d f , [ p o b r a n o 3 0 . 0 4 . 2 0 1 8 ] ; T . D ą b r o w sk i , T . P i e -

chal, A. Sadecki, Ukraina: uderzenie w szkolnictwo mniejszości narodowych, (tekst dodany

27.09.2017), https://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/analizy/2017-09-27/ukraina-uderzenie-

w-szkolnictwo-mniejszosci-narodowych, [pobrano 01.05.2018].

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

zuwagą śledzi także zmiany wprowadzone we wrześniu 2011 roku na Lit-

wie92.

Oprócz poszczególnych ministerstw ochroną szeroko pojętego dziedzictwa

kresowego zajmuje się także powołany w1999 roku Instytut Pamięci Naro-

dowej. Do podstawowych jego zadań należy ściganie zbrodni komunistycznych

inazistowskich, archiwizacja dokumentów organów bezpieczeństwa państwa

zlat 1944–1989, prowadzenie badań idziałalności edukacyjnej. Prowadzone

przez Instytut badania dotyczą m.in. deportacji wgłąb ZSRS żołnierzy Armii

Krajowej iinnych formacji niepodległościowych, atakże mieszkańców Kresów

Wschodnich II RP. IPN podejmuje także szereg przedsięwzięć ukierunkowa-

nych na popularyzację wiedzy na temat dawnych ziem wschodnich. Dotyczą

one związanych znimi wydarzeń historycznych oraz postaci, miejsc izabyt-

ków. Szczególną uwagę poświęca się upamiętnianiu ludobójstwa dokonanego

na ludności polskiej na Kresach Południowo-Wschodnich II RP przez ukraiń-

skich nacjonalistów. Realizacji wymienionych celów służą m.in. organizowane

przez Instytut uroczystości, wystawy, konkursy, wykłady ikonferencje nauko-

we oraz wydawane publikacje. Do popularyzacji losów Kresowian przyczyniają

się także spotkania zosobami, które doświadczyły przesiedleń (organizowane

np. wramach cyklicznych projektów pt. „Otym nie można zapomnieć… –

spotkania zosobami, które przeszły piekło obozów ideportacji podczas II woj-

ny światowej”). Przybliżane są także powojenne doświadczenia ekspatriantów

zKresów iich adaptacja po osiedleniu się wPolsce wzmienionych granicach,

wtym wznacznej części na tzw. ziemiach odzyskanych. Podkreślany jest ich

wkład wodbudowę irozwój miejscowości, wktórych przyszło im żyć po przy-

musowym opuszczeniu dotychczasowych miejsc zamieszkania93.

Wkontekście głównego zagadnienia poruszanego wniniejszej publikacji nie

sposób nie wspomnieć również ozwiązanych zkresowym dziedzictwem pro-

jektach edukacyjnych, organizowanych przez IPN. Jednym znich jest inicjaty-

92 Znowelizowana 1 września 2011 roku ustawa Republiki Litewskiej ooświacie, doprowadziła

do ujednolicenia egzaminu maturalnego zjęzyka litewskiego wszkołach zlitewskim inie-

litewskim językiem nauczania. Wrezultacie od 2013 r. uczniów wszystkich szkół na Litwie

obowiązuje ujednolicony egzamin maturalny zjęzyka litewskiego iliteratury. Zmiany te nie

gwarantują równych szans edukacyjnych uczniów szkół zpolskim ilitewskim językiem na-

uczania, ponieważ polscy uczniowie mają mniejszą ilość godzin języka litewskiego. Skutkuje

to niższą upolskich uczniów zdawalnością egzaminów maturalnych, awkonsekwencji ogra-

niczeniem ich szans na studiowanie na niepłatnych kierunkach studiów na Litwie. Przepisy

znowelizowanej ustawy ooświacie umożliwiają także likwidację szkół mniejszości narodo-

wych oraz reorganizację ich dotychczasowej sieci. Zob.: Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji

Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 58)

zdnia 7 czerwca 2017 r., op. cit.

93 Na podstawie informacji dostępnych na stronie internetowej Instytutu Pamięci Narodowej

– https://ipn.gov.pl

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

wa pod nazwą „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku”, organizowana

od 2012 roku przez Biuro Edukacji Publicznej Oddziału Instytutu Pamięci

Narodowej wKrakowie. Projekt ów przeznaczony jest dla uczniów gimnazjów

i szkół ponadgimnazjalnych województwa małopolskiego. Dotyczy Kresów

Wschodnich IiII Rzeczypospolitej, wtym ich historii, dziedzictwa kulturo-

wego oraz Polaków zarówno tych, którzy opuścili ten obszar po II wojnie świa-

towej, jak iżyjących tam do dziś. Najważniejszą jego częścią jest konkurs wie-

dzy, oparty na przygotowanej przez uczniów pracy pisemnej lub multimedialnej

na wybrany przez siebie temat, realizowanej na podstawie dostępnej literatury,

zgromadzonych dokumentów, wspomnień imateriału ikonogra cznego. Jedną

znagród dla laureatów konkursu jest darmowy wyjazd zopiekunami na dawne

Kresy Wschodnie RP94.

Do instytucji państwowych przyczyniających się do podtrzymywania pa-

mięci odawnych Kresach Wschodnich należą także Te lew izja Polsk a iPol-

skie Radio. Aktualnie nadawane cykliczne programy telewizyjne podejmujące

tematykę przeszłości i teraźniejszości tych obszarów to: „Wilnoteka”, „Nad

Niemnem” oraz „Nasz Wschód”. „Wilnoteka” to cotygodniowy magazyn infor-

macyjno-publicystyczny nadawany na antenie TVP Polonia, którego autorami

są Walenty Wojniłło iEdyta Maksymowicz. Poświęcony jest on losom polsko-

ści na Litwie iPolakom na Wileńszczyźnie95. „Nad Niemnem” jest magazynem

adresowanym do Polaków na Białorusi. Emitowany jest raz na tydzień przez

Biełsat TV ijest jedynym programem tej stacji nadawanym wjęzyku polskim

(zbiałoruskimi podpisami). Magazyn ten dostępny jest również na antenie

TVP Białystok. Jego autorzy odwiedzają Polaków żyjących na współczesnej

Białorusi oraz miejsca związane zpolską historią, kulturą isztuką wtym kra-

ju96. Zkolei „Nasz Wschód” to program, który zpoczątkiem 2018 roku zastąpił

nadawane od kilkunastu lat „Studio Wschód”97. Audycja ta nadawana jest na

94 VI edycja projektu edukacyjnego „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku”, https://krakow.

ipn.gov.pl/pl4/edukacja/konkursy-historyczne/45675,VI-edycja-projektu-edukacyjnego-Kr

esy-polskie-ziemie-wschodnie-w-XX-wieku.html?search=601970, [pobrano 18.04.2018];

M. Lubicz Miszewski, Projekt edukacyjny „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku” jako

przykł ad działań na rzec z umacniania bezpiecze ństwa kulturowego, „Historia iPolityka”, 2018,

nr 25 (32), s. 81–92. Konkurs historyczny dotyczący polskich Kresów Wschodnich w la-

tach 1921–1944 połączony zwyjazdem edukacyjnym na Wołyń iPodole dla jego laureatów

organizowała też Delegatura IPN wKielcach. Zob.: Wyprawa edukacyjna „Kresy Wschodnie

– Wołyń iPodole” – Kielce, 6–12 maja 2013, https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/aktualnosci/196-

74,Wyprawa-edukacyjna-Kresy-Wschodnie-Wolyn-i-Podole-Kielce-612-maja-2013.html?

search=588933, [pobrano 18.04.2018].

95 Wilnoteka. Wieści zWileńszczyzny, http://wilnoteka.tvp.pl, [pobrano 07.05.2018].

96 Nad Niemnem, http://belsat.eu/pl/program/nad-niemnem, [pobrano 07.05.2018].

97 Nazwę zmieniono ponieważ program realizowany przez TVP Wrocław wielokrotnie my-

lony był ze „Studiem Wschód” na TVP Info, prowadzonym przez Marię Przełomiec, do-

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

TVP Polonia iTVP 3 Wrocław, ajej główną realizatorką jest redaktor Graży-

na Orłowska-Sondej. Emitowane wjej ramach reportaże, przygotowywane na

dawnych Kresach Wschodnich, przybliżają współczesnym pokoleniom historię

Kresów oraz ich dzisiejszych mieszkańców, azwłaszcza pozostałych tam do

dziś Polaków. Celem programów jest ocalanie pamiątek polskiej przeszłości

tych ziem, szczególnie zaś troska oznajdujące się za wschodnią granicą pol-

skie groby. Stąd też „Nasz Wschód” patronuje akcji „Mogiłę pradziada ocal od

zapomnienia”98, wktórą od 2010 r. włączają się nauczyciele iuczniowie zdol-

nośląskich szkół. Służy ona ratowaniu pozostawionych na Wschodzie polskich

nekropolii, częstokroć zdewastowanych izapomnianych. Zinspiracji twórców

programu udzielna jest także pomoc materialna imentalna rodakom zamiesz-

kałym wpaństwach byłego ZSRS, m.in. wramach akcji Dary na Kresy. Jedną

z form tej pomocy jest budowany w Straszowicach w gminie Wołów Dom

Spotkań z Kresami im. Kardynała Henryka Gulbinowicza. Mają w nim za-

mieszkać samotni Polacy, sprowadzeni do Ojczyzny zKresów izSyberii99.

Spośród audycji nadawanych na antenie Polskiego Radia wpierwszym rzę-

dzie należy wspomnieć o magazynie „Świat Kresów”, nadawanym od marca

2016 roku wkażdą sobotę. Jak podkreśla autor programu, redaktor Krzysztof

Renik, „byłe Kresy to miejsce szczególne whistorii Polski. Jego wyjątkowość

brała się zwielokulturowości. Bez wiedzy odawnych Kresach Rzeczypospolitej

trudno zrozumieć historię Polski, ale także dzieje współczesnej Litwy, Białoru-

si iUkrainy”100. Stąd też wśród gości audycji, oprócz historyków ipublicystów

zajmujących się dziejami I iII Rzeczpospolitej, znajdują się zarówno miesz-

kający na dawnych Kresach Polacy, jak iLitwini, Białorusini czy Ukraińcy.

„Świat Kresów” ma bowiem na celu łączyć wszystkich mieszkańców byłych

ziem wschodnich Rzeczpospolitej, bez względu na narodowość. Cykliczną au-

dycją emitowaną na antenie Polskiego Radia 24 jest magazyn „Polacy wświe-

cie”. Nadawany jest on w każdą niedzielę od początku września 2016 roku.

Wposzczególnych programach przybliżane są skupiska polskiej diaspory roz-

sianej po całym świecie, wtym także te zobszarów dawnych ziem wschod-

nich Rzeczpospolitej101. Wdniu 2 maja 2017 roku Polskie Radio wraz ze Sto-

tyczącym aktualnych wydarzeń politycznych wRosji, na Ukrainie iBiałorusi, państwach

nadbałtyckich oraz wAzji ina Kaukazie.

98 Poświęcona jej będzie monogra a autora niniejszej publikacji, pt. Kształtowanie postaw pa-

triotycznych dzieci i młodzieży na przykładzie akcji „Mogiłę pradziada ocal od zapomnienia”

(wydanie planowane wroku 2019).

99 Nasz Wschód – program telewizyjny, http://www.studiowschod.pl/studio-wschod-program-

-telewizyjny-tvp-wroclaw, [pobrano 07.05.2018].

100 Świat Kresów, https://www.polskieradio.pl/7/5103,Swiat-Kresow, [pobrano 07.05.2018].

101 Polacy wświecie, https://www.polskieradio.pl/130,Polskie-Radio-24/5572,Polacy-w-swiecie,

[pobrano 07.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

warzyszeniem „Wspólnota Polska” zainicjowało kampanię społeczną „Wielki

Powrót”. Jej zasadniczym celem jest przygotowanie polskiej opinii publicznej

do akcji repatriacyjnej Polaków ze Wschodu, zwłaszcza tych, którzy zostali

deportowani zKresów Wschodnich do Syberii iKazachstanu. Wjej ramach,

na antenie radiowej Jedynki oraz PR 24, rozpoczęto nadawanie kilku cykli

radiowych, służących popularyzacji wiedzy nt. kulturowych icywilizacyjnych

korzeni tamtejszych Polaków iich związków zPolską102.

Pisząc o roli publicznego radia w przybliżaniu dziedzictwa kulturowego

dawnych polskich ziem wschodnich nie sposób pominąć audycji emitowanej

na falach Polskiego Radia Katowice. Jest nią nadawana od 2006 roku wkażdą

niedzielę „Lwowska fala”. Jej autorką jest redaktor Danuta Skalska, pełniąca

funkcję prezesa bytomskiego oddziału Towarzystwa Miłośników Lwowa iKre-

sów Południowo-Wschodnich. Na potrzeby realizacji swego programu wyjeżdża

ona na dawne Kresy, aby odnaleźć żyjących tam do dziś świadków historii.

Równocześnie organizuje pomoc charytatywną dla mieszkających tam Polaków.

Program tworzony przez Danutę Skalską ma na celu ocalanie od zapomnie-

nia kresowej kultury itradycji, wtym także specy cznego lwowskiego humoru

ilwowskiej piosenki. Przybliża on dawne iwspółczesne losy Kresowiaków, któ-

rzy wwyniku wojny musieli opuścić swą ojczystą ziemię oraz to, wjaki sposób

pielęgnują oni tradycje ikulturę swoich przodków. Dnia 29 kwietnia 2018 roku

został wyemitowany sześćsetny odcinek tej audycji103.

Zarówno publiczna telewizja, jak ipubliczne radio posiadają wswej ofercie

odrębne kanały adresowane do Polaków żyjących wdiasporze, w tym także

w państwach za wschodnią granicą. Od 31 marca 1993 roku swój program

nadaje TVP Polonia. Jej zasadniczą misją jest integracja rodaków wkraju iza

granicą, czemu służą audycje informujące ożyciu iaktywności poszczególnych

środowisk polonijnych oraz ich wybitnych przedstawicielach. Celem stacji jest

również podtrzymywanie polskiej tożsamości wkolejnych generacjach polskiej

diaspory, poprzez upowszechnianie języka ojczystego, znajomości polskiej kul-

tury ihistorii, atakże informowanie oaktualnych wydarzeniach wkraju. In-

stytucją współ nansującą stację jest MSZ104. Jeśli zaś chodzi oaudycje radiowe

102 Są to (lub były, bo część znich nie jest już nadawana) następujące audycje: „Powroty polskie”,

„Na stepach Kazachstanu”, „Alfabet syberyjski”, „Akcja – repatriacja”, „Syberia – Polska –

operacja powrót”. Zob.: „Wielki powrót” – Polskie Radio i„Wspólnota Polska” wkampanii spo-

łeczno-informacyjnej orepatriacji ze Wschodu (artykuł z18.07.2017), https://www.polskieradio.

pl/5/3/Artykul/1790218,Wielki-powrot-Polskie-Radio-i-Wspolnota-Polska-w-kampanii-spo

lecznoinformacyjnej-o-repatriacji-ze-Wschodu, [pobrano 07.05.2018].

103 Danuta Skalska, https://www.radio.katowice.pl/ludzie-radia-katowice,35,Danuta-Skalska.html,

[pobrano 07.05.2018].

104 TVP Polonia, http://www.tvp.pl/polonia/tvp-polonia/150306, [pobrano 08.05.2018]. Zob. też:

Informacja nt . aktualnej sytuacji T VP Polonia iPolskiego Ra dia dla Zagranicy, [w:] Kancelar ia Sejmu.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

skierowane do Polaków rozsianych po całym świecie, to są one emitowane na

antenie Polskiego Radia dla Zagranicy (dawniej Radia Polonia), jednej zanten

radia publicznego. Misją tej stacji jest informowanie owydarzeniach wPolsce

iopolskim punkcie widzenia na wydarzenia wkraju ina świecie. Audycje ad-

resowane są do obcokrajowców oraz do polskiej diaspory. Nadawane są wjęzy-

kach polskim, angielskim, białoruskim, niemieckim, rosyjskim iukraińskim105.

1.2.2. Organizacje pozarządowe

Zbadań CBOS-uz2012 roku wynika, iż 15% spośród 3 072 respondentów

zadeklarowało bądź posiadanie krewnego wlinii prostej (rodzica, dziadka lub

pradziadka) urodzonego na dawnych Kresach, bądź też urodzenie się na tych

terenach. Według autora opracowania oznacza to, iż wPolsce żyje od 4 300 000

do 4 600 000 osób powyżej 18 roku życia, wywodzących swą genealogię zda-

nych Kresów106. Warto dodać, iż posiadanie korzeni kresowych znacznie czę-

ściej deklarują mieszkańcy zachodniej ipółnocnej części kraju, co pokrywa się

zkierunkami powojennych przesiedleń Polaków zza wschodniej granicy107.

Należy podkreślić, iż to właśnie wśrodowiskach Kresowian najbardziej pie-

lęgnowana jest pamięć outraconych ziemiach wschodnich Rzeczpospolitej. Jej

wyrazem są liczne stowarzyszenia kresowe, jakie zaczęły powstawać pod ko-

niec lat 80., podczas przemian społeczno-ustrojowych. Wokresie tym doszło

do swego rodzaju „eksplozji” pamięci oKresach, manifestującej się powstawa-

niem wielu lokalnych organizacji zrzeszających przesiedleńców zdawnych ziem

wschodnich RP iich potomków. W1989 roku dokonano rejestracji pierwszych

trzech stowarzyszeń: Towarzystwa Miłośników Lwowa (przekształconego póź-

niej wTowarzystwa Miłośników Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich)

z siedzibą główną we Wrocławiu, Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi

Wileńskiej zsiedzibą główną wToruniu oraz Towarzystwa Przyjaciół Grodna

iWilna zsiedzibą główną wBiałymstoku. Wkolejnych latach wcałej Polsce

zakładano lokalne oddziały tych trzech stowarzyszeń, a także szereg innych

Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Gra-

nicą (nr 25) zdnia 8 cz erwca 2016 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapis y8.nsf/0 /82C2D59843184CD4C-

1257FD2004A70CF/%24File/0068408.pdf, [pobrano 07.05.2018].

105 Polskie Radio dla Zagranicy, http://radiozagranica.pl/8/74/Artykul/84245, [pobrano 07.05.2018].

106 Kresowe korzenie Polaków, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa, kwiecień

2012, nr 50, s. 2. Badania przeprowadzono wdniach 11 stycznia, 3–9 lutego i8–14 marca

2012 roku na reprezentatywnych próbach losowych dorosłych mieszkańców Polski. Łącznie

zrealizowano 3 072 wywiady.

107 Największa liczba ankietowanych deklarujących posiadanie krewnych wlinii prostej uro-

dzonych na Kresach mieszkała wwoj. lubuskim (51% ogółu mieszkańców województwa),

dolnośląskim (47%), opolskim (30%) izachodniopomorskim (25%). Ibidem, s. 3.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

organizacji, nastawionych na podtrzymywanie pamięci oKresach. Działania na

rzecz jej utrwalania przybierają bardzo różnorodne formy.

Jednym zpodstawowych celów istniejących wPolsce stowarzyszeń kreso-

wych jest utrwalanie ipodtrzymywanie wiedzy oprzeszłości iwspółczesności

dawnych polskich ziem wschodnich. Przyczyniają się one również do integracji

miłośników Kresów zarówno tych, którzy mają korzenie kresowe, jak itych,

którzy są ich pozbawieni. Osobom pochodzącym zdawnych ziem wschodnich

umożliwiają one powrót do kresowej tożsamości, upublicznianie której wokre-

sie PRL-ubyło mocno ograniczone. Do zadań podejmowanych przez te or-

ganizacje należy inicjowanie ipopieranie badań nad dziedzictwem kresowym.

Jego utrwalaniu służy prowadzona działalność wydawnicza, której jednym

zprzykładów są własne czasopisma (publikowane przez część stowarzyszeń).

Ponadto niektóre ze stowarzyszeń kresowych stawiają sobie za cel działania na

rzecz upamiętniania miejsc pochówku Polaków, jakie pozostały za dzisiejszą

wschodnią granicą RP108. Istotnym celem organizacji kresowych jest również

współpraca ze środowiskami polskimi na Wschodzie oraz udzielanie pomocy

materialnej tamtejszym Polakom (np. poprzez dostarczanie paczek na Boże Na-

rodzenie, zbieranie książek dla szkół polskich na Wschodzie). Podtrzymywaniu

pamięci o dawnych ziemiach wschodnich służą także organizowane w róż-

nych miejscach wPolsce imprezy, mające na celu przybliżenie kultury itradycji

Kresów Wschodnich, skierowane do mieszkańców społeczności lokalnych (np.

Dni Lwowa, Dni Wilna, Dni Kresów, Festiwale Kultury Kresowej). Znaczącą

formą działalności omawianych tu stowarzyszeń są także organizowane przez

nie wyjazdy na dawne Kresy, októrych szerzej będzie mowa wnastępnym pod-

rozdziale. Wtym miejscu warto dodać jedynie, iż niektórzy zkresowych dzia-

łaczy założyli własne biura podróży, specjalizujące się woferowaniu wyjazdów

na dawne Kresy Wschodnie109.

Wwyniku oddolnych inicjatyw środowisk kresowych doszło również do

powstania wPolsce kilku muzeów czy też izb pamięci, mających na celu upa-

miętnianie dziedzictwa kulturowego dawnych ziem wschodnich RP. Jednym

zprzykładów takich placówek jest Muzeum Kresów Wschodnich wWęglińcu,

108 Jednym znich było zarejestrowane w1991 roku we Wrocławiu Stowarzyszenie Straż Mogił

Polskich na Wschodzie. Jego misją było ustalanie miejsc iokoliczności zbrodni popełnio-

nych na Polakach na terytorium byłego ZSRS oraz upamiętnienie miejsc walk Polaków na

tym obszarze. Niosło ono także pomoc charytatywną tamtejszym środowiskom polskich

ipara om rzymskokatolickim. Organizacja ta została rozwiązana w2001 roku. Zob.: Sto-

warzyszenie Straż Mogił Polskich na Wschodzie, http://bazy.ngo.pl/pro l/7743/Stowarzysze-

nie-Straz-Mogil-Polskich-na-Wschodzie, [pobrano 28.08.2018].

109 K. Szafer, Towarzystwo Miłośników Wilna iZiemi Wileńskiej, Oddział wPoznaniu jako straż-

nik ipopularyzator pamięci ohistorii kresów iWielkopolski, [w:] E. Nowicka, A. Bilew icz (re d.),

Pamięć utraconych ojczyzn, Warszawa 2012, s. 185–191.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

które zinicjatywy Alfreda Janickiego zostało urządzone w2001 roku wdwóch

wagonach kolejowych. Wsposób szczególny upamiętnia ono okres ekspatria-

cji mieszkańców wschodnich województw II RP na tzw. ziemie odzyskane110.

Z kolei wKuklówce Radziejowickiej na Mazowszu w 2007 roku powstało

Muzeum Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich. Jego siedzibą jest bar-

dzo wiernie odtworzona kopia dworu kresowego, jaki w 1827 roku powstał

wrodzinnej posiadłości pradziadków właścicieli muzeum Joanny Aleksandry

Biniszewskiej. Pierwotnie pieczę nad muzeum sprawowała Fundacja „Lwów

iKresy Południowo-Wschodnie”111.

Poszczególne stowarzyszenia kresowe działające wPolsce są wewnętrznie

znacznie zróżnicowane. Ich członkowie, w zależności od wieku, odmiennie

postrzegają podstawowe cele statutowe tych organizacji. Istnieją wśród nich

także różnice światopoglądowe ipolityczne. Tym jednak, co ich łączy, jest mi-

łość do Kresów itroska oochronę polskiego dziedzictwa na Wschodzie oraz

ozamieszkałych tam Polaków112. Przyczyny tego zróżnicowania szczegółowo

opisuje Małgorzata Głowacka-Grajper. Swoje analizy opiera ona na 85 wy-

wiadach, przeprowadzonych zdziałaczami organizacji kresowych. Znaleźli się

wśród nich zarówno przesiedleni zKresów iich potomkowie, jak ici, którzy

nie posiadają korzeni kresowych. Autorka zwraca uwagę na znaczną liczbę

działających wPolsce stowarzyszeń zajmujących się szeroko pojmowaną pro-

blematyką kresową – od upamiętniania przeszłości, poprzez pomoc Polakom

na Wschodzie, do dbania oprzesiedleńców zKresów113. Stąd też swych roz-

mówców pytała m.in. oprzyczyny tak znacznego rozbicia środowisk kresowych

110 Muzeum Kresów Wschodnich w Węglińcu, http://nickt.pl/wegliniec-muzeum-kresow-

-wschodnich, [pobrano 11.05.2018].

111 Muzeum Lwowa iK resów Południowo-Wschodnich, http://w ww.muzeumlwowa.pl/conten-

t/o-nas, [pobrano 11.05.2018]. Oczywiście oprócz inicjatyw prywatnych dziedzictwo Kre-

sów upamiętniane jest także przez wystawy wmuzeach państwowych. Więcej na ten temat

zob.: W. Blacharska, Muzea wsłużbie zachowania pamięci narodowej…, op. cit., s. 125–136;

M.I. Sacha, Fantomowe dziedzictwo? Różnice wmuzealnej prezentacji dziedzictwa niemieckiego

wschodu oraz polskich Kresów – Próba diagnozy, „Rocznik Antropologii Historii”, 2016, rok

VI, (9), s. 147–170.

112 Towarzystwo Miłośników Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich, „Niepodległość iPamięć”,

Tom 13 (2006), Nr 3 (24), s. 374–375.

113 W aneksie swej monogra i Autorka umieściła listę (jak podkreśliła zapewne niepełną),

obejmującą łącznie 214 organizacji pozarządowych, „prowadzących działalność powiązaną

ztransmisją pamięci oKresach Wschodnich oraz zpodtrzymywaniem związków ztymi te-

renami imieszkającymi tam Polakami”. Znalazły się na niej zarówno organizacje działające

bardzo prężnie, jak ite, które zawiesiły już swoją działalność (najczęściej zpowodu odcho-

dzenia kolejnych pokoleń Kresowiaków). Zestawianie to, sporządzone według podziału na

województwa, uwzględnia także lokalne oddziały stowarzyszeń ogólnopolskich, nawet tych

niewielkich liczebnie. Zob.: M. Głowacka-Grajper, Trans misja pami ęc i…, op. cit., s. 282–292.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

wPolsce. Jak wynika zuzyskanych przez badaczkę odpowiedzi, rozdrobnienie

stowarzyszeń kresowych spowodowane jest m.in. znastawianiem, głównie star-

szych działaczy, na kultywowanie pamięci przede wszystkim o utraconej ma-

łej ojczyźnie, nie zaś o całych Kresach Wschodnich. Widoczne jest to choćby

wnazwach tych organizacji, podkreślających ów związek zdaną miejscowością

(anie całym obszarem utraconych ziem wschodnich). Zakres terytorialny ich

oddziaływania jest wynikiem powojennej geogra i przesiedleń – stowarzysze-

nia stawiające sobie za cel zachowanie pamięci odanej miejscowości powstawa-

ły tam, gdzie osiedlili się jej byli mieszkańcy. Taki właśnie charakter działania

omawianych tu organizacji znacząco sprzyja integracji osób pochodzących ztych

samych miejscowości. Urodzonym jeszcze na Kresach ta forma funkcjonowania

najbardziej odpowiada. Najważniejsze jest bowiem dla nich towarzystwo osób

opodobnych przeżyciach, zktórymi można wymieniać się wspomnieniami. Oile

taka formuła działania spełnia oczekiwania osób, które dzieciństwo czy młodość

przeżyły jeszcze na Kresach, to zazwyczaj nie satysfakcjonuje już ich potomków,

atym bardziej osób nie mających korzeni kresowych114.

Ztych właśnie powodów dotychczas nie powstała jedna, ogólnopolska orga-

nizacja kresowa, która zrzeszałaby wszystkie istniejące wPolsce stowarzyszenia

kresowe. Potrzebę jej powołania częściej artykułowali młodzi działacze, podczas

gdy starsi popierali taką ideę raczej tylko kurtuazyjnie. Ijedni, idrudzy zgod-

nie jednak przyznawali, iż szanse na jej powstanie są znikome. Jak wyjaśniała

Głowacka-Grajper, „wspominanie rodzinnych miejscowości nie może stać się

podstawą szerszego ruchu społecznego, gdyż zawsze ulegnie on rozpadowi na

poszczególne «wspólnoty wspominających». Dzieje się tak, gdyż tożsamość lo-

kalna była silniej związana zkonkretną miejscowością niż całym województwem

czy regionem, a kategoria «Kresy», oznaczająca wszystkie tereny od Wilna do

Zbrucza, wogóle nie stanowiła odniesienia tożsamościowego”115. Ponadto żyjący

do dziś przesiedleńcy opuszczali swe rodzinne miejscowości jako dzieci lub ludzie

młodzi. Wzwiązku ztym swoje pochodzenie postrzegają przez pryzmat ojczy-

zny lokalnej (miejsca, wktórym mieszkali, chodzili do szkoły, gdzie mieszkali ich

koledzy ikoleżanki). Zkolei Kresy – jako znacząco szersza kategoria terytorial-

na – jest dla nich abstrakcyjne. Więź zmiejscem pochodzenia dość często była

wzmacniania przez fakt, iż mieszkańcy zjednej miejscowości na Kresach wca-

łości zostali osiedlani wtej samej wiosce lub miasteczku. Sprzyjało to utrwalaniu

pamięci opozostawionym na Wschodzie miejscu urodzenia116.

Istniejące wPolsce stowarzyszania kresowe różnicują się nie tylko geogra-

 cznie, lecz również ze względu na pro l działania. Część znich nastawiona

114 Ibidem, s. 103–105.

115 Ibidem, s. 105–106.

116 Ibidem.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

jest przede wszystkim na kultywowanie pamięci omiejscowościach pochodze-

nia ekspatriantów oraz okulturze itradycji Kresów. Wdrugi nurt wpisują się

organizacje nastawione głównie na przywracanie pamięci. Dotyczy ono walki

z przekłamaniami historycznymi, upamiętnianiem zbrodni popełnionych na

Polakach wwojewództwach wschodnich przedwojennej Polski oraz zudziela-

niem pomocy rodakom mieszkającym dziś na dawnych Kresach. Taki charak-

ter mają np. Patriotyczny Związek Organizacji Kresowych iKombatanckich,

Światowy Kongres Kresowian czy też Stowarzyszenie Upamiętniania O ar

Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów. Co ciekawe, o ile w stowarzyszeniach

nurtu wspomnieniowego przeważają przedstawiciele starszego pokolenia, to

worganizacjach mających bardziej charakter „uświadamiający” dominują ludzie

zkolejnych, młodszych pokoleń117. Na przemiany pokoleniowe, które wpływają

na sposób funkcjonowania organizacji kresowych, zwraca także uwagę Ilona

Gosiewska, prezes Stowarzyszenia Odra-Niemen. Według niej „wostatnich

kilkunastu latach zainteresowanie Polaków w kraju Polakami za wschodnią

granicą rośnie. Oczywiście wcześniej też wiele środowisk było aktywnych, ale

to głównie dotyczyło stowarzyszeń typu stowarzyszenie przyjaciół Wilna czy

Grodna, zakładanych przez osoby, które kiedyś tam mieszkały, achciały kulty-

wować pamięć otych miejscach iswoim rodowodzie. Działały prężnie, ale na

niedużą skalę. Wostatnich latach zjednej strony powstało mnóstwo ogólnopol-

skich akcji, zdrugiej – pomógł rozwój mediów społecznościowych, zwłaszcza

że dla klasycznych, to nie był temat zbyt atrakcyjny. (…) Jeśli mierzyć tempera-

turę zainteresowania Kresami na przestrzeni lat, to proszę popatrzeć na liczne

młode stowarzyszenia, harcerzy, grupy rekonstrukcyjne, wkońcu środowiska

kibicowskie – tak, te zwykle odsądzane od czci iwiary jako «faszystowskie».

Tu temp erat ura je st na jw yżs za”118.

Oprócz opisanych wyżej organizacji zrzeszających Kresowian, szczegól-

ną rolę w podtrzymywaniu pamięci o utraconych ziemiach wschodnich RP

iich mieszkańcach przyznających się do polskich korzeni spełniają także ogól-

nopolskie stowarzyszenia, działające na rzecz polskiej diaspory, wtym tak-

że Polaków na Wschodzie. Należą do nich m.in. Stowarzyszenie „Wspólnota

Polska”, Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” iFundacja „Semper Polo-

nia”. Inicjatywy na rzecz rodaków zamieszkałych za wschodnią granicą oraz

upamiętniania kresowego dziedzictwa podejmuje także Fundacja „Wolność

iDemokracja”. Pro l działalności tych pozarządowych organizacji sprawia, iż

podejmowane przez nie inicjatywy na rzecz Kresów uwzględniają szeroki za-

kres terytorialny tego obszaru. Nie są więc – jak to się dzieje wprzypadku czę-

117 Ibidem, s. 106–107.

118 P. Kob al cz yk , Jak pomagać Polakom na Wschodzie? (artykuł z18.09.2016), https://www.rp.pl /

Plus-Minus/309159918-Jak-pomagac-Polakom-na-Wschodzie.html, [pobrano 27.09.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

ści stowarzyszeń kresowych – ograniczone do upamiętnia jedynie utraconych

„ojczyzn prywatnych”.

Stowarzyszenie „Wspólnota Polska” jest organizacją pozarządową powoła-

ną wlutym 1990 roku zinicjatywy ówczesnego Marszałka Senatu RP, profesora

Andrzeja Stelmachowskiego. Wdziałalności „Wspólnoty Polskiej” biorą udział

przedstawiciele świata polityki, kultury inauki, atakże hierarchowie kościołów

chrześcijańskich oraz dziennikarze, prawnicy iprzedsiębiorcy. Celem „Wspól-

noty Polskiej” jest utrzymywanie iwzmacnianie więzi Polonii iPolaków zza gra-

nicy zOjczyzną oraz umacnianie łączności zojczystą kulturą ijęzykiem. Służyć

temu ma wszechstronna pomoc, jaką Stowarzyszenie niesie Polakom rozsianym

po całym świecie. „Wspólnota Polska” przeprowadza kursy języka ikultury pol-

skiej dla dzieci iwarsztaty metodyczne dla nauczycieli; dostarcza podręczniki

ipomoce dydaktyczne dla szkół polonijnych, organizuje także kolonie iobozy

wPolsce dla dzieci polonijnych. Szczególną uwagę poświęca „Wspólnota Polska”

Polakom zamieszkałym wkrajach byłego ZSRS. Dzięki otrzymywanym zSe-

natu dotacjom, wspiera np. budowę iwyposażenie szkół polskich na Wschodzie.

Stowarzyszenie niesie także pomoc rodakom zza wschodniej granicy osiedlają-

cym się w Polsce. Wspólnota Polska jako jedna z organizacji pozarządowych

włączała się wpomoc dla Polaków ewakuowanych z2015 roku zDonbasu. Od

wielu lat działa na rzecz repatriacji Polaków zazjatyckiej części byłego ZSRS

(wtym zwłaszcza zKazachstanu), ostatnio wramach wspomnianej wyżej kam-

panii społecznej „Wielki Powrót”119.

Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie” została ustanowiona przez skarb

państwa w1992 roku. Celem Fundacji jest niesienie pomocy i wspieranie Po-

laków zamieszkałych wkrajach byłego ZSRS ibyłego bloku komunistycznego

wEuropie Środkowej iWschodniej. Działania te realizowane są m.in. poprzez:

wspomaganie rozwoju polskojęzycznego szkolnictwa, pomoc na rzecz ochrony

zabytków kultury polskiej, pomoc organizacyjną wdziałalności gospodarczej

Polaków na Wschodzie, pomoc  nansową irzeczową ośrodkom kultury pol-

skiej ipolskim organizacjom na Wschodzie, wspieranie rozwoju duszpasterstwa

polskiego, atakże udzielanie pomocy Polakom na Wschodzie, znajdującym się

wtrudnej sytuacji bytowej120.

Fundacja „Semper Polonia” powstała w1997 roku. Nadzór nad jej działal-

nością sprawuje Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Jej zasadniczym celem jest

wspieranie środowisk polonijnych (wponad 60 krajach świata), m.in. poprzez

fundowanie stypendiów edukacyjnych inaukowych dla młodzieży polonijnej oraz

wyposażanie szkół, placówek kulturalnych i organizacji polonijnych wksiążki,

119 Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, http://wspolnotapolska.org.pl/stowarzyszenie/informa

cja.php, [pobrano 11.05.2018].

120 F und acja „Pomo c Pol akom na Ws cho dzie ”, ht tp s://po l.o rg.p l/o -fu nda cji , [p obr ano 11.05.2 018] .

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

podręczniki, sprzęt audiowizualny ipomoce naukowe. Do inicjatyw podejmo-

wanych przez Fundację należą również: promowanie kulturowego, naukowego

isportowego dorobku Polski iPolaków za granicą poprzez działalność wydaw-

niczą oraz audycje radiowe itelewizyjne, inicjowanie współpracy gospodarczej

ze środowiskami polonijnymi, atakże organizowanie pomocy humanitarnej po-

trzebującym jej rodakom. Jednym zprojektów Fundacji jest program pt. „Ocalmy

od zapomnienia”. Ma on na celu podejmowanie działań na rzecz odnajdywania

idokumentowania wkładu Polaków wrozwój dziedzictwa cywilizacyjnego róż-

nych krajów świata. Jego ideą jest również archiwizowanie informacji idokumen-

tacji dotyczących dóbr kultury polskiej znajdujących się poza granicami Polski

oraz wspieranie inicjatyw instytucji działających poza granicami Polski na rzecz

ochrony polskich zabytków iinnych dóbr kultury polskiej, dokumentowania śla-

dów polskich w różnych krajach świata, atakże promocji współczesnych osią-

gnięć kulturalnych, naukowych igospodarczych Polski iPolaków121.

Fundacja „Wolność iDemokracja” została założona w2006 roku. Jej dwa

zasadnicze obszary działania to pomoc Polakom na Wschodzie oraz wspieranie

demokratycznych przemian, zachodzących wpaństwach posowieckich. Jej celem

jest także popularyzacja wiedzy opolskim dziedzictwie kulturowym ipolskiej

historii Kresów. Celem kilkudziesięciu realizowanych przez Fundację projektów

jest podtrzymywanie polskości na Wschodzie poprzez upowszechnianie znajo-

mości języka polskiego, polskiej kultury itradycji narodowych wśród Polaków

na Kresach oraz wspomaganie rozwoju polskiej oświaty i wspieranie polskich

mediów za wschodnią granicą. Realizacji tych zadań służą np. inicjatywy na

rzecz aktywizacji młodzieży polskiej na Wschodzie oraz stypendia dla polskich

studentów zUkrainy studiujących w Polsce. Przykładem działań mających na

celu niesienie wsparcia materialnego dla rodaków na Wschodzie jest przedświą-

teczna zbiórka darów dla najbardziej potrzebujących Polaków zamieszkałych na

dawnych Kresach. Fundacja realizowała także projekt pt. „Ratujmy Polaków

zDonbasu”, mający na celu wsparcie dla osób opolskich korzeniach, których do-

tknęła wojna na wschodniej Ukrainie. Ponadto działacze iwolontariusze „Wol-

ności iDemokracji” prowadzą poszukiwania miejsc pochówku żołnierzy Wojska

Polskiego, którzy polegli pod Lwowem w1939 roku. Sprawują także opiekę nad

kilkoma polskimi cmentarzami wojennymi na Ukrainie. Działają również na

rzecz upamiętniania polskiego czynu zbrojnego na Kresach. Fundacja prowadzi

również portal kresy24.pl (jego pełna nazwa to „Kresy24.pl – Wschodnia Gazeta

Codzienna”). Publikowane są w nim wiadomości z Białorusi, Ukrainy, Litwy,

regionu Bałtyku, Rosji oraz zAzji iZakaukazia122.

121 Fundacja „Semper Polonia”, http://www.semperpolonia.pl/o-fundacji/historia, [pobrano

11.05.2018].

122 Fundacja „Wolność iDemokracja”, https://wid.org.pl, [pobrano 11.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

1.2.3. Działalność Kościoła Katolickiego

Pisząc oinicjatywach mających na celu podtrzymywaniu polskiego dzie-

dzictwa kulturowego na dawnych Kresach Wschodnich, nie sposób nie wspo-

mnieć odziałalności Kościoła katolickiego na tym obszarze. Okres istnienia

ZSRS przetrwał on dzięki niekiedy heroicznej postawie duchownych iświec-

kich, którzy nie bacząc na prześladowania religijne mieli odwagę przekazywać

wiarę iprowadzić (często wpodziemiu) działalność duszpasterską. Wśród nich

byli m.in. Polacy, zamieszkali na dawnych ziemiach wschodnich Rzeczpospo-

litej, jak ina całym obszarze państwa sowieckiego. Pomocą wpodtrzymywaniu

irozwoju wiary wśród katolików w ZSRS służyli także duchowni iświeccy

zPolski. Szczególną rolę spełnił wtej posłudze Prymas Polski Stefan Kardy-

nał Wyszyński. Dzięki specjalnym uprawnieniom, otrzymywanym ustnie od

kolejnych papieży, miał on możliwość tajnego udzielania święceń kapłańskich,

anawet biskupich, dla duchownych z obszaru Związku Sowieckiego, atak-

że przekazywania im specjalnych uprawnień administracyjnych. Ponadto na

bieżąco zbierał on informacje olosach katolików wtym państwie zarówno od

kapłanów tam pracujących, jak iod duchownych iświeckich zPolski podróżu-

jących na Wschód123.

Przemiany polityczne, jakie wII połowie lat 80. zostały zainicjowane przez

Michaiła Gorbaczowa, doprowadziły do zmiany stosunku władz sowieckich

do religii. Wrezultacie swobodę kultu wZSRS (tuż przed jego rozwiązaniem)

odzyskał – obok innych wyznań – także Kościół rzymskokatolicki. Rozpo-

czął się wówczas proces rejestracji para i, odnawiania struktur kościelnych

iodtworzenia hierarchii kościelnej124. Znaczący udział wodrodzeniu Kościoła

katolickiego za wschodnią granicą mieli (inadal mają) katolicy polscy. Oczy-

wiście Kościół katolicki (ze swej natury) jest uniwersalny, czyli innymi słowy

powszechny, otwarty na każdego człowieka (greckie słowo katolikos oznacza

właśnie powszechny). Jednakże przez wieki na zróżnicowanym obszarze daw-

nych ziem wschodnich I, anastępnie II Rzeczpospolitej był on ściśle związany

zpolskością. Katolickość i polskość były na tym obszarze tak ściśle zjedno-

czone, iż Polaka, który nie praktykował wiary katolickiej wdość powszechnej

opinii, nie uznawano za Polaka itraktowano podejrzliwie. Wrezultacie do dziś

123 A. Grajewski, Konspiracja prymasa, „Gość Niedzielny”, nr 24, 17.06.2018, s. 30–31.

124 Otym pierwszym, pionierskim okresie odradzania się Kościoła katolickiego wpaństwach

byłego ZSRS można szerzej przeczytać m.in. wnastępujących publikacjach: K. Renik, Pod-

polnicy. Rozmowy zludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Białorusi iUkrainie 1990–91, Warsza-

wa 1991, Za wschodnią granicą 1917–1993. OPolakach iKościele wdawnym ZSRR zRomanem

Dzwonkowskim SAC rozmawia Jan Pałyga SAC, Warszawa 1993; E. Walewander, Polacy

wkościele katolickim wZSRR, Lublin 1991.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

Kościół katolicki obrządku łacińskiego bywa tam postrzegany iokreślany jako

„Kościół polski”. Dzieje się tak mimo tego, iż nie jest to określenie poprawne

pod względem teologicznym, anade wszystko mimo tego, iż skład narodowo-

ściowy jego wiernych na Białorusi iUkrainie jest coraz bardziej zróżnicowany.

Fakt, iż Kościół katolicki na Wschodzie zbiegiem lat nabiera coraz bardziej

powszechnego charakteru sprawia, iż wczęści para i rola języka polskiego

wliturgii ulega osłabieniu. Coraz większe znacznie zyskuje wnich język rosyj-

ski, ukraiński lub białoruski. Niekiedy prowadzi to do niezadowolenia wiernych

opolskich korzeniach, zwłaszcza wprzypadku, gdy język nie polski wprowa-

dzany jest przez duchownego pochodzącego zPolski125.

Pomoc katolików polskich dla Kościoła na Wschodzie126 wyraża się na wie-

le różnych sposobów. Jednym znich jest „pomoc personalna”, czyli wsparcie

„kadrowe” para i wpaństwach posowieckich, poprzez duchownych pochodzą-

cych zPolski. Choć wraz zupływem lat liczba lokalnych powołań kapłańskich

izakonnych wtych państwach zaczęła wzrastać, nadal jednak znaczącą pomoc

duszpasterską pełnią wnich księża diecezjalni izakonni pochodzący zPolski.

Jak informował ks. Leszek Kryża T.Ch., dyrektor Zespołu Pomocy Kościołowi

na Wschodzie przy Konferencji Episkopatu Polski, w2013 roku Kościołowi za

wschodnią granicą służyło 250 kapłanów diecezjalnych, 450 kapłanów zakon-

nych, atakże 401 sióstr zakonnych, 23 braci zakonnych oraz kilkanaście osób

świeckich pochodzących zPolski127.

Wpomoc personalną udzieloną Kościołowi na Wschodzie włączyli się także

katolicy świeccy. W schyłkowym okresie istnienia ZSRS i po jego rozwią-

125 Więcej na ten temat zob. np.: R. Dzwonkowski, O. Gorbaniuk, J. Gorbaniuk, Postawy kato-

lików obrządku łacińskiego na Białorusi…, op. cit.; R. Dzwonkowski, O. Gorbaniuk, J. Gorba-

niuk, Postawy katolików obrządku łacińskiego na Ukrainie…, op. cit.

126 Pojęcie „Kościół katolicki na Wschodzie” oznaczać tu będzie Kościół rzymskokatolicki

działający we wszystkich 15 państwach powstałych po rozpadzie ZSRS.

127 Pamiętajmy onaszych siostrach i braciach na Wschodzie (artykuł z 5.12.2013), http://episkopat.

pl/pamietajmy-o-naszych-siostrach-i-braciach-na-wschodzie, [pobrano 14.05.2018]. Bardziej

szczegółowe dane na ten temat zawiera Rocznik statystyczny Kościoła katolickiego wPolsce.

Wynika znich, iż w2010 roku wpaństwach byłego ZSRS pracowało łącznie 239 polskich

księży diecezjalnych (104 na Ukrainie, 45 na Białorusi, 44 w Rosji, 27 wKazachstanie, 6

wGruzji, 5 na Litwie, 3 na Łotwie, 2 wMołdawii oraz po 1 wEstonii, K irgistanie iUzbekista-

ni e) or az 4 41 polsk ich zak onn ików (187 na U krai nie, 147 na Białor usi, 65 wRosji, 15 na Lit wie ,

13 na Łotwie, 12 w Mołdawii oraz 2 wEstonii). Zob.: Kościół katolicki w Polsce 1991–2011.

Rocznik statystyczny, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego SAC, Główny Urząd Staty-

styczny, Warszawa 2014, s. 98–99, 120–121. Warto dodać, iż zinicjatywy Zespołu Pomocy

Kościołowi na Wschodzie, pod redakcją siostry Renaty Zielińskiej, trwają prace nad Leksy-

konem zbierającym wspomnienia zposługi na Wschodzie wszystkich kapłanów, sióstr zakon-

nych, zakonników iosób świeckich zPolski pracujących tam po 1989 roku. Jego pierwsza część

ma się ukazać w2018 roku. Ma ona zawierać ok. 500 wspomnień księży diecezjalnych, którzy

pełnili posługę wpaństwach byłego ZSRS. Zob.: „Wiadomości KAI”, nr 49, 10.12.2017, s. 7.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

zaniu wiązała się ona z wyjazdami mającymi na celu pracę przy odbudowie,

renowacji bądź budowie nowych kościołów ikaplic. Podróżując za wschodnią

granicę dość często Polacy przewozili także dary materialne dla mieszkańców

tamtejszych para i, atakże naczynia, księgi liturgiczne, obrazy irzeźby dla

wyposażenia ponownie otwieranych świątyń. W działaniach tych uczestni-

czyli m.in. dawni mieszkańcy Kresów Wschodnich II RP iich potomkowie.

Polscy katolicy włączają się także wdziałalność ściśle duszpasterską, poprzez

współprowadzenie rekolekcji, kursów iszkół ewangelizacji, organizację kolonii

iobozów dla dzieci imłodzieży, atakże różne formy ewangelizacji128.

Istotną formą wsparcia dla katolików na Wschodzie jest także pomoc  nan-

sowa, kierowana na bardzo zróżnicowane cele. Wpoczątkowym okresie była

ona kierowana zwłaszcza na inwestycje remontowo-budowlane. Przeznaczono

ją na remonty odzyskiwanych świątyń i ich wyposażenie oraz na opłacenie

innych pomieszczeń umożliwiających podjęcie stałej pracy duszpasterskiej. Jed-

nak, jak podkreśla ks. Leszek Kryża, zbiegiem lat coraz częściej pieniądze słu-

żą „inwestycjom wdrugiego człowieka”, tj. realizacji celów ewangelizacyjnych

i formacyjnych, a także np. organizacji letniego wypoczynku dzieci. Środki

pieniężne umożliwiają również działalność wydawniczą – tłumaczenie litera-

tury religijnej na języki lokalne. Część znich przeznaczana jest na przesyłanie

polskich książek iprasy religijnej dla zamieszkałych na Wschodzie Polaków.

Wspomniany duchowny zauważa także, iż pomoc udzielana Kościołowi na

Wschodzie jest bardzo pozytywnie odbierana przez tamtejszych Polaków. Jest

dla nich znakiem solidarności ze strony Polski, dzięki czemu nie czują się po-

zostawieni sami sobie. Równocześnie jednak, ks. Kryża podkreśla, iż pomoc

charytatywna wysyłana na Wschód przekazywana jest ponad podziałami re-

ligijnymi inarodowymi129. Fundusze przeznaczone na wsparcie dla katolików

wpaństwach posowieckich pochodzą m.in. zcorocznych zbiórek, przeprowa-

dzanych począwszy od 2000 roku w II niedzielę Adwentu Dzień modlitwy

ipomocy materialnej Kościołowi na Wschodzie. Są one także zbierane przez

duchownych na co dzień posługujących za wschodnią granicą, podczas ich po-

bytów wPolsce.

Para e katolickie wpaństwach na Wschodzie, oprócz swych funkcji reli-

gijnych, są także ośrodkami integrującymi tamtejszych Polaków. Jest to tym

bardziej istotne, że na większości obszarów byłego ZSRS żyją oni wznacznym

rozproszeniu. Stąd też dla polskiej ludności kresowej para e katolickie nadal

128 M. Lubicz Miszewski, Wyjazdy katolików świeckich zPolski na obszar poradziecki po 1989 roku

jako forma pomocy Kościołowi na Wschodzie, „Wschodnioznawstwo” 2017, s. 315–325.

129 Myśląc oKościele na Wschodzie, musimy się wyzbyć stereotypów. Rozmowa zks. Leszkiem Kryżą

TChr, dyrektorem Zespołu Pomocy Kościołowi na Wschodzie (rozmawiała Dorota Abdelmoula),

„Wiadomości KAI”, nr 49, 10.12.2017, s. 6–7.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

stanowią symbol więzi łączący ich zhistoryczną ojczyzną. Wpierwszym okre-

sie po upadku komunizmu Kościół katolicki angażował się wtworzenie orga-

nizacji polskich. Umożliwiał wten sposób dostęp do polskiego języka, kultury

itradycji. Gdy zbiegiem lat stowarzyszenia polskiej mniejszości działały coraz

prężniej, para e katolickie nie musiały już wtakim stopniu zajmować się dzia-

łalnością nie związaną bezpośrednio z duszpasterskimi zadaniami Kościoła.

Nadal jednak wiele znich współpracuje zorganizacjami polskimi. Jako przy-

kład można tu wskazać udostępnianie pomieszczeń para alnych na nauczanie

języka polskiego, prowadzenie polskich bibliotek czy też współorganizowanie

szeregu imprez ocharakterze kulturalnym ipatriotycznym130.

Przedstawione wniniejszym podrozdziale przykłady działań na rzecz dzie-

dzictwa zachowania kulturowego dawnych Kresów Wschodnich RP oraz

wsparcia dla zamieszkałych na ich obszarze Polaków nie stanowią oczywiście

wyczerpującego opracowania. Przykładowo zupełnie pominięto tu jakże godną

uwagi działalność polskich uczelni wyższych, ukierunkowaną na utrwalanie pa-

mięci odawnych ziemiach wschodnich RP oraz oPolakach, którzy przez wieki

mieszkali na ich obszarze jak i tych, którzy trwają tam do dziś131. Wyrazem

zainteresowania Kresami Wschodnimi jest również stale rosnąca ilość poświę-

conych im publikacji zarówno ocharakterze naukowym, jak iwielu albumów,

wspomnień czy też przewodników turystycznych. Opracowania te umożliwiają

poznawanie dziejów iwspółczesności obszarów tak ściśle związanych zhistorią

narodu ipaństwa polskiego oraz pozostałych na nich śladów polskiego dziedzic-

twa kulturowego. Zagadnieniem godnym uwagi są również inicjatywy mające

na celu wsparcie Polaków pochodzących z Kresów, przybywających do Polski

np. wcelach edukacyjnych132. Wartą przybliżenia jest także kwestia roszczeń

130 A. Sawicz, Kościół katolicki na Ukrainie prawobrzeżnej na przełomie lat ’80 i’90 XX wieku,

[w:] I. Kozimala, A. Królikowska, B. Topij-Stempińska (red.), Dziedzictwo kresów – kultu-

ra, narody, wyzwania, Kraków 2014, s. 189–211; J.J. Pawłowicz, Rola Kościoła katolickiego

wpodtrzymywaniu polskości na dawnych Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Referat

wygłoszony wŻytomierzu (Ukraina) podczas Konferencji Naukowej zokazji XX-lecia powstania

Żytomierskiego Obwodowego Związku Polaków na Ukrainie (21.03.2009), https://depot.ceon.

pl/bitstream/handle/123456789/2403/Rola+Ko%C5%9Bcio%C5%82a+w+podtrzymywa-

niu+polsko%C5%9Bci.pdf?sequence=1, [pobrano 15.05.2018].

131 Należy tu wymienić następujące instytucje naukowe: Komitet Badań nad Migracjami PAN,

Ośrodek Badań nad Migracjami UW, Instytut Amerykanistyki iStudiów Polonijnych UJ,

Ośrodek Badań nad Polonią iDuszpasterstwem Polonijnym KUL, Instytut Pamięci iDzie-

dzictwa Kresowego KUL oraz Akademię Ignatianum wKrakowie.

132 Przykładem tego typu działań są stypendia fundowane przez różne polskie instytucje istowa-

rzyszenia dla przybywających do Polski zza wschodniej granicy uczniów istudentów polskiego

pochodzenia. Wsposób szczególny warto tu wspomnieć oistniejącym od 1992 roku Kolegium

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

majątkowych wysuwanych przez część dawnych właścicieli majątków kresowych

iich spadkobierców, przede wszystkim wobec państwa ukraińskiego. Domagają

się oni rewindykacji mienia polskiego pozostawionego za powojenną wschodnią

granicą bądź też uzyskania za nie godnych odszkodowań133.

N a k o n i ec n a l e ż y d o d a ć , i ż o pr ó c z w y m ie n i on y c h w y ż e j p o d m io t ó w k r a j ow y c h ,

działania na rzecz ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów

Wschodnich były i są podejmowane także przez Polaków, którzy pozostali za

współczesną wschodnią granicą RP. Nie można więc zapominać oich wkładzie –

niejednokrotnie okupionym o arą isankcjami ze strony komunistycznych władz

– wzachowanie śladów polskości na tych obszarach. Jak pisał cytowany już Paweł

Naleźniak, „utrata Kresów była dramatem nie tylko dla Rzeczypospolitej jako

państwa, ale przede wszystkim dla tych Polaków, którzy tam pozostali. Przez lata

byli oni świadkami barbarzyńskiej dewastacji wszystkiego co polskie: pomników,

tablic, cmentarzy, pałaców idworów (…). Mieszkający na Kresach Polacy nie

byli wstanie powstrzymać tego barbarzyństwa. Zuznaniem trzeba wspomnieć

oich wysiłkach na rzecz ratowania zagrożonego dziedzictwa narodowego, atak-

że miejsc kultu religijnego. Dzięki nim sto kilkadziesiąt kościołów przetrwało

wstanie czynnym do czasu, kiedy wZSRS przywrócono wolność religijną. Nie

byłoby to możliwe bez poświęcenia ipracy bohaterskich duchownych, zktórych

większość przeszła przez więzienia iłagry”134. Także idziś, wniepodległych pań-

stwach powstałych za wschodnią granicą RP, zamieszkali w nich Polacy biorą

czynny udział wzachowaniu polskiego dziedzictwa kulturalnego.

św. Stanisława Kostki wWarszawie (określanym także jako Liceum Polonijne). Specjalizuje się

ono wkształceniu młodzieży polskiego pochodzenia ze Wschodu. Począwszy od roku 2003

uczęszczają do niego uczniowie polskiego pochodzenia z12 krajów Europy iAzji: Ukrainy,

Białorusi, Rosji, Litwy, Gruzji, Kazachstanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Kirgistanu, Ar-

menii, Mołdawii iPolski. Zob.: Misja Liceum Polonijnego, http://liceumpolonijne.edu.pl/misja,

[pobrano 15.05.2018]. Drugą tego typu placówką jest istniejące również wWarszawie Po-

lonijne Liceum Ogólnokształcące Niepubliczne „Klasyk ”. Także ono przeznaczone jest dla

młodzieży opolskich korzeniach, pochodzącej zpaństw byłego ZSRS. Zob.: Polonijne Liceum

Ogólnokształcące Niepubliczne „Klasyk”. Onas, http://loklasyk.pl/about/?, [pobrano 27.08.2018].

133 Według działaczy Powiernictwa Kresowego „wartość majątków pozostawionych przez

obywateli RP na jej dawnych Kresach Wschodnich wynosi co najmniej 5 miliardów dola-

rów (…), aproblem ten pozostaje żywotnym dla potomków przeszło 1,2 miliona polskich

repatriantów iprzesiedleńców”. Zob.: Czas wrócić na Kresy, http://powiernictwokresowe.pl,

[pobrano 15.05.2018]. Por. też: G. Tokarz, Powiernictwo Kresowe ijego działalność, „Racja

stanu. Studia imateriały”, nr 2–1 (18–19), Wrocław 2016, s. 157–165.

134 Projekt edukacyjny „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku”…, op. cit., s. 2.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

1.3. Wyjazdy Polaków na dawne Kresy Wschodnie jako szczególny

wyraz pamięci outraconych obszarach Rzeczpospolitej

Widocznym wyrazem pamięci o dawnych Kresach Wschodnich są z pew-

nością wyjazdy Polaków do państw, które obejmują dziś obszary wprzeszłości

należące do Polski. Wokresie totalitarnym Polacy mieli ograniczone możliwo-

ści podróżowania po Związku Radzieckim. Ten stan rzeczy zaczął się zmieniać

wdrugiej połowie lat osiemdziesiątych, wokresie tzw. pieriestrojki. Podróż za

wschodnią granicę podjęli wówczas dziennikarze, naukowcy, duchowni czy też

wkońcu „zwykli” turyści ito nie tylko okresowych korzeniach. Część znich

– nawiązując liczne kontakty, anawet przyjaźnie zmiejscowymi Polakami – re-

gularnie powracała na Kresy. Wprzypadku duchownych coraz większa swoboda

podróżowania na obszary ówczesnego ZSRS umożliwiła wyjazdy na stałe, ma-

jące na celu wsparcie odradzającego się tam życia religijnego. Ponadto po 1989

roku za wschodnią granicę zaczęli wyjeżdżać przedstawiciele stowarzyszeń kre-

sowych, organizacji harcerskich ikościelnych, atakże osoby prywatne. Ich po-

dróże mają na celu odwiedzanie iposzukiwanie miejsc związanych zkorzeniami

rodzinnymi. Służą również podejmowaniu działań na rzecz ochrony polskiego

dziedzictwa kulturowego, atakże upamiętnianiu miejsc spoczynku Polaków za-

równo tych, którzy zmarli śmiercią naturalną, jak i tych, którzy zginęli z rąk

ukraińskich lub litewskich nacjonalistów bądź też komunistów lub faszystów. Na

obszary dawnych Kresów Wschodnich organizowane są również pielgrzymki

oraz wyjazdy mające na celu niesienie pomocy odradzającemu się wtym państwie

Kościołowi rzymskokatolickiemu izamieszkałym tam Polakom135.

Należy jednak mieć świadomość, iż wśród odwiedzanych przez Polaków

państw Ukraina, Białoruś, Litwa iŁotwa nie są najczęściej wybieranymi celami

podróży. Według szacunków Ministerstwa Sportu iTurystyki, w2017 r. Polacy

wwieku 15 iwięcej lat uczestniczyli w 12,0 mln turystycznych podróży za

granicę (brano pod uwagę wyjazdy połączone zco najmniej jednym noclegiem

poza granicami kraju). Najczęściej odwiedzanymi przez polskich turystów pań-

stwami były Niemcy (2,4 mln osób), Włochy iWielka Brytania (po 1,0 mln),

Grecja (0,72 mln), Chorwacja (0,71 mln) iCzechy (0,7 mln). Litwę odwiedziło

natomiast 0,21 mln polskich obywateli, aUkrainę 0,2 mln136. Zkolei zson-

135 M. Lubicz Miszewski, Wyjazdy Polaków na Ukrainę po 1989 roku jako wyraz pamięci outra-

conych Kresach, [w:] M. Dębicki, J. Makaro (red.), Sąsiedztwa III RP – Ukraina. Zagadnienia

społeczne, Wrocław 2015, s. 175–197.

136 Wszczególnym wykazie uwzględniono państwa odwiedzone przez co najmniej 90 000 tury-

stów, stąd też nie znalazły się wnim Łotwa iBiałoruś. Zob.: Ministerstwo Sportu iTurystyki,

Charakterystyka krajowych izagranicznych podróży mieszkańców Polski w2017 roku, Warszawa,

lipiec 2018, s. 10.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

dażu CBOS wynika, iż w2017 roku za granicą wypoczywało 19% dorosłych

Polaków. Takie miejsce wypoczynku podało 179 z951 badanych. Spośród nich

najwięcej osób odwiedziło Hiszpanię (17% wyjeżdżających za granicę wcelach

turystyczno-wypoczynkowych), Chorwację (13%), Grecję i Wielką Brytanię

(po 12%) oraz Włochy (11%) i Niemcy (10%). Ukraina została wymieniona

przez 2% wyjeżdżających za granicę, Litwa iBiałoruś przez 1%, zaś Łotwa nie

została wskazana przez żadnego zbadanych137.

Jednak nawet najbardziej szczegółowe dane138, dotyczące liczebności Pola-

ków wyjeżdżających na Ukrainę, Białoruś, Litwę czy Łotwę, nie oddają skali

podróży na dawne ziemie wschodnie Rzeczpospolitej. Dzisiejsze granice tych

państw obejmują bowiem także obszary, które nigdy nie wchodziły wjej skład.

Stąd też warto odwołać się do wyników innego raportu CBOS-u, dotyczącego

współczesnych związków zdawnymi Kresami. Według nich, miejsca związane

zpolską historią ikulturą na dawnych Kresach Wschodnich139 odwiedziło łącz-

nie 16% ogółu ankietowanych (zczego 6% robiło to wielokrotnie). Znamienne

jest, iż większość spośród ogółu badanych (68%) nigdy nie podróżowała na

dawne ziemie wschodnie RP i nie planowała takiego wyjazdu. Wśród 1 058

wylosowanych do próby dorosłych mieszkańców Polski 15% (157 osób) zade-

klarowało korzenie kresowe, tj. posiadanie krewnego wlinii prostej (rodzica,

dziadka lub pradziadka) urodzonego na dawnych Kresach, bądź też urodzenie

się na tych terenach. Niemal co czwarty z tej kategorii respondentów (24%)

przynajmniej raz odwiedził miejsca związane zlosami swej rodziny na dawnych

Kresach Wschodnich. Jednak aż 57% badanych okorzeniach kresowych tego

nie uczyniło inie miało takiego zamiaru14 0.

Azatem posiadanie korzeni kresowych nie determinuje chęci odwiedzenia

obszarów położonych za współczesną wschodnią granicą, które wiążą się zhi-

storią własnej rodziny. Mało tego, część zosób urodzonych jeszcze na Kresach

zdecydowanie odrzuca myśl oodwiedzeniu rodzinnych stron. Otakiej postawie

137 Wbadaniu uwzględniono wszystkie wyjazdy turystyczno-wypoczynkowe zprzynajmniej

jednym noclegiem wodwiedzanym miejscu. Zrealizowano je wdniach 9–17 stycznia 2018

roku na liczącej 951 osób reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski.

Zob.: Wyjazdy wypoczynkowe Polaków w2017 roku iplany na 2018 rok, B. Badora (oprac.),

Komunikat CBOS, Warszawa, luty 2018, nr 28, s. 9, 12–13.

138 Np. według danych ukraińskich, białoruskich ilitewskich służb granicznych.

139 Mając na uwadze niejednoznaczność pojęcia „Kresy”, wopracowaniu CBOS-uprzyjęto de-

 nicję, zgodnie zktórą „dawne Kresy Wschodnie to tereny na wschód od obecnej granicy

Polski, które przed II wojną światową należały do Rzeczypospolitej lub leżały poza jej grani-

cami, ale były zamieszkane przez duże grupy Polaków, aobecnie znajdują się na terytorium

Ukrainy, Białorusi iLitwy”. Zob.: Współczesne związki zdawnymi Kresami, M. Herrmann

(oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa, styczeń 2012, nr 10, s. 1.

140 Ibidem, s. 3–4.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

pisał Jerzy Masior wswym liście otwartym do Stanisława Lema, na przykładzie

losów dawnych mieszkańców Lwowa: „[niektórzy lwowianie] do powojennego

Lwowa za skarby świata powrócić nie chcą. Ani na chwilę. Oni chcą zatrzymać

pod powiekami tamten Lwów, ich Lwów. Miasto ich młodości, bądź wielolet-

niej obecności”141. Ów autor polemizuje ze stwierdzeniem Lema, według którego

wmieście tym „pozostały tylko kamienie”. Masior stanowczo odrzuca ten sposób

myślenia, podkreślając, iż wjego rodzinnym Lwowie „pozostały itkwią nie tylko

kamienne krzyże imury, lecz także Oni – Rodacy, do których ja imnie podobni,

ilekroć tylko możemy – powracamy”142. Częstotliwość tych powrotów jest jednak

zależna od wieku. Kresowiacy, którzy decydują się na odwiedzenie stron rodzin-

nych, wielokrotnie tam powracają. Tymczasem ich dzieci iwnuki, nie czujący tak

silnego związku zKresami iznającymi je tylko zprzekazu rodzinnego, wracają

tam znacznie rzadziej. Zdarza się, iż do zaspokojenia ciekawości wystarcza im

tylko jednorazowa podróż na dawne ziemie wschodnie RP143.

Na różnorodne emocje towarzyszące wyjazdom Kresowian na dawne zie-

mie wschodnie RP zwraca także uwagę M. Głowacka-Grajper. Wskazuje ona,

iż część znich świadomie nigdy nie zdecydowała się na podróż wswe strony

rodzinne, nie chcąc stracić zpamięci obrazu przeszłości inie chcąc konfron-

tować go zdzisiejszą (już nie polską) rzeczywistością. Dla innych przeszkodą

uniemożliwiającą odwiedzenie miejsca pochodzenia są traumatyczne wspo-

mnienia zokresu II wojny światowej. Zkolei niektórzy spośród tych, którzy

zdecydowali się na podróż do miejsc związanych ze swą młodością, przeżywają

bolesne rozczarowanie, odkrywając np. że „to już nie jest ich miasto”. Jeszcze

141 J. Masior, List otwarty do Stanisława Lema, Nowy Sącz, 2 czerwca 2002, „Semper Fidelis” –

Pismo Towarzystwa Miłośników Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich, nr 3 (68) 2002,

s. 49.

142 Ibidem. Sam Stanisław Lem w innym miejscu wtych słowach tłumaczył swą decyzję nie

odwiedzania powojennego Lwowa: „Potem, w latach późniejszych, jeździłem parę razy do

Moskwy, Leningradu, Charkowa. Jak mi tam proponowano, żebym jechał do Lwowa, to od-

mawiałem tłumacząc ludziom, którzy byli tym zdziwieni, że jak ktoś się kochał wjakiejś nie-

wieściej, ożenił się znią iżył znią długo iszczęśliwie, apotem przychodzi ktoś obcy iona już

kocha tego innego iwychodzi za niego za mąż – to jaki sens dowiadywać się, jakie ma dzieci

ztym innym ijak żyje. Wolę lepiej nie mieszać się itam się nie pokazywać, aczkolwiek zawsze

podkreślałem, że Lwów i cała okolica – to moja lokalna Ojczyzna”. Zob.: E. Tuzow-Lu-

bański, Spotkanie ze Stanisławem Lemem (przedruk artykułu zamieszczonego wPrzeglądzie

Polskim – tygodniowym dodatku literacko-społecznym nowojorskiego Nowego Dziennika

zdnia 9.V.1996 r. s. l, 15), http://www.lwow.home.pl /semper/lem.html [pobrano 12.03.2018].

143 Zob.: K. Szafer, Towarzystwo Miłośników Wilna iZiemi Wileńskiej…, op. cit., s. 190–191.

Autorka opisuje taką tendencję w odniesieniu do członków i sympatyków opisywanego

przez siebie Towarzystwo Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej. Przypuszczać można

jednak, iż częstsze wyjazdy na Kresy starszego pokolenia nie są cechą charakterystyczną

tylko dla tego stowarzyszenia.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

inni starają się zaakceptować dzisiejszy status odwiedzanych miejsc (czyli ich

przynależność do Litwy, Białorusi bądź Ukrainy)144.

Przystępując do omówienia wyjazdów Polaków na obszary dawnych Kresów

Wschodnich należy wtym miejscu przywołać pojęcie turystyki kulturowej.

Tadeusz Jędrysiak wdość zwięzłej de nicji określa ją jako „przemieszczanie się

osób zmiejsc ich stałego zamieszkania do miejsc atrakcji kulturalnych, wcelu

zdobycia nowych informacji idoświadczeń oraz zaspokojenia własnych potrze-

b”145. Do głównych motywów turystycznych podróży związanych z turysty-

ką kulturową autor ów zalicza: poznanie nowych miejsc społeczności ikultur,

zainteresowanie sztuką, architekturą ihistorią, uczestnictwo wwydarzeniach

kulturalnych iartystycznych, pobudki sentymentalno-etniczne (związane zpo-

wrotem do korzeni) oraz aspekty religijne ikultowe146. Podobne cechy pojawiają

się także wde nicji Andrzeja Kowalczyka. Według niego, turystyka kulturowa

oznacza „zespół zachowań turystów związanych zich autentycznym zaintere-

sowaniem dziedzictwem kulturowym (zabytkami, folklorem, miejscami zwią-

zanymi z wydarzeniami itp.) oraz ich uczestnictwem wszeroko rozumianym

współczesnym życiu kulturalnym”147.

Obszernej analizy istniejących de nicji pojęcia turystyki kulturowej doko-

nuje Armin Mikos von Rohrscheidt148. Sam zaś de niuje ją jako „wszystkie

grupowe lub indywidualne wyprawy o charakterze turystycznym, wktórych

spotkanie uczestników podróży zobiektami, wydarzeniami iinnymi walorami

kultury wysokiej lub popularnej albo powiększenie ich wiedzy o zorganizo-

wanym przez człowieka świecie otaczającym jest zasadniczą częścią programu

podróży lub stanowi rozstrzygający argument dla indywidualnej decyzji ojej

podjęciu lub wniej udziału”149. Autor ów podkreśla zawarte w swej de nicji

dwa kryteria, które umożliwiają odróżnienie turystyki kulturowej od innych

rodzajów turystyki. Pierwsze znich, to wyraźna przewaga treści kulturowych

wdanej ofercie podróży. Drugie zaś, związane jest zperspektywą samego tu-

rysty – element kulturowy bowiem musi być dla niego decydujący wśród moty-

wów podjęcia podróży. Nie ma natomiast znaczenia, czy to otwarcie na kulturę

dotyczy kultury własnej, czy też obcej150. Do rodzajów turystyki kulturowej,

144 M. Głowacka-Grajper, Społeczna iindywidualna kontynuacja pamięci ojczyzn kresowych, [w:]

E. Nowicka, A. Bilewicz (red.), Pamięć utraconych ojczyzn, Warszawa 2012, s. 165–167.

145 T. Jędr ysia k , Turystyka kulturowa, Warszawa 2008, s. 9.

146 Ibidem, s. 10.

147 A. Kowalczyk, Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją anowoczesnością, [w:] A. Ko-

walczyk (red.), Tur ystyka k ulturo wa . Spo jrzenie geogra  czn e, Warszawa 2008, s. 13.

148 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyka Kulturowa – fenomen, potencjał, perspektywy, Gniezno

2008, s. 22–31.

149 Ibidem, s. 31.

150 Ibidem, s. 31–32.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

które mogą być przydatne wrozważaniach nad wyjazdami Polaków na dawne

Kresy Wschodnie, należą zwłaszcza pojęcia turystyki dziedzictwa kulturowe-

go, turystyki etnicznej oraz turystyki sentymentalnej.

Szczegółową de nicję turystyki dziedzictwa kulturowego przedstawia

A. Mikos von Rohrscheidt. Stanowią ją, według niego, te „podróże, których

głównym celem jest zetknięcie się uczestników zzabytkami, zespołami imiej-

scami uznanymi o cjalnie ipowszechnie za dziedzictwo kulturowe świata, kra-

ju lub regionu”151. Azatem wiąże się ona zpoznawaniem miejsc wpisanych do

o cjalnych rejestrów zabytków, monumentów czy pomników historii iza takie

powszechnie uznanych. Na turystyczno-kulturowy popyt na tego typu obiekty

ma wpływ stopień ich znajomości wkręgach turystów iorganizatorów podróży,

np. wpisanie ich na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO bądź też

na listę polskich pomników historii. Popularność miejsc związanych z dzie-

dzictwem kulturowym związana jest również zich stanem zachowania, este-

tyką, atakże zdostępnością oraz zjakością infrastruktury turystycznej wich

bezpośrednim otoczeniu. Na zainteresowanie potencjalnych turystów ma także

wpływ odniesienie danego obiektu do postaci iwydarzeń historycznych152.

Wprzypadku podróży na dawne Kresy Wschodnie, polscy turyści muszą

się liczyć ztym, iż niejednokrotnie pozostałości polskiego dziedzictwa kultu-

rowego na tym obszarze ulegają postępującej degradacji. Po rozpadzie ZSRS

ipowstaniu niepodległych państw widoczne są także przykłady zacierania, czy

wręcz niszczenia, śladów dawnej polskości tych ziem, a także upamiętniania

tylko „swoich” (litewskich, ukraińskich czy białoruskich) wydarzeń i postaci

historycznych. Zaniechanie odbudowy lub renowacji zabytków polskiej kultury

postrzegane bywa jako celowe działanie władz poszczególnych państw, mające

na celu ich całkowite zniszczenie.

Oprócz poszukiwania śladów polskości, wyjazdy na dawne ziemie wschod-

nie RP łączą się także zpoznawaniem dziedzictwa kulturowego obecnych go-

spodarzy tych obszarów (odpowiednio Białorusinów, Ukraińców, Litwinów

czy Łotyszy), jak również innych narodów i grup etnicznych, które na nich

zamieszkują (Żydzi, Tatarzy, Karaimi, Rosjanie i in.). Ponadto elementem

wspólnym dla odwiedzanych dawnych ziem wschodnich RP są wciąż widoczne

ślady ich przynależności do Związku Radzieckiego. Jak zauważa Adam Dy-

lewski, „widoczna do dziś sowieckość dawnych Kresów Wschodnich często

umyka autorom, rozpisującym się szeroko oprzeszłości polskich ziem, podczas

gdy stanowi zjawisko owiele bardziej symptomatyczne i widoczne niż owa

polskość. Wydaje się ponadto, że elementem ciągle jeszcze mocniej sygnalizu-

jącym zanik dawnych polskich Kresów niż przekształcenie się w niepodległe

151 Ibidem, s. 53.

152 Ibidem, s. 53–55.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

ziemie białoruskie, ukraińskie czy litewskie jest ich – chciałoby się powiedzieć

– widoczne zniewolenie przez sowieckość: biedę, bylejakość, niewygody, często

brud iśmieci. Na pierwszy rzut oka Kresów już tu nie ma – są tylko wschodni

niepodlegli sąsiedzi, zróżnymi efektami zmagający się zkłopotliwą spuścizną

upadłego komunistycznego imperium”153.

Warto wtym kontekście zauważyć, iż zwłaszcza przy pierwszym wyjeździe

za wschodnią granicę, polskiego turystę zaskakiwać może stan m.in. infra-

struktury turystycznej (bazy hotelowej, oferty gastronomicznej, jakości usług).

Oczywiście kontrasty wposzczególnych państwach wtym zakresie wstosunku

do Polski są zróżnicowane.

Kolejnym rodzajem turystyki kulturowej jest turystyka etniczna. Szczegó-

łowej analizy istniejących de nicji tego pojęcia dokonuje Natalia Tomczewska-

-Popowycz. Zwraca ona uwagę, iż wyróżnić można dwa sposoby jego rozumie-

nia. Pierwszy znich utożsamia turystykę kulturową zwyjazdami nastawionymi

na poznanie ludności odmiennej kulturowo. Najczęściej w ten sposób opisują

turystykę etniczną autorzy zachodni. Według drugiego stanowiska, pojęcie to

odnoszone jest do podróży do reprezentantów tej samej grupy etnicznej. Taki

tok rozumowania widoczny jest w de nicjach autorów pochodzących z Eu-

ropy Środkowo-Wschodniej154. Iwłaśnie to drugie ujęcie turystyki etnicznej

może być przydatne wanalizie wyjazdów Polaków na obszar dawnych Kresów

Wschodnich. Stąd też warto wtym miejscu przywołać de nicję mieszczącą się

wtym „wschodnioeuropejskim” sposobie rozumienia tegoż pojęcia, którą sfor-

mułował A. Mikos von Rohrscheidt. Według niego, „turystyka etniczna ozna-

cza te podróże ocharakterze turystycznym, które ich uczestnicy, zamieszkujący

w innych krajach, podejmują albo do krajów imiejsc pochodzenia własnego

lub osób bliskich, albo do miejsc związanych kulturowo lub historycznie ztoż-

samością etniczną własną lub swoich bliskich”155. Zastosowane sformułowanie

o„pochodzeniu własnym lub osób bliskich” sprawia, iż do turystów etnicznych

można zaliczyć nie tylko np. osoby urodzone na Kresach, lecz również tych,

którzy podejmują podróż na ich obszar, ze względu na chęć poznania miejsc

pochodzenia własnych przodków lub współmałżonków i innych bliskich156.

Odwiedzanie „miejsc związanych kulturowo lub historycznie z tożsamością

153 A. Dylewski, Podróż na Kresy: od bałtyckich plaż Połągi aż po wierchy Czarnohory, Warszawa

2010, s. 8.

154 N. Tomczewska-Popowycz, Wokó ł de  nicji turystyki sent ymentalnej ietnicznej, „Folia Turistica”,

nr 40/2016, s. 49–51.

155 A. Mikos von Rohrscheidt, Tu r ystyk a Kult u rowa…, op. cit., s. 108.

156 Wprzypadku Polski turystyka etniczna wiąże się także zturystyką przyjazdową. Za przy-

kład można tu wskazać turystykę polonijną, czyli przyjazdy osób polskiego pochodzenia

iich bliskich zamieszkałych poza Polską, atakże przyjazdy Niemców czy Żydów, którzy

opuścili Polskę po II wojnie światowej. Zob.: Ibidem, s. 109.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

etniczną własną lub swoich bliskich” oznacza również, iż w ramach turysty-

ki etnicznej mieszczą się także osoby, które podróżują do miejsc ważnych dla

swojego narodu, jego historii ikultury, pomimo braku osobistych irodzinnych

związków ztymi terenami157. Już wtym miejscu warto zauważyć, iż taka wła-

śnie kategoria turystów etnicznych zdecydowanie dominuje wśród uczestników

projektów edukacyjnych, jakie zostaną szerzej opisane wkolejnych rozdziałach

(ito zarówno wgronie uczniów, jak inauczycieli).

A. Mikos von Rohrscheidt wskazuje także na typowe cechy podróży etnicz-

nych. Jedną znich jest skoncentrowanie programów tych wyjazdów na miejscach

imaterialnych śladach, istotnych dla odnalezienia własnych korzeni (rodzinnych

lub kulturowych) przez ich uczestników. Są nimi miejsca związane z wielką

historią (np. zamki, twierdze, pola bitew), zdziejami ikulturą „małych ojczyzn”

(np. muzea regionalne, izby pamięci, skanseny, sanktuaria), atakże szkoły, ko-

ścioły para alne icmentarze, związane zhistorią rodziny. Drugą istotną cechą

turystyki etnicznej jest silna motywacja uczestników wyjazdów do poznania

historii i teraźniejszości odwiedzanego kraju, co wynika z osobistych lub ro-

dzinnych znim powiązań. Wymaga to zatem solidnego przygotowania meryto-

rycznego ze strony pilota czy przewodnika towarzyszącego turystom, aniekiedy

także gotowości na mody kację programu, celem spełnienia indywidualnych

życzeń związanych z pragnieniem odwiedzenia lub znalezienia konkretnych

miejsc158.

Turystyka etniczna często bywa utożsamiana zturystyką sentymentalną. Jak

stwierdza Tadeusz Jędrysiak „punktem wyjścia re eksji owspółczesnej turystyce

sentymentalnej (etnicznej) jest zjawisko diaspory, rozumiane jako rozproszenie

danej narodowości na obczyźnie. Diaspora ma dwa źródła: emigrację ludności

zojczyzny iukształtowanie zbiorowości etnicznej wwyniku zmiany granic pań-

stwowych”159. Według autora, ten rodzaj turystyki wiąże się także z poszuki-

waniem tożsamości, korzeni iwartości oraz zsentymentem związanym zdumą

zwielkich przodków ipotrzebą odwiedzenia miejsca pobytu Wielkich Polaków.

Nie oznacza ona jednak chęci powrotu ma stałe na zwiedzane ziemie160.

A. Mikos von Rohrscheidt podkreśla jednak, iż pojęcia turystyki etnicznej

isentymentalnej nie są synonimami: „Wprawdzie organizatorzy podróży senty-

mentalnych często wiążą swoje programy zkorzeniami etnicznymi uczestników

podróży (iwówczas podróż sentymentalna po miejscach związanych np. zlek-

turami dzieciństwa może być uważana za specy czny wyraz turystyki etnicznej),

jednak równie dobrze, taka podróż może odbywać się wgranicach własnego

157 Ibidem, s. 108.

158 Ibidem, s. 109–110.

159 Zob. np. T. Jędrysiak, Tu r yst yka kul t u rowa…, op. cit., s. 72–73.

160 Ibidem.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

kraju, zatem nie będzie spełniała warunków stawianych turystyce etnicznej albo

też jej sentymentalne motywy nie będą związane zetnicznym pochodzeniem

uczestników. Dlatego ten rodzaj podróży tylko przy spełnieniu określonych wa-

runków może zostać określony mianem turystyki etnicznej”161. Pojęcie turystyki

sentymentalnej jest zatem jedną zodmian turystyki etnicznej. Może być ono

pomocne wanalizie wyjazdów Polaków na Kresy Wschodnie, oile ograniczy-

my je tylko do tych podróży, które wiążą się zprzekroczeniem współczesnej

granicy wschodniej RP izwiedzaniem obszarów należących w przeszłości do

Rzeczpospolitej.

Nieco szerzej pojęcie turystyki sentymentalnej postrzega Natalia Tomczew-

ska-Popowycz. Według niej, dotyczy ona „miejsc lub obiektów, które chcemy

odwiedzić ze względu na przyjazny stosunek emocjonalny. Mogą to być miejsca

związane zdziedzictwem kulturowym, aznajdujące się poza obecnymi granica-

mi państwa (np. Kresy Wschodnie dla Polaków; obecna zachodnia część Polski

dla Niemców) lub podróże do określonego państwa ze względu na sentyment

do języka lub stylu życia jego mieszkańców”162. Biorąc pod uwagę powyższą de-

 nicję, do turystów wyjeżdżających na dawne Kresy Wschodnie kierowanych

sentymentem należą także ci, dla których podstawową motywacją jest nie tyle

polska przeszłość tych obszarów, lecz raczej ich współczesne oblicze.

Wtym miejscu warto jeszcze przywołać czynniki związane właśnie zsen-

tymentem, jakie determinują wyjazdy Polaków na dawne Kresy Wschodnie.

Według Wojciecha iElżbiety Cynarskich, są nimi: „1) potrzeba odwiedzenia

miejsc znaczących dla polskiej kultury ihistorii oraz miejsca pobytu (urodzin,

śmierci lub wiecznego spoczynku) Wielkich Polaków; 2) związek zutrwalo-

nymi wliteraturze pięknej latami potęgi ichwały (zwłaszcza wTrylogii Hen-

ryka Sienkiewicza), zpolskim ethnosem i rycerskim etosem; 3) współczucie

dla polskiej grupy narodowej pozostałej na ziemiach przodków ibędącej teraz

wwyniku zmiany przebiegu granic mniejszością, często ubogą izaawansowaną

wlatach (młodsi wyjeżdżają «za chlebem»)”163. Przybliżenie wybranych projek-

tów edukacyjnych wrozdziałach II iIII pozwoli stwierdzić wjakim stopniu te

3 powyższe czynniki stanowią motywację wyjazdu na Kresy dla nauczycieli,

awjakim dla uczniów biorących wnich udział.

Już teraz warto jednak dodać, iż wprogramach wycieczek na dawne Kresy

Wschodnie, oferowanych przez polskie biura podróży164, bardzo często widocz-

161 A. Mikos von Rohrscheidt, Turyst y k a Kultu rowa…, op. cit., s. 110–111.

162 N. Tomczewska-Popowycz, Wokół de nicji turystyki sentymentalnej…, op. cit., s. 50.

163 W.J. Cynarski, E. Cynarska, Turystyka sentymentalna Polaków na Kresy Wschodnie, „Ido –

Ruch dla Kultury”, 1(9)/2009, s. 208.

164 Warto dodać, iż po 1989 roku wycieczki na obszar dawnych Kresów Wschodnich Ukrainę

zaczęły coraz częściej pojawiać się w ofercie biur podróży ito nie tylko tych, które działały

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

ne są odwołania do wskazanych wyżej czynników turystyki sentymentalnej

(azwłaszcza do 1 i2 znich). Są one związane zmitologią kresową, zapisaną

m.in. w powieściach historycznych Henryka Sienkiewicza czy też utworach

Adama Mickiewicza iJuliusza Słowackiego. Biura „kuszą” klientów proponując

wyprawy zatytułowane np.: „Dumki i sonety”, „Kresowe historie”, „Lwów –

miasto wspomnień”, „Lwów izamki króla Jana”, „Na zieloną Ukrainę”, „Ni ma

jak Lwów”, „Od Krzemieńca do Kamieńca”, „Szlakiem bohaterów Trylogii”,

„Szlakiem kresowych strażnic Rzeczpospolitej”, „Szlakiem kresowych rycerzy”,

„Szlakiem małego rycerza”, „Szlakiem Wołodyjowskiego”, „Śladami oręża pol-

skiego”, „Wstepie szerokim”, „Wołyńsk im szlakiem”, „Szlakiem Adama Mic-

kiewicza”, „Szlakiem Juliusza Słowackiego”, „Śladami Józefa Piłsudskiego na

Litwie”, „Śladami Mickiewicza iOrzeszkowej”, „Śladami Tadeusza Kościusz-

ki”, „Śladami Czesława Niemena” iin. Wszczegółowych opisach tych ofert nie

brak licznych odniesień do polskiej historii iliteratury.

Oprócz biur podróży, organizatorami wyjazdów na Kresy są także liczne sto-

warzyszenia, kultywujące pamięć o kulturze itradycji dawnych polskich ziem

wschodnich. Także one odwołują się do sentymentów związanych zchęcią od-

wiedzenia miejsc znaczących dla polskiej kultury ihistorii oraz zokresem potęgi

ichwały IRzeczpospolitej. Działalność organizacji kresowych wiąże się także

ztrzecim zsentymentalnych czynników, wymienionych przez W. iE. Cynar-

skich, motywujących Polaków do podróży na dawne ziemie wschodnie RP. Jest

nim chęć niesienia pomocy zamieszkałym tam do dziś Polakom, którzy wokresie

sowieckim byli jej niemal całkowicie pozbawieni. Oprócz stowarzyszeń kreso-

wych w pomoc Polakom pozostałym za wschodnią granicą angażują się także

instytucje państwowe oraz organizacje pozarządowe (m.in. te, októrych wspo-

mniano wpodrozdziale 1.2.2.).

Należy dodać, iż wskazane wyżej 3 podstawowe czynniki, jakie według Woj-

ciecha iElżbiety Cynarskich motywują Polaków do wyjazdów na dawne ziemie

wschodnie RP, widoczne są także upodróżujących wtamte strony turystów in-

dywidualnych. Są wśród nich m.in. hobbyści, kolekcjonerzy ipasjonaci, którzy

zpotrzeby serca podejmują samodzielne działania na rzecz ochrony polskiego

dziedzictwa kulturowego Kresów ipomocy mieszkającym tam rodakom. Dla

przykładu można tu wskazać wędrowca idokumentalistę Mariusza Proskienia,

który od kilkunastu lat wielokrotnie wyjeżdża za wschodnią granicę. Podczas

na tzw. Ziemiach Odzyskanych, zamieszkiwanych przez Polaków przybyłych po 1945 roku

zKresów, lecz również tych, które funkcjonowały wPolsce centralnej iwschodniej. Propozy-

cje zorganizowanych wyjazdów na Ukrainę znajdują się wofercie wielu  rm ogólnopolskich,

atakże mniejszych biur, działających wskali lokalnej. Na polskim rynku usług turystycznych

istnieją także biura, które specjalizują ikoncentrują się na organizacji wypraw na dawne Kresy

Wschodnie oraz do państw byłego ZSRS. (przyp. autora).

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

swych podróży fotografuje pałace, kościoły, cmentarze, groby wojskowe, miej-

sca związane z wojną polsko-bolszewicką iII wojną światową. Jak zauważa,

wiele grobów izabytków związanych zpolską kulturą znika szybkim tempie,

stąd poprzez swą dokumentację fotogra czną pragnie ocalić pamięć onich dla

przyszłych pokoleń165.

Omówiwszy pojęcie turystyki sentymentalnej, należy jednak podkreślić, iż

motywy wyjazdów Polaków na Kresy Wschodnie zazwyczaj są dość złożone.

Istotnie jednym znich, ale zpewnością nie jedynym, jest sentyment. Jakie zatem

inne czynniki przyczyniają się do podejmowania wypraw za wschodnią granicę?

Jak wspomniano wpodrozdziale 1.2.3., życie Polaków na Wschodzie dość

często koncentruje się wokół para i rzymskokatolickich. Stąd też, według

W. iE. Cynarskich „turystyka sentymentalna Polaków na Kresy związana jest

jednocześnie zmanifestacją patriotyzmu izodwiedzaniem miejsc świętych lub

też udziałem wkatolickich nabożeństwach ipielgrzymkach”166. Azatem moż-

na tu również odwołać się do pojęcia turystyki religijnej ipielgrzymkowej, czyli

„podróży podejmowanych z motywów religijnych lub poznawczych, których

głównym celem są miejsca związane zhistorią religii, miejsca kultu religijne-

go, wydarzenia ocharakterze religijnym oraz obiekty sakralne”167. Wturystyce

religijnej ipielgrzymkowej motywacja podjęcia podróży bywa zróżnicowana.

Może być ona bowiem czysto religijna, czego przykładem będzie pielgrzymka

lub udział wobrzędach religijnych. Może mieć charakter religijno-poznawczy,

gdy łączy wsobie cele religijne ztymi, które wiążą się zdziedzictwem kulturo-

wym. Wkońcu też motywację może stanowić przede wszystkim cel poznaw-

czy, gdy wiąże się zodwiedzaniem miejsc związanych zreligią wcelach edu-

kacyjnych lub ze względu na traktowanie ich jako dziedzictwa kulturowego168.

Faktycznie część zwyjazdów organizowanych na Kresy ma charakter reli-

gijny i/lub pielgrzymkowy. Pielgrzymki na Ukrainę, Białoruś, Litwę czy Łotwę

organizowane są przez para e, ruchy istowarzyszenia katolickie, atakże biu-

ra turystyczne iturystyczno-pielgrzymkowe. Także ite podróże mają na celu

dotarcie do miejsc związanych zpolską historią Kresów, awich programach

szczególne miejsce przeznaczone jest na nawiedzanie kościołów isanktuariów

(ale co warto podkreślić – nie tylko rzymskokatolickich), atakże miejsc, wktó-

rych spoczywają Polacy. Wśród nawiedzanych sanktuariów znajduje się m.in.

Ostra Brama wWilnie, sanktuarium maryjne wBerdyczowie czy też kościół

165 Nie powinniśmy zapominać onaszym dziedzictwie. Rozmowa zMariuszem Proskieniem, „Ma-

gazyn Polski – ogólnokrajowy miesięcznik Społecznego Zjednoczenia «Związek Polaków

na Białorusi»”, nr 1 (133)/2018, s. 28–29.

166 W.J. Cynarski, E. Cynarska, Turystyka sentymentalna Polaków…, op. cit., s. 208.

167 A. Mikos von Rohrscheidt, Turyst y k a Kultu rowa…, op. cit., s. 147.

168 Ibidem.

Dawne Kresy Wschodnie Rzeczpospolitej – zapomniane dziedzictwo(?)

farny wNowogródku, wktórym pochowane są siostry nazaretanki, zamordo-

wane podczas II wojny światowej przez Niemców. Wodwiedzanych para ach

polscy pielgrzymi mają sposobność poznania dziejów kościoła katolickiego na

obszarze posowieckim, zwłaszcza w okresie komunistycznym. Mogą także

doświadczyć typowo wschodniej gościnności, okazywanej im nie tylko przez

miejscowych Polaków, przeważnie rzymskich katolików, lecz również przez

Ukraińców, Białorusinów, Litwinów czy Łotyszy, awśród nich zarówno rzym-

skich katolików, jak igrekokatolików lub prawosławnych. Wśród uczestników

tych pielgrzymek zpewnością występują różne izłożone motywacje – zarówno

czysto religijne, jak ite określone wyżej jako poznawcze.

Wkontekście wyjazdów ocharakterze religijnym na dawne ziemie wschod-

nie RP należy także wspomnieć opomocy Polaków dla odradzającego się na

tym obszarze Kościoła katolickiego. Wyrażała się ona m.in. we wspomnianych

już wyjazdach duchownych i świeckich do para i położnych za wschodnią

granicą, mających na celu pomoc przy odbudowie irenowacji kościołów oraz

wpracy duszpasterskiej. Tego typu inicjatywy podejmowane są oczywiście nie

tylko przez katolików, lecz również przez duchownych iświeckich z innych

kościołów izwiązków wyznaniowych działających wPolsce169.

Wyjazdy Polaków na dawne ziemie wschodnie RP nie zawsze można jed-

noznacznie wiązać zsentymentem czy też nostalgią za tymi ziemiami. Wśród

polskich turystów wyjeżdżających do państw posowieckich (wtym także na

obszary dawnych Kresów) zdarzają się także ci, którzy podróż za wschodnią

granicę traktują jako egzotykę, okazję do przeżycia przygody, sposobność do

oderwania się od zachodniej cywilizacji, jako możliwość przemierzania dzikich

iniedostępnych Karpat Ukraińskich czy wreszcie jako wyjazd leczniczy (np. do

uzdrowiska lub sanatorium)170.

Wśród Polaków, którzy podróżują na obszar dawnych Kresów Wschodnich

są także uczniowie polskich szkół. Ich wyjazdy mają raczej charakter incyden-

talny171, aodbywają się one m.in. wramach projektów edukacyjnych realizowa-

169 Zob. m.in.: Za wschodnią granicą 1917–1993. OPolakach iKościele wdawnym ZSRR zRoma-

nem Dzwonkowskim SAC rozmawia Jan Pałyga SAC, Warszawa 1993; K. Renik, Podpolnicy.

Rozmowy zludźmi Kościoła…, op. cit.; E. Walewander, Katolicyzm na wschód od Bugu. Fakty

inadzieje, Nakło n. Notecią 1998; M. Lubicz Miszewski, Wyjazdy katolików świeckich zPol-

ski…, op. cit.

170 Zob. m.in.: M. Cobel-Tokarska, „Strasznie i pięknie”. Ukraińskie podróże młodych Polaków,

[w:] M. Dębicki, J. Makaro (red.), Sąsiedztwa III RP – Ukraina. Zagadnienia społeczne,

Wrocław 2015, s. 198–225; Z. Szczerek, Przyjdzie Morodor inas zje, czyli tajna historia Sło-

wian, Kraków 2013, ss. 220; A. Horolets, Konformizm, bunt, nostalgia. Turystyka niszowa

zPolski do krajów byłego ZSRR, Kraków 2013, ss. 273.

171 Świadczą otym chociażby wyniki ogólnopolskiego badania ankietowego, zrealizowanego

w latach 2014–2016 przez Natalię Tomczewską-Popowycz. Objęło ono łącznie 420 17-

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

nych wnielicznych placówkach oświatowych. Stąd też, oprócz wyżej opisanych

dwóch rodzajów turystyki kulturowej – turystyki etnicznej isentymentalnej –

należy także przywołać pojęcie turystyki edukacyjnej. A. Mikos von Rohr-

scheidt de niuje ją jako „rodzaj podróży nakierowany przede wszystkim na po-

szerzenie wiedzy uczestników wokreślonej dziedzinie lub temacie. Dokonuje się

to albo poprzez podróż, będącą przedsięwzięciem samodzielnym, niezależnym

od innych rodzajów kształcenia, zdominującym udziałem treści edukacyjnej,

albo przez podróż wspierającą proces edukacji uczestników, który dokonuje się

na miejscu ich stałego pobytu”172 . Jednym zrodzajów turystyki edukacyjnej jest

podróż tematyczna. Jest to „zaplanowana wyprawa ocharakterze turystycznym,

której program zbudowany jest zasadniczo lub przynajmniej wwiększej części

wokół jednego wiodącego tematu, zdziedziny szeroko rozumianej kultury”173.

Jak wykaże charakterystyka wybranych kresowych projektów edukacyjnych,

część z nich ma właśnie typowe cechy podróży tematycznej. Niejednokrotnie

świadczą o tym już same nazwy ich poszczególnych etapów, realizowanych

wkolejnych latach174.

Przybliżenie pojęć turystyki dziedzictwa kulturowego, turystyki etnicznej,

turystyki sentymentalnej oraz turystyki edukacyjnej stanowi podłoże teore-

tyczne dla kolejnych rozdziałów. Zostaną wnich przybliżone wybrane projekty

edukacyjne, które mają na celu zapoznanie polskich uczniów zdziedzictwem

kulturowym dawnych Kresów Wschodnich. Ich integralną częścią są szkolne

wyjazdy do państw obejmujących obszar dawnych ziem wschodnich RP.

i18-latków. Zostali zapytani m.in. o„państwa, wktórych uprawiali turystykę”. Zaledwie 8

zrespondentów zadeklarowało pobyt na Ukrainie, 4 na Litwie, natomiast żaden znich nie

wskazał Białorusi iŁotwy. Zob.: N. Tomczewska-Popowycz, Kresy Wschodnie wświadomo-

ści uczniów szkół ponadgimnazjalnych wPolsce iperspektywy rozwoju turystyki sentymentalnej,

„Przedsiębiorczość iZarządzanie”, t. XVIII, z. 8, cz. III – Region turystyczny – zarządzanie

irozwój. Narzędzia, metody, szanse, wyzwania, perspektywy, Łódź–Warszawa, s. 80, 85.

172 A. Mikos von Rohrscheidt, Turystyk a Kult u rowa…, op. cit., s. 77.

173 Ibidem, s. 83.

174 Np.: „Polskie nekropolie Wschodu – Cmentarz Łyczakowski”, „Polskie nekropolie Wschodu –

Cmentarz na Rossie”, „Śladami Henryka Sienkiewicza”, „Śladami Adama Mickiewicza iElizy

Orzeszkowej”, „Śladami Józefa Piłsudskiego iCzesława Miłosza”, „ZJanuszem Korczakiem

wśród Polaków na Łotwie” iin. Zob. N. Niestolik, Wielka imała ojczyzna oraz Kresy Wschodnie

dawnej Rzeczpospolitej wedukacji patriotycznej, [w:] Odkrywamy Kresy Wschodnie Dawnej Rzecz-

pospolitej, Świerklany–Jankowice 2014, s. 13–14.

Rozdział 2. Kresy Wschodnie wwybranych

projektach szkolnych

2.1. Edukacja kresowa wpolskiej szkole – martwy postulat

czy (wkońcu) rzeczywistość?

Jak twierdzą Marek Piasta i Marta Kamel, „wpowszechnej świadomości

Polaków podróż na Kresy jest obowiązkową podróżą, którą powinno się od-

być przynajmniej raz wżyciu”175. Wświetle danych przytoczonych wrozdziale

pierwszym wyraźnie widać, iż zdecydowana większość polskiego społeczeństwa

nie dostrzega jednak takiej konieczności. Mało tego, dawnych ziem wschod-

nich nie odwiedziła (inie ma takiego zamiaru) także ponad połowa Polaków

przyznających się do posiadania korzeni kresowych. Azatem mówienie otym,

iż kierunek ten jest traktowany jako obligatoryjny, jest stwierdzeniem zdecydo-

wanie na wyrost, mającym raczej życzeniowy charakter.

Jednym zpowodów braku zainteresowania wyjazdami na obszary dawnych

ziem wschodnich RP, jest miejsce jakie zajmują one wprogramach nauczania

wpolskiej szkole. Zagadnienie to szczegółowo analizuje Bożena Cząstka-Szy-

mon. Podaje ona liczne przykłady faktów, postaci imiejsc związanych zKresa-

mi, októrych wiedza Polaków jest jej zdaniem nikła. Wynika to nie tylko ztego,

iż po 1945 roku wokresie komunistycznym „wymazano” Kresy ze zbiorowej

pamięci, lecz również pomijano ipomniejszano ich rolę wpolityce oświatowej

państwa po 1989 roku. Stąd też wspominana autorka opowiada się za podjęciem

zdecydowanych działań mających na celu niedopuszczenie do skazania Kresów

na trwałą niepamięć: „Skoro Kresy przez kilkaset lat tworzyły Rzeczpospolitą

– wspólny organizm państwowy, skoro znaczna część wydarzeń historycznych:

bitew, faktów kulturowych rozgrywała się na terenach południowych, Podolu,

Pokuciu, Ukrainie, atakże wIn antach (wojny zMoskwą, ze Szwedami), trze-

ba je dzisiaj upamiętniać, podejmując konkretne działania edukacyjne”176. Warto

dodać, iż według cytowanej autorki działania te mają umocowanie wPodstawie

programowej zprzedmiotu uzupełniającego historia ispołeczeństwo, awięc tej, któ-

ra obowiązywała jeszcze przed wprowadzeniem 1 września 2017 roku reformy

edukacji. Stąd też Cząstka-Szymon podaje praktyczne wskazówki, dotyczące

175 M. Piasta, M. Kamel, Polskie dziedzictwo kulturowe wEstonii – potencjał turystyczny, „Turystka

Kulturowa”, nr 6/2013, s. 46.

176 B. Cząstka-Szymon, Pomijane dziedzictwo Kresów…, op. cit., s. 203–204.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

możliwych sposobów przybliżania tematyki kresowej uczniom. Nauczyciele

mogliby korzystać zmożliwości przedstawiania historii Kresów wpowiązaniu

zprzeszłością innych regionów Polski, awięc przywoływać fakty dość często

już zapomniane. Powinni również organizować warsztaty i konkursy wiedzy

oKresach, we współpracy zkuratorium oświaty wdanym województwie, wła-

dzami samorządowymi oraz zdziałem oświatowym IPN. Istotne byłoby także

nawiązanie współpracy szkół idrużyn harcerskich wPolsce ze szkołami iorga-

nizacjami harcerskimi na Litwie, Białorusi i Ukrainie. Przede wszystkim jed-

nak przybliżaniu dziedzictwa dawnych ziem wschodnich RP najlepiej służyłoby

organizowanie wycieczek na ich obszary177.

Postulat uwzględniania dziedzictwa dawnych ziem wschodnich RP wpro-

cesie nauczania i wychowania dzieci imłodzieży od lat zgłaszają środowiska

kresowe. Ich przedstawiciele uważają, iż dla zachowania narodowej pamięci

oKresach, niezbędne jest m.in. podjęcie walki zzakłamywaniem historii, troska

oupamiętnianie miejsc kaźni Polaków na ich obszarach, stworzenie należytej

przestrzeni dla tych tematów wmediach iprogramach szkolnych oraz edukacja

patriotyczna młodych Polaków178. Stowarzyszenia te nie ograniczają się jednak

wyłącznie do nawoływania ouwzględnianie wedukacji informacji odziedzic-

twie dawnych ziem wschodnich Rzeczpospolitej. Niektóre znich podejmują

konkretne działania na rzecz popularyzacji wśród uczniów wiedzy oKresach.

Ich przykładem są np. konkursy wiedzy organizowane przez niektóre oddzia-

ły Towarzystwa Miłośników Lwowa i Kresów Południowo-Wschodnich we

współpracy zwojewódzkimi kuratoriami oświaty (np. wwojewództwach dol-

nośląskim, opolskim iwielkopolskim). Są one adresowane do uczniów szkół

podstawowych, gimnazjów iszkół średnich iobejmują szeroki zakres wiedzy

zzakresu historii, architektury, kultury itradycji dawnych ziem wschodnich

RP. Ich celem jest wspieranie wychowania patriotycznego wśród młodego

pokolenia oraz pielęgnowanie kulturowego dziedzictwa Kresów179. Konkursy

wiedzy o Kresach organizowane są także przez Polskie Towarzystwo Gim-

177 Cząstka-Szymon przedstawia kilkanaście propozycji wyjazdów na Kresy. Są wśród nich

wycieczki śladami polskich poetów ipisarzy oraz stworzonych przez nich bohaterów lite-

rackich, podróże mające na celu poznanie miejsc bitew stoczonych przez Polaków, wyjazdy

do ośrodków kultu religijnego oraz poświęcone poznawaniu kultury narodów igrup etnicz-

nych, jakie tworzyły przez wieki wielokulturową Rzeczpospolitą. Ibidem, s. 204–205.

178 XXIII Światowy Zjazd Kresowian – 2 lipca 2017 r., Częstochowa, http://solidarni2010.pl/

35260-xxiii-swiatowy-zjazd-kresowian--2-lipca-2017-r-czestochowa.html?PHPSESSID=8

3eee699ed47805d5b769a148770a50b, [pobrano 16.05.2018].

179 Urząd Miejski Wrocławia, Wielka nagroda Wrocławia. Edycja 2017/2018, Wrocław 2017,

s. 12–13; VIII Wojewódzki Konkurs Wiedzy oKresach Wschodnich II Rzeczypospolitej. Regulamin,

http://www.kuratorium.opole.pl/wp-content/uploads/kresy_2018/regulamin_VIII_konkursu

_kresy.pdf, [pobrano 1.06.2018].

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

nastyczne PTG „Sokół Macierz” – Lwów (dla uczniów woj. małopolskiego,

Iedycja w2018 roku)180 oraz przez Instytut Pamięci iDziedzictwa Kresowego

wLublinie (konkurs międzynarodowy, Iedycja w2017 roku)181.

Na konieczność wprowadzenia edukacji kresowej do polskich szkół zwracają

także uwagę publicyści. Jak zauważył Grzegorz Górny, utrata dawnych Kresów

„oznaczała amputację pewnej części polskiej świadomości historycznej. Poza gra-

nicami Polski pozostały bowiem ziemie, które wnajwiększym stopniu związane

były zkształtowaniem się polskiej tradycji, kultury imentalności – szczególnie

zaś złączone były z ideałem Rzeczpospolitej Jagiellońskiej. Współczesnej mło-

dzieży polskiej trudno będzie zrozumieć nasze dzieje, jeśli nie będzie jeździć

ona za naszą wschodnią granicę, by na miejscu zwiedzać ioglądać ślady dawnej

polskiej świetności. Dopiero stojąc na murach zamku wChocimiu ispoglądając

na przeciwległy, rumuński brzeg Dniestru, można odczuć co to znaczy, że Polska

była przedmurzem chrześcijańskiej Europy przed atakiem Turków. Dopiero spa-

cerując ulicami Wilna, można odczuć wielkość projektu unii polsko-litewskiej,

która przez wielu stawiana jest dziś jako pierwowzór udanej integracji europej-

skiej. Dlatego też sądzę, że ważnym elementem naszej edukacji – jeśli naprawdę

chcemy dowiedzieć się czegoś ważnego oswojej historii, awięc osobie samych

– powinno być odwiedzanie Litwy, Białorusi iUkrainy”182 .

Na potrzebę silniejszego akcentowania wprogramach edukacyjnych treści

związanych z dziedzictwem Kresów od lat zwracali również uwagę politycy

szeroko pojętej polskiej prawicy. W2015 roku, podczas kampanii przed wybo-

rami parlamentarnymi, PiS zapowiadał powrót do swych pomysłów wprowa-

dzenia edukacji kresowej, proponowanych wokresie swych pierwszych rządów

wlatach 2005–2007. Zamierzenia te stanowiły odpowiedź na postulaty zgła-

szane przez środowiska kresowe iPolaków zamieszkałych za wschodnią grani-

cą. We wrześniu 2016 roku wWarszawie gościło 100 nauczycieli idyrektorów

polskich szkół na Litwie, Łotwie, Białorusi iUkrainie. Domagali się oni od

polskich władz, aby do przestrzeni informacyjnej wprowadziły jak najwięcej

wiedzy oKresach IiII Rzeczpospolitej, oich dziedzictwie iwkładzie wpolską

tożsamość oraz oPolakach żyjących współcześnie za wschodnią granicą. Jak

180 Konkurs Wi edzy oKresach Połud niowo-Wschodnich Rzeczypospolitej K rólewskiej iStołec zno-Królew-

skim Mieście Lwowie, https://kuratorium.krakow.pl/konkurs-wiedzy-o-kresach-poludniowo-

wschodnich-rzeczypospolitej-krolewskiej-i-stoleczno-krolewskim-miescie-lwowie, [pobrano

1.06.2018].

181 Wynik i IMiędzynarodowego Konkursu Wiedzy oKresach „Kresy. Korzenie polskiej kultury”,

http://instytutpamieciidziedzictwakresowego.pl/aktualnosci/157-wyniki-i-miedzynarodowe

go-konkursu-wiedzy-o-kresach-kresy-korzenie-polskiej-kultury, [pobrano 1.06.2018].

182 G. Górny, Edukacja kresowa, „Przewodnik Katolicki”, nr 38/2004, https://www.przewod-

nik-katolicki.pl/Archiwum/2004/Przewodnik-Katolicki-48-2004/Historia/Edukacja-kre-

sowa, [pobrano 15.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

apelował wówczas Ryszard Vincenc, dyrektor Szkoły Średniej nr 10 im. św.

Marii Magdaleny we Lwowie: „Historia Polski nie istnieje bez historii Kresów,

ahistoria Kresów Wschodnich nie istnieje bez historii Polski (…) Chciałbym

prosić by wprogramach nauczania wpolskich szkołach pojawiło się coś, co by

upamiętniało historię Kresów, żeby nowe pokolenie, które będzie budowało to

państwo, pamiętało, że są Kresy Wschodnie, że są tam Polacy, którzy chcą by

była onich pamięć. Nie można tego zapominać, nie tylko groby są na Kresach,

na Kresach są Polacy, którzy tam zostali i trwają. I póki pamięć o nas jest

wPolsce, dopóty będziemy trwać ipracować”183.

W odpowiedzi na te oczekiwania przedstawiciele Zjednoczonej Prawicy

zapowiadali, że we wszystkich programach edukacyjnych realizowanych przez

Ministerstwo Nauki iSzkolnictwa Wyższego, Ministerstwo Edukacji Narodo-

wej oraz Ministerstwo Kultury iDziedzictwa Narodowego znajdą się elementy

dotyczące polskiego dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich

oraz żyjących tam Polaków184. Zapowiedziano także, iż wprzygotowaniu nowej

podstawy programowej zhistorii włączą się naukowcy zInstytutu Pamięci Na-

rodowej. Wramach współpracy zMEN Instytut miałby również odpowiadać

za organizowanie wycieczek uczniów do miejsc związanych zhistorią Polski,

szczególnie zaś na dawne Kresy Wschodnie. Wycieczki te  nansowane byłyby

zbudżetu ministerstwa. Szacowano, iż wprzypadku, gdyby każdy uczeń miał-

by choć raz wżyciu pojechać na dawne ziemie wschodnie Rzeczpospolitej (np.

wpierwszej klasie szkoły średniej), oznaczałoby to konieczność wydatkowania

co najmniej 200 mln zł rocznie185. Na znaczenie edukacji najmłodszego po-

kolenia wzachowaniu pamięci oKresach zwracał uwagę prezes IPN Jarosław

Szarek. Jego zdaniem, „należy podjąć program zachowywania – powiat po po-

wiecie – kresowej historii, żeby przekazać to następnemu pokoleniu. Tu trzeba

wielkiej pracy, także wszkołach. Tutaj nie chodzi ojakieś marzenia imperialne,

tylko ozachowanie niezwykłej kultury kresowej, którą współtworzyliśmy przez

wieki. Musimy uczynić wszystko, aby młode pokolenie, tak jak zafascynowało

się niezłomnymi żołnierzami wyklętymi, zafascynowało się tą historią. Myślę,

183 Apel oumieszczenie tematyki dot. Kresów wprogramach nauczania (artykuł z 19.09.2016),

http://dzieje.pl/edukacja/apel-o-umieszczenie-tematyki-dot-kresow-w-programach-nauczania,

[pobrano 21.05.2018].

184 Ibidem, zob. też: Dyskusja na temat projektu dezyderatu wsprawie edukacji kresowej wPolsce,

[w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji

Łączności zPolakami za Granicą (nr 34) zdnia 21 września 2016 r., http://orka.sejm.gov.pl/

zapisy8.nsf/0/7A6FF8247A83A960C125803A0046A5BE/%24File/0102608.pdf, [pobrano

18.05.2018].

185 IPN przygotuje nową podstawę programową do historii. Uczniowie pojadą na Kresy, (artykuł

z22.05.2018), http://serwisy.gazetaprawna.pl/edukacja/artykuly/970136,ipn-podstawa-pro

gramowa-do-nauki-historii.html, [pobrano 22.05.2018].

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

że to się już dzieje, bo skąd wiele inicjatyw, jak harcerze porządkujący cmenta-

rze, archiwiści jeżdżący do archiwów, robiący kwerendy, młodzież poszukująca

swych korzeni”186.

Aby móc stwierdzić, czy opisane wyżej pomysły zostaną wprowadzone

wżycie, czy też zostaną jedynie w sferze niespełnionych obietnic, niezbędny

jest dłuższy dystans czasowy. Póki co można jedynie zauważyć, iż wtreściach

kształcenia zawartych wnowych podstawach programowych zjęzyka polskie-

go, historii igeogra i dla szkoły podstawowej idla szkół średnich przewiduje

się poruszanie zagadnień związanych z obszarem dawnych ziem wschodnich

Rzeczpospolitej187. Jednak treści te były obecne także przed wprowadzeniem

reformy oświaty 1 września 2017 roku188. Istotnym zapisem zamieszczonym

wnowej podstawie programowej zhistorii dla szkoły podstawowej jest reko-

mendacja dla nauczycieli, dotycząca organizowania wycieczek poznawczych

do ważnych miejsc historycznych dawnej Rzeczpospolitej, pozostających poza

współczesnymi granicami Polski189. Wdokumencie tym podkreśla się także, iż

186 Prezes IPN: potrzebny program dokumentacji historii Kresów, http://dzieje.pl/aktualnosci/

prezes-ipn-potrzebny-program-dokumentacji-historii-kresow, [pobrano 19.04.2018].

187 Zob.: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 14 lutego 2017 r. wsprawie podsta-

wy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogólnego dla

szkoły podstawowej, wtym dla uczniów zniepełnosprawnością intelektualną wstopniu umiarkowa-

nym lub znacznym, kształcenia ogólnego dla branżowej szkoły Istopnia, kształcenia ogólnego dla

szkoły specjalnej przysposabiającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, Dz.U.

Poz. 356; Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 30 stycznia 2018 r. wsprawie

podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej kształcenia ogól-

nego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły II stopnia, Dz.U. Poz. 467.

188 Treści kształcenia związane z Kresami Wschodnimi zawarte w podstawie programowej

obowiązującej przed wprowadzoną 1 września 2017 reformą edukacji omawia Natalia Tom-

czewska-Popowycz. Zauważa ona m.in., iż wprzypadku nauczania języka polskiego utwo-

ry związane zKresami pojawiały się dopiero na drugim etapie edukacyjnym (wklasach

IV–VI), anastępnie wgimnazjum oraz szkole ponadgimnazjalnej, kiedy to omawiana jest

literatura okresu romantyzmu. Jednak – jak podkreśla – to głównie od nauczyciela zależy,

czy wybrane utwory będą odnosiły się do tematyki kresowej. Autorka zwięźle przedstawia

także najważniejsze treści dotyczące dawnych ziem wschodnich RP, jakie przed reformą

oświaty były poruszane w ramach lekcji historii w szkołach podstawowych, gimnazjach

iszkołach ponadgimnazjalnych. Zob.: N. Tomczewska-Popowycz, Kresy Wschodnie wświa-

domości uczniów…, op. cit., s. 76–79.

189 „Dodatkowo zaleca się lekcje muzealne, wystawy, wizyty w miejscach pamięci, rekonstruk-

cje historyczne, spotkania ze świadkami historii, wizyty wcentrach dydaktycznych inauko-

wych (np. Ośrodek KARTA, Ośrodek Pamięć iPrzyszłość, Centrum Turystyki Kulturowej

TRAKT) oraz wInstytucie Pamięci Narodowej. Zasadne jest, aby wychowanie patriotyczne

obejmowało również, organizowane pod kątem poznawczym, wycieczki do ważnych miejsc

historycznych dawnej Rzeczypospolitej pozostających poza naszymi granicami”, zob.: Mi-

nisterstwo Edukacji Narodowej, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Podstawa programowa kształ-

cenia ogólnego zkomentarzem. Szkoła podstawowa Historia, s. 27. Zkolei wnowej podstawie

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

„uczeń powinien nie tylko poznać, ale izrozumieć historię, zwłaszcza własnego

kraju inarodu. Osiągnięcie tego celu wnajwiększym stopniu zależeć będzie od

wkładu pracy izaangażowania nauczyciela”190. Zkolei wnowej podstawie pro-

gramowej zroku 2017 zprzedmiotu geogra a na drugim etapie edukacyjnym

zawarte są treści związane zdziedzictwem kulturowym Kresów Wschodnich

iturystyką na tych obszarach191. Odnosząc się do tych rekomendacji, trudno

dziś przewidzieć wjakim stopniu przełożą się one na praktykę zreformowanej

polskiej szkoły. Póki co otwarte pozostaje pytanie, na ile nauczyciele zechcą po-

łożyć większy niż dotychczas nacisk na przybliżanie uczniom kresowego dzie-

dzictwa, azwłaszcza, czy zechcą podjąć się także trudu organizacji szkolnych

wycieczek na obszary dawnych Kresów Rzeczpospolitej. Ponadto, aby móc oce-

nić wjakim stopniu zalecenia przyjęte wnowych podstawach programowych

zostaną podjęte przez nauczycieli, należy poczekać na ich wejście wżycie192.

W dalszej części rozdziału zostaną przybliżone trzy projekty edukacyjne,

wychodzące naprzeciw postulatom przybliżania dziedzictwa dawnych ziem

wschodnich RP najmłodszemu pokoleniu Polaków. Pierwszy znich, został za-

inicjowany w 2010 roku wŚwierklanach i Jankowicach na Śląsku, drugi zaś,

wtym samym roku zapoczątkowano wKrakowie. Warto zauważyć, iż oba te

programy zrodziły się dzięki oddolnym inicjatywom nauczycieli, którzy nie cze-

kali na wejście wżycie ministerialnych programów edukacji kresowej. Ich zapał

oraz wsparcie  nansowe lokalnych samorządów przyczyniły się do przywraca-

nia pamięci oKresach wśród uczniów (ze Świerklan iJankowic oraz zKrako-

wa). Programy te mogą stanowić inspirację iwzór dla innych szkół wPolsce.

Trzeci zprzedstawionych poniżej projektów, zapoczątkowany wroku szkolnym

2017/2018 wwojewództwie małopolskim, stanowi dowód na to, iż rozpowszech-

nianie programów edukacyjnych mających na celu zapoznawanie uczniów pol-

skich szkół z dziedzictwem Kresów Wschodnich jest możliwe. Niezbędnym

warunkiem jest jednak gotowość samorządów lokalnych do wyasygnowania

środków  nansowych na wsparcie tego typu inicjatyw.

programowej dla szkół średnich zaleca się, by w procesie nauczania wykorzystywać takie

formy upamiętniania kluczowych wydarzeń historycznych, jak wycieczki do miejsc pamięci

imuzeów. Dwa spośród siedmiu wskazanych wtym zapisie miejsc znajdują się za wschodnią

granicą. Są to Polski Cmentarz Wojenny wKatyniu oraz Cmentarz Obrońców Lwowa. Zob.:

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 30 stycznia 2018 r.…, op. cit., s. 136.

190 Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Podstawa programowa kształ-

cenia ogólnego zkomentarzem…, op. cit., s. 27.

191 N. Tomczewska-Popowycz, Kresy Wschodnie wświadomości uczniów…, op. cit., s. 76.

192 Nowa podstawa programowa dla szkół ponadpodstawowych będzie obowiązywać począwszy

od roku szkolnego 2019/2020.

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

2.2. Poznajemy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej

(Świerklany iJankowice)

Pierwsz ym zw ybranych projektów edukacy jnych jest progra m pt. „Poznajemy

Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej”, który realizowany był wdwóch

gimnazjach, znajdujących się wŚwierklanach iJankowicach wpowiecie rybnic-

kim. Rozpoczęto go w2010 r., ajego inicjatorami byli dyrektorzy obu placówek

– dr Norbert Niestolik (dyrektor gimnazjum im ks. Walentego wJankowicach)

imgr Maria Rduch (dyrektor gimnazjum im. Karola Miarki wŚwierklanach).

Wyjaśniając główne założenia projektu stwierdzili oni, iż „dawne Kresy Rzecz-

pospolitej są dla współczesnej młodzieży gimnazjalnej terenem bardzo mało

znanym. Treści podstawy programowej wgimnazjum ujmują wbardzo wąskim

zakresie znajomość literatury i historii związanej z tymi terenami. Diagnoza

przeprowadzona wgimnazjach wgminie Świerklany wykazała braki, szczególnie

wwiedzy historycznej, dotyczącej tego terenu. Uczniowie zainspirowani przez

nauczycieli wykazali się inicjatywą pogłębienia wiedzy historyczno-literackiej,

tematycznie związanej zKresami Wschodnimi. Pomysł wieloetapowego projek-

tu polegał na przeprowadzeniu przemyślanych idobrze zaplanowanych działań,

zarówno przed kolejnymi wyjazdami na Kresy, jak również w ich trakcie ipo

powrocie, aby uczniowie uczestniczyli świadomie wcałości projektu. Wycieczka

zaś jest tylko częścią naszych działań. Wkażdej części projektu uczestniczy 40

uczniów (po 20 z każdej ze szkół). Warunkiem uczestnictwa w projekcie jest

osiąganie dobrych wyników w nauce iaktywność wżyciu szkoły iśrodowiska

lokalnego, atakże pozytywny wynik testu dotyczącego zagadnień historycznych

iznajomości biogra i oraz wybranych tekstów literackich Henryka Sienkiewicza,

Adama Mickiewicza iElizy Orzeszkowej. Test przed każdym wyjazdem został

przeprowadzony w szkołach, a poprzedzony był starannymi przygotowaniami

oraz prelekcją. Po powrocie zwycieczek uczestnicy projektu dzielą się swoimi

osiągnięciami ze społecznością szkolną i lokalną”193. Wśród najważniejszych

celów projektu wymieniono: kształtowanie świadomości historycznej uczniów,

budzenie postaw patriotycznych woparciu obiogra e wybitnych Polaków, wzbu-

dzanie poczucia dumy zmało znanych wydarzeń zhistorii ojczystej, wyrabianie

nawyku świadomego i aktywnego uczestnictwa w imprezach szkolnych, do-

skonalenie umiejętności posługiwania się nowoczesnym sprzętem technicznym,

kształtowanie umiejętności pracy zespołowej iprezentacji swoich osiągnięć194.

Wlatach 2010–2015 program „Poznajemy Kresy Wschodnie Dawnej Rzecz-

pospolitej” objął następujące etapy:

193 Odkrywamy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej, Świerklany–Jankowice 2012, s. 2.

194 N. Niestolik, Wielka imała ojczyzna oraz Kresy Wschodnie…, op. cit., s. 14.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

1) „Polskie nekropolie Wschodu” część I. Cmentarz Łyczakowski, wyjazd do

Lwowa – 14–16 października 2010 roku;

2) „Polskie nekropolie Wschodu” część II. Cmentarz na Rossie, wyjazd do Trok

iWilna – 27–29 kwietnia 2011 roku;

3) „Śladami Henryka Sienkiewicza” – Lwów, Olesko, Podhorce, Złoczów, Po-

czajów, Krzemieniec, Zbaraż, Kamieniec Podolski, Jazłowiec Buczacz – 3–7

października 2011 roku;

4) „Śladami Adama Mickiewicza iElizy Orzeszkowej” wycieczka na Białoruś

– Grodno, Bohatyrowicze, Świteź, Nowogródek, Mir, Nieśwież, Zaosie,

Kobryń, Kosów, Brześć – 12–16 czerwca 2012 roku;

5) „ZJanuszem Korczakiem wśród polskich dzieci na Bukowinie” – Rumunia

– Kaczyka – 18–22 września 2012 roku;

6) „Śladami Józefa Piłsudskiego iCzesława Miłosza”, Litwa – Kowno, Rum-

szyszki, Zułów, Pikieliszki, Szetejnie – 10–14 czerwca 2013 roku;

7) „ZJanuszem Korczakiem wśród Polaków na Łotwie”, Łotwa – Daugavpils

– 24–28 września 2013 roku;

8) „Życie religijne Polaków na Kresach”, Szawle – Litwa, Ryga, Daugavpils,

Agłona – Łotwa, Valga –Estonia – 23–27 września 2014;

9) „Zabawa kluczem dojedności narodów”, Jaszuny – Wilno – Litwa, Dauga-

vpils – Łotwa – 18–24 października 2015 roku.

Na organizację wyjazdów realizatorzy projektu uzyskali dotacje zUrzędu

Gminy Świerklany (organu prowadzącego szkoły) wwysokości od 100 do 180

zł na każdego zuczniów (wzależności od kierunku wyjazdu). Ponadto Rady

Rodziców szkół uczestniczących wprojekcie przeznaczyły kwotę po 80 zł na

ucznia oraz s nansowały spotkanie mające na celu prezentację osiągnięć. Po-

zostałą część kosztów wyjazdów s nansowali rodzice uczniów. Przed podró-

żą gimnazjaliści uczestniczyli wwarsztatach historycznych oraz wzajęciach

poświęconych zasadom fotografowania. Wefekcie realizacji tych projektów

uczniowie uzyskali bogaty materiał fotogra czny i lmowy. Wocenie dyrek-

torów obu szkół następstwem wyjazdów jest wzrost wiedzy uczniów dotyczą-

cej dawnych Kresów Rzeczpospolitej, atakże wzrost świadomości historycznej

iliterackiej. Efekty te stwierdzono wczasie rozmów zuczniami iich rodzi-

cami, atakże za pomocą narzędzia pomiaru, którym były ankiety oraz testy

wiedzy realizowane wtrakcie wyjazdów. Wankietach tych uczniowie mieli

za zadanie uzupełnić tekst dotyczący wybranych postaci związanych zhistorią

Kresów (np. Józefa Piłsudskiego, Czesława Miłosza) lub zwiedzanych miast

(Wilna, Lwowa iin.); wpisać nazwy miejscowości związanych zokreślonymi

wydarzeniami lub postaciami; określić prawdziwość lub fałszywość zapisanych

informacji; wykonać zdjęcia wyszczególnionych wteście obiektów; odpowie-

dzieć na pytania testowe, związane zzacytowanymi utworami literackimi. Jak

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

więc widać, realizacja tych projektów stanowiła ogromne wyzwanie dla na-

uczycieli, atakże dla uczniów. Oprócz konieczności przygotowania materiałów

dydaktycznych, wiązało się ono ze specy ką wyjazdów zagranicznych iobo-

wiązkiem zapewnienia uczestnikom bezpieczeństwa. Konieczne było także

przygotowanie uczniów na zetkniecie się znieco inną kulturą, mentalnością

ludzi, problemami wynikającymi zzaszłości historycznych oraz trudnościami

językowymi195.

W2015 roku inicjatorzy projektu wydali okolicznościową publikację na jego

temat. Znalazł się wniej tekst pt. Wielka iMała Ojczyzna oraz Kresy Wschodnie

dawnej Rzeczpospolitej wedukacji patriotycznej, autorstwa dyrektora Norberta

Niestolika oraz zdjęcia zwyjazdów za wschodnią granicę zlat 2010–2014196.

Do opracowania dołączono płytę CD, zawierającą poświęcone projektowi au-

dycje radiowe, wyemitowane wRadiu Katowice wprogramie „Lwowska Fala”,

redagowanym przez Danutę Skalską197. Ponadto, na płycie zostały umieszczone

wspomniane wyżej testy wypełniane przez uczniów uczestniczących wprojek-

cie oraz tekst odziałaniach janowickiego gimnazjum, który został zamieszczo-

ny na stronie internetowej Kuratorium Oświaty wKatowicach na liście „Wy-

brane przykłady dobrych praktyk”.

Podsumowaniem omawianego projektu było „Spotkanie polskich szkół na

Kresach”, zorganizowane wdniach od 25 do 29 kwietnia 2016 roku wJan-

kowicach. Doszło do niego dzięki kontaktom nawiązanym przez nauczycieli

iuczniów zjankowickiego iświerklańskiego gimnazjum podczas wspomnia-

nych wyżej wyjazdów za wschodnią granicę. Przedsięwzięcie to było zrealizo-

wane dzięki dotacji przyznanej przez gminę Świerklany oraz pomocy miejsco-

wego gminnego ośrodka kultury irekreacji. Uczniowie zJankowic iŚwierklan

gościli usiebie rówieśników zGimnazjum im. Michała Balińskiego wJaszu-

nach na Litwie, zPaństwowego Gimnazjum Polskiego im. Józefa Piłsudskiego

wDaugavpils na Łotwie oraz zZespołu Edukacyjnego zPolskim Językiem Na-

uczania im. Jana Pawła II wStrzelczyskach na Ukrainie. Spotkanie to służyło

przedstawieniu placówek biorących udział wprojekcie. Wjego ramach znalazły

się zajęcia lekcyjne, atakże zabawy sportowo-integracyjne oraz wycieczki po

okolicy. Wymiernym efektem wspólnych działań uczniów z5 szkół było nagra-

195 N. Niestolik, Wielka imała ojczyzna oraz Kresy Wschodnie…, op. cit., s. 5, 13.

196 Publikacja została wydana przed ostatnim wyjazdem, który został zorganizowany na Litwę

iŁotwę wdniach 18–24.10.2015.

197 Audycje te zostały wyemitowane w następujących terminach: 29.05.2011, 6.11.2011,

29.07.2012, 8.09.2013, 11.05.2014, 7.12.2014 i6.12.2015. Obecnie warchiwum „Lwowskiej

Fali” na stronie Radia Katowice zwyjątk iem ostatniej nie są już one dostępne, archiwum obej-

muje bowiem programy od 30.08.2015. Zob. na: www.radio.katowice.pl (zakładka: Audycje/

Lwowska Fala/Archiwum audycji). [pobrano 30.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

nie piosenki dotyczącej szczęścia wprofesjonalnym studiu nagraniowym oraz

nakręcenie teledysku198.

Wwyniku reformy oświaty wprowadzonej 1 września 2017 roku dotych-

czasowy dyrektor gimnazjum wJankowicach – dr Norbert Niestolik – został

powołany na stanowisko dyrektora szkoły podstawowej im. generała Tadeusza

Kościuszki wGaszowicach, miejscowości także położonej wpowiecie rybnic-

kim. Po objęciu tej placówki dość szybko przeszczepił on do niej ideę wyjazdów

na Kresy. Pomysł ten tra ł na podatny grunt, mimo braku rodzin okresowych

korzeniach wtej wiosce. Dzięki podjętej współpracy zmiejscowym samorzą-

dem ipara ą, już na początku listopada 2017 roku dyrektor Niestolik zorga-

nizował wyjazd na Ukrainę uczniów klas piątych iszóstych (oraz 1 uczennicy

zklasy czwartej). Odwiedzili oni Zespół Szkolno-Przedszkolny zPolskim Ję-

zykiem Nauczania wStrzelczyskach oraz para ę wPrzemyślanach. Wmiej-

scowościach tych zaprezentowali profesjonalnie przygotowany występ zoka-

zji polskiego Święta Niepodległości. Zkolei pod koniec kwietnia 2018 roku

uczniowie ze Strzelczysk przybyli zrewizytą do Gaszowic. Współpraca obu

szkół ma być kontynuowana199.

2.3. Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

przez uczniów krakowskich szkół

Drugi zprojektów edukacyjnych to realizowany od 2010 r. wKrakowie pro-

gram pt. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez

krakowskich gimnazjalistów”. Został on przyjęty na mocy uchwały Rady Mia-

sta Krakowa zdnia 15 kwietnia 2009 r. Jego zakładanym celem było „stworzenie

możliwości bezpośredniego poznania historii, kultury, tradycji iwalorów przy-

rodniczych dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej poprzez do nan-

sowanie przez Gminę Miejską Kraków wyjazdów uczniów krakowskich szkół

gimnazjalnych na te obszary”200. Program skierowany był pierwotnie do uczniów

ostatnich klas gimnazjów prowadzonych przez Gminę Miejską Kraków. W2011

198 Polskość wiecznie żywa. Ospotkaniu polskich szkół na Kresach, „Kurier Gminy Świerklany”, nr

2/2016, s. 19; Młodzież zLitwy, Łotwy iUkrainy wgimnazjum wJankowicach – fragment

audycji „Lwowska Fala” z 15.05.2016, https://www.radio.katowice.pl/zobacz,19260,Pie-

luszka-dla-maluszka.html#.WxFmHbhCjGA [pobrano 30.05.2018].

199 Wyjazd na Kresy, https://gaszowicesp.edupage.org/news/?zac=140 [pobrano 30.05.2018]; Dr Nor-

bert Niestolik i red. Marcin Hałaś o listopadowych wyprawach na Kresy – fragment audycji

„Lwowska Fala” z 3.12.2017, https://www.radio.katowice.pl/zobacz,33192,Mikolajkowe-

-prezenty.html#.Ww8Bj7i8p9k, [pobrano 30.05.2018].

200 Uchwała nr LXVIII/898/09 Rady Miasta Krakowa zdnia 15 kwietnia 2009 r. wsprawie Pro-

gramu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez krakowskich gimnazja-

listów”.

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

roku zmieniono ten zapis, ustalając iż może on obejmować uczniów klas drugich

itrzecich gimnazjów201. Zkolei w2015 roku Program uzyskał poszerzoną for-

mułę, pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez

uczniów krakowskich gimnazjów iszkół ponadgimnazjalnych dla młodzie-

ży”202. Na tej podstawie w 2016 roku po raz pierwszy zProgramu skorzystali

także uczniowie XIII Liceum Ogólnokształcącego wKrakowie oraz uczniowie

zZasadniczej Szkoły Zawodowej Specjalnej Nr 30, wchodzącej w skład Spe-

cjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 wKrakowie. Dnia 1 wrze-

śnia 2017 roku, po wejściu wżycie reformy oświaty, po raz kolejny dokonano

zmiany nazwy projektu, który odtąd nosi tytuł „Poznanie dawnych Kresów

Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”. Od tego

dnia włączono do programu uczniów klas siódmych iósmych szkół podstawo-

wych, a także ogólnokształcących szkół muzycznych Istopnia, uczniów szkół

specjalnych przysposabiających do pracy, uczniów branżowych szkół I stopnia

oraz uczniów szkół artystycznych realizujących kształcenie ogólne203. Na skutek

wprowadzonych do programu zmian oraz wwyniku reformy izwiązanej znią

reorganizacji sieci krakowskich szkół, począwszy od roku szkolnego 2017/2018

do programu włączyły się kolejne placówki. Są nimi nowopowstałe liceum XLII

(przekształcone zgimnazjum nr 2), Zespół Szkół Łączności oraz Zespół Szkół

Ogólnokształcących nr 7204.

Rada Miasta Krakowa zadeklarowała, iż począwszy od 2010 roku zabezpie-

czy środki na do nansowanie programu wwysokości odpowiedniej do możli-

wości budżetu Gminy Miejskiej Kraków. Wroku 2010 i2011 przeznaczono na

ten cel 200 tys. zł, w2012 zabezpieczono 100 tys. zł, wroku 2013 i2014 – 120

tys. zł, w2015 – 60 tys. zł, zaś wroku 2018 – 50 tys. zł. Wpraktyce jednak

środki te tylko w2011 roku były wykorzystane wpełni, natomiast wpozosta-

łych latach tylko częściowo205. Krakowscy radni postanowili także, iż kwota

201 Uchwała nr IX /76/11 Rady Miasta Krakowa zdnia 2 marca 2011 r. wsprawie zmiany uchwały

Nr LXVIII/898/09 Rady Miasta Krakowa zdnia 15 kwietnia 2009 r. wsprawie Programu pn.

„Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez krakowskich gimnazjalistów”.

202 Uchwała nr XXII/370/15 Rady Miasta Krakowa zdnia 26 sierpnia 2015 r. wsprawie Programu

pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich gimna-

zjów iszkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży”.

203 Uchwała nr LX XXI/1968/17 Rady Miasta Krakowa zdnia 30 sierpnia 2017 r. wsprawie Progra-

mu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół ”.

204 Pismo onr EK-01.1431.42.2018, datowane na 22 czerwca 2018 r. ipodpisane przez Dyrektor

Wydziału Edukacji Annę Korfel-Jasińską (wzbiorach autora). Zawierało ono odpowiedzi

na pytania przesłane drogą elektroniczną 13 czerwca 2018 r., dotyczące realizacji Programu

pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich

szkół” wroku szkolnym 2017/2018.

205 W 2010 roku wykorzystano 195 600 zł z 200000 zł, w 2012 – 81 800 zł ze 100 000,

w2013 – 99 800 ze 120000 zł, aw2014 – tylko 53600 zł ze 120000 zł. Ogółem wlatach

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

zaplanowana w budżecie będzie dzielona na poszczególne gimnazja według

liczby uczniów klas trzecich. Wpraktyce oznaczało to, iż na jednego ucznia

wlatach 2010–2011 przypadało 300 zł do nansowania, awlatach 2012–2015

– 200 zł206. Zkolei od 2016 roku kwota do nansowania została zmniejszona

do wysokości 150 zł207.

Wkolejnych regulaminach do nansowania wyjazdów wramach Programu

postanawiano, iż wyjazdy młodzieży szkolnej mogą być organizowane wczasie

roku kalendarzowego (zwyłączeniem ferii iwakacji) inie mogą trwać krócej

niż 4, inie dłużej niż 6 dni208. Ustalono także, że maksymalna liczba uczniów

zgłoszonych przez szkołę do do nansowania wdanym roku kalendarzowym,

nie może przekroczyć 45, auczeń może otrzymać do nansowanie tylko jeden

raz wcałym cyklu kształcenia. Przyjęto również zasadę, iż wsparcie  nansowe

mogą otrzymać również nauczyciele pełniący funkcję opiekuna dwudziesto-

osobowej grupy. Wprzypadku, gdy liczba uczniów zjednej szkoły chętnych do

wyjazdu jest zbyt mała, aby zorganizować odpowiednią grupę, dyrektor szkoły

może uwzględnić wzgłoszeniu uczniów innych szkół, po wcześniejszym poro-

zumieniu się zich dyrektorami209.

Wprzytaczanych wyżej uchwałach Rady Miasta Krakowa zapisano również,

iż podstawowym celem Programu jest stworzenie możliwości poznania historii,

kultury, tradycji iwalorów przyrodniczych dawnych ziem Kresów Wschodnich

poprzez do nansowanie wyjazdów. Ustalono także, że pod pojęciem „dawne

Kresy Wschodnie Rzeczypospolitej” rozumie się terytorium na wschód od Bugu,

wchodzące wskład Rzeczypospolitej Obojga Narodów przed 1772 r. (wchodzące

obecnie wskład Ukrainy, Białorusi iLitwy, atakże Łotwy iEstonii). Zaplanowa-

no, iż wycieczki za wschodnią granicę będą obejmowały obszary części Ukrainy,

całości Białorusi iLitwy, awobszarze zainteresowań znajdzie się również Łotwa

iEstonia. Ustalono również wykaz miejsc szczególnie istotnych zhistoryczne-

go lub przyrodniczego punktu widzenia, które powinny znajdować się na trasie

wyjazdów. Wyszczególniono wnim łącznie 31 miejscowości na Ukrainie, 14 na

2010–2014 na wycieczki wramach Programu wykorzystano 635400 zł z740000 zł. Zob.:

E. Stach, Poznawanie dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich jako cel wycieczek szkolnych

krakowskich gimnazjalistów, „Turystyka Kulturowa”, nr 9/2015, s. 30.

206 Program pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakow-

skich szkół ”, zob. na: https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=28942, (aktualizacja z17.10.2017),

[pobrano 01.06.2018].

207 Pismo onr EK-01.1431.42.2018, op. cit.

208 Wpraktyce zdarzało się, iż wycieczki te (łącznie zpodróżą) trwały siedem, anawet osiem

dni. E. Stach, Poznawanie dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich…, op. cit., s. 30.

209 Przykładowo ztakiej możliwości skorzystał dyrektor gimnazjum nr 42, który jesienią 2010

roku zaprosił na wyjazd na Ukrainę uczniów zpobliskich gimnazjów 43 (5 uczniów) i44 (10

uczniów). Wspólny wyjazd został także zorganizowany dla uczniów gimnazjów nr 22 i39.

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

Białorusi, 12 na Litwie, 4 na Łotwie i2 wEstonii210. Wkolejnych latach lista ta

nie uległa żadnym mody kacjom.

Zanim doszło do wyjazdów uczniów, zrealizowany został pierwszy etap

Programu, który przyjął formę pilotażowego wyjazdu na Ukrainę dyrektorów

i nauczycieli reprezentujących gimnazja prowadzone przez Gminę Miejską

Kraków. Odbył się on wdniach 21–26 września 2009 r. iwzięły wnim udział

44 osoby, wtym 30 dyrektorów gimnazjów, 12 wicedyrektorów inauczycieli, 1

przedstawiciel Wydziału Edukacji Urzędu Miasta Krakowa i1 Radny Miasta

Krakowa. Celem tego pilotażowego wyjazdu było m.in. zapoznanie dyrektorów

gimnazjów prowadzonych przez Gminę Kraków zmiejscami, do których będą

organizowane wyjazdy uczniów zich szkół. Co ciekawe, spośród 42 dyrekto-

rów iwicedyrektorów, tylko pięciu było wcześniej na Kresach. Program sze-

ściodniowego pobytu obejmował zwiedzanie takich miejscowości, jak Lwów,

Olesko, Podhorce, Poczajów, Krzemieniec, Wiśniowiec, Trembowla, Skała Po-

dolska, Kamieniec Podolski, Okopy św. Trójcy, Chocim, Kołomyja, Worochta,

Jeremcze, Stanisławów, Drohobycz, Truskawiec, Stryj i Sambor. Wyjazd ten

pozwolił także reprezentantom krakowskich gimnazjów zdobyć doświadczenie

pomocne wplanowaniu irealizacji założeń Programu przez poszczególne szko-

ły. Wszyscy uczestnicy tegoż wyjazdu powrócili zUkrainy z przekonaniem,

iż należy uczynić wszystko, aby młodzież zich szkół mogła także wyjeżdżać

na Kresy211. Wrezultacie wroku 2010 zapoczątkowano wyjazdy uczniów. Od

czasu inauguracji Programu skorzystali zniego uczniowie z27 krakowskich

gimnazjów oraz z co najmniej 4 szkół ponadgimnazjalnych. Wtabeli 1 za-

warto informacje nt. szkół iuczniów biorących udział wProgramie wlatach

2010–2017 (Tab. 1).

210 Na Ukrainie były to: Buczacz, Brzeżany, Chocim, Drohobycz, Jaremcze, Jazłowiec, Ka-

mieniec Podolski, Kołomyja, Kuty, Lwów, Okopy Świętej Trójcy, Olesko, Podhorce, Rudki,

Sambor, Skała Podolska, Stanisławów, Stryj, Tarnopol, Trembowla, Wiśniowiec, Włodzi-

mierz Wołyński, Worochata, Zadwórze, Zaleszczyki, Zbaraż, Żabie/Wierchowina, Żółkiew

iŻwaniec; na Białorusi – Bohatyrowicze, Brześć, Brzostowica Wielka, Dzisna, Grodno, Je-

zioro Narocz, Jezioro Świteź, Lida, Mir, Nieśwież, Nowogródek, Różana, Stare Wasiliszki

i Zaosie; na Litwie – Druskienniki, Góra Krzyży k./Szawli, Kiejdany, Kłajpeda, Kowno,

Nida, Pożajście, Soleczniki Wielkie, Szetejnie, Troki, Wilno iZułów; na Łotwie – Jurmala,

Kircholm/Salaspils, Mitawa/Jegława iRyga; wEstonii – Parnawa iTallin. Zob.: Uchwała nr

LXVIII/898/09 Rady Miasta Krakowa zdnia 15 kwietnia 2009 r…., op. cit.

211 Mariusz Graniczka (wywiad Janusza M. Palucha zMariuszem Graniczką), [w:] J.M. Paluch,

Wczoraj idziś. Polacy na Kresach, Kraków 2013, s. 156.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Tab. 1. Liczba szkół iuczniów biorących udział wprogramie „Poznanie dawnych Kresów

Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich gimnazjów iszkół ponadgimna-

zjalnych dla młodzieżyw latach 2010–2017*

Rok Liczba szkół

Liczba uczestników

wyjazdów (do nan-

sowanych przez UM

Krakowa)

Dokąd

2010 17 gimnazjów 630 uczniów

(i22 opiekunów) Ukraina

2011 17 gimnazjów 678 uczniów

(i4 opiekunów) 16 wyjazdów na teren Ukrainy, Litwy

iBiałorusi

2012 12 gimnazjów 408 uczniów

(i1 opiekun) 11 wyjazdów na teren Ukrainy iLitwy

2013 13 gimnazjów 497 uczniów

(i2 opiekunów) wyjazdy na Ukrainę iLitwę

2014 7 gimnazjów 267 uczniów

(i1 opiekun) wyjazdy na Litwę iŁotwę (odwołane

wyjazdy na Ukrainę)

2015 4 gimnazja 151 uczniów wyjazdy na teren Litwy

2016 5 gimnazjów 185 uczniów wyjazdy na Litwę iŁotwę

2017 8 szkół 294 uczniów wyjazdy na teren Ukrainy, Białorusi

iLitwy

* Program od roku szkolnego 2017/2018 (funkcjonuje pod nazwą „Poznanie dawnych Kresów

Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”)

Źródło: opracowanie własne na podstawie: Program pn. „Poznanie dawnych K resów Wschodnich

Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”, zob. na: https://www.bip.krakow.pl/?dok_

id=28942, (aktualizacja z17.10.2017), [pobrano 01.06.2018].

Jak widać z danych zamieszczonych w powyższej tabeli zainteresowanie

programem realizowanym wKrakowie wyraźnie zmniejszyło się po 2013 roku

(w2010 roku wwyjazdach na Kresy uczestniczyło łącznie 630 uczniów z17

gimnazjów, zaś w2015 r. już tylko 151 z4 gimnazjów). Głównym tego powo-

dem była sytuacja na Ukrainie po „rewolucji godności” przełomu 2013 i2014

roku (aneksja Krymu iwojna w Donbasie). Warto jednak zauważyć, iż po-

cząwszy od 2016 roku widoczny jest wzrost liczby uczestników wyjazdów za

wschodnią granicę. Wynika to m.in. zposzerzenia projektu w2016 r. oszkoły

ponadgimnazjalne oraz wzrastającej świadomości rodziców inauczycieli, iż sy-

tuacja na zachodniej Ukrainie jest wmiarę bezpieczna. Stąd też część szkół po-

nownie zaczęła organizować wyjazdy do tego państwa. Dla krakowskich szkół

Ukraina jest atrakcyjna pod względem odległości, kosztów przejazdu ipobytu.

Zkolei znacznie większa odległość Krakowa od Litwy, awjeszcze większym

stopniu Łotwy itym samym wyższe koszty wyjazdu do tych państw powo-

dują, iż dyrektorzy tylko części szkół wyjeżdżających do 2013 r. na Ukrainę

zdecydowali się na kontynuację projektów kresowych poprzez realizację wyjaz-

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

dów na Litwę lub Łotwę. Natomiast wprzypadku Białorusi, zniechęcającym

czynnikiem wpływającym na dość rzadkie wybieranie tego państwa jako celu

programu jest konieczność wyrobienia wizy. Wpewnym stopniu pomijanie tej

destynacji może także wynikać zwyobrażeń istereotypów dotyczących tego

państwa, wznacznym stopniu związanych zjego sytuacją polityczną.

Jednym z inicjatorów i prekursorów krakowskiego programu był Mariusz

Graniczka, dyrektor gimnazjum nr 1, aobecnie (od 1 września 2017 roku) – Li-

ceum Ogólnokształcącego nr 44. Warto przytoczyć jego wspomnienia dotyczące

początków wyjazdów krakowskich gimnazjalistów na dawne Kresy Wschodnie:

„Wszystko zaczęło się od mojego wyjazdu do Lwowa w1998 roku wgronie

kilku nauczycieli, przy okazji nieco dłuższego weekendu wzwiązku ze Świętem

Bożego Ciała. Podkreślam to, bo miało to duży wpływ na mój odbiór Kresów,

ich polskości. (…) Kiedy byliśmy na Cmentarzu Orląt Lwowskich, który był

wstanie odgruzowania, stwierdziliśmy, że skoro można już tam przyjeżdżać,

to powinniśmy zrobić coś więcej niż ogłoszenie zbiórki pieniędzy dla komitetu

odbudowy cmentarza. Postanowiliśmy na to święte miejsce przywozić mło-

dzież, by poznała historię wymazaną ze świadomości ich ojców, by pokazać,

czym są nasze korzenie. To było moje pierwsze bezpośrednie zetknięcie się

z Kresami. (…) Od 2000 roku wyjeżdżamy na Kresy w ramach wycieczek

wynikających znaszego programu edukacyjnego. Ta innowacja mogła powstać

dzięki reformie szkolnej, która spowodowała powstanie w1999 roku gimna-

zjów. Wówczas pierwszemu rocznikowi zaproponowaliśmy wyjazdy na Kresy.

Należy podkreślić, że ta oferta dotyczyła całej szkoły, anie jakiejś pojedynczej

klasy. Od tamtego czasu wyjeżdżamy systematycznie, odwiedzając najważniej-

sze miejsca izabytki – od Żółkwi po Kamieniec Podolski iHuculszczyznę. Od

2002 roku jeździmy też na północny-wschód. Odwiedzamy Bohatyrowicze,

Grodno, Zaosie, Nowogródek, atakże Wilno, skąd docieramy na Łotwę ido

Estonii”212.

Kierowane przez Mariusza Graniczkę krakowskie gimnazjum nr 1 niemal

od początku swego istnienia słynęło ze swego zainteresowania Kresami. Stąd

też nie może dziwić, iż to właśnie wnim zorganizowano prekursorskie wy-

jazdy młodzieży za wschodnią granicę. Doświadczenie nauczycieli i uczniów

krakowskiej jedynki, azwłaszcza determinacja jej dyrektora, doprowadziły do

przeszczepienia idei wyjazdów na Kresy do innych krakowskich gimnazjów.

Omawiany projekt jako pierwsza opisała Elżbieta Stach zInstytutu Geogra-

 i iGospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wyjazdy uczniów

na Kresy autorka osadziła w kontekście turystyki dziedzictwa kulturowego.

Przedstawiła je wodniesieniu do całokształtu szkolnego ruchu turystycznego

212 Mariusz Graniczka (wywiad Janusza M. Palucha zMariuszem Graniczką), op. cit., s. 151–152.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

krakowskich gimnazjalistów. Za materiał badawczy posłużyły jej wypełnione

przez nauczyciela karty wycieczek, stanowiące ich obowiązkową dokumentację

szkolną. Łącznie do analizy wykorzystała 484 karty wycieczek dotyczących

442 wyjazdów, zlat szkolnych 2010/2011–2013/2014. Wliczbie tej niemal 18%

stanowiły wycieczki zagraniczne, łącznie było ich 79, a22 znich objęły tereny

dawnych Kresów Wschodnich RP. Cennym uzupełnieniem treści zawartych

wartykule jest mapa obejmująca Litwę, Łotwę, Estonię, Białoruś oraz zachod-

nią iśrodkową Ukrainę. Umieszczono na niej zarówno obecne granice pań-

stwowe, jak iwschodnią granicę Rzeczypospolitej wXVI iXVII wieku. Za-

znaczono na niej miejscowości zwiedzone wtych państwach przez krakowskich

gimnazjalistów wlatach 2010–2014 irekomendowane womawianych wyżej

uchwałach Rady Miasta Krakowa. Zamieszczono także miejscowości nieuję-

te wProgramie, jakie zazwyczaj były zwiedzane „po drodze” przez uczniów.

Znalazły się wśród nich Poczajów i Czerniowce na Ukrainie oraz Kiernów

iPikieliszki na Litwie213.

2.4. Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich

Rzeczypospolitej (województwo małopolskie)

Wroku szkolnym 2017/2018 wwojewództwie małopolskim został zapo-

czątkowany nowy projekt edukacyjny pod nazwą „Akademia Dziedzictwa

Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”. Jej celem jest „przygotowanie szkol-

nych koordynatorów do upowszechniania we własnej szkole/placówce wie-

dzy nt. dziedzictwa historyczno-kulturalnego dawnych Kresów Wschodnich

Rzeczypospolitej oraz organizowania irealizowania wyjazdów na Kresy dla

młodzieży szkolnej”214. Osiągnięciu tych zamierzeń służyć ma 32-godzinny

kurs dla nauczycieli zwieńczony ich kilkudniowym wyjazdem edukacyjnym na

Kresy. Odpowiedzialność za przeprowadzenie tegoż szkolenia wzięło na siebie

Małopolskie Centrum Doskonalenia Nauczycieli (MCDN). Do uczestnictwa

wnim zostali zaproszeni nauczyciele zwszystkich typów szkół zobszaru ca-

łego województwa małopolskiego, pracujący zmłodzieżą wwieku od 14 do 20

lat. Wregulaminie Akademii na rok szkolny 2017/2018 zastrzeżono, iż może

w niej uczestniczyć tylko jeden nauczyciel z danej szkoły, atylko w wyjąt-

kowych przypadkach dopuszczalny jest udział dwóch osób. Wdrugiej edycji

Akademii, zaplanowanej na rok 2018/2019, nieznacznie zmody kowano regu-

laminowe zapisy, przyjmując iż może wniej uczestniczyć maksymalnie dwóch

213 E. Stach, Poznawanie dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich…, op. cit., s. 25–37.

214 „Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”, http://www.krakow.mcdn.edu.

pl/adres_strony2017_09_ 27_20, [pobrano 04.06.2018].

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

nauczycieli zdanej szkoły, którzy pracują zmłodzieżą szkolną wwieku od 12

do 20 lat215.

Wwyniku pierwszej rekrutacji, zakończonej 20 września 2017 roku, na kurs

zgłosiło się 54 nauczycieli, wśród których znaleźli się także dyrektorzy szkół216.

Wokresie od 28 września do 28 listopada wzięli oni udział wośmiu cztero-

godzinnych spotkaniach szkoleniowych. Podczas nich uzyskiwali informacje

dotyczące m.in. mieszkańców Kresów itradycji kresowych, Wielkich Polaków

związanych zKresami, konsekwencji XX-wiecznych totalitaryzmów dla Kre-

sów, roli Kościoła wpodtrzymywaniu pamięci oKresach oraz miejsca Kresów

wedukacji szkolnej. Jak podkreśliła Halina Wesołowska – wicedyrektor MCDN

– „program Akademii został opracowany przez ekspertów legitymujących się

dorobkiem naukowym idoświadczeniem nauczycielskim. Pozwoli on przygo-

tować nauczycieli do pracy zuczniami nie tylko od strony merytorycznej, ale

także dydaktyczno-metodycznej”217. Na zakończenie kursu, wdniach od 24 do

29 października 2017 roku, nauczyciele wzięli udział wwyjeździe szkoleniowo-

-edukacyjnym na Ukrainę. Jego trasa objęła Żółkiew, Lwów, Olesko, Podhorce,

Złoczów, Kamieniec Podolski, Chocim, Okopy Św.Trójcy, Trembowlę, Zbaraż,

Krzemieniec iPoczajów. Oprócz odwiedzania tych miejsc uczestnicy wyjazdu

zostali także przeszkoleni w zakresie organizowania wyjazdów iprowadzenia

zmłodzieżą zajęć terenowych. Otrzymali również bezpłatne materiały eduka-

cyjne, apo powrocie zaświadczenie oudziale wdoskonaleniu zawodowym218.

Według swych założeń, omawiany projekt ma mieć charakter „długofalo-

wy, powszechny isystemowy”. Począwszy od roku 2018, województwo mało-

polskie uruchomiło program do nansowania szkolnych wyjazdów młodzieży

na Kresy wramach projektu „Dziedzictwo Kresów Wschodnich Rzeczypo-

spolitej”. Co istotne, uczestnicy Akademii mają pierwszeństwo wubieganiu

się ośrodki na ten cel. Za kwestię do nansowania uczniowskich wyjazdów

odpowiada Departament Edukacji iKształcenia Ustawicznego przy Urzędzie

Marszałkowskim. Z budżetu województwa małopolskiego zagwarantowano

300 zł wsparcia dla każdego ucznia biorącego udział wprojekcie oraz 1 000

zł dla nauczycieli, przy czym w ramach jednego wyjazdu do nansowanie to

możliwe jest tylko dla dwóch nauczycieli. Wroku 2018 przeznaczono na ten cel

215 Zasady realizacji w2018 r. małopolskiego projektu „Dziedzictwo Kresów Wschodnich Rzeczypospo-

litej” wramach zadania budżetowego „Wsparcie realizacji zadań wychowawczych szkoły”, http://

mcdn.edu.pl/user les/mcdn/KRESY%202017/uchwala%20kresy.pdf, [pobrano 04.06.2018].

216 Lista uczestników Akademii Kresy, http://mcdn.edu.pl/user les/mcdn/KRESY%202017/

Lista%20AK.pdf, [pobrano 04.06.2018].

217 H. Wesołowska, „Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”, „Hejnał Oświa-

towy”, nr 11/167/2017, s. 27.

218 Ibidem.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

kwotę 236420 zł, którą rozdysponowano dla 12 szkół podstawowych iśrednich

zobszaru Małopolski219. Wzasadach realizacji projektu określono, iż wycieczki

uczniów za wschodnią granicę mają się odbyć nie wcześniej niż 21 maja 2018 r.

i nie później niż do 30 listopada 2018 roku. Stąd też pierwsze podróże za

wschodnią granicę zostały zorganizowane jeszcze wroku szkolnym 2017/2018.

Kolejne szkoły zaplanowały je na początek roku szkolnego 2018/2019220. Za-

interesowanie małopolskich nauczycieli ideą Akademii w pierwszym roku jej

funkcjonowania skutkowało ogłoszeniem przez MCDN kolejnego naboru na-

uczycieli (mogli się oni zgłaszać do 30 czerwca 2018 roku). Zajęcia wramach

kursu zostały zaplanowane na okres od 4 września do 14 listopada, zaś wyjazd

szkoleniowy na Ukrainę miał miejsce w dniach od 18 do 23 września 2018

roku. Do drugiej edycji Akademii Kresy zgłosili się nauczyciele z 52 szkół

województwa małopolskiego221.

Jak słusznie ocenia H. Wesołowska, „Akademia wpisuje się wzałożenia

reformy programowej oświaty, wtym wzapisaną wnowej podstawie progra-

mowej rekomendację dotyczącą organizowania wycieczek poznawczych do

ważnych miejsc historycznych dawnej Rzeczypospolitej, pozostających poza

naszymi granicami”222. Warto zauważyć, iż podstawowe jej założenia (choć na

stronie internetowej MCDN wprost się otym nie wspomina) są bliźniaczo po-

dobne do omówionego wyżej programu realizowanego wstolicy województwa

(obecnie funkcjonującego pod nazwą „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich

Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”). Podobnie jak wprzypad-

ku projektu zainicjowanego przez UM Krakowa, także wprzypadku projektu

wojewódzkiego został on zapoczątkowany wyjazdem szkoleniowym nauczy-

cieli na Ukrainę. Oile jednak wprzypadku programu miejskiego miał on cha-

rakter jednorazowy (jak wyżej wspomniano doszło do niego wroku 2009), to

wprzypadku „Akademii Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”

– jak wszystko na to wskazuje – ma mieć charakter coroczny. Jest to zrozu-

miałe, biorąc pod uwagę szerszy zasięg oddziaływania Akademii itym samym

219 Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XLVIII/758/18 Sejmiku Województwa Małopolskiego zdnia

23 kwietnia 2018 r. Wykaz gmin/powiatów z terenu Małopolski, którym udziela się pomocy

 nansowej z budżetu Województwa Małopolskiego na realizację w 2018 roku małopolskiego

projektu „Dziedzictwo Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej” wramach zadania Wsparcie reali-

zacji zadań wychowawczych szkoły, https://bip.malopolska.pl/umwm,a,1445292,uchwala-

-nr-xlviii75818-sejmiku-wojewodztwa-malopolskiego-z-dnia-23-kwietnia-2018-r-w-spra-

wie-udziele.html, [pobrano 04.06.2018].

220 Zasady realizacji w 2018 r. małopolskiego projektu…, op. cit. oraz na podstawie informacji

uzyskanych na drodze korespondencji poprzez pocztę elektroniczną od p. Haliny Weso-

łowskiej – wicedyrektor MCDN. E-maile z29 maja 2018 roku.

221 Akademia Kresy, http://www.mcdn.edu.pl/adres_strony2017_08_10_30, [pobrano 04.10.2018].

222 H. Wesołowska, „Akademia Dziedzictwa Kresów…”, op. cit.

Kresy Wschodnie wwybranych projektach szkolnych

konieczność przeszkolenia znacznie większego grona nauczycieli. Na dalszym

etapie oba projekty zakładają do nansowanie uczniów mających wziąć udział

wwyjeździe na dawne Kresy Wschodnie. Wkońcu też lista wprojekcie wo-

jewódzkim zawierająca miejsca, które ze względów historyczno-kulturowych

powinny być uwzględnione wprogramach wyjazdów, jest dokładną kopią opi-

sanej wyżej listy obowiązującej wprogramie miejskim. Zainicjowany wroku

2017/2018 projekt wojewódzki pośrednio świadczy więc osukcesie programu

realizowanego od 2010 roku wKrakowie. Ito właśnie m.in. dotychczasowym

rezultatom tego ostatniego będą poświęcone kolejne dwa rozdziały.

Rozdział 3. Zagadnienia metodologiczne badań

własnych

3.1. Przedmiot badań iproblemy badawcze

Wniniejszym rozdziale zostaną przybliżone kwestie metodologiczne badań

własnych, dotyczących kresowych projektów edukacyjnych, zainicjowanych

przez szkoły wJankowicach iŚwierklanach na Śląsku oraz wKrakowie223. Zo-

stały one przeprowadzone wramach prac naukowo-badawczych realizowanych

na Wydziale Nauk o Bezpieczeństwie Akademii Wojsk Lądowych we Wro-

cławiu224. Wprojekcie badań przewidziano, iż będą one miały charakter ja-

kościowo-ilościowy. Miało to umożliwić spojrzenie na owe projekty zróżnych

punktów widzenia, amianowicie zperspektywy realizujących je nauczycieli oraz

zuczestniczących wnich uczniów. Wzwiązku ztym, przy realizacji badań wśród

organizatorów iuczestników wyjazdów na dawne Kresy Wschodnie, zaplano-

wano wykorzystanie przede wszystkim techniki wywiadu oraz techniki ankiety.

Zastosowano również analizę dokumentów: publikacji wydanych przez orga-

nizatorów wyjazdów na Kresy, uchwały Rady Miasta Krakowa iRady Gminy

Świerklany wsprawie do nansowania projektów kresowych, relacji nauczycieli

iuczniów zwyjazdów zamieszczone na stronach internetowych poszczególnych

szkół, atakże pomocy dydaktycznych przygotowanych przez nauczycieli.

Podstawowy problemem badawczy sformułowano następująco: Jakie są mo-

tywacje icele nauczycieli iuczniów uczestniczących wkresowych projektach

edukacyjnych? Przyjęto także trzy szczegółowe problemy badawcze:

1. Kim są organizatorzy iuczestnicy tych projektów (czy mają oni, czy też nie

korzenie kresowe)?,

2. Wjaki sposób wramach projektów nauczyciele przybliżają uczniom historię,

kulturę, tradycje iwalory przyrodnicze dawnych Kresów Wschodnich RP?

3. Jakie są opinie uczniów na temat efektów realizacji kresowych projektów

edukacyjnych?

Do tak sformułowanych problemów badawczych nie postawiono hipotez

(głównej iszczegółowych). Decyzja ta wynikała zfaktu wykorzystania podczas

223 Badania nie objęły najnowszego zomówionych wyżej programów, czyli „Akademii Dzie-

dzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”, ponieważ została ona zapoczątkowana

dopiero od roku szkolnego 2017/2018, czyli wostatnim roku realizacji projektu.

224 Projekt badawczy nr 74/WNB/25/DzS pt.: Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania

bezpieczeństwa kulturowego (lata realizacji: 2016–2018).

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

pierwszego izarazem zasadniczego etapu badań metody jakościowej. Wjej ra-

mach zaplanowano posłużenie się techniką wywiadu swobodnego. Jak zauwa-

ża Marek Bodziany, „wprzypadku stosowania metod jakościowych, wramach

których wielokrotnie eksplorujemy nowe zjawisko lub nieznany problem czy

też istnieje konieczność rzucenia «nowego światła» na istniejącą rzeczywistość,

formułowanie hipotez nie tylko nie jest potrzebne, ale wręcz niezasadne. Nie

mając możliwości przewidzenia skutku badań na drodze ekstrapolacji już ist-

niejących i podobnych zjawisk, liczba przypuszczeń mogłoby okazać się zbyt

duża, by wramach tego typu badań uzasadnione było formułowanie hipotez.

Dlatego wbadaniach jakościowych, szczególnie takich gdzie badacz dociera do

całkowicie nowej wiedzy, hipotezy są zbędne”225. Omówione wyżej programy

realizowane wgminie Świerklany oraz wKrakowie nie doczekały się wcześniej

żadnego pogłębionego studium. Prezentowane tu badania ich dotyczące istot-

nie mają zatem charakter pionierski. Założono, iż wpierwszym etapie badań

– który obejmie nauczycieli zaangażowanych wkresowe projekty edukacyjne

– zostanie wykorzystania technika wywiadu.

3.2. Zastosowane techniki badawcze

3.2.1. Wywiady

Wywiad ma charakter kierowanej rozmowy, wktórej uczestniczą co naj-

mniej dwie osoby – prowadzący wywiad i respondent. Wtechnice wywiadu

niezbędny jest bezpośredni kontakt pomiędzy badaczem ibadanym oraz ścisłe

ich współdziałanie. Badacz usiłuje oddziaływać na badanego poprzez stawianie

pytań inakłanianie go do udzielenia odpowiedzi na temat stanowiący przedmiot

badań. Bezpośredni udział badacza wwywiadzie umożliwia mu obserwację re-

akcji respondenta na zadawane pytania226. Możliwość bezpośredniego kontaktu

badacza zrespondentem, oddziaływania na niego oraz obserwacji ikontroli jego

zachowań, wyróżnia techniki wywiadu od technik komunikowania pośrednie-

go, takich jak techniki ankietowe itechniki analizy dokumentów. Zastosowanie

techniki wywiadu wymaga wiele inicjatywy od osoby, która go przeprowadza.

Powinna ona przystosować brzmienie, aniekiedy także ikolejność pytań, do

warunków rozmowy, cech rozmówcy itreści uzyskanych wcześniej odpowiedzi.

Wzależności od przebiegu wywiadu, musi ona także uzupełniać kwestionariusz

ododatkowe pytania rozszerzające ipogłębiające niektóre zporuszanych zagad-

225 M. Bodziany, Etapy procesu badań nad bezpieczeństwem (rozdział VIII), [w:] Z. Ścibiorek,

Z. Zamiar (red.), Teoretyczne imetodologiczne podstawy problemów zzakresu bezpieczeństwa:

podręcznik akademicki, Toruń 2016, s. 247–248.

226 H. Januszek, J. Sikora, Podstawy socjologii, Poznań 2003, s. 117.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

nień, oile uzna, iż wprzypadku danego rozmówcy są one szczególnie istotne dla

poruszanej problematyki badawczej227.

Celem wywiadu jest otrzymanie przez badacza informacji, czyli zmniejsze-

nie jego niepewności wustalonym zakresie. Zastosowanie wywiadu umożliwia

poznanie świadomości badanych, ich przeżyć, zachowań, postaw oraz opinii

na określony temat. Na wartość wywiadu wpływa szereg czynników. Niektóre

znich to np.: miejsce przeprowadzenia wywiadu, obecność osób trzecich wtrak-

cie wywiadu, atmosfera, wktórej przebiegał wywiad, płeć uczestników wywia-

du, temat badania oraz stopień intymności pytań zadawanych respondentom228.

Ze względu na formę wypowiadania się respondentów, wyróżnia się wywiady

ustne ipisemne, atakże skategoryzowane inieskategoryzowane. Biorąc pod uwa-

gę zachowanie się badającego, można mówić owywiadach jawnych iukrytych.

Zkolei jeśli chodzi oilość uczestników, wyodrębnić można wywiady indywidu-

alne izbiorowe oraz panelowe.

Spośród istniejących rodzajów wywiadu, podczas omawianego etapu badań

zdecydowano się na zastosowanie wywiadu częściowo skategoryzowanego.

Wtym przypadku, badacz korzysta zwykazu problemów, które powinien po-

ruszyć podczas wywiadu. Dysponuje on listą pytań, jednakże może je zadawać

wdowolnej kolejności oraz w formie uznanej przez siebie za najwłaściwszą.

Zastosowanie takiego wywiadu stwarza badaczowi większe pole manewru, po-

zwalając na pewien stopień ujednolicenia uzyskanych danych229.

Odwołując się do szczegółowej, bardziej rozbudowanej typologii wywiadów,

ze względu na stopień ich standaryzacji230, należy dopowiedzieć, iż wywiad,

którym posłużono się wbadaniach to wy wiad swobodny ukierunkowany. Pro-

wadzący wywiad swobodny ukierunkowany jest wyposażony wlistę dyspozycji

do wywiadu, która zawiera ogólnie sformułowane potrzeby informacyjne bada-

227 S. Nowak, Uwagi wstępne do zagadnień wywiadów ikwestionariuszy, [w:] S. Nowak (red.),

Metody badań socjologicznych, Warszawa 1965, s. 66.

228 J. Sztumski, Wstęp do metod itechnik badań społecznych, Katowice 1999, s. 131. Zob. też:

J. Lutyński, Analiza procesu otrzymywania informacji wbadaniach zzastosowaniem wywiadu

kwestionariuszowego, [w:] Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.), Analizy ipróby technik badaw-

czych wsocjologii, Tom IV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1972, s. 27.

229 J. Sztumski, Wstęp do metod itechnik…, op. cit., s. 132–133.

230 Ilona Przybyłowska wyróżnia wsumie 5 następujących rodzajów wywiadu:

1) wywiad swobodny mało ukierunkowany,

2) wywiad swobodny ukierunkowany,

3) wywiad swobodny ze standaryzowaną listą poszukiwanych informacji,

4) wywiad kwestionariuszowy omniejszym stopniu standaryzacji,

5) wywiad kwestionariuszowy owiększym stopniu standaryzacji.

Zob.: I. Przybyłowska, Wywiad swobodny ze standaryzowaną liczbą poszukiwanych informacji

imożliwości jego zastosowania wbadaniach socjologicznych, „Przegląd socjologiczny”, t. XXX,

1978, s. 53– 68.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

cza. Ma on dużą swobodę wformułowaniu pytań, dbając oto, aby były one pod

względem treści ijęzyka dostosowane do możliwości respondenta. Pytania te

przyjmują postać pytań otwartych, dotyczących przeważnie zagadnień szcze-

gółowych. Od przeprowadzającego wywiad nie oczekuje się rozstrzygnięcia

wszystkich pytań badacza w każdym wywiadzie. Wprzypadku tego rodzaju

wywiadu zapis jest wkażdym przypadku rejestrujący231.

3.2.2. Badania ankietowe

Uznaje się, iż badania ankietowe są jedną zpodstawowych metod socjologii

empirycznej. Wbadaniach ankietowych wykorzystuje się pewien swoisty typ

wywiadu – wywiad pisemny – wktórym zasadniczą rolę spełnia ankieta. An-

kieta – wjęzyku francuskim engête – oznacza zbieranie materiałów wterenie.

Wsłowniku socjologii Larousse’aomawiany jest termin „ankieta przez son-

daż”, oznaczający „technikę zbierania informacji wobrębie określonej populacji

lub części tej populacji, wcelu poznania jej opinii izachowań”232. Jan Lutyń-

ski stwierdza, iż „celowe jest używanie nazwy «ankieta» na oznaczenie grupy

technik standaryzowanych, wktórych badacz otrzymuje materiały wprocesie

wzajemnego komunikowania się zinnymi osobami odpowiadającymi pisemnie

na jego pytania”233. Wkomunikowaniu tym nie jest konieczny naoczny kontakt

badacza z respondentem, aoddziaływanie między nimi może się ograniczać

wyłącznie do wymiany wzajemnych pisemnych przekazów234.

Zkolei według Stefana Nowaka, ankieta to „kwestionariusz, który został opra-

cowany w taki sposób, iż bądź odbywa się całkowicie bez pośrednictwa osoby

trzeciej, bądź też, wprzypadku kiedy posługujemy się pomocą ankieterów, funk-

cje ich polegają na możliwie wiernym, dosłownym przekazywaniu treści pytania

wjedną stronę, przy obniżeniu do niezbędnego minimum ich roli winterpreto-

waniu zarówno pytań, jak iodpowiedzi”235. Dzięki zastosowaniu ankiety badacz

nie musi zatem spotykać się zkażdym zrespondentów zosobna. Może rozesłać

odpowiednią ilość ankiet do wybranych osób lub rozdawać je poprzez ankieterów.

Atutem badań ankietowych jest możliwość szybkiego i względnie tanie-

go przebadania bardzo licznych zbiorowości. Ich zastosowanie nie wymaga

231 I. Przybyłowska, Wywiad swobodny…, op. cit., s. 65.

232 A. Kubiak, I. Przybyłowka, W.A. Rostocki, Badania ankietowe, [w:] Encyklopedia socjologii,

t. I, Warszawa 1999, s. 51.

233 J. Lutyński, Ankieta ijej rodzaje na tle technik otrzymywania materiałów, [w:] Z. Gostkowski,

J. Lutyński (red.), Analizy ipróby technik badawczych wsocjologii t. 2, Warszawa 1968, s. 43.

234 J. Lutyński, Wywiad kwestionariuszowy aankieta, [w:] Wywiad kwestionariuszowy. Analizy

teoretyczne i badania empiryczne, K. Lutyńska, A.P. Wejland (red.), Wrocław–Warszawa–

Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 53.

235 S. Nowak, Uwagi wstępne…, op. cit., s. 66.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

tworzenia wielkich zespołów badawczych. Ponadto jednolity układ kwestio-

nariusza ankiety (ta sama kolejność itreść pytań) umożliwia szybkie opraco-

wanie uzyskanych danych. Standaryzacja tych danych jest zazwyczaj większa

wankiecie niż wwywiadzie kwestionariuszowym, atym bardziej wyższa niż

wwywiadzie swobodnym236. Respondent zazwyczaj ma możliwość zapoznania

się zpytaniami kwestionariusza wcałości, zanim udzieli odpowiedzi na jakie-

kolwiek zpytań. Badacz zwraca się bowiem do ankietowanych od razu zcałą

listą pytań. Takiej sposobności respondent jest pozbawiony wsytuacji wywiadu,

kiedy to przeważnie nie zna treści kolejnych pytań237.

Oczywiście pod adres badań ankietowych kierowane są również głosy kry-

tyczne. Ich wadą jest niemożność dostosowania ankiety do każdego zrespon-

dentów, co jest realne wprzypadku posłużenia się techniką wywiadu. Zastoso-

wanie ankiety wyklucza również zanotowanie reakcji respondenta na zadawane

pytania, jego gestów imimiki. Zauważa się także, iż wkażdej zbiorowości część

ludzi zróżnych powodów nie jest wstanie prawidłowo wypełnić ankiety. Ich

odsetek jest tym większy, im bardziej złożona jest ankieta. Niektórzy ludzie

mają także trudności wformułowaniu swych myśli na piśmie. Ponadto wnaj-

bardziej starannie zredagowanej ankiecie mogą wystąpić pytania, które są od-

miennie interpretowane przez badanych. Zwraca się także uwagę na to, iż dość

duży odsetek ankiet nie wraca do badacza, szczególnie w przypadku ankiet

pocztowych238. Innym powodem krytyki badań ankietowych jest także fakt

traktowania wnich społeczeństwa jako zbioru równych sobie jednostek. Podej-

ście to utrudnia badanie naturalnych nierówności między ludźmi oraz bardziej

złożonych zjawisk życia społecznego. Podważa się również założenie badań

ankietowych, według którego badani posiadają niezmienną, uporządkowaną

i stale gotową do realizacji zdolność wyrażania swoich przeżyć na żądanie.

Przedmiotem krytyki jest również nierówność między badanym abadaczem239.

Wady ankiety widoczne są również wzestawieniu tej techniki ztechniką wy-

wiadu. Jak zauważa Lutyński „ankieta sięga zazwyczaj płycej niż wywiad, przy

pomocy którego można uzyskać bardziej pogłębione informacje. (…) Nie ma

możliwości uzupełniania jej, zadawania pytań dodatkowych isondujących, co

można zrobić wwywiadzie”240.

Zasadniczą rolę wbadaniach ankietowych spełnia kwestionariusz ankiety.

Zawiera on pytania jednakowe dla wszystkich badanych oraz żądanie udzielenia

236 J. Sztumski, Wstęp do metod itechnik…, op. cit., s. 142. Zob. też: J. Lutyński, Wywiad kwestio-

nariuszowy aankieta, op. cit., s. 52.

237 J. Lutyński, Ankieta ijej rodzaje…, op. cit., s. 44.

238 J. Sztumski, Wstęp do metod itechnik…, op. cit., s. 143.

239 A. Kubiak, I. Przybyłowka, W.A. Rostocki, Badania ankietowe…, op. cit., s. 55–56.

240 J. Lutyński, Ankieta ijej rodzaje…, op. cit., s. 45.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

odpowiedzi na każde pytanie dotyczące danego respondenta. Jakość kwestiona-

riusza ankiety ma znaczący wpływ na jakość uzyskanych danych. Powodzenie

badań ankietowych zależy również od stopnia ich akulturacji w określonym

społeczeństwie. Nastawienie ludzi do badań uwarunkowane jest bowiem kon-

tekstem społeczno-politycznym danego kraju i przyjętymi w nim normami

kulturowymi izachowaniami241. Przyjmuje się, iż badania ankietowe powinny

być anonimowe. Sprzyja to bardziej szczerym odpowiedziom respondentów,

zwłaszcza wprzypadku pytań drażliwych iintymnych242.

3.3. Organizacja iprzebieg badań

3.3.1. Wywiady znauczycielami

Przystępując do realizacji badań wśród nauczycieli, przygotowano następu-

jącą listę dyspozycji do wywiadów:

1. Geneza projektu – kto był jego pomysłodawcą; jak doszło do zainicjowania

wyjazdów wdanej szkole; wjaki sposób przekonano uczniów/rodziców do

włączenie się wkresowy projekt edukacyjny?

2. Jakie są główne motywacje nauczycieli (wychowawców) iuczniów angażu-

jących się wte projekty? Zjakich powodów uczniowie wnich uczestniczą?

Jaka część nauczycieli iuczniów wskazuje wśród nich na korzenie kresowe?

3. Jak ie emocje towarz yszą uczniom podczas w yjazdów na dawne Kresy Wschod-

nie? Co ich najbardziej zaskakuje, dziwi, wzrusza?

4. Jaki jest stosunek rodziców do udziału swoich dzieci www. projektach?

5. Jak wygląda przygotowanie uczniów do wyjazdów?

6. Wjaki sposób podczas realizacji owych projektów nauczyciele przybliżają

uczniom historię, kulturę, tradycje iwalory przyrodnicze dawnych Kresów

Wschodnich RP?

7. Czy, ajeśli tak, to wjakim stopniu wyjazdy za wschodnią granicę przy-

czyniają się do niesienia wsparcia materialnego Polakom zamieszkałym za

wschodnią granicą? Czy uczniowie mają okazję do bezpośrednich spotkań

ztymi Polakami?

8. Czy wyjazdy wramach kresowych projektów edukacyjnych przyczyniają się

do lepszego poznania wschodnich sąsiadów Polski (Ukraińców, Białorusinów,

Litwinów, Łotyszy)? Czy oprócz odkrywania śladów polskości na dawnych

Kresach, istotne podczas wyjazdów jest także poznawanie kultury dzisiej-

szych gospodarzy tych obszarów?

241 A. Kubiak, I. Przybyłowka, W.A. Rostocki, Badania ankietowe…, op. cit., s. 55.

242 J. Sztumski, Wstęp do metod itechnik…, op. cit., s. 142.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

9. Czy podczas tych podróży doszło do jakichkolwiek zachowań wrogich, nie-

przyjaznych wstosunku do ich uczestników ze strony obywateli odwiedza-

nych państw?

10. Czy uczniowie mieli okazję dostrzec działania mające na celu zacieranie śla-

dów polskości na dawnych Kresach (albo skutki tego typu działań)?

Wywiady woparciu opowyższa listę, zostały nagrane podczas pięciu wyjaz-

dów terenowych, które zrealizowano wnastępujących terminach:

1. 21–23 września 2016 (Świerklany, Jankowice, Kraków),

2. 11–12 października 2016 (Kraków),

3. 7–9 listopada 2016 (Kraków),

4. 15–16 grudnia 2016 (Kraków),

5. 27–30 marca 2017 (Kraków).

Wywiady wdwóch śląskich gimnazjach na Śląsku – wJankowicach iŚwier-

klanach – zostały nagrane podczas pierwszego wyjazdu terenowego (21.09.2016

roku), dzięki uprzedniemu ustaleniu terminu spotkania zdyrekcją obu szkół po-

przez pocztę elektroniczną. Z kolei informacje nt. szkół, które wlatach 2010–

2016 uczestniczyły wkrakowskim programie kresowym, zostały uzyskane wo -

cjalnym piśmie otrzymanym zWydziału Edukacji Urzędu Miasta Krakowa243.

Zawierało ono listę 31 szkół, funkcjonujących wroku szkolnym 2016/2017, które

począwszy od 2010roku uzyskały do nansowanie do wyjazdu wramach Progra-

mu „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez krakow-

skich gimnazjalistów”244. W otrzymanym liście znalazła się także informacja,

iż po rozszerzeniu formuły programu od 1 września 2016 roku na szkoły po-

nadgimanzjalne, dołączyły do niego dwie szkoły – XIII Liceum Ogólnokształ-

cące oraz Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna Nr 30, wchodząca wskład

Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1. Azatem przystępując do

krakowskiej części badań, dysponowano listą łącznie 33 szkół, które w latach

2010–2016 przynajmniej raz korzystały zdo nansowania wyjazdu za wschodnią

granicę wramach omawianego kresowego programu edukacyjnego.

Podczas wspomnianych wyżej pięciu wyjazdów terenowych na Śląsk ido Kra-

kowa nagrano łącznie 27 wywiadów, w27 placówkach edukacyjnych, wtym 2 na

Śląsku i25 wKrakowie. Spośród 25 krakowskich szkół, 24 uczestniczyły wkre-

243 Pismo onr EK-01.1431.69.2016, datowane na 26 września 2016 r. ipodpisane przez Dy-

rektor Wydziału Edukacji Annę Korfel-Jasińską (pismo wzbiorach autora). Stanowiło ono

odpowiedź na list wysłany 13.09.2016 r. pocztą elektroniczną, atakże przekazany osobiście

podczas wizyty wWydziale Edukacji Urzędu Miasta Krakowa 22.09.2016 r. Zawierał on

prośbę oudostępnienie listy szkół biorących udział w nansowanym przez Gminę Miejską

Kraków Programie pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez

krakowskich gimnazjalistów”.

244 Od 2016 roku kontynuowanego pod nazwą „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczy-

pospolitej przez uczniów krakowskich gimnazjów iszkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży”.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

sowych projektach edukacyjnych. Jedynym wyjątkiem było krakowskie gimna-

zjum nr 13 – został wnim przeprowadzony wywiad znauczycielką, która brała

udział wprogramie wpoprzednim miejscu swego zatrudnienia (tj. wgimnazjum

42). Prośby oudzielanie wywiadów przez nauczycieli realizujących projekty kre-

sowe wkrakowskich szkołach były kierowane poprzez pocztę elektroniczną do

dyrektorów szkół umieszczonych wwykazie otrzymanym zWydziału Eduka-

cji. Droga ta okazała się tylko częściowo skuteczna, ze względu na niewielką

ilość odpowiedzi. Wzwiązku ztym, podczas październikowego ilistopadowego

pobytu wKrakowie (wroku 2016) koniecznym było osobiste dotarcie do nie-

mal wszystkich ze wskazanych we wspomnianym spisie szkół, celem osobiste-

go przekazania dyrektorom pisma zinformacją orealizowanym projekcie oraz

zprośbą oudzielenie wywiadu przez nauczyciela (bądź nauczycieli) zaangażo-

wanych wkresowy program. Znacznie ułatwiło to umówienie kolejnych wywia-

dów. Odwiedzenie tych szkół pozwoliło także na wery kację otrzymanej zWy-

działu Edukacji listy szkół, które włączyły się wrealizację projektów kresowych.

Okazało się bowiem, iż wdwóch gimnazjach (nr 27 i32) wrzeczywistości nie

udało się zorganizować wyjazdów na Kresy, zpowodu małego zainteresowania

ze strony uczniów. Ilość chętnych była na tyle niska, iż wyjazdy te byłyby nie-

opłacalne. Ponadto dwa gimnazja (43 i44) uczestniczyły wwyjeździe na Kresy

tylko jeden raz, dołączając kilkoro swych uczniów (odpowiednio 5 i10 osób) do

większej grupy zsąsiedniego gimnazjum nr 42. Zkolei wgimnazjum 48 uzy-

skano informacje, iż przeprowadzenie wywiadów znauczycielkami zaangażo-

wanymi wprojekty kresowe wtej szkole jest niemożliwe, ponieważ jedna znich

nie pracuje już w tej placówce, druga zaś przebywa na urlopie zdrowotnym.

Azatem ostatecznie udało się zrealizować wywiady w24 krakowskich placów-

kach, spośród 31 zamieszonych na liście zWydziału Edukacji, które faktycznie

brały udział w programie kresowym w latach 2010–2016. Dodatkowo jeden

zwywiadów został także nagrany w VLiceum Ogólnokształcącym, którego

uczniowie wyjeżdżali na dawne Kresy Wschodnie, niezależnie od programu do-

 nansowywanego przez UM Krakowa245. Ponadto wprzypadku uczestniczącej

wprojekcie nauczycielki zgimnazjum nr 9 nie doszło do bezpośredniego wy-

wiadu. Wzamian odpowiedzi na przesłane pytania zostały udzielone na piśmie

(iprzesłane pocztą elektroniczną). Wponiższej tabeli zamieszczono informacje

nt. wszystkich placówek, wktórych przeprowadzono wywiady znauczycielami

zaangażowanymi wkresowe projekty edukacyjne wJankowicach, Świerklanach

iwKrakowie (Tab. 2).

245 Jednak począwszy od roku szkolnego 2017/2018 VLO weszło do Programu pn. „Poznanie

dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

Tab. 2. Wykaz szkół wktórych przeprowadzono wywiady swobodne ukierunkowane znauczy-

cielami (według siatki szkół wroku szkolnym 2016/2017)

Lp. Szkoła Adres Kod

wywiadu

Czas

trwania

wywiadu

Szkoły na Śląsku

1. Gimnazjum im ks. Walentego

wJankowicach Równoległa 5, Jankowice S 1 68 minut

2. Gimnazjum im. Karola Miarki

wŚwierklanach 3 Maja 20, Świerklany S 2 33 minuty

Szkoły wKrakowie

3. Gimnazjum nr 42 os. J. Strusia19 K 3 48 minut

4. Gimnazjum nr 1 Bernardyńska 2 K 4 58 minut

5. Gimnazjum nr 23 Lipińskiego 2 K 5 42 minuty

6. Gimnazjum 13* Mackiewicza 5 K 6 27 minut

7. Gimnazjum nr 7 Jachowicza 5 K 7 49 minut

8. Gimnazjum nr 75 Czarnogórska 14 K 8 16 minut

9. Gimnazjum nr 37 os. Złotego Wieku 36 K 9 12 minut

10. Gimnazjum nr 28 Bujaka 15 K 10 47 minut

11. Gimnazjum nr 33 Rydygiera 20 K 11 36 minut

12. Gimnazjum nr 39 os. Oświecenia 30 K 12 45 minut

13. Gimnazjum nr 49 os. Słoneczne 12 K 13 19 minut

14. Gimnazjum nr 4 Rynek Kleparski 18 K 14 39 minut

15. XIII Liceum Ogólnokształcące Sądowa 4 K 15 47 minut

16. Gimnazjum nr 21 Komandosów 25 K 16 42 minut y

17. Gimnazjum nr 46 os. Teatralne 35 K 17 41 minut

18. Gimnazjum nr 16 Konarskiego 2 K 18 36 minut

19. Gimnazjum nr 82 Stawowa 179 K 19 42 minuty

20. Zasadnicza Szkoła Zawodowa

Specjalna nr 30, wchodząca

wskład Specjalnego Ośrodka

Szkolno-Wychowawczego nr 1

Barska 45 K 20 28 minut

21. Gimnazjum nr 15 Aleja Kijowska 3 K 21 26 minut

22. Gimnazjum nr 25 Strąkowa 3 A K 22 40 minut

23. Gimnazjum nr 34 Potebni 7 K 23 37 minut

24. Gimnazjum 6 im. Zbigniewa

Herberta Blachnickiego 1 K 24 22 minuty

25. Gimnazjum Integracyjne nr 74 os. Na Stoku 52 K 25 33 minuty

26. VLiceum Ogólnokształcące Studencka 7 K 26 39 minut

27. Gimnazjum nr 2 Studencka 13 K 27 43 minuty

* Wywiad wgimnazjum nr 13 został przeprowadzony znauczycielką, która uczestniczyła wpro-

jekcie, gdy pracowała jeszcze wgimnazjum nr 42.

Źródło: opracowanie własne.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Nagrane wywiady trwały od 12 do 68 minut, zaś ich łączny czas wyniósł

niemal 17 godzin. Na etapie planowania projektu założono realizację wywiadów

indywidualnych. Taki charakter miało ostatecznie 22 znich. Ponadto wtrzech

szkołach wnagraniu brało udział po 2 nauczycieli (wgimnazjach 25 i 39 oraz

wXII LO), wjednej – 3 (gimnazjum 33) itakże w jednej – aż 4 (gimnazjum

49). Wtych pięciu przypadkach dyrektorzy szkół, po otrzymaniu pisma zproś-

bą oudzielenie informacji nt. udziału szkoły wprojekcie kresowym, przekazali

tą informację do wszystkich nauczycieli, którzy wubiegłych latach wyjeżdżali

zmłodzieżą na dawne Kresy Wschodnie. Wpewnym sensie to oni zaaranżowali

sytuację wywiadu. Ostatecznie więc wywiady swobodne ukierunkowane nagrano

z38 dyrektorami inauczycielami zatrudnionymi w27 placówkach oświatowych.

Jak wyżej wspomniano, wprzypadku Krakowa badania nie objęły wszyst-

kich szkół, w których realizowano kresowy program edukacyjny246. Mimo

tego, uzyskana liczba wywiadów pozwoliła na osiągnięcie momentu nasyce-

nia teoretycznego, koniecznego zwłaszcza wprzypadku szczegółowej eksplo-

racji nowego zjawiska czy nieznanego problemu247. Nagrane wywiady można

sklasy kować jako wywiady zprzedstawicielami elit. Zarówno dyrektorzy, jak

inauczyciele występowali bowiem wroli ekspertów czy wręcz przywódców. Jak

zauważa Steinar Kvale, „członkowie elit są przyzwyczajeni do odpowiadania na

pytania dotyczące ich opinii iprzemyśleń (…) imogą mieć mniej lub bardziej

przygotowane «szablony odpowiedzi», służące promowaniu wtoku wywiadów

własnych poglądów”248. Rozmówcy faktycznie okazali się dobrze przygotowani

do udzielania informacji, występowali wroli ekspertów zzakresu udziału swej

szkoły wprogramie kresowym. Część znich zapoznała się zlistą dyspozycji

do wywiadu, przekazanych im drogą elektroniczną przed umówionym spotka-

niem. Niektórzy nauczyciele mieli także przygotowaną dokumentację zwy-

jazdów. Składały się na nią np. programy wycieczek wraz zich trasą, krótkie

relacje zwyjazdów spisane przez nauczycieli lub uczniów, bogaty materiał zdję-

ciowy, atakże – wjednym przypadku – kroniki szkolne249. Ponadto responden-

246 Wywiady nagrano w24 spośród 31 krakowskich szkół, które wlatach 2010–2016 uczest-

niczyły wprogramie mającym na celu poznawanie dawnych Kresów Wschodnich RP, do-

 nansowanym przez UM Krakowa.

247 Jak zauważa Sławomir Pasikowski, „Teoretyczne nasycenie jest potwierdzeniem pomyślnej

wery kacji rezultatu badawczego już na poziomie doboru próby. Rezultat badawczy ma

szansę zostać uznany za potwierdzony, jeśli jednostki, zktórych składa się próba, wsposób

najlepszy zmożliwych odzwierciedlają właściwości danej grupy społecznej, zjawiska lub

tematu. Powtarzanie się informacji oraz brak pojawiania się nowych przy kolejnych partiach

danych stanowi więc podstawę orzekania stanu teoretycznego nasycenia”. Zob.: S. Pasikowski,

Granice teoretycznego nasycenia, „Rocznik Lubuski”, tom 41, część 1, 2015, s. 33.

248 S. Kvale, Prowadzenie wywiadów, Warszawa 2010, s. 123.

249 Przedstawiła je nauczycielka zkrakowskiego gimnazjum 21.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

ci zkilku szkół, bezpośrednio po zakończonym wywiadzie, pokazywali zdjęcia

zwyjazdów za wschodnią granicę, zamieszczone wgablotach na korytarzu.

Warto dodać, iż już wtrakcie badań okazało się, iż rok szkolny 2016/2017

będzie ostatnim rokiem niezależnego funkcjonowania gimnazjów250. Wwyniku

wprowadzonej reformy oświaty, od 1 września 2017 zostały one włączone (jako

oddziały gimnazjalne) do szkół podstawowych, aich ostateczne wygaszenie na-

stąpi wraz zkońcem roku szkolnego 2018/2019. Ze względu na wprowadzoną

reformę edukacji, część nauczycieli, zwłaszcza tych, którzy pracowali wgimna-

zjach, została zmuszona do zmiany miejsca pracy, bądź pozostania wszkole pod-

stawowej powstałej wmiejscu dotychczasowego gimnazjum, bądź też przejścia

do zupełnie innej placówki. Zmiany te nie ominęły nauczycieli, zktórymi od

września 2016 roku do marca 2017 roku nagrano wywiady swobodne. Zper-

spektywy czasu można zatem stwierdzić, iż wspomniany rok szkolny 2016/2017

był ostatnim, wktórym omawiane tu badania mogły być bez większych prze-

szkód zrealizowane.

Wrozdziale czwartym zostanie dokonana analiza wywiadów swobodnych

ukierunkowanych, przeprowadzonych w27 placówkach, z38 dyrektorami ina-

uczycielami. Będzie ona możliwa dzięki transkrypcji nagranych wywiadów,

zrealizowanej przez  rmę E-transkrypcje zBiałegostoku (s nansowanej wra-

mach projektu badawczego). Zastosowano transkrypcję prostą, zwyróżnieniem

wypowiedzi poszczególnych rozmówców ioznaczeniem czasowym fragmentów

niesłyszalnych. Nie zaznaczano natomiast innych elementów głosowych (takich

jak śmiech, krzyk, jąkanie, wzburzenie czy wzruszenie) oraz nie umieszczano

komentarzy dotyczących innych zdarzeń niewerbalnych. Transkrypcja wszyst-

kich 27 wywiadów zajęła łącznie 490 stron znormalizowanych251.

Analizie zostaną poddane wszystkie pytania, jakie znalazły się na przygoto-

wanej podczas projektowania badań liście dyspozycji do wywiadu. Omówione

zostaną ponadto inne zagadnienia związane zprojektami kresowymi, jakie co

prawda nie znalazły się wśród tych dyspozycji, jednakże były także poruszane

przez rozmówców. Fragmenty wywiadów będą przytaczane dosłownie. Doko-

nane wnich interwencje polegały jedynie na pominięciu zbędnych powtórzeń.

3.3.2. Badania ankietowe wśród uczniów

Drugi etap badań miał charakter uzupełniający wstosunku do wywiadów

nagranych znauczycielami. Objął on uczestników wyjazdów na dawne Kresy

Wschodnie, biorących udział wjednym zdwóch przedstawionych wyżej pro-

250 Uchwalone przez Zjednoczoną Prawicę ustaw y reformujące system szkolny wPolsce zostały

podpisane przez Prezydenta RP Andrzeja Dudę 9 stycznia 2017 roku.

251 Tj. niemal 883 tys. znaków.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

100

jektów edukacyjnych. Ponieważ zarówno na Śląsku, jak iwKrakowie programy

te realizowane są od 2010 roku, podstawową trudnością okazało się dotarcie do

uczniów, którzy wyjeżdżali za wschodnią granicę wpierwszych latach realiza-

cji projektów. Większość znich jest już bowiem absolwentami gimnazjów lub

szkół średnich itylko nieliczni utrzymują kontakt znauczycielami, zktórymi

wyjeżdżali na Kresy. Stąd też zdecydowaną część badanych stanowią ucznio-

wie, którzy wroku 2017 (lub 2018)252 uczęszczali jeszcze do szkół, wktórych

nadal realizowane są kresowe projekty edukacyjne.

Wtej fazie badań posłużono się kwestionariuszem ankiety. Składał się on

zniewielkiej ilości pytań – trzech ściśle związanych tematycznie zprojektami

kresowymi oraz sześciu ocharakterze metryczkowym. Ta dość zwięzła kon-

strukcja ankiety miała na celu wykluczenie niebezpieczeństwa udzielania przez

stosunkowo młodych respondentów zbyt zdawkowych (lakonicznych) odpo-

wiedzi lub wręcz pomijania części pytań. Zastosowanie wzasadniczej części

kwestionariusza pytań otwartych było podyktowane dążeniem do uzyskania

odpowiedzi swobodniejszych, autentyczniejszych i pełniejszych, których nie

można było uzyskać przy pomocy pytań zamkniętych. Wprzypadku wprowa-

dzenia kategorii odpowiedzi, mogłyby one sugerować odpowiedź, czego rów-

nież wtym wypadku chciano uniknąć. Zadanie pytań otwartych służyło także

pozyskaniu informacji osadzonych waktualnej wiedzy respondenta isprawdze-

nie poziomu jego znajomości określonych zagadnień253.

Pierwsze zpytań otwartych dotyczyło skojarzeń uczniów zpojęciem „Kresy

Wschodnie”. Drugie – najważniejszych wspomnień ze szkolnego wyjazdu na

dawne Kresy Rzeczpospolitej, zaś trzecie – powodów włączenia się wkresowy

projekt edukacyjny. Te trzy pytania miały charakter otwarty, ponieważ uznano

za zasadne zarówno nie narzucanie respondentom skojarzeń zKresami (poprzez

kategoryzację wpostaci pytania zamkniętego), jak inie sugerowanie im tego, co

najbardziej mogło im utkwić wpamięci zudziału wkresowym projekcie. Co

prawda stawianie pytań otwartych grozi tym, iż pozostaną one bez odpowiedzi,

jednak liczba braku jakiejkolwiek odpowiedzi na te trzy pytania była znikoma254.

Niezależnie, pytania tego typu są na ogół trudniejsze dla respondenta iwymaga-

ją od niego większego wysiłku intelektualnego niż wprzypadku, gdy otrzymuje

on propozycje gotowych odpowiedzi. Wydawać by się mogło, iż problem ten do-

tyczyć będzie zwłaszcza najmłodszych respondentów. Jednak okazało się, iż pa-

252 Wzależności od tego wktórym roku wypełniali ankietę. Łącznie 215 uczniów uczyniło to

wroku 2017 (od marca do grudnia), pozostałych 13 – w2018 (wczerwcu).

253 L. Gruszczyński, Kwestionariusze wsocjologii. Budowa narzędzi do badań surveyowych, Katowice

2001, s. 35–36.

254 Na pierwsze zpytań otwartych nie odpowiedziało tylko 3 respondentów, na drugie 1, zaś

na trzecie 1 badany odpowiedział „nie wiem”.

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

101

radoksalnie najbardziej szczegółowe irozbudowane odpowiedzi zostały uzyska-

ne od uczniów ze szkoły podstawowej wGaszowicach na Śląsku. Należy niemal

zpewnością przypuszczać, iż była to głównie zasługa dyrektora owej placówki,

który zdopingował swych podopiecznych do rzetelnego wypełnienia ankiety.

Pozostałych sześć pytań dotyczyło cech społeczno-demogra cznych młodych

respondentów – wieku, płci, miejsca zamieszkania, typu szkoły wramach której

realizowany był projekt, atakże kraju odwiedzonego wramach projektu iroku,

wktórym ów wyjazd był realizowany.

Kwestionariusz ankiety został przygotowany wdwóch wersjach – zarówno

tradycyjnej (papierowej), jak ielektronicznej. Zakładano, iż ta druga forma bę-

dzie znacznie częściej wybierana przez uczniów iże łatwiej będzie znią dotrzeć

poprzez nauczycieli do absolwentów szkół, którzy uczestniczyli wwyjazdach na

Kresy w pierwszych latach realizacji programów. Nauczyciele, zktórymi zre-

alizowano wywiady wpierwszym etapie badań, zostali poproszeni oprzesłanie

uczniom linku zawierającego kwestionariusz ankiety wformie elektronicznej255.

Jednak wpraktyce okazało się, iż wersja ta została wypełniona tylko przez 39

respondentów. Większość zbadanych odpowiedziała na pytania ankiety wwer-

sji tradycyjnej (na wydrukowanym kwestionariuszu). Do przyjęcia tego właśnie

rozwiązania namawiali zresztą sami nauczyciele, deklarując równocześnie po-

średnictwo wdotarciu zkwestionariuszem do swych wychowanków. Nauczy-

ciele ci w większości zdecydowali się na przeprowadzenie ankiety audytoryj-

nej256. Wten sposób otrzymano odpowiedzi od kolejnych 189 uczniów. Łącznie,

w okresie od 9 marca 2017 roku od 11 czerwca 2018 roku, udało się zatem

uzyskać odpowiedzi od 228 respondentów.

Wyniki zasadniczej części kwestionariusza ankiety, zawierającej trzy py-

tania otwarte, będą przybliżone wrozdziale czwartym. Poniżej zaś dokonana

będzie charakterystyka społeczno-demogra czna badanych uczniów, woparciu

oodpowiedzi uzyskane na pytania metryczkowe.

255 Ankieta „Wyjazd na dawne Kresy Rzeczpospolitej” była dostępna pod linkiem https://pro-

 test.pl/s/7583/rq4qxdXvKkLZepO7. Jej kwestionariusz umieszczony jest także wAneksie,

na s. 161–162.

256 Wankiecie audytoryjnej badani uczestniczą wgrupie, wypełniając kwestionariusz pod kon-

trolą badacza. Znajdują się oni wjakimś pomieszczeniu, np. sali szkolnej czy wzakładzie

pracy. Dzięki temu przeprowadzający ankietę uzyskuje jednakowe warunki, wktórych wy-

pełniany jest kwestionariusz. Zastosowanie ankiety audytoryjnej zapewnia szybkie dotarcie

do respondentów oraz w ysoką ilość zwrotów wypełnionych ankiet. Zob.: J. Sztumski, Wst ęp

do metod itechnik…, op. cit., s 145. Ankiety audytoryjne przeprowadzono wGimnazjum

nr 1, Gimnazjum Integracyjnym nr 74, Zasadniczej Szkole Zawodowej Specjalnej Nr 30,

wchodzącej wskład Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 iwXIII Liceum

Ogólnokształcącym wKrakowie oraz wSzkole Podstawowej wGaszowicach iGimnazjum

im. Karola Miarki w Świerklanach. To właśnie ztych szkół uzyskano największą ilość

wypełnionych ankiet, zob. Tab. 5 na s. 103.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

102

Wśród młodych uczestników wyjazdów na dawne Kresy Wschodnie znala-

zło się 145 uczennic (63,6% ankietowanych) i83 uczniów (36,4%). Ich wiek był

dość zróżnicowany, co wynikało głównie ztypu szkoły, do której uczęszczali.

Jak już wspomniano, dzięki elektronicznej wersji ankiety, do udziału w niej

udało się pozyskać także absolwentów szkół, wktórych realizowano kresowe

programy edukacyjne. Stąd też wśród ogółu badanych znalazło się łącznie 14

osób powyżej 19 roku życia. Szczegółowe dane odnośnie wieku respondentów

zawiera tabela 3.

Tab. 3. Wiek respondentów

Wiek Liczba respondentów

9 lat 2

10 lat 1

11 lat 9

12 lat 5

13 lat 2

14 lat 33

15 lat 49

16 lat 19

17 lat 57

18 lat 23

19 lat 14

20 lat 3

21 lat 4

22 lat 2

23 lat 1

25 lat 1

27 lat 3

Razem 228

Źródło: badania własne.

Kolejne zzadań zawartych wkwestionariuszu stanowiło prośbę owpisanie

miejsca aktualnego zamieszkania. Wponiższej tabeli przestawiono uzyskane

wyniki zuwzględnieniem podziału na powiaty imiasta na prawach powiatu.

Liczba 168 uczniów (73,7% badanych) była mieszkańcami Krakowa, kolejnych

34 (14,9%) pochodziło z4 powiatów województwa małopolskiego, zaś 25 (11%)

– zpowiatu rybnickiego wwojewództwie śląskim. Ponadto pewna absolwentka

jednego zkrakowskich gimnazjów mieszkała wGdańsku (Tab. 4).

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

103

Tab. 4. Miejsce zamieszkania respondentów

Miejsce zamieszkania respondentów Liczba respondentów

Kraków 168

powiat krakowski 24

powiat wielicki 5

powiat brzeski 2

powiat wadowicki 2

powiat suski 1

powiat rybnicki 25

Gdańsk 1

Razem 228

Źródło: badania własne.

Młodzi uczestnicy kresowych projektów zostali poproszeni owskazanie szko-

ły, do której uczęszczali wtracie jego realizacji. Ponad połowa badanych (dokład-

nie 53,1%) brała wwyjeździe za wschodnią granicę wgimnazjum, niemal dwie

piąte (39,5%) wszkole średniej, atylko co dwunasty (7,5%) był uczniem szkoły

podstawowej. Spośród 228 ankietowanych 25 osób (11%) stanowili uczniowie lub

absolwenci trzech szkół zpowiatu rybnickiego. Pozostałych 203 respondentów

(89%) uczęszczało do szkół krakowskich (lub je ukończyło). Szczegółowy wykaz

placówek edukacyjnych, wktórych badani uczestniczyli wprogramach poznawa-

nia dawnych Kresów Wschodnich, zawarto wtabeli 5.

Tab. 5. Szkoła do której uczęszczał respondent podczas realizacji projektu kresowego

Szkoła do której uczęszczał respondent podczas realizacji projektu kresowego Liczba

respondentów

Szkoła Podstawowa im. Tadeusza Kościuszki wGaszowicach 17

Gimnazjum im ks. Walentego wJankowicach 1

Gimnazjum im. Karola Miarki wŚwierklanach 7

Gimnazjum nr 1 im. Ks. Stanisława Konarskiego wKrakowie 50

Gimnazjum nr 2 im. Adama Mickiewicza wKrakowie 9

Gimnazjum nr 7 im. Bartosza Głowackiego wKrakowie 18

Gimnazjum nr 21 im. Tadeusza Boya Żeleńskiego wKrakowie 3

Gimnazjum Integracyjne nr 74 im. Henryka Sienkiewicza wKrakowie 33

VLiceum Ogólnokształcące im. Augusta Witkowskiego wKrakowie 5

XIII Liceum Ogólnokształcące im. Bohaterów Westerplatte wKrakowie 51

XLII Liceum Ogólnokształcące im. Adama Mickiewicza wKrakowie 4

Zasadnicza Szkoła Zawodowa Specjalna Nr 30, wchodząca wskład

Specjalnego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego nr 1 wKrakowie 30

Razem 228

Źródło: badania własne.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

104

Młodzi respondenci mieli także za zadanie zaznaczyć państwo odwiedzone

wramach projektu kresowego. Część zrealizowanych dotychczas wycieczek za

wschodnią granicę obejmowała więcej niż jedno państwo, aponadto niektórzy

uczniowie brali udział w tych wyjazdach niejednokrotnie. Stąd też pod tym

pytaniem wyraźnie zaznaczono, iż można w nim wskazać więcej niż jedną

odpowiedź. Ponad 52% badanych odwiedziło Ukrainę, aniewiele mniej – bo

nieco ponad 49% – Litwę. Na trzecim miejscu znalazła się Białoruś, wskazana

przez 17,1% badanych, na czwartym zaś Łotwa, zaznaczona przez 7,9%. Tylko

jeden zuczniów deklarował pobyt wEstonii (Tab. 6). Zuzyskanych na to pyta-

nie odpowiedzi wynika, iż 31 uczniów podczas tej samej wycieczki odwiedziło

Litwę i Białoruś, zaś 16 miało okazję w ramach jednego wyjazdu zwiedzać

Litwę iŁotwę.

Tab. 6. Państwo odwiedzone wramach projektu kresowego

Państwo odwiedzone

wramach projektu kresowego Liczba respondentów Liczba respondentów w%

Ukraina 119 52,2

Litwa 112 49,1

Białoruś 39 17,1

Łotwa 18 7,9

Estonia 1 0,4

Źródło: badania własne.

Wostatnim zpytań metryczkowych ankietowani zostali poproszeni owpi-

sanie roku, wktórym uczestniczyli wwyjeździe na Kresy wramach szkolnego

projektu edukacyjnego (Wktórym roku uczestniczyłeś wwyjeździe na Kresy

wramach szkolnego projektu edukacyjnego?). Zdecydowaną większość ankie-

towanych (85,5%) stanowili uczniowie, którzy brali udział wwycieczce eduka-

cyjnej za wschodnią granicę wlatach 2016–2018. Wtrakcie realizacji badań

uczęszczali oni jeszcze do szkół, które włączyły się w program poznawania

Kresów Wschodnich. Ztego powodu dostęp do nich był możliwy, poprzez po-

średnictwo nauczycieli bądź dyrektorów szkół. Jak już wspomniano, nieznacz-

ną część ankietowanych stanowili także absolwenci szkół, wktórych od 2010

roku realizowano kresowe projekty edukacyjne. Ponadto 4 uczniów wpisało rok

2008. Byli nimi absolwenci VLO wKrakowie, wktórym wyjazdy na dawne

Kresy Wschodnie organizowane są niezależnie od programu miejskiego. Nale-

ży dodać, iż łączna liczba wyjazdów przekraczała o7 liczbę uczniów (których

było 228). Wynika to zfaktu, iż niektórzy znich brali udział wprojekcie więcej

niż jeden raz. Trzech respondentów wyjeżdżało bowiem na Kresy dwukrotnie,

dwóch zaś aż trzykrotnie (Tab. 7).

Zagadnienia metodologiczne badań własnych

105

Tab. 7. Rok uczestnictwa wwyjeździe na Kresy wramach szkolnego projektu edukacyjnego

Rok uczestnictwa wwyjeździe na Kresy

wramach szkolnego projektu edukacyjnego Liczba respondentów

2008* 4

2010 2

2011 3

2012 5

2013 11

2014 6

2015 9

2016 79

2017 103

2018 13

* Rok 2008 został wskazany przez uczniów zVLO wKrakowie, wktórym wyjazdy na dawne

Kresy Wschodnie organizowane są niezależnie od programu miejskiego.

Źródło: badania własne.

Rozdział 4. Kresowe projekty edukacyjne

– omówienie wyników badań

4.1. Organizatorzy iuczestnicy kresowych projektów edukacyjnych

4.1.1. Geneza projektu

Niemal każdy zwywiadów przeprowadzonych znauczycielami rozpoczynał

się od pytania wprowadzającego, które dotyczyło genezy kresowego projektu

edukacyjnego. Pytano w nim oto, wjaki sposób doszło do zapoczątkowania

programu wdanej szkole oraz oto, kto go zainicjował. Biorąc pod uwagę fakt, iż

wyjazdy za wschodnią granicę nie są wpolskim społeczeństwie zbyt popularne

(wporównaniu zczęstotliwością wyjazdów np. do państw Europy Zachodniej),

próbowano także uzyskać wiedzę nt. tego, jak przekonywano uczniów (ale także

ich rodziców) do udziału wprojekcie.

Opoczątkach programu krakowskiego wspomniał dyrektor gimnazjum nr 1.

Podkreślał on, iż ogromne znacznie dla jego zapoczątkowania miało przekona-

nie Rady Miasta Krakowa, co do konieczności  nansowego wsparcia projektu

kresowego. Zwracał również uwagę na znaczenie opisanego wyżej pilotażowego

wyjazdu dyrektorów krakowskich gimnazjów na Ukrainę, dla przekonaniu ich

do idei projektu:

„W2008 roku w maju Rada Miasta podjęła uchwałę o realizacji takiego programu.

Byłem konstruktorem tego programu, ja go tworzyłem, ja go opiniowałem, oczywiście

przy pomocy nauczyciela, jednego czy drugiego… No i przekonałem władze miasta,

żeby on zaistniał, że dyrektorzy szkół muszą absolutnie być tam i zobaczyć to. No

iprzekonałem, żeby miasto wyasygnowało pieniądze na taki wyjazd dyrektorów (…)

Musieli być dyrektorzy. Ja tam w rozmowach, czy w autobusie przez mikrofon, czy

wrozmowach, przekazywałem pewną ideę, sens, naszego bycia dyrektora. My nie je-

steśmy po to, żeby być od administrowania szkoły tylko jesteśmy od uczenia młodzieży,

pokazywania im, tego co jest ważne. Dyrektorzy musieli być przekonani, że to ma war-

tość edukacyjną ihistoryczną. (…) Iotworzyły im się oczy. Na następny rok wszystkie

pieniądze, które zostały do tego programu zabezpieczone, zostały w100 procentach

wykorzystane”. [K 4]257

Wspomniany wyjazd dyrektorów na Ukrainę spełnił swoje cele – część roz-

mówców właśnie po udziale wnim zaangażowała się worganizację wyjazdów

za wschodnią granicę dla swych uczniów:

257 Oznaczenia kodowe wszystkich wywiadów zawarte są wTab. 2 na s. 97.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

108

„To był mój pierwszy wyjazd na Kresy no ispędziliśmy tam tydzień. Wzasadzie zwie-

dziliśmy całe Kresy Wschodnie, nawet wykraczając poza granicę Drugiej Rzeczypo-

spolitej, bo byliśmy na przykład wChocimiu. Szczerze powiedziawszy, gdyby nas tam

nie zabrano igdyby tego objazdu nie zrobiono, absolutnie wniczym by to nie zmieniło

mojego nastawienia, żeby młodzież tam wysłać. Z tego, co sobie spisałem udało nam

się trzy wyjazdy zrobić, po tym naszym wyjeździe. W2010 roku byliśmy na Ukrainie,

w2011 na Litwie iw2013 na Ukrainie”. [K 3]

Inni rozmówcy, nie pełniący funkcji dyrektorów szkół, ozainicjowaniu pro-

gramu kresowego dowiadywali się na wiele różnych sposobów, np. od swych

przełożonych, zinformacji zamieszczonych na stronach internetowych bądź też

od rodziców swych wychowanków:

„Nasz szef był na tym wyjeździe dyrektorów. Rzeczywiście sprzedał pomysł historykom

iwogóle tutaj no rzucił ten pomysł wszkole”. [K 22]

„ZWydziału Edukacji odo nansowanie tak naprawdę zwrócił się pan dyrektor, który

zgłosił się do mnie zpropozycją, że dowiedział się właśnie zurzędu miasta otakim

wyjeździe na Kresy Wschodnie, przy czym jest możliwość do nansowania, czy byśmy

nie byli zainteresowani. Azwrócił się do mnie zracji chociażby nauczanego przedmiotu,

ponieważ jestem nauczycielem historii iwiedzy ospołeczeństwie, no więc jakby temat

bardzo, bardzo bliski”. [K 20]

„W2008, już dokładnie nie pamiętam, pojawiła się informacja na stronie internetowej

Urzędu Miasta. Tam jest taka zakładka portal dla nauczycieli, gdzie właśnie pojawił się

projekt do nansowania wyjazdów edukacyjnych dla młodzieży chodzących do krakow-

skich gimnazjów, wyjazdów na Kresy. No imy zainteresowaliśmy się tym, bo przeczy-

taliśmy, że to jest nawet trzysta złotych na osobę”. [K 21]

„Pani dyrektor zapoznała się z tym projektem organizowanym przez urząd miasta ijakby

przedstawiła nam propozycję, czy chcemy coś takiego zorganizować. Aponieważ ja wpo-

przedniej klasie miałam rzeczywiście uczennicę, która była bardzo związana… jej mama

działała aktywnie wtakim stowarzyszeniu kresowym. Ina przykład myśmy z tamtą klasą

zbiórki książek robili, wysyłane były na Kresy. Wzwiązku, zczym ten temat już gdzieś był

mi bliski. No ipomyślałam, że warto będzie się tym zająć izorganizować ten wyjazd ”. [K 13]

„Mnie to podpowiedziano przez rodziców, których wtedy miałem w trójce klasowej.

Oni tam gdzieś doszli między sobą do porozumienia… To się działo wtaki sposób, że

rzeczywiście to było dość popularne ina zasadzie takiego przekazywania, że takie klasy

jeżdżą, że wtedy jest do nansowanie, że to wypada tanio, aże możemy tam już nigdy,

nie pojechać, bo ta sytuacja na tej Ukrainie… Pewną niepewnością tknęło stamtąd, więc

to też był taki argument, że «ajeźdźmy tam póki można»”. [K 18]

Czynnikiem, który sprzyjał organizacji wyjazdów do jednego zpaństw poło-

żonych za wschodnią granicą, było ich do nansowanie przez samorząd lokalny.

Jest ono istotne zwłaszcza wprzypadku uczniów zpochodzących rodzin nieza-

możnych. Zprzeprowadzonych wywiadów wynika dość jednoznacznie, iż wła-

śnie uzyskanie wsparcia  nansowego pozwoliło wielu uczniom na uczestnictwo

wkresowym projekcie:

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

109

„My jesteśmy wNowej Hucie. Trzeba wziąć pod uwagę to, że unas sytuacja  nansowa

nie jest zbyt dobra. To znaczy miasto to  nansuje co prawda, ale jednak jakieś pienią-

dze trzeba wto włożyć. Ludzie tutaj niektórzy mają ciężko ichociażby ze względu na

sytuację materialną nie mogli sobie pozwolić… Dlatego myślę, że kluczem dla tego

wszystkiego, dla poznania było jednak to do nansowanie zmiasta”. [K 3]

„To ws parcie p olega na tym , że uc zniow ie mają do nansowanie wysokości, najpierw 300

złotych do wyjazdu, teraz jest zmniejszone od czasów kryzysu do 200 złotych. No ale

200 złotych to jest też ulga, jak się ma zapłacić 800 złotych to się zapłaci 600”. [K 3]

„Te koszty nie były zbyt wysokie. Natomiast, no my wiemy, że tutaj no spora część

uczniów nie jest też najlepiej akurat materialnie, prawda, uposażona ino te trzysta zło-

ty to było jednak sporo. Wtej chwili no to już ograniczano najpierw do dwustu, wtej

chwili już jest sto pięćdziesiąt złoty do jednego ucznia”. [K 10]

„Dotacja rzeczywiście tutaj też miała znaczenie, dlatego, że no nasi uczniowie pocho-

dzą zrodzin słabo sytuowanych igdyby to był wyjazd wpełni płatny podejrzewam, że

byłoby trudno zorganizować. Aprzy tej dotacji udało się nam zebrać grupę chętnych.

Imyślę, że była to dla nich taka szansa, żeby coś zobaczyli”. [K 13]

W niektórych szkołach włączenie się w program dotyczący poznawania

dawnych Kresów Wschodnich stanowiło dopełnienie już realizowanego wnich

programu edukacyjnego. Ponadto dzięki inicjatywom wcześniej podejmowa-

nym przez nauczycieli, tematyka dziedzictwa dawnych ziem wschodnich RP

była uczniom znana. Niektórzy uczniowie mieli również okazję uczestniczyć

wprojektach edukacyjnych, które umożliwiły im na drodze wymiany poznanie

rówieśników zza wschodniej granicy:

„Wnaszej szkole dość dużą rolę przywiązujemy, żeby wyjazdy miały walor nie tylko in-

tegracyjny, ale iedukacyjny. Iopracowaliśmy sobie taki pewien system, czyli wklasach

pierwszych uczniowie jeżdżą na zielone szkoły, w klasach drugich to są już wyjazdy

edukacyjne imamy albo Wrocław, albo Szlak Piastowski, trzecie klasy mają zawsze je-

sienią wyjazd do Auschwitz-Birkenau. Zkolei już po egzaminach gimnazjalnych klasy

trzecie jadą zawsze do Warszawy. No ijak pojawił się ten projekt stwierdziliśmy, żeby

do tego itak już rozbudowanego projektu programu edukacyjnego, dołączyć ten wyjazd

na Kresy”. [K 7]

„Problematyka Kresów Wschodnich była nam bliska. I gimnazjum prywatne, które

tutaj było, zuczniami obchodziliśmy rocznicę wyzwolenia Lwowa, przez Orlęta Lwow-

skie. Robiliśmy różne akcje takie, na temat, głównie cmentarzy, które pozostały na

Kresach Wschodnich. Nie tylko na terenie Ukrainy, ale również na terenie Białorusi

ina terenie Litwy. Kiedy już szkoła zaczęła normalnie istnieć, jako szkoła publiczna,

po prostu braliśmy udział wtym projekcie. Wyjechaliśmy na czterodniowy wyjazd do

Lwowa, Chocimia, Zbaraża, Kamieńca Podolskiego, Jazłowca”. [K 19]

„Myśmy byli na Litwie. Ztym, że nie zprojektu. Tylko tak między szkołami została

nawiązana współpraca. Byliśmy dwa razy na wycieczce na Litwie, we wcześniejszych

latach. Jedna ztych szkół była polska, adruga była litewska, za Kownem”. [K 13]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

110

„Myśmy mieli taką nietypową współpracę ze szkołą z Lwowa. Ioni przyjeżdżali do

nas na wymianę, ale językiem dialogu był język niemiecki. Więc to, trzeba przyznać,

wszyscy się trochę dziwili. Jak to, wymiana zUkrainą po niemiecku? No, ale akurat to

była lwowska szkoła, która też miała DSD, czyli program poszerzonego języka”. [K 7]

Dla części placówek dodatkową przyczyną włączenia się wprogram kresowy

była chęć poznania miejsc związanych zpatronem szkoły:

„Jesteśmy szkołą Henryka Sienkiewicza, wzwiązku ztym Zbaraż, Chocim to są takie

miejsca, októrych unas się mówi dosyć dużo, bo pracuje się, jakby woparciu oto, kto

jest patronem szkoły. Robimy co roku konkurs na zasadach Jednego zdziesięciu nt. twór-

czości Henryka Sienkiewicza ito wykracza poza lektury szkolne. No imyślę, że jednak

ta Ukraina się gdzieś tam przejawia, przebija cały czas”. [K 23]

„Jesteśmy szkołą Herbertowską, imienia Herberta, odwiedziliśmy również jego grób.

Ztaką, ztakim namaszczeniem polonistycznym też trochę… Miejsca związane we Lwo-

wie, zHerbertem. To był jakiś taki dodatkowy próg, punkt programu, októry prosiliśmy

Panią przewodniczkę”. [K 24]

„Pojechaliśmy śladem Mickiewicza, no to zrobiliśmy sobie zdjęcia wmiejscach związa-

nych zMickiewiczem, anasza szkoła jest [pod patronem] Mickiewicza”. [K 25]

„Naszym patronem jest Sienkiewicz. Co roku mamy takie obchody – robi się zajęcia,

warsztaty związane zSienkiewiczem… No aSienkiewicza nie można pominąć bez Kre-

sów, więc po prostu to jest jakby dodatkowy taki czynnik powodujący zainteresowanie

Kresami”. [K 26].

Niekiedy nauczyciele wyrażali opinię dotyczącą konieczności zapewnienia

polskim uczniom możliwości osobistego zapoznania się zdziedzictwem daw-

nych Kresów. Odwoływali się przy tym do programów zdeterminacją realizo-

wanych przez władze Izraela:

„Bez zapoznania polskiej młodzieży ze swoją spuścizną, ze swoim dziedzictwem histo-

rycznym, jesteśmy tylko jakoś kalekimi Polakami. (…) To by świadczyło ozwyczajnym

zakłamaniu ibraku inteligencji iświadomości. Bo jeśli się tego nie zrobi, to po prostu

nie chcemy być Polakami, chcemy być tylko popłuczyną Polaków, bez świadomości

kresowej, bez świadomości naszego dziedzictwa. (…) To co robi państwo żydowskie

jest najlepszym wzorcem do tego, żeby to realizować, a my nie musimy lecieć kilka

tysięcy kilometrów, tylko możemy wsiąść wcokolwiek isię możemy znaleźć tam, gdzie

jest nasza ojczyzna była. Inasza spuścizna, największa, bo to wszystko, co się wnaszej

kulturze działo najważniejszego, to się działo właśnie na Kresach”. [K 4]

4.1.2. Motywacje uczestnictwa wprojekcie nauczycieli iuczniów

Wdrugim zpytań ocharakterze wprowadzającym poruszano kwestię mo-

tywacji zarówno nauczycieli (wychowawców), jak i uczniów uczestniczących

wkresowych projektach edukacyjnych. Ujednych i udrugich dość rzadkim

powodem włączenia się wprogram edukacyjny były korzenie kresowe. Posia-

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

111

dali je nieliczni respondenci, awedług ich wiedzy także wśród młodzieży takie

przypadki można by „policzyć na placach jednej ręki”. Jednak brak pochodze-

nia zdawnych ziem wschodnich RP nie stanowi przeszkody wprzekazywaniu

wiedzy oich dziedzictwie:

„Moje pochodzenie jakby nie ma nic wspólnego z kresowością, bo to zazwyczaj jest

tak, że gdzieś tam jest to związane zprzodkami pochodzącymi gdzieś zKresów. Ja nie

mam żadnej rodziny zKresów, arodzina ze strony mamy zawsze gdzieś wcentralnej

Polsce mieszkała. Ja jestem rdzennym Nowohucianinem, urodziłem się tutaj, całe życie

mieszkam ipracuję. Ale muszę powiedzieć, że niesłychanie mnie ta wycieczka dotknę-

ła”. [K 3]

„Tu na Górnym Śląsku – może poza Zabrzem, Gliwicami, Bytomiem – nie ma Kreso-

wian, którzy tu przyjechali po wojnie. No, anasze dzieci nie mogą wyrosnąć na takich,

że tak powiem nieświadomych tego jak to było ito był jeden powód”. [S 1].

„Tutaj korzenie kresowe to, to można by utych uczniów na palcach jednej ręki policzyć”.

[K 27]

„Oczywiście zdarzało się, że znaleźli się ci, którzy mieli korzenie kresowe wrodzinie,

ale to były pojedyncze przypadki, że ktoś mówił: «A, bo moja babcia na przykład była

ze Lwowa, czy wogóle ztego rejonu»”. [K 7]

„Były dzieci, oczym dowiedziałem się trochę później, zjakimiś korzeniami kresowymi.

Każdy znas jakieś korzenie gdzieś tam ma. No nie ma się co czarować – to było przecież

pół Polski przed 1939 rokiem. Ibyły dzieci, które faktycznie bardzo to przeżyły. (…)

Wiem opojedynczych przypadkach, kiedy później rodzice przychodzili na to ostatnie

zebranie icoś tam wspominali”. [K 9]

„Wtrakcie wyjazdu jedna zosób powiedziała, że ma jakieś korzenie rodzinne na Ukra-

inie. Ale nigdy wcześniej nie była na Ukrainie”. [K 15]

„No nawet moja babcia pochodziła ze Lwowa iteż tam gdzieś wokolicach tej ulicy że-

śmy się kręcili. No to niedaleko dworca było akurat, no więc chyba nie tylko uczniowie

tam próbowali coś wyśledzić swojego, ale nauczyciele też. Tak, że na to bym wskazał,

na taki aspekt chyba właśnie taki biogra czny, ludzki”. [K 12]

Część nauczycieli, uzasadniając swoje zaangażowanie wprogram poznawa-

nia dawnych ziem wschodnich RP, wskazywała na swe wykształcenie iwykła-

dany przedmiot. Badani opowiadali również oswym sentymencie do Kresów,

atakże opragnieniu przekazania uczniom wiedzy nt. różnic między Wscho-

dem aZachodem:

„To jest marzenie historyka. Pojechać zdziećmi wmiejsca, które polskością przez wiele

lat żyły ipokazać im na żywo, to oczym się uczą wszkole”. [K 13]

„Nauczyciele się zdecydowali zająć organizacją takiego wyjazdu, wynika to częściowo

zkorzeni kresowych, oczywiście… izainteresowań tych historycznych, prawda? Ja aku-

rat uczę historii, ale ipoloniści mają… genetyczne obciążenia, prawda, związane z…

tymi terenami, no trudno ich nie mieć, prawda”. [K 17]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

112

„Zawsze moją pasją była historia, literatura polska, zmiany granic. To też mnie zawsze

interesowało. Po za tym jako nauczyciel polonista – jest to przyjemność uczyć oczymś,

gdzie się było, co się widziało iopowiadać otym młodzieży. Stąd też od razu weszłam

wten projekt. Iwspólnie go realizujemy od 2010 roku, jako uzupełnienie tej edukacji

polonistycznej ihistorycznej”. [S 2]

„Ja mam taki sentyment, bo oczywiście sam wychowywałem się na Sienkiewiczu ijakoś

mnie tak pociągnął… Ponieważ jestem historykiem, więc akurat te Kresy, mam do nich

jakiś taki duży sentyment. Dość dużo czytam na ten temat, no iteż tak chciałem mło-

dych pociągnąć ipokazać, jak ogromne było miejsce Kresów wkulturze polskiej. Jakie

nazwiska…, jak wielki to miało wpływ na kulturę ihistorię naszego kraju. No, adzisiaj

to moje pokolenie, mimo że wychowywane wkomunie, jednak tak pamiętało. Nato-

miast to młode pokolenie już tak zapomina, że to po prostu były nasze tereny”. [K 10]

„Było pytanie, czemu? Ja myślę, że moje powody osobiste… Uczę historii od wielu lat.

No to był jakiś taki niedosyt, że dzieci nie mają zielonego pojęcia…, że jakoś tak prze-

skakujemy tę Polskę dwojga narodów, tą Unię Lubelską inie ma tego w głowie, że…

ten Lwów, że… było to polskie”. [S 1]

„Na tą wycieczkę się zdecydowałam zradością, na zasadzie takiego sentymentu. Bo ja na

studiach, studiowałam tutaj na Akademii Pedagogicznej iwtedy była jeszcze Pani pro-

fesor, która podjęła współpracę zuniwersytetem wGrodnie. Ija, jako studentka wtedy

jeszcze prawie na samym początku, kiedy to był dopiero pierwszy rok, jak otworzono

granice, pojechaliśmy właśnie wramach wymiany studenckiej do Grodna na taki tydzień

pobytu, jako goście owego uniwersytetu. Ija im wielokrotnie o tej wycieczce opowia-

dam. Ja im nawet pokazuję zdjęcia, które stamtąd mam ipowiedziałam, że taki kawał

Europy zwiedziłam, ado dziś pamiętam tą wycieczkę. Ztakim wielkim sentymentem ją

wspominam. Mimo że było iopowiadam im wtedy onaprawdę zgrzebnych warunkach,

jakie tam panowały, bo byliśmy iwBohatyrewiczach, iwłaśnie wGrodnie, ale też za-

haczyliśmy oDruskienniki ioNowogródek, wtedy jeszcze można się było tak poruszać.

Iprzyznam się szczerze, że na nich to zadziałało, kiedy ja im to opowiadałam”. [K 15]

„Ja pochodzę spod Sanoka, wzwiązku ztym mnie jest bliżej na wschód mentalnie niż

na Zachód, no imyślę, to jest ta główna przyczyna, dla której tam kieruję myśli uczniów.

Adruga, to jest świadomość tego, że Zachód nie będzie się już bardzo zmieniał, bo to,

co się zmieniło, to co jest nowe, to co jest wynikiem rozwoju cywilizacyjnego, no to

się już dokonało. Natomiast, jeżeli chcą trochę przeszłości zasmakować, zobaczyć to

co pewnie bezpowrotnie zniknie za jakiś czas, no to trzeba właśnie wtakie kraje, jak

Ukraina… Litwa nie koniecznie, ale jak Ukraina, jak Rumunia, jak Albania, chociaż

to się też bardzo szybko wtej chwili zmienia…” [K 16]

Rozmówcy pytani zkolei omotywacje uczniów, podawali szereg bardzo róż-

norodnych przyczyn ich uczestnictwa w wycieczce za wschodnią granicę. Dla

części uczniów każdy wyjazd ioderwanie się od codzienności jest atrakcją:

„Uczniowie zzasady lubią wszystkie wyjazdy. Im to chyba nie robi różnicy za wielkiej,

gdzie jadą. Bo oni się czują już zachwyceni tym, że jadą gdziekolwiek”. [K 11]

„Dzieci traktowały to jako taką dobrą wycieczkę, coś ciekawego, coś innego, coś co

przyniosło im też wiedzę historyczną, o tym że to kiedyś były polskie tereny, jak to

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

113

wyglądało. (…) Oni nie przeżywają tego, według mnie, tak jak to przeżywają ludzie,

którzy mają jakieś korzenie kresowe”. [K 5]

„Część dzieci traktowała to po prostu jako zwykłą wycieczkę”. [K 9]

Dodatkowym powodem chęci wyjazdu jest także ciekawość ipostrzeganie

państw położonych na wschód od Polski jako egzotycznych, odmiennych od

tych, jakie są znane uczniom zwyjazdów rodzinnych:

„Zdecydowanie jest to postrzegane, zwłaszcza te wyjazdy na Ukrainę, były postrze-

gane, jako swoista egzotyka. Bo rzeczywiście tam młodzież zreguły na wycieczki nie

jeździ. Ato jest atrakcyjne pod względem edukacyjnym i tak też rozmawiamy z ro-

dzicami, tak też tu uczniom to prezentujemy, ale rzeczywiście chcieli jeździć, nie było

tutaj żadnego szemrania czy też niechęci wobec tego typu wyjazdów. Zresztą my im

też powtarzaliśmy, że do miejsc atrakcyjnych pod względem turystycznym pojedziesz

zrodzicami, pojedziesz jak będziesz dorosły, natomiast zastanów się, czy będziesz miał

okazję kiedyś jeszcze pojechać na Ukrainę, zobaczyć rzekę Dniestr”. [K 21]

„Myślę, że to, co powodowało wpierwszej kolejności, kiedy dzieci się zgłaszały, to jednak

ciekawość. Bo to jednak zagranica mimo wszystko ibardziej traktowali to, jako… właśnie

«jadę za granicę, jadę do innego kraju». Właśnie ten aspekt taki, że to jest jakby nasz kraj,

tylko chwilowo, czy też nieszczęśliwie wwyniku różnych wydarzeń historycznych te grani-

ce się przesunęły. Ani my nie jesteśmy temu winni, ani tamte kraje, że to tak wygląda praw-

da, bo przecież wiadomo, że kto inny za nas podjął decyzję otakim ułożeniu granic”. [K 3]

„Dlaczego Ukraina? To właśnie była ta motywacja, poznawanie tego, co znaszą historią

związane itego, czego normalnie nie poznają na wyjazdach wakacyjnych”. [K 16]

„To jest pokolenie, dla którego Europa Zachodnia stała się czymś takim powszechnym,

znanym, namacalnym, niczym nowym, niczym dziwnym. Natomiast Wschód dla nich

stał się czymś takim nowym, nieodgadnionym, ciekawym, innym. Oni też mi tłuma-

czyli to wten sposób, że to pokolenie było takie już od przedszkola wychowywane

wEuropie. Otwarte granice, strefa Schengen, brak paszportów. Oni od dziecka wtym

rośli, ateraz jeszcze te wyjazdy są bardzo tanie. Wsiada się wsamolot za 50 zł, wdwie

godziny jest się wRzymie na kawie, no to dla nich to nie jest atrakcja”. [K 27]

Wśród identy kowanych przez respondentów motywacji uczniów znalazły

się również zachęta ze strony rówieśników, którzy mieli już okazję uczestniczyć

wwyjeździe na dawne Kresy, atakże namowa samych nauczycieli:

„Grupa rówieśnicza ma duży wpływ w gimnazjum. Pamiętam, że zawsze jak był po-

wrót, to zawsze kolejne roczniki pytają: «proszę Pana, aczy wprzyszłym roku też bę-

dzie wyjazd na Kresy?» Także nie wiem, czy to jest decydujące, ale na pewno jeden

zelementów”. [K 7]

„Uczeń to jest taka istota, którą jeżeli się chce zapalić isię potra zapalić do działań,

to się zapali iefekty są naprawdę nieoczekiwane izadowalające. Chyba mam dość dużą

siłę perswazji i… znaczy ja to żartobliwie mówię, że mam nieśmiałych uczniów, więc

jak zaproponuję coś to nie odmawiają, więc to wynik ich nieśmiałości zapewne, ale to

oczywiście żarty…”. [K 16]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

114

Nauczycieli dopytywano także oto czy są jakieś kryteria decydujące oudzia-

le uczniów wwyjeździe za wschodnią granicę, wprzypadku zbyt dużej liczby

chętnych (wstosunku do ilości miejsc wautobusie lub ilości środków pozyska-

nych od samorządu lokalnego). Wposzczególnych szkołach przyjęto w tym

względzie różne rozwiązania:

„Wpewnym sensie była to nobilitacja, bo jechały dzieci zainteresowane, wyróżniające

się wnauce. Była to dla nich swego rodzaju nagroda, bo zawsze staraliśmy się odo nan-

sowanie (…) Awięc są to uczniowie, którzy osiągają dobre wyniki wnauce, interesują

się, no imuszą chcieć. Muszą chcieć, ponieważ każdy projekt połączony był zpewnymi

zadaniami. Nie był to wyjazd tylko po to by pojechać, ale trzeba było coś przygotować,

coś zaprojektować, jakieś zadanie wykonać. Na miejscu zawsze było podsumowanie

projektu, pokazywane były rezultaty. (…) Głównie jechali ci uczniowie, którzy sobie na

to zasłużyli. Nie była to przypadkowa rekrutacja, że kto chce to jedzie. Ajeżeli był to

wyjazd pod kątem artystycznym, gdzieśmy prezentowali jakiś program muzyczny, to

jechali uczniowie należący do zespołów wokalnych, do chóru naszego”. [S 2]

„Nie było nigdy problemów, jeśli chodzi ozebranie grupy. Była taka sytuacja, że było

więcej chętnych. Wtedy selekcja była związana z dotrzymaniem pewnych terminów.

Była też, jeżeli chodzi ostosunek do obowiązków szkolnych. Dzieci, które przykładają

się do nauki, głównie historii, były wpierwszej kolejności. Był nadmiar, ale nie tak, żeby

jakąś masową selekcję wykonywać”. [K 5]

„Na początku zg łoszeń jest bardzo, bardzo wiele, wydaje się, że będziemy musieli w pro-

wadzić jakieś zasady eliminowania części osób. Nie mniej jednak, gdy już  nalizuje się

realizację projektu, to ta górna granica, te 50 osób, wprzypadku gimnazjum okazywała

się optymalna. Natomiast były 3 przypadki takiej podmiany – że już uczniowie byli na

liście izrezygnowali, awzamian za to na tą listę wskoczyli uczniowie, którzy na tą listę

się nie zmieścili iczekali, że może miejsce się zwolni. To był 2012 rok. Aw2010 roku

nawet dobraliśmy uczniów – ponieważ to był ten pierwszy wyjazd organizowany wra-

mach projektu «Poznajemy Kresy Wschodnie…» – zgimnazjum 44 było 10 uczniów,

azgimnazjum 43 było 5. A gdyby nas było mniej niż 40, to koszty byłyby znacznie

wyższe. Także unas nawet były wolne miejsca, może dlatego, że to był pierwszy raz,

kiedy pojechaliśmy na Wschód, anie na Zachód tak jak zwykle”. [K 6]

„Prawda jest taka, że tutaj jest selekcja wpewnym sensie  nansowa. Początek roku, je-

sień, to jest taki niesprzyjający okres dla rodziców, wiadomo, zwłaszcza klas trzecich, bo

to są ipodręczniki, imamy często dodatkowy basen, iróżnego rodzaju wpłaty na radę

rodziców. Także oczywiście jakaś selekcja była. Ito jest kwestia na przykład chociażby

zachowania, prawda? Jeżeli już jedziemy za granicę, to też wiadomo, że wPolsce jak

uczeń coś nabroi, to można wezwać rodzica, prawda, atutaj jak już jest zagranicą, to też

staramy sobie nie robić kłopotu, awgimnazjum bywa różnie”. [K 7]

„Zazwyczaj zgłaszało się trochę więcej, ze względu na atrakcyjną cenę. Ponieważ było

do nansowanie zUrzędu Miasta, ajeszcze pani dyrektor pozyskiwała jakieś środki zrady

dzielnicy. Także dla dzieci to była cena atrakcyjna. Natomiast myśmy dokonywali «selek-

cji» – brzydkie słowo – ze względu na ocenę zzachowania iocenę zhistorii, gdyż głównie

to było ukierunkowane pod kątem nauczania historii, jako taka powtórka”. [K 9]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

115

4.2. Realizacja kresowych projektów edukacyjnych przez

nauczycieli

4.2.1. Przygotowanie uczniów do wyjazdów

Kolejne pytania zadawane nauczycielom podczas wywiadów dotyczyły przy-

gotowań uczniów do wyjazdów na dawne Kresy Wschodnie, ich przebiegu ire-

zultatów. Informacje na temat państwa, do którego młodzież miała wyjechać,

przekazywane były podczas godzin wychowawczych, lekcji historii ijęzyka pol-

skiego:

„Jako nauczyciele, skupiamy się na przygotowaniu bardziej takich zasad bezpieczeń-

stwa. Jedziemy za granicę, ta kwestia chociażby właśnie paszportów, kwestia zachowa-

nia. Tego, by miejscowej ludności jakoś nie prowokować. Merytoryczne przygotowanie

jest dużo trudniejsze, bo to był często sam początek roku iprawda jest taka, że tych

godzin wychowawczych na różne takie na początku roku jest za mało”. [K 7]

„To była młodzież, która przed wyjazdem zgłębiła temat, na pewno na lekcji wycho-

wawczej porozmawiała na temat II Rzeczypospolitej ina temat tego, co tam historycz-

nie się wydarzyło przez wszystkie te wieki, kiedy tam byliśmy. Ito nie tylko mówimy

orzezi wołyńskiej, ale również oinnych wydarzeniach”. [K 8]

„To głównie działo się to na lekcjach historii. Koledzy im takie komentarze historyczne zo-

stawiali. Wto byli tam zaopatrzeni itaka bazowa, wyjściowa wiedza wystarczyła”. [K 12]

„To przygotowanie było wramach lekcji polskiego. Poprzez literaturę też, tutaj poprzez

no odniesienia do bohaterów, do tekstów”. [K 16]

„Ja zawsze wszkole robiłem taką jedną czy dwie lekcje wstępne, gdzie pokazywałem

zmiany historyczne, przesunięcia granic”. [K 27]

„Przygotowując się do tego wyjazdu, po prostu zaczęliśmy drążyć temat stosunków pol-

sko-ukraińskich. Więc mieli ze mną chyba zpięć takich lekcji, że wybraliśmy te miejsca,

które chcielibyśmy zobaczyć”. [K 19]

Wniektórych szkołach przed wycieczką za wschodnią granicę zachęcano

uczniów do zapoznania się zdziełami pisarzy ipoetów pochodzących zdawnych

ziem wschodnich Rzeczpospolitej:

„Dwie klasy, które objęłam tym projektem ico za tym idzie wyjazdem, czytały we frag-

mentach lub wcałości całą «Trylogię», byli na «Trylogii» wteatrze, na spektaklu Klaty,

oglądali «Potop» iwłaściwe wszystkie części «Trylogii». Więc całą «Trylogię» znali albo

ztekstu, albo z lmu. Byli również na «Panu Tadeuszu» wteatrze, no  lm Wajdy, to

jakby oczywiste…”. [K 16]

Ponadto wprzypadku kilku placówek młodzież miała okazję uczestnictwa

w innych inicjatywach związanych tematycznie z Kresami Wschodnimi lub

wschodnimi sąsiadami Polski:

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

116

„Budowanie tej świadomości kresowej odbywa się wróżnych momentach, bo na przy-

kład, 22 listopada chodzimy na uroczyste Msze do kościoła Mariackiego zokazji za-

kończenia walk oLwów w’18 roku. Wszkole jest też wystawa zfotogra ami zalbumu,

który się ukazał w10 rocznicę zakończenia walk oLwów. (…) Ja mówię do rodziców,

kiedy tutaj przyjmujemy do klasy pierwszej, że to jest naszym jednym zgłównych punk-

tów programu wychowania, edukacji. To są właśnie wyjazdy kresowe. My tu wszyscy,

jak gdyby żyjemy tym”. [K 4]

„Rok wcześniej realizowaliśmy zklasą wtedy II gimnazjum projekt edukacyjny «Poznaj

swoich sąsiadów». No, oni mieli wybrać, czy Litwinów, czy Ukraińców”. [K 19]

Znaczącą rolę podczas przygotowań uczniów do wyjazdów za wschodnią

granicę odgrywają rodzice. Ich stosunek do uczestnictwa swych dzieci wtych

wycieczkach jest dość zróżnicowany. Są wśród nich entuzjaści kresowych pro-

gramów edukacyjnych, którzy wspierali nauczycieli wich realizacji:

„Umnie to było tak, że rodzice bardziej chcieli jechać niż dzieci iwymyślili coś takiego, że

nie ma co, jak chcą jechać na jakiś wyjazd to niech jadą tam, bo jeden tatuś zapalony miło-

śnik Pana Wołodyjowskiego iPotopu, więc prawie, że ten mały musiał wszystkie zdjęcia ro-

bić tam, gdzie ewentualnie coś było, ato było, miało to swój urok, koloryt też miało taki, bo

wszyscy się śmiali, zrób zdjęcie tacie, zrób zdjęcie tacie. Więc generalnie tutaj umnie wdu-

żej mierze zadziałał też czynnik rodziców, że oni to jeszcze to pokolenie, które przeczytało

Sienkiewicza iniektórzy naprawdę, trzeba przyznać, potra li fragmentami lecieć”. [K 14]

„Rodzice byli bardzo chętni. Byli bardzo po prostu zaangażowani wten wyjazd. Pozy-

skaliśmy sponsorów od rodziców, którzy po prostu, no, chcieli, żeby całe klasy pojecha-

ły. Wtedy pojechała cała Iklasa gimnazjum”. [K 19]

„Mieliśmy kilka spotkań zrodzicami, którzy bardzo chwalili sobie taki program rewitali-

zacji Kresów Wschodnich, bardzo. Przede wszystkim Lwów, pamięć Chocimia, Żółkwi.

Pos tać Króla Jana I II Sobiesk ieg o, ta k. Nie , naprawdę , rodz ice a  rmowali bardzo znacząco.

(…) Rodzice nie są majętni, na pewno. Amimo wszystko s nansowali wcałości”. [K 24]

Część rodziców wyrażała jednak obawy, związane zkwestią bezpieczeństwa

wyjazdów za wschodnią granicę, zwłaszcza zaś na Ukrainę. Warto podkreślić,

iż wątpliwości te były artykułowane także przed ukraińską rewolucją godności

zprzełomu roku 2013/2014:

„Wtedy połowa mojej klasy pojechała, ponieważ rodzice nie byli przekonani co do tego

wyjazdu pod względem, no właśnie zapewnienia odpowiedniego bezpieczeństwa dzie-

ciom. Albo nie widzą potrzeby, po co tam jechać. «Co ty ztego będziesz mieć?» – zu-

pełnie jakby nie myśleli otych sprawach historii”. [K 12]

„Wykruszyli się. Azdarzało się na przykład tak, że wprzypadku Ukrainy pewnie bar-

dziej, nie Litwy, że rodzice mówili kategorycznie «nie», «nie chcę, żeby dziecko moje

jechało na tą właśnie banderowską Ukrainę»”. [K 25]

„Część rodziców miała opory, chociaż tłumaczyliśmy. Ale rodzice nie puścili tam dwój-

ki, czy trójki, ze względu na bezpieczeństwo. (…) Przetłumaczyłam rodzicom, że wy-

starczy zerknąć na mapę izobaczyć gdzie jest Lwów, agdzie jest Donieck”. [K 15]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

117

Jedna znauczycielek wspominała ouczennicy, która nie pojechała na Ukra-

inę, ze względu na tragiczne wspomnienia swej rodziny, związane zludobój-

stwem dokonanym na Polakach przez ukraińskich nacjonalistów na Wołyniu:

„Zdarzyło mi się wtedy, jak próbowałam ja organizować, jeszcze zanim Majdan się

zaczął. Iwydawało się, że wszystko dojdzie do skutku. Przyszła do mnie mama ipowie-

działa, że córka chciałaby jechać, ale oni mają korzenie… Gdzieś pochodzili zWołynia

imają tak złe skojarzenia, że mówi, że wogóle nie może nawet otym słuchać. Inie

posłała wtedy tej córki”. [K 22]

Jednak przedwyjazdowe spotkania nauczycieli zrodzicami pomagały rozwiać

ich wątpliwości iwyjaśnić wartość wyjazdu za wschodnią granicę:

„Staram się robić najpierw zrodzicami takie spotkanie. Wielu rodziców jeszcze jed-

nak jest świadomych znaczenia tych Kresów. Czasami to zebranie zajmuje mi godzinę,

gdzie tą historię, te nazwiska wymieniam, które są istotne. Przypominam, co będziemy

dokładnie zwiedzali. Iwidzę jednak zainteresowanie, że nie wychodzą, tylko jest zain-

teresowanie tych rodziców. Przede wszystkim do rodziców dotrzeć. Po pierwsze no to

jednak rodzice dają pieniądze iważne jest, czy rodzice są, no przekonani, że to warto

organizować”. [K 10]

„Zorganizowaliśmy też spotkanie informacyjne dla rodziców. Spora część ludzi, nie

tylko dzieci, ale iludzi dorosłych, nie widzi naszych korzeni na Wschodzie, nie wiele na

ten temat wie. Więc też żeby rodzicom wyjaśnić – po co, dlaczego taki projekt powstał

idlaczego warto wtamte rejony pojechać, ale też żeby przekonać ich, że nic się złego nie

stanie, że nie jest to nic niebezpiecznego. (…) Wkażdym razie iuczniowie irodzice byli

przez nas przygotowani wcześniej do tego wyjazdu imerytorycznie iteż pod względem

organizacyjnym itakim poglądowym. Tak, by spojrzeć na te obszary ina ten kraj, na

tych ludzi, jako tak samo cywilizowanych jak my”. [K 6]

Wwyniku wybuchu kon iktu rosyjsko-ukraińskiego, wniektórych szkołach

zrezygnowano zorganizacji wyjazdów na Ukrainę. Wczęści z nich wkolej-

nych latach uczniom zaproponowano wyjazdy na Litwę, jednak wyprawy te

– ze względu na koszty idługość podróży iwzwiązku ztym niewielką liczbę

chętnych – nie wszędzie udało się zrealizować:

„Od paru lat tych wyjazdów już nie ma, odkąd jest wojna na Ukrainie. Rodzice często

sugerują, żeby tam nie jechać, boją się. To są takie strachy na lachy, niekoniecznie uza-

sadnione. Ale ja to rozumiem”. [K 27]

„Ostatni wyjazd też był planowany na Ukrainę, ale sytuacja polityczna skłoniła nas

do zmiany myślenia, dlatego że wtedy wybuchła wojna na Krymie, no i pojechaliśmy

wefekcie na północ. To była Litwa wtedy”. [K 16]

„Miałam bardzo dużo chętnych, właściwie już miałam grupę zorganizowaną iwtedy się

zaczą ł cały ten Majdan iwogóle te wszystkie wydarzenia na Ukrainie. No irodzice… naj-

pierw się rodzice zaczęli wycofy wać, potem wogóle urząd miasta nam zalecił też, żebyśmy

zrezygnowali zUkrainy. Próbowałam zorganizować Litwę. No, ale na Litwę od nas to,

już jest kawałek drogi. No sama podróż jest długa, kosztowna. No inie było grupy”. [K 22]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

118

4.2.2. Emocje, wrażenia iwspomnienia uczniów zwyjazdów na dawne

Kresy Wschodnie

Istotnym zagadnieniem, ojakie pytano nauczycieli, były emocje iuczucia ja-

kie towarzyszyły uczniom podczas wyjazdów za wschodnią granicę iich reakcje

na nową dla nich rzeczywistość. Pytano również oto, co młodych uczestników

tych wycieczek najbardziej zaskakiwało, dziwiło iwzruszało. Respondenci wie-

lokrotnie wspominali, iż już samo przekroczenie granicy (wprzypadku wyjaz-

du na Ukrainę lub Białoruś) było dla ich podopiecznych sporym przeżyciem:

„Samą emocją było dla nich przekraczanie granicy, która nie jest granicą unijną igdzie

musieli sobie troszeczkę poczekać”. [K 9]

„Sama granica była przeżyciem. Oni nie znają granicy, prawda? Odprawa, czekanie, kon-

trola, to że ktoś przechodzi, że zbiera paszporty, to było dla nich bardzo dużym przeży-

ciem, dużą atrakcją. Tak właśnie na młodzieńczy sposób ekscytowali się tym, trzeba było

uspokajać towarzystwo, żeby nie prowokowało jednak odpowiednich służb, które nie lubią

być przedmiotem takiego zainteresowania dużego, zwłaszcza ze strony młodzieży, która

tak nie potra dyskretnie, tylko musi od razu całym, całym sobą”. [K 17]

„Sam fakt, że się stoi na tej granicy, że jest nuda, że są kolejki, że chodzą jacyś ludzie,

że sprawdzają wogóle, że kontroluje ktoś zpaszportem, no to są rzeczy, które się rzadko

dzisiaj zdarzają, bo oni jeżdżą po świecie”. [K 25]

„Oni wcześniej nie raz wjeżdżali, ale nikt im paszportu nie sprawdzał. Atutaj na dzień

dobry paszport do sprawdzania, to już było egzotycznie”. [K 14]

„Idąc chronologicznie od początku wycieczki, dla nich szokiem była granica polsko-

-ukraińska. Są 3 autokary, no to pewnie za 5 minut będziemy za granicą, atu okazało

się, że stoimy kilka godzin. Mimo, że są tylko 3 autokary. I, ta cała policja ukraińska,

która wchodziła do autokaru, sprawdzała, te groźne miny… To wszystko dla nich było

takie, jak zjakiegoś  lmu okraju totalitarnym. Jak to policja może tak wchodzić, spraw-

dzać, paszporty, wszystko. Dla nich to też była przygoda, byli zszokowani. Zaczęli się

coś się nawet śmiać do tych żołnierzy, aoni oczywiście miny marsowe. To było dla nich

zetknięcie, dlaczego oni są tacy zimni”. [K 27]

Dla części znich rzeczywistość za wschodnią granicą okazała się być całko-

wicie odmienną wstosunku do wcześniejszych oniej wyobrażeń:

„Wszystko było inaczej, niż sobie wyobrażali. Inny świat po prostu. Nie wyobrażali

sobie, że mogą być tak podłe zabudowania czy bieda po drodze. Mieli zderzenie stan-

dardów życia”. [K 11]

„Wyobrażenie ich oterenach na Wschodzie, to wogóle śmiech na twarzy, no bo na cóż

oni pojadą, cóż oni tam będą oglądać? Więc jadą z takim niedowierzeniem. Bardziej

chyba jadą, żeby jechać na wycieczkę, żeby się jakoś pobawić. Natomiast wracając ztego

wyjazdu są zachwyceni, że to coś wspaniałego. No, bo te obiekty są niektóre dobrze

utrzymane i naprawdę to nie odbiega dzisiaj od świata europejskiego. Ja zawsze jak

promuję, jak im mówię, że pojedziecie na Wschód izobaczycie, że wspaniałe obiekty,

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

119

wspaniała historia, wspaniała historia Polski, bo te Kresy to naprawdę jest rdzeń pań-

stwowości polskiej. No, więc oni tak trochę zniedowierzaniem na to wszystko reagują.

Ale jak jadą, jak oglądają, doświadczają, to naprawdę przywożą ogromny bagaż wiedzy

izadowolenia”. [K 25]

Młodzi uczestnicy wyjazdów wielokrotnie wskazywali na dostrzegane kon-

trasty między Polską a odwiedzanymi państwami. Dotyczyły one poziomu

iwarunków życia, cen oraz stanu infrastruktury, zwłaszcza drogowej isanitar-

nej. Najczęściej były one dostrzegane przez uczniów, którzy mieli okazję być

na Ukrainie:

„Ludzie na ulicy, no to rzeczywiście wydawali im się tacy czasem gdzieś troszkę jacyś

archaiczni wswoich strojach. Samochody, które się tam gdzieś, łapało woko, że trochę

odstają od tego, co jeździ unas po ulicach. No to pewnie też im pokazywało,że no tej

Ukrainie chyba daleko do tak zwanego Zachodu. To takie obserwacje jakieś były, ale

dalekie to było chyba od takiej krytyki, czy jakiegośtam podśmiechiwania się. Trochę

egzotyki, coś trochę innego ityle”. [K 11]

„Im dalej na Wschód jechaliśmy, tym jakby coraz bardziej widzieli tą biedę iprzepaść

między częścią zachodnią, awschodnią. Także, no myślę, że duże wrażenie to na nich

zrobiło”. [K 13]

„Młodzież głównie podkreślała różnice, oni byli, no tymi kontrastami najbardziej zdu-

mieni tym, jak wygląda ta wieś. Ito, że dzieci żebrzą na Ukrainie. Spotykaliśmy różne

sytuacje. Wczasie ostatniego wyjazdu bardzo mało, natomiast wcześniej niejednokrot-

nie te żebrzące dzieci, podbiegające. Na którymś z wyjazdów zdarzyło się, że przed

Operą Lwowską przewodniczka, ukraińska przewodniczka, dała wtwarz takiemu że-

brzącemu, bo był szczególnie natrętny”. [K 16]

„Ipostój… Jadąc na zachód jak się wysiada na stacji to są toalety, łazienki, atu wysie-

dliśmy, pamiętam ten pierwszy przystanek, jak część uczniów wysiadła zprzyborami

toaletowymi, żeby wyjść, umyć zęby, aokazało się, że to nie bardzo było tam gdzie.

(…) Jechaliśmy na skróty, przez jakieś wioseczki. Ico pamiętali ztych wioseczek? Na

przykład ten gaz. Te rurki zgazem, które idą po otwartym terenie irurka zgazem jest

tak nad drogą, amy pod tym przejeżdżamy. Oni tak nawet komentowali, że to tak, jak

byśmy się cofnęli wczasie”. [K 26]

„Troszkę było zaskoczenie ztego poczucia wyższości cywilizacyjnej, patrzenia, prawda,

nagle dlaczego, to co to, tam mają takie dobre samochody, prawda? Dopiero, co bardziej

inteligentni widzieli właśnie, że są kontrasty”. [K 17]

„Egzotyka. Kontakt z kolorytem lokalnym, czyli toalety na Małysza. (…) Wtoalecie

światła nie było”. [K 14]

„Gdy dojeżdżaliśmy wrejony Kamieńca Podolskiego, to młodzież zwróciła uwagę

(zresztą my również) na to, że drogi prawie że nie istnieją. Czyli ten asfalt środkiem

gdzieś tam jeszcze po czasach dawnych wylany, abokiem już całkowicie jest zdarty iten

autobus nie może jechać szybciej niż 40 km/h”. [K 6]

„Mieli właśnie taką świadomość, że mogą się czuć takimi Europejczykami, nie klepiąc

się po kieszeni. Ajednocześnie wypić super kawę, cały czas mówili, za taką cenę, taką

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

120

kawę, tutaj wtakim miejscu wsamym centrum, wtym bardzo snobistycznym lokalu.

Jak państwo siedzieliśmy sobie wtej kawiarni, którą pan przewodnik nam polecił, tej

właśnie takiej ekskluzywnej, wcentrum, gdzie jest jednocześnie ta palarnia kawy, ten

sklep, od razu mogli sobie tam kupić. Widziałam kartę im przynieśli iwybierali sobie.

«Ach, nie ja wezmę sobie ten ze śmietanką, ado tego jeszcze ciasteczko izapłaciłam

za to 6 złotych, bo unas kawa kosztuje…» No itak się czuli. Iwidziałam, że tak się

właśnie czują tak swobodnie itak delektowali się tym momentem, że dowartościowali

się bardzo. Więc ja myślę, że to też dla nich był taki element bardzo pozytywny tego

wyjazdu, że zasmakowali takiego poczucia swobody również  nansowego. (…) Dla nich

taką bardzo ludzką frajdą, bo ja widzę ile oni mieli wtym radości, było właśnie to, jak

oni sobie przeliczali te pieniądze, tak. To jest śmieszne. Ale oni naprawdę nie mieli wiele

pieniędzy. Ioni sobie uświadomili, że za tą niewielką kwotę pieniędzy oni się czują, jak

krezusi wtym sklepie ukraińskim. (…)

Największym hitem był ten sklep, któremu patronuje prezydent Ukrainy. Wszyscy ku-

pili tonę słodyczy. Dla rodziców, dla krewnych. Mówili «proszę zobaczyć, jak pięknie

zapakowane, azapłaciłem tylko tyle». Dla nich to… iśmiejemy się, że potem wszyscy

chodzili idzielili się tymi słodyczami, tylko «czy będziemy mogli przewieźć te słody-

cze?»”. [K 15]

Uczniowie podróżujący na Ukrainę na ogół byli także pozytywnie zaskoczeni

warunkami panującymi wtamtejszych hotelach:

„Generalnie byli zaskoczeni dobrymi warunkami whotelach. Bo rzeczywiście, zkaż-

dym wyjazdem właściwie ta baza hotelowa była coraz lepsza. Drogi były coraz gorsze.

Natomiast, po prostu, baza hotelowa coraz lepsza”. [K 10]

„Byli zaskoczeni jednym z hoteli, bo był bardzo taki ekskluzywny, ponieważ on był

wzameczku”. [K 22]

„Standard whotelach był bardzo dobry. Ten standard naprawdę był europejski”. [K 11]

Tym co zaskakiwało młodzież, był również stan, wjakim znajdują się obec-

nie niektóre obiekty związane zpolskim dziedzictwem kulturowym. Nauczy-

ciele wskazywali także na przykłady zacierania czy wręcz eliminowania śladów

polskości na dawnych polskich ziemiach wschodnich:

„Bardzo się im podobał Lwów, Cmentarz Łyczakowski. Wędrówka szlakiem polskich

korzeni, groby wielkich nazwisk. Od Ordona począwszy, poprzez Marię Konopnicką,

Stefana Banacha, to robiło na nich wrażenie. ICmentarz Orląt. Tam mieliśmy piękne

warsztaty zmiejscowym przewodnikiem. No, robiło to na nich ogromne wrażenie. Tym

bardziej, że ich rówieśnicy tam właśnie ginęli. To takie było przełożenie na metrykę, na

pesel wręcz. To, to. Chocim, ogromna, duża budowla, zniszczona”. [K 24]

„WOlesku, miejscu urodzin Jana III Sobieskiego, no to jak się patrzy na te podpisy

ukraińskie bez podpisów polskich… Są wjęzyku angielskim, niemieckim, ale polskim

nie. No to można powiedzieć, że to obrzydzenie napawa do tych, tak prosto mówiąc

oczywiście, do tych ludzi, którzy chcą zatrzeć wszystko ichcieliby się pozbyć wszyst-

kiego, co świadczy opolskości”. [K 4]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

121

„Wilno na mnie zrobiło wielkie wrażenie. No szkoda, że po prostu jest tak ogołocone

zpolskości, że praktycznie już nazwy nawet, jak wchodzi się na dziedziniec uniwersy-

tetu, no to tam wjednym miejscu tylko, nie na tym głównym dziedzińcu, tylko zboku

jeszcze został napis polski. Natomiast resztę, wszystkie polskie nazwiska zamienione na

litewskie. Nawet jak byliśmy wŚwiętobrościu itam jest za Szetajnami, jest taka mogiła

powstańców zPowstania Styczniowego. Też wszystkie nazwiska tylko po litewsku. No

to troszeczkę robi takie przygnębiające wrażenie”. [K 10]

„Wizyta wmuzeum wKownie. Muzeum Adama Mickiewicza. Prosimy oprzewodnika,

który oprowadziłby nas wjęzyku polskim. Nie ma wogóle wofercie takiego przewod-

nictwa ztą usługą. Młody chłopak oprowadza nas po angielsku. Bez emocji, bezna-

miętnie, no tak opowiada. Bardzo się starał, ja nie mogę powiedzieć, bardzo duża jego

wiedza była też wzakresie biogra i Adama Mickiewicza, no, ale to było takie widzenie

wiadomo, prawda? Mickiewicza poprzez ich pryzmat, ich doświadczenie, ich historię

ibardziej, jako Litwin, anie Polak. Jak ktoś, kto tutaj jakby wyrósł na tej ziemi, więc

«on jest nasz, nie przypisujcie sobie aż takiego jakby znaczenia, jakby nie podczepiajcie

się pod wszystko, co się pojawia wjego literaturze ztym bagażem polskości». No muszę

powiedzieć, że będąc tam, no przeżyłam takie trochę małe rozczarowania”. [K 12]

„Nie mogli zrozumieć dlaczego, skoro Zbaraż kiedyś był w posiadaniu Polaków, że

wmuzeum są takie rzeczy, że jest to muzeum, tak jakby takiego kozactwa. Aoni wcale

nie są wyczuleni na muzea. Wręcz przeciwnie, to są miejsca, które oni niespecjalnie

uwielbiają. Natomiast to ich poraziło…

Otwieramy drzwi do Jazłowca, żeby wejść na teren zamku, a tam jest jedna wielka

łąka, pastwisko. No więc oni po prostu zaczęli tam biegać. Idopiero jak stanęliśmy już

nad tymi ruinami, no iprzewodnik nam zaczął opowiadać, że to były tylko piwnice,

to co widzimy. Awgórę szedł potężny zamek, który został zniszczony, no to potem

po prostu nie mogli też tak zrozumieć, dlaczego takie rzeczy się niszczy. Bo tam jest

akurat też tablica, gdzie jest orzeł polski. Ion nie dość, że jest pęknięty, bo ktoś go tam

potem skleił, to itak jest potem popisany, zachlapany. Także te ślady takiego niszczenia,

to jakoś tak im się nie mogło zmieścić w głowie. Tym bardziej, że oni tego sobie nie

porównywali chyba do nienawiści między narodami. Tylko porównywali do przykładu

krakowskiego Kazimierza, gdzie dba się otą kulturę żydowską. Imówi się otym, tak

normalnie”. [K 19]

„Wtych Podhorcach ten pałac, który jeszcze nie tak dawno grał wPotopie, atu oka-

zuje się, że jest to jednak ruina. Ico? Wpałacu przy wejściu, to też pamiętam, po pra-

wej stronie jest pomnik, taka tablica upamiętniająca żołnierzy sowieckich. Iwłaściwie

wkażdym tym miejscu, gdzie tam były te nasze jakieś dawne sprawy związane zPolską,

to po drugiej stronie, dla przeciwwagi, jest jakaś taka tablica”. [K 26]

„Pan przewodnik im też pokazywał swój dowód osobisty, gdzie jest litewska wersja

nazwiska”. [K 21]

„Przy katedrze spotkaliśmy Polaków, którzy z nami rozmawiali. To byli już młodsi

ludzie, którzy właśnie tam cały czas mieszkają. Opowiadali nam, jaki problem był wla-

tach 90. Oni też byli zdziwieni, bo duża część Polaków wtedy jakby przymusowo była

usuwana ztej części najstarszej rynku. Że, po prostu, te czynsze szły tak wgórę. Bo były

osoby, Ukraińcy, którzy chcieli po prostu tam mieszkać”. [K 19]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

122

Zdziwienie młodych uczestników wyjazdów na dawne Kresy wywoływał

także fakt, iż wschodnie granice Rzeczpospolitej sięgały wprzeszłości tak da-

leko na wschód:

„Że mieliśmy takie granice bardzo się dziwili (…) żeśmy stanęli na rozdrożu rzeki, że

tu zakończyła granica, to im się to po prostu wgłowie nie mieściło, że aż tak daleko od

granicy jesteśmy, iże to jeszcze kiedyś była Polska”. [K 22]

„Fajne uczucie, jak przejeżdżałam i przewodnik, czy pilot, mówi: «jesteście na rzece

Zbrucz, tutaj sięgała granica». Adzieci: «To tu? Do tego obszaru Polska była?» To też

było odkrywcze”. [K 11]

„Im się bardzo podobał Chocim, że, że tutaj jeszcze, jeszcze jak pan przewodnik… za-

trzymał się na moście imówi, to wyciągnijcie paszporty, przekraczamy granicę Rzecz-

pospolitej dawną”. [K 14]

Rozmówcy wspominający swe wyjazdy na dawne Kresy Wschodnie wspo-

minali opoczuciu swojskości doświadczanym przez młodzież, zwłaszcza pod-

czas zwiedzania Wilna iLwowa:

„Ale sam Lwów no to jest takie bijące serce, no tak jak Kraków, jak Wilno – bijące serce

Europy ztymi polskimi śladami, że oni się tam po prostu czuli, jak usiebie. Myślę, że

to jest też jakiś ten element właśnie wielkiego plusa tej wycieczki”. [K 15]

„We Lwowie też były pytania, jak chodziliśmy po Lwowie, proszę panią, ale ten Lwów

to przecież taki polski, on jest”. [K 17]

„Byli zaszokowani niektórymi budowlami. Podhorce bardzo się im po prostu podobały.

No również oczywiście Lwów też, szczególnie te podobieństwo do Krakowa”. [K 10]

Nauczyciele zauważali, iż wszczególnie ważnych dla polskiej historii miej-

scach uczniowie potra li się godnie zachować. Nie ukrywali przy tym swego

wzruszenia igłębokich przeżyć:

„Ta młodzież chce być świadoma ipotra się zachować na miejscu”. [K 4]

„Największe emocje jednak wzbudza Cmentarz Łyczakowski i Cmentarz Orląt. To

jednak tam widać taką pogłębioną, można powiedzieć, re eksję tych bardzo młodych

ludzi. To na pewno. Wtym miejscu ja byłam dwukrotnie ioni bardzo, bardzo to jakoś,

tak jak mogą, ci nastolatkowie, bo pamiętajmy, że nie są to jeszcze osoby takie wpełni

ukształtowane osobowościowo i historycznie, bo przecież ich znajomość, historia jest

bardzo taka wycinkowa albo oni wogóle nie znają tej historii, więc tutaj była taka re-

 eksja, skupienie ioni wsłuchiwali się wsłowa przewodników, którzy opowiadali otych

młodych ludziach, którzy ginęli za Lwów. Gdzie jeszcze? Takie bardzo pozytywne też

wrażenia miałam, jako nauczyciel i opiekun, kiedy zwiedzali muzeum Juliusza Sło-

wackiego. Tam mieliśmy taką pewną trudność, ponieważ nie było przewodnika, który

oprowadzał wjęzyku polskim. Trzeba było tłumaczyć chyba z rosyjskiego, czy z an-

gielskiego na język polski, ale to rzeczywiście do nich tra ało wtakim sensie, że jakby

czuli, że jest to ktośważny wnaszej historii, historii literatury itutaj bardzo pięknie do

tego podeszli”. [K 12]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

123

„Wróżnych miejscach część znich bardzo się wzruszała. Ijak opowiadaliśmy właśnie

oCmentarzu Orląt Lwowskich, też, mimo że tutaj byli przygotowani do tego, to nie

zdawali sobie sprawy, że to jednak tyle osób zginęło. Dopiero jak zobaczyli te nagrob-

ki. No też na nich wrażenie zrobiło to, że ten cmentarz był tak pięknie zaplanowany,

prawda. No icała historia potem. Jak odkrywaliśmy groby kolejnych po prostu Polaków,

tam idąc, no to, no, te ślady jakby im zostały. Ina przykład większości osób, myślę,

zapadło to bardzo w pamięć. I uświadomili sobie, rzeczywiście wtedy chyba, że tam

istniała kiedyś Polska”. [K 19]

„Muszę powiedzieć, że emocje iwogóle wrażenia były bardzo adekwatne do sytuacji, do

miejsc, które zwiedzaliśmy. Przechadzając się chociażby przez starówkę, przez Prospekt

Swobody, no to wiadomo, że tam jakby jest ten klimat, ta atmosfera taka wesoła iraczej

radosna. Itak też młodzież to odbierała. Natomiast gdy trzeba było naprawdęzachować

się wsposób dojrzały, taki poważny, mówię tutaj ozwiedzaniu chociażby Cmentarza

Łyczakowskiego i Orląt Lwowskich. No chociażby ta głucha cisza robi niesamowite

wrażenie ifaktycznie, uczniowie to tak samo odbierali. Potra li się zachować naprawdę

izdużą taką zadumą oglądali, zwiedzali cmentarz, zzaciekawieniem”. [K 20]

Jeden znauczycieli zpodziwem opowiadał odeterminacji swych wychowan-

ków wdocieraniu do trudno dostępnych śladów tragicznej polskiej historii:

„Mieli zaplanowane odwiedzenie Huty Pieniackiej. No ipani przewodnik się zarzekała,

że tam jest nienajgorszy dojazd. No, ajak wiadomo na Ukrainie różnie ztymi drogami

bywa. Ale pani się zarzekała, że jest na pewno świetny dojazd idamy radę. Ipół dnia

zwiedzaliśmy różne, okoliczne miejscowości związane zPolakami ina koniec mieliśmy

właśnie pojechać do Podkamienia ido Huty Pieniackiej. Ido Podkamienia jako tako

wmiarę szło. Ale tam okazało się, że dalej droga jest, ale szutrowa, po deszczach. No,

ale słowo się rzekło, byliśmy bardzo zdeterminowani. Powiem szczerze, taką drogą

jechaliśmy z2 godziny, 20 na godzinę. Ja sam w pewnym momencie, może złe słowo

miałem dość, ale byłem bardzo, bardzo tym już znużony, bo to takie jest, no dosyć

męczące. Idojechaliśmy do punktu, gdzie przejechaliśmy jakąś wieś, zaczynał się las.

Ikierowca powiedział, że on też tam chce dotrzeć, ale jak wjedzie wten las, to już nie

wycofa. Nie ma wogóle opcji, żeby dojechać. Ipojawiła się jakaś osoba ztej wioski…

Zapytałem ile trzeba jeszcze iść. Aon mówi około 3, 4 kilometrów. Ipopatrzyłem się na

tą młodzież, zadałem im pytanie: «Czy wy na pewno…?». Wie pan co, że nikt znich nie

powiedział nic. Tak jak siedzieli, wstali, zapieli kurtki, wzięli plecaki, wzięliśmy kwiaty,

wzięliśmy znicze ite 3 kilometry na pieszo doszliśmy do obelisków wHucie Pieniackiej,

upamiętniających te wydarzenia, które się tam rozegrały. No itak jak mówię, takich

momentów było bardzo, bardzo, bardzo dużo podczas takich wyjazdów. Pokazali swoją

determinację niezwykłą. Idla mnie, jak wielokrotnie ktoś mnie pyta ote wyjazdy, to

jest taki moment, który najbardziej zapadł mi wpamięci”. [K 4]

Rozmówcy na ogół wspominali ożyczliwości, jakiej wraz zuczniami do-

świadczali od mieszkańców odwiedzanych państw. Pytani oto, czy podczas

wyjazdów za wschodnią granicę spotkali się zprzejawami negatywnego trakto-

wania czy wręcz antypolskich zachowań, wwiększości odpowiadali przecząco.

Jednakże kilku nauczycieli miało wpamięci tego typu incydenty:

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

124

„Dzieci miały okazję doświadczyć przejawu takiego antypolonizmu na Ukrainie wpew-

nym instytucjach kultury, gdzie nas bardzo źle traktowano”. [K 11]

„Wsklepie zostaliśmy zwyzywani, to nawet by się nie nadawało do zacytowania jak nas

zwyzywały Ukrainki. Od tego się zaczęło, bo dzieci robiły zakupy. No inaprawdę tak,

ze względu na polskość to one wyzywały nas tak, żebyśmy doskonale zrozumieli, że

one nas wyzywają isłowo na «k» to było chyba najprzyzwoitsze, które tam padło. Moje

dziewczynki się strasznie zniesmaczyły, one, dwie to się wręcz wystraszyły, bo te kobie-

ty jeszcze były dość mocno agresywne ija, ja nie wiem czy to nacjonalistyczne, czy to

po prostu były pijaczki, które były wściekłe irównie dobrze zaatakowałyby Ukraińców,

którzy robią zakupy, ja tego nie umiem ocenić. Idokładnie to samo nas spotkało, tylko

przy okazji jak szliśmy na Cmentarz Łyczakowski”. [K 14]

„Co prawda pamiętam dwa incydenty, kiedy nas gdzieś tam przejeżdżając w małych

miejscowościach zwyzywano straszliwie widząc polskie rejestracje… Polską rejestrację,

bo to autobus był zpolską rejestracją ipokazywano nam gesty tam ucinania głowy, ale

myślę, że to jest, no jakiś młody głupi człowiek”. [K 3]

„WPodhorcach dzieciaki nas otoczyły, do autobusu podeszły, no to mówię: «Proszę, poczę-

stuj się», no to «Co się mówi? Dziękuję». Nie, nawet nie wziął, jak miał powiedzieć «dzięku-

ję». Tak, tak jest wpojona nienawiść do tego wszystkiego, co polskie. AwZbarażu, obsługa

Zbaraża patrzyła na nas, jakby nas chciała wyrezać. Ich wzrok świadczył owszystkim”. [K 4]

„Na Ukrainie to mieliśmy taki jeden dość niebezpieczny przypadek, kiedy zwiedzaliśmy

Krzemieniec i od strony Liceum Krzemienieckiego, to tam jakieś kamyczki wnaszą

stronę ze strony młodzieży ukraińskiej leciały. Także rzeczywiście jakby oni usłyszeli

ten język polski, to taka reakcja była dość nieprzyjemna”. [K 21]

4.2.3. Sposoby przybliżania uczniom historii, kultury, tradycji iwalorów

przyrodniczych dawnych Kresów Wschodnich RP podczas wyjazdów

Kolejnym zagadnieniem poruszanym wtrakcie wywiadów była kwestia spo-

sobów przybliżania kresowego dziedzictwa podczas wyjazdów. Nauczyciele wie-

lokrotnie wspominali, iż bardzo cennym dydaktycznie doświadczeniem są żywe

lekcje historii, geogra i bądź literatury, realizowane wmiejscach bardzo mocno

związanych zpolskością:

„Dzieci były bardzo wylewne tam na miejscu. Wie pan, tu pytali oPolskę, tu oto, tu

otamto (…) Myśmy tą Białoruś całą objechali. Proszę pana, gdyby pan widział, jak

dziewczynki spontanicznie recytują Świteziankę, mocząc nogi wŚwitezi…”. [S 1]

„WKrzemieńcu oczywiście Góra Bony, cmentarz, grób Salomei Słowackiej, no ina

przykład czytaliśmy wiersze do matki, wiersze, list y, pisane przez Juliusza Słowackiego,

nad grobem Salomei Słowackiej. No to wymowa tego, kiedy stoimy nad grobem matki

wieszcza, nad nami góruje Góra Bony, amy jesteśmy nad grobem iczytamy słowa syna,

no to się po porostu miękko robi… Itakiej lekcji zrobić nie można pod Wawelem, tylko

wtakim miejscu można ją zrobić, no lub dotykając grobowca, sarkofagu Hetmana Żół-

kiewskiego ijego małżonki wŻółk wi. To co się wydawało jakimiś mrzonkami, legendą,

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

125

mitami, kiedy się chodziło do szkoły isię mówiło oXVII wieku iowielkich, polskich

hetmanach koronnych… No to się wydawało jakimś światem legendarnym, bajecznym,

atu się nagle dotyka grobowca hetmana.

Zanim wjedziemy zGrodna to jesteśmy, zatrzymujemy się wBohatyrowiczach, mieli-

śmy okazję spotkać ostatnią zrodu Bohatyrowiczów, czyli panią Jadwigę Bohatyrowicz,

która zbierała pokrzywki dla świnek swoich. No, ale jak otworzyła usta, to było przy-

jemnie słuchać tej dykcji, tej kultury wypowiedzi słownej, którą prezentowała. Więc

w Bohatyrowiczach idziemy nad grób Jana i Cecylii, tam się chwilę zatrzymujemy,

modlimy, coś opowiadamy. Nieopodal kopczyk 40 powstańców zamordowanych wpo-

wstaniu styczniowym, opisywanych w«Nad Niemnem», bo wzasadzie «Nad Niemnem»

się zaczyna od tego opisu. Tam palimy ognisko, wzaułku Niemna, no ito jest nasza

kolacja zprzywiezionych kiełbasek ichleba zPolski, zKrakowa”. [K 4]

Dla popularyzacji wiedzy oprzeszłości dawnych ziem wschodnich RP wyko-

rzystywane są również wielogodzinne przejazdy wautokarze:

„Przewodniczka im puszczała «Ogniem imieczem», apotem taki rosyjski  lm oprze-

niesieniu się wczasy II wojny światowej. Taki trochę jak «Powrót do przyszłości», ja nie

pamiętam tytułu, ale bardzo fachowo zrobiony tak,że oni się nie nudzili. Bo to jednak

wtym autokarze się bardzo dużo spędzało czasu”. [K 18]

„Po drodze pani nam wyświetlała, obejrzeli wszystkie trzy części «Trylogii»”. [K 26]

„Oni znają  lm «Ogniem imieczem» przecież. Ale dopiero jak jechaliśmy przez Kresy

do Kamieńca Podolskiego, puszczaliśmy ten  lm wautobusie, to oni dopiero… aha, to

tu! Skojarzyli. Zupełnie inny taki odbiór”. [K 13]

Utrwalaniu wiadomości zdobytych podczas podróży na Wschód służą także

organizowane przez niektórych nauczycieli wdrodze powrotnej testy wiedzy:

„Na końcu był quiz i okazało się, że nawet pamiętali sporo rzeczy. Quiz, dwójkami

mogli się dobrać, były nagrody. Przewodnik kazał im przygotować karteczki, dwanaście

pytań, zczego wy mogłyście dwa przygotować, my dwa, aoni resztę. Niektóre były takie

humorystyczne, np. jak mają na imię panowie kierowcy. Ale niektóre dotyczyły tego,

oczym oni się dowiadywali, czy tego wjakich miejscach byliśmy”. [K 15]

„Wdrodze powrotnej zawsze jest quiz wiedzy ztego, co wiedzieliśmy. Bo czasem i10

godzin trzeba jechać, 5 godzin ostatnio na granicy staliśmy. Więc ja zawsze zbieram

pytania. Zbieram pytania, no itam nazbieram z200 pytań ztych 5 dni, które byliśmy.

No iwautobusie jeszcze raz po kolei te wszystkie rzeczy sobie przypominamy. Gdzie

byliśmy, co widzieliśmy, jakie ciekawostki, kto był dziadkiem Piłsudskiego, kto nie był,

gdzie tam co się wydarzyło. Jakie rzeki, jakie miasta, jakie dzielnice, kiedy Lwów wal-

czył, kiedy nie walczył. No ipotem dajemy nagrody. Zawsze stamtąd wieziemy nagrody

jakieś. Kadra się zawsze zrzuca na nagrody, więc są wartościowe nagrody, jakieś albumy,

jakieś zdjęcia. Więc walczą ote nagrody iwalczą oszóstki, bo zawsze, kto pierwszy ten

lepszy, więc liczymy punkty, więc mają oceny”. [K 25]

Istotną rolę wposzerzaniu świadomości uczniów na temat wielowiekowego

dziedzictwa Rzeczpospolitej spełniają wodwiedzanych państwach miejscowi

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

126

przewodnicy. Dość często, ale nie zawsze, są nimi osoby przyznające się do pol-

skich korzeni. Oczywiście uczestnikom wycieczek na całej trasie towarzyszyli

także piloci258. Na podstawie relacji wielu nauczycieli można stwierdzić, iż za-

pewnienie zusług kompetentnych pilotów iprzewodników, potra ących przy-

ciągnąć uwagę młodzieży, ma zasadniczy wpływ na pozytywny odbiór przeka-

zywanych treści.

„WWilnie, nie pamiętam nazwiska Pana, który gdy byliśmy dwa lata temu, był naszym

przewodnikiem. Pan Józef – on pracuje chyba na Uniwersytecie wWilnie i jest auto-

rem takiego literackiego przewodnika po Wilnie. Urodzony Wilnianin, fantastycznie

opowiadał… Szczególnie sobie przypominam ten Kościół świętego Piotra iPawła. My

byliśmy zmęczeni, bo przyjechaliśmy tam wpierwszy dzień ito po nocy. Natomiast on

tak pięknie mówił ito krótko owybranych właśnie  gurach, symbolice, że po prostu

młodzi tam przychodzili ijeszcze pytali dodatkowo”. [K 10]

„Tam nam zorganizowali pobyt i spotkania zhistorykiem, który miał bardzo piękny

wykład na temat właśnie funkcjonowania Polski na tamtych terenach. Nie bał się omijać

pewnych tematów, dość drażliwych, właśnie nacjonalizmu. No idzieci tego słuchały

zzainteresowaniem. Ipowiem, że to było bardzo cenne. I te bezpośrednie kontakty

zdecydowanie dla dzieci są ważniejsze niż mnóstwo historycznych dat, niezależnie od

tego, jakby to było atrakcyjnie powiedziane”. [K 11]

„Jeżeli pilot opowiada wsposób dostępny dla dorosłych no to wiadomo, że oni się wy-

łączą wpewnym momencie. No, aim podobało się to, że na miejscu oprowadzały nas

osoby miejscowe. To też dla nich był pewien folklor, to wjaki sposób te osoby mówiły

po polsku. Po Lwowie oprowadzała nas Pani, Polka, która mieszka na Ukrainie, apo

Cmentarzu Łyczakowskich oprowadzał nas jej ojciec, który był bardzo zaangażowany

wto co mówił, bo to były jego przeżycia wojenne również, bo to starszy pan. To zde-

cydowanie działało na dzieci, to właśnie, że te osoby miejscowe oprowadzały”. [K 23]

„Przewodnicy starali się nie oprowadzać ich tylko po kolejnym kościele. No, ale po-

kazywać to, że te kresowe rodziny, to przecieżczęsto znane postacie, znane nazwiska,

tworzące tą historię naszą jakby, tą najnowszą. No iże to gdzieśsię tam właśnie też na

tych Kresach zaczynało. No to chyba to ich tak najbardziej interesowało, no bo tam,

umówmy się, no kolejny sobór do obejrzenia, to tak fajnie, dobrze że jest, natomiast

chyba te emocje były takie powiedzmy średnie. No takie zwyczajne, jak to udzieciaków.

Natomiast te właśnie takie tropy rodzinne, bo ci przewodnicy też właśnie oto podpy-

tywali tam na bieżąco, czy może ktośtam ma jakąś babcię itak dalej, itak dalej (…).

Przewodnik opowiadał opogromach na Wołyniu. Ten temat przecieżbył tematem tabu

przez wiele, wiele lat. On praktycznie wogóle nie istniał wświadomości ani ich rodzi-

ców, dziadków być może, atylko tych, którzy byli tym tematem zainteresowani. No ito

też wywoływało wnich takie bardzo, jakby ożywione reakcje. Oni się dopytywali, no

zresztą, opowieść tego przewodnika ja do tej pory tak bardzo zapamiętałam. Ona mną

wstrząsnęła itych naszych uczniów wtedy również”. [K 12]

258 Wprzypadku programu krakowskiego najczęściej byli nimi pracownicy Biura Podróży Abdar.

Kilka szkół korzystało natomiast zusług Biura Turystycznego Gaudeamus.

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

127

„Nasz przewodnik zrobił bardzo dużo. Naprawdę dziewięćdziesiąt osiem procent uda-

nej wycieczki to jest przewodnik”. [K 14]

„Tam korzystaliśmy zusług tych polskich przewodników, bo to było zastrzeżone przez

ten urząd miasta, że to nie mogą być ukraińscy przewodnicy, tylko to muszą być pol-

scy przewodnicy. WKamieńcu Podolskim zresztą taki organista to prowadził. On był

zarówno emocjonalnie, jak i merytorycznie bardzo przygotowany. Zarówno od tych

czasów, takich typu Wołodyjowski, po czas Związku Sowieckiego, represji itak dalej.

To wszystko było tak zrobione bardzo fachowo ibardzo emocjonalnie. Tak, że myślę,

że na nich to bardzo mocno było wstanie oddziaływać”. [K 18]

„Staraliśmy się też mieć dobrych przewodników. Takich ludzi z krwi i kości, którzy

tam są sprawdzeni. Znają te tereny. Nasz był rewelacyjny ijego znajomość Ukrainy jest

niewiarygodna. Ma świetną wiedzę, my to nazywamy wiedza okrągła, czyli taka, która

widzi różne zjawiska. Pod różnym kątem, różne odcienie, niuanse. Nie, nie widzi czar-

no-biało Ukrainy, tylko ztymi wszystkimi niuansami. Półcieniami. Jest rewelacyjny.

Ite wycieczki robił rewelacyjne”. [K 27]

4.2.4. Spotkania zPolakami na Wschodzie

Wwielu rozmowach znauczycielami temat przewodników polskiego pocho-

dzenia w sposób naturalny wywoływał także kwestię Polaków zamieszkałych

do dziś na dawnych polskich ziemiach na Wschodzie. Respondenci wspominali

oprzypadkowych spotkaniach zrodakami ich gościnności oraz oemocjach jakie

wywoływały one wśród uczniów:

„Ogromne wrażenie na uczniach wywarło, jak dziecko małe, nie pamiętam ile ono

miało lat, przed jakiś kościołem recytowało wiersze polskie. Stało irecytowało, wten

sposób zbierając tam jakieś datki. No ioni byli zdziwieni, że na pamięć polskie wiersze

tak małe dziecko recytuje”. [K 21]

„Duże wrażenie robił na nich kontakt zPolakami. Na przykład wKamieńcu Podolskim,

oprowadzał nas starszy pan, który był Polakiem, tam od kilku pokoleń, był nauczycie-

lem. Pięknie mówił po polsku. Imy tam dla nich to byliśmy jakby takim świętym dla

tych Polaków. Ito, jak oni nas traktowali. Czekali na nas”. [K 26]

„Duże wrażenie na nich zrobiło spotkanie wtych Okopach Świętej Trójcy. Mieszkała

taka staruszka, nie wiem, czy ona jeszcze żyje. Myśmy byli przygotowani na to, bo

iwieźliśmy tam jej różne rzeczy. No iona po prostu podeszła, myśmy stali przed auto-

karem. Zaczęła mówić po polsku, zaczęła opowiadać, że jest jedyną Polką, że zawsze

wita tutaj te grupy. No izrodziła im się taka myśl, że ci Polacy, to nie tylko ci, którzy

wyjeżdżają gdzieś na emigrację. Tylko, że no za tą wschodnią granicą też zostali. Bo to

na pewno daje im też taki inny ogląd rzeczywistości.

No albo jak na cmentarzu spotkaliśmy jakąś panią, taką starszą, kiedy zostawialiśmy

 agi tam przy Grottgerze iprzy Banachu, tym matematyku. To ludzie byli zadowo-

leni i mówili nam, że fajnie, że przyjeżdża młodzież. Starali się opowiedzieć swoją

historię. Spotkaliśmy takiego pana przy samym Cmentarzu Orląt Lwowskich, który

im opowiadał, że on po prostu tu po to został, żeby tego pilnować. Że do niedawna

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

128

działał taki społeczny komitet właśnie czuwania nad tymi zabytkami na Cmentarzu

Łyczakowskim”. [K 19]

„Ci Polacy to ich przyjmowali tam, jak ztakim nabożeństwem wręcz, że «przyjeżdżajcie

tu, żeby oni widzieli, że to też nasze są rzeczy, przyjeżdżajcie do nas». No gościnność

taka na poziomie wielkim”. [K 18]

Zdecydowana większość szkół podczas wyjazdów do państw za wschodnią

granicą korzysta zusług miejscowych hoteli. Tylko wkilku przypadkach nauczy-

ciele znieukrywaną satysfakcją opowiadali, iż udało im się doprowadzić do zor-

ganizowania noclegów umiejscowych Polaków. Niektórzy zrespondentów, mając

doświadczenie wielu wyjazdów zmłodzieżą na dawne Kresy, dostrzegała zcza-

sem potrzebę rezygnacji zhoteli na rzecz możliwości przebywania w domach

rodaków. Widzieli wtym także możliwość udzielenia im wparcia materialnego:

„Kiedy byliśmy wtych rodzinach polskich, te ranne rozmowy są wspaniałe. Mówi mi

dwójka chłopaków, którzy spali wjednym domu: – Myśmy chyba do pierwszej wnocy

ztą babcią rozmawiali, aona mówi – mówcie mi oPolsce. – Co oPolsce mamy gadać?

– Mówcie mi wszystko”. [S 1]

„Biuro Abdar to ma ten minus, że jakby załatwia fajne noclegi, tanie, ale niezwiązane

zupełnie zPolską, zpolskością. No właśnie mi się wydaje, że ten ładunek emocjonalny,

októrym wspominałem jest zupełnie inny. No jesteś wsuper ekskluzywnym hotelu,

tu masz plazmę 50 centymetrów, masz wielkie łóżko, wszystko lśni się atłasami ipła-

cisz za to grosze, no też super, ale to nie oto chodzi chyba. Lepiej jest się przespać na

zwykłym łóżku, na wąskim zwykłym materacu, przykrytym byle jakim kocem usióstr

zakonnych, które będą po polsku mówić icię wyściskają ijeszcze ci wcisną jakieś po-

marszczone jabłuszko na drogę”. [K 3]

„Jeden zkolegów zorganizował taki wyjazd, gdzie spali wklasztorze, czy jakichś właśnie

pensjonatach polonijnych, bo miał taką ideę, aby wspierać te nasze różne organizacje,

tudzież nasze klasztory. Bo tam był jakiś klasztor, gdzie przewagą mieli Polacy”. [K 27]

„Podczas pierwszych wyjazdów pobyt był whotelach. Dopiero potem wkolejnych la-

tach, bodajże trzeci rok realizacji projektu chcieliśmy trochę to zmienić, by był to pobyt

wśród rodzin. Ito się udało, szczególnie jeśli chodzi oŁotwę”. [S 2]

Wyrazem pamięci oPolakach na Wschodzie jest także przekazywana im

pomoc materialna. Niewielka część szkół zabiera ją ze sobą jadąc na dawne

Kresy wramach realizacji projektu. Wniektórych szkołach zapoznanie się zsy-

tuacją rodaków zamieszkałych za wschodnią granicą skutkowało zaangażowa-

niem się uczniów wzbiórki darów organizowane wszkole na ich rzecz:

„Zawsze braliśmy stąd jakieś rzeczy, szczególnie wtamtym okresie, kiedy jeszcze ci

ludzie coś tam potrzebowali, teraz już mniej. To była bardziej pomoc materialna, książ-

ki, jakieś tam słodycze, jako że tutaj chodzą dzieci prezesa zzakładów cukierniczych

«Wawel». No to dawali nam tyle słodyczy, wiec żeśmy te paczki słodyczy tam zawozili

irozdawali”. [K 4]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

129

„Gdy jechaliśmy do Wilna, to do jednej ze szkół zawoziliśmy książki, różnego rodzaju

pomoce, książki polskie imateriały edukacyjne do uczenia polskiego”. [K 16]

„Nawiązałem porozumienie ze Stowarzyszeniem «Kresy». Itutaj wszkole zbieramy pie-

niądze. Mnie tutaj nie chodzi tu owielką wartość, kto może, to owszem. Natomiast tutaj

chodzi, żeby dzieci uczyły się tej umiejętności dzielenia zinnymi. Ja tłumaczę zawsze, że

wystarczy, że przyniesiesz dwa zeszyty, czy tam parę ołówków, ale jak nas jest czterysta

ikażdy przyniesie, to już jest po prostu no tego dość sporo. No ipóźniej, no to już właśnie

przyjeżdżają ze Stowarzyszenia «Kresy» izabierają ito już dzielą. Część idzie na Białoruś,

część na Ukrainę, aczęść na Litwę, do właśnie tam wybranych szkół”. [K 10]

4.2.5. Poznawanie wschodnich sąsiadów (Ukraińców, Białorusinów,

Litwinów) iich kultury

Jak wielokrotnie podkreślano, realizowane wśląskich ikrakowskich szko-

łach projekty edukacyjne miały na celu przede wszystkim zapoznanie uczniów

zdziedzictwem dawnych wschodnich ziem Rzeczpospolitej. Stąd też w pro-

gramach wycieczek znajdowały się głównie miejsca związane zpolską historią,

zpolskimi twórcami oraz zpoświęconymi Polakom miejscami pamięci. Nie-

którzy nauczyciele dostrzegali brak silniejszego zaakcentowania wprogramach

wycieczek elementów kultury gospodarzy wschodnich sąsiadów Polski:

„Tak jak sobie przy pominam, to racz ej to było na pozna nie śladów polskośc i na Kresach.

Katedra lwowska, śluby lwowskie. I w zasadzie tak, zkulturą ukraińską na przykład

ludową… nie było żadnego skansenu na przykład. Wiemy, że ukraińska kultura ludowa

jest przebogata. Ma te pieśni, stroje. Zresztą historycznie można tak powiedzieć, że

ukraińska szlachta się polonizowała, abardzo wielu chłopów polskich ulegało zkolei

ukrainizacji, bo ta kultura ich jakby tak pociągała. Więc muszę przyznać, że zpunktu

widzenia mojego – nauczyciela historii – to bym powiedział, to tego mi wtym projekcie

zabrakło. Rzeczywiście mi brakło tej kultury miejscowej. Bo jednak to jest ważne, żeby

właśnie zrozumieć chociażby stosunki polsko-ukraińskie. No tutaj bardziej myśmy się

odwoływali chociażby do czasów właśnie epoki nowożytnej, awzasadzie XX wiek tam

był przemilczany. Może isłusznie, bo nie wiem, czy jest sens młodzież epatować taką

rzeczą, wkońcu wycieczka powinna im się wmiarę dobrze kojarzyć”. [K 7]

„By mogli poznać miejscową kulturę to by musiał być inaczej skonstruowany program…

Ja się nad tym zastanawiałam, ale to by musiało trwać dużo dłużej. No nie da się ukryć,

że jak jedziemy tam, to chcemy im pokazać to, co jest naszym dziedzictwem”. [K 17]

Mimo skoncentrowania się podczas wyjazdów na odkrywaniu śladów pol-

skości, uczniowie mieli jednak okazję także do zapoznania się – wzależności

od kierunku podróży – zelementami kultury ukraińskiej, białoruskiej lub li-

tewskiej. Nauczyciele wyjeżdżający na Ukrainę bardzo często jako przykład

wskazywali na dodatkowy punkt wprogramie, jakim było zwiedzanie Ławry

Poczajowskiej. Choć o cjalnie nie był on wnim przewidziany, to jednak więk-

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

130

szość krakowskich szkół, przy okazji wizyty wpobliskim Krzemieńcu, wstępo-

wała także do tego prawosławnego klasztoru:

„To była egzotyka dla nich, ta cerkiew wPoczajowie. No wogóle prawda, najpierw tro-

chę śmiechu, bo dziewczyny musiały wkładać spódnice, chustki na głowy itd. To było

dla nich też takie inne. No, ale się dostosowali wszyscy. Wiedzieli, że tak trzeba itak

musi być. Też wogóle cały ten obiekt robił duże wrażenie na nich”. [K 11]

„Za każdym razem byliśmy też wPoczajowie, wŁawrze Poczajowskiej. Ona jest ewident-

nie już jakby niezwiązana zpolskością, tylko właśnie zreligią prawosławną iwiem, że mło-

dzieży się to bardzo podobało. Zwłaszcza, że odnowiona Ławra Poczajowska robi ogromne

wrażenie no, bo jest ładna po prostu tak. Chociaż proszę sobie wyobrazić, że program do-

 nansowania uwzględniał tylko miejsca związane zpolskością, czyli dlatego te programy

były organizowane tak, żeby to były rzeczywiście Kresy, anie Ukraina iKresy, tylko żeby

to były Kresy, ale ponieważ Poczajów jest koło Krzemieńca, to tam wstępowaliśmy”. [K 3]

Odwiedzane miejsca, atakże informacje przekazywane przez nauczycieli,

pilotów iprzewodników, pozwoliły uczniom również na odkrywanie wielokul-

turowego charakteru obszarów należących niegdyś do Rzeczpospolitej:

„Ten wyjazd na Ukrainę, takie jest moje wrażenie itak mi się wydaje, że chyba rzeczy-

wiście pokazał jakby tą drugą, wielokulturową stronę Rzeczpospolitej. Czyli że Polska,

to tak naprawdę kiedyś była Rzeczpospolita… Nie tylko Polacy, ale iUkraińcy iŻydzi

iOrmanie, bo po drodze no to kościoły zwiedziliśmy, do ormiańskiego także wcho-

dziliśmy”. [K 20]

„Więc kulturowo to tak – zwyczajowo zawsze są cerkwie, zawsze jest kościół grekoka-

tolicki. Więc zawsze, niezależnie gdzie jedziemy, czy na Ukrainę, czy na Litwę… Bo

na Litwie też na przykład do Radziwiłłów można…, no kalwini, protestanci, więc jak

jedziemy tam do Kiejdan, to od razu jest zderzenie religii ikultur. Iteż wspaniale ta

wielokulturowość wychodzi od razu, że różne religie, różne zwyczaje, no bo tu obrządek

wschodni, rosyjski, prawosławny, tu obrządek katolicki, ale tutaj nie jedziemy, żeby się

ztego śmiać, tylko żeby zobaczyć ipoznać. Bardzo dużo pytań później powtórkowych

mamy zcerkwi. Co to jest ikonostas, dlaczego pop stoi tyłem, dlatego tak to wygląda, co

przedstawiają sceny, ile jest wieżyczek na kościele prawosławnym, co to oznacza. Więc

bardzo kulturotwórcze to jest”. [K 25]

„My ich uczulamy na to, żeby sobie przywieźć taką pamiątkę, która będzie im przypo-

minała nie tylko polskość, bo takich pamiątek dużo tam nie ma, zpowodów różnych.

Ale pokazywała ten inny świat, to coś ukraińskiego, to coś łotewskiego. Na przykład

wszystkie dzieci, za naszą namową przywiozły rodzicom wprezencie zEstonii kiełbasę

złosia”. [S 1]

Najczęściej wspominane przez respondentów doświadczenia związane zpo-

znawaniem obcej kultury związane były zodkrywaniem smaków wschodniej

kuchni:

„Nie skupialiśmy się na kulturze ukraińskiej czy historii. Program był tak wypełniony

miejscowościami imiejscami związanymi zPolakami, że nie było na to czasu. Jedyne

co, to kuchnię ukraińską poznaliśmy. Byliśmy wdwóch, dwa razy w regionalnych re-

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

131

stauracjach, wtrakcie któregoś tam dnia zwiedzania. Niby 400 kilometrów, azupełnie

można znaleźć inne dania”. [K 8]

„Jak jedziemy do Trok, to zawsze jest deg ustacja tych pier ogów ta kic h tych karaimsk ich.

To jest obowiązkowe. To jest obowiązkowe itam zawsze nam zamawiają, tam jest ta

Karaimka, która robi te rzeczy, więc mają. No iwUkrainie też mają. Zresztą wydaje mi

się, że to jest chyba podstawa wycieczek. No nie można sobie wycieczki zorganizować

gdzieś za granicę nie robiąc sobie przynajmniej jednego dania regionalnego, więc zawsze

to jest. Wiem, że chłodnik na Litwie mocny jest też”. [K 25]

„Chociaż też anegdotka. Wkażdym kolejnym miejscu, ajedliśmy jakby cały czas gdzie

indziej, chciano nas ugościć tradycyjnym ukraińskim daniem, czyli barszczem ukraiń-

skim. Wpiątym kolejnym miejscu, ato było tak, że obiad, kolacja… śniadanie, obiad,

kolacja. Wszędzie nam dawano barszcz ukraiński, aż pilotka już dzwoniła, żeby już nie

robić barszczu ukraińskiego, bo już wszyscy na widok barszczu ukraińskiego przewra-

cali oczami”. [K 3]

„Wszędzie musieliśmy jeść barszcz po ukraińsku, przez cztery dni barszcz po ukraińsku

zinną wkładką, zinną wkładką po prostu ija mówię, zadzwońcie do rodziców, żeby

wam ugotowali coś innego”. [K 14]

„Myśmy na śniadanie obiad jedli. Tam jest zwyczaj, że się na ciepło podaje, kaszę przede

wszystkim. Mieszkaliśmy, to gospodyni codziennie rano wstawała ibyła właśnie kasza

albo placki jakieś smażyła. Musiało być na ciepło”. [K 11]

Podczas podróży do państw położnych na wschód od Polski uczniowie nie-

jednokrotnie mieli również sposobność poznania zupełnie odmiennego spoj-

rzenia ich mieszańców na historię:

„Oni byli na przykład zszokowani tym UPA. Na murach wtedy to było. Bandera, «Gie-

roj Ukrainy», a jednocześnie taki kontrast, że wszędzie, i też zdużym szacunkiem,

«wielikaja wajna» ito odwoływanie się do takiej tradycji wojskowej Związku Radziec-

kiego, ale ztakim wyraźnym zaznaczeniem, że «myśmy ich tu wcale nie chcieli, ale

znimi razem byliśmy tymi bohaterami, którzy tą wojnę wygrali»”. [K 18]

„Jesteśmy wKiejdanach na Litwie. Na rynku jest potężny pomnik Janusza Radziwiłła.

No, oczywiście można by powiedzieć: – no dzieci, patrzcie, zdrajca. Ja tego nie zrobię.

Kawałeczek dalej jest pomnik Miłosza, atu [na Litwie] Miłosz to zdrajca. Ja mówię do

dzieci – dla Litwinów zdrajca, dla Polaków kto inny. Bierzemy czasem też lokalnych

przewodników polskojęzycznych. Przewodnik wKownie mówi do naszych dzieci łama-

ną polszczyzną – «czy wy wiecie, kto jest największym wrogiem mieszkańców Kowna,

kogo oni tu najbardziej nie lubią? No wiadomo Stalina, Hitlera iJózefa Piłsudskiego».

«Jak proszę pana Piłsudski?». Amyśmy byli szlakiem Piłsudskiego, to taki bohater…

No, dobrze, bo to jest ta inna optyka”. [S 1]

„Wracając do t ych takich elementów nacjonalizmu, jedyne, na co nasi uczniow ie zwraca-

li uwagę, to właśnie te  agi banderowskie powywieszane wróżnych miejscach, których

było już sporo, to zawsze ich uderzało, dlaczego tak dużo, to ich trochę dziwiło. No,

pomniki Chmielnickiego czy Stiepana Bandery – trzeba im było tłumaczyć, skąd taka

ich popularność. Pewnych niuansów nie łapali, ale nawet dobrze sobie radzili wtych

niuansach historycznych, zresztą na lekcji wypływa wszystko”. [K 27]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

132

4.2.6. Efekty wyjazdów na dawne Kresy Wschodnie

Oprócz kilku pytań dotyczących przebiegu wyjazdów na dawne ziemie

wschodnie Rzeczpospolitej, nauczyciele byli także pytani o to, wjaki sposób

uczniowie dzielili się zdobytą podczas nich wiedzą iwrażeniami wśród swych ró-

wieśników. Ów przekaz po powrocie wposzczególnych szkołach realizowany był

na wiele różnych sposobów. Wczęści szkół ograniczał się tylko do klasy (zktó-

rej część uczniów nie uczestniczyła w programie), winnych zaś miał znacznie

szerszy charakter – umożliwiający przedstawienie relacji zwycieczki przed całą

społecznością szkolną, aniekiedy także rodzicami. W niektórych placówkach

ograniczano się jedynie do zamieszczenia relacji fotogra cznych ztych wypraw

wgablotach na korytarzu, na stronach internetowych lub na pro lu szkoły, na

portalu Facebook:

„Po powrocie zwszystkich części tego projektu, zawsze było nie wiem dwu-, dwu ipół-go-

dzinne spotkanie zrodzicami, gdzie przedstawiały dzieci nakręcone tam  lmy, gdzie były

te pokazy multimedialne slajdów, gdzie one coś tam nie wiem, śpiewały, tańczyły”. [S 1]

„Zawsze było tak, że klasy które były, przygotowywały później na koniec roku na sali

gimnastycznej takie relacje z wyjazdów iprezentacje ze zdjęciami, gdzie byliśmy, co

widzieliśmy. Także można powiedzieć, że jechała jakaś grupa uczniów ze szkoły, ale

później dzielili się tym zcałą społecznością szkolną, więc to trochę było takie rozsze-

rzające”. [K 7]

„Na lekcjach wychowawczych, na historii, oni że tak powiem opowiadali, pokazywali

zdjęcia gdzie byli, co robili, jak to wygląda”. [K 8]

„Mieliśmy takie spotkanie ze slajdami, które żeśmy potem wspólnie oglądali na zaję-

ciach języka polskiego, historii, na godzinach wychowawczych również. No, coś tam

daliśmy im też do napisania takiego polonistycznego, jakieś takie zadania, relacje, spra-

wozdania zwyjazdu. Myślę, że koledzy na historii też jakoś do tego wracali, próbowali

podsumowywać to”. [K 12]

„My mamy taki monitor tu na wejściu, gdzie najlepsze zdjęcia były wybrane, więc oglądali

icała szkoła właśnie się tu zatrzymywała, oglądała sobie”. [K 10]

„Rodzicom na zebraniu pokazy waliśmy zdjęcia, zresztą każdy zdjęcia miał, owszem jest

to opracowane wkronice szkoły, więc poprzez kronikę no ówczesne roczniki ikolejne

mogą poznawać”. [K 16]

„Mamy taki zwyczaj, że to jest prezentowane na pikniku rodzinnym, który jest na począt-

ku czerwca organizowany. Akurat zdjęcia ztego wyjazdu były prezentowane na Pikniku

Bronowickim „Powitanie lata”, który jest organizowany tutaj niedaleko dla społeczności

lokalnej”. [K 19]

„Uczniowie realizowali projekty fotogra czne, pisali niektórzy sprawozdania, potem je

publikowali na naszej stronie internetowej. Wten sposób bazowano na informacjach

uzyskanych podczas wyjazdu”. [K 5]

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

133

„Akurat to był czas 11 listopada, awięcŚwięta Odzyskania Niepodległości, więc te-

mat można było łatwo połączyć, czyli właśnie Akademię wraz ze wspomnieniami do-

tyczącymi Kresów Wschodnich, czyli takie podsumowanie, taka lekcja, bo oni taką

potrzebują, czyli na zasadzie pokazania zdjęć zwyjazdu… To była prezentacja na sali

gimnastycznej dla wszystkich uczniów”. [K 20]

Respondenci byli również proszeni ore eksje dotyczące wymiernych efektów

ikorzyści, jakie ich zdaniem osiągnęli uczniowie dzięki uczestnictwu wkreso-

wych projektach edukacyjnych. Nie zawsze dysponowali wiedzą wtym zakre-

sie, zwłaszcza gdy wwyjeździe brała udział III klasa gimnazjalna:

„Ile ztego zostało, to ciężko powiedzieć, bo część dzieci, jak była wtedy na wyjeździe

wtrzeciej klasie, to zaraz ją potem opuściła. Ciężko nam śledzić dalej ich losy…, ich

nastawienie do Kresów”. [K 3]

Jednakże niektórzy nauczyciele, zwłaszcza ci, którzy utrzymywali kontakty

ze swymi byłymi wychowankami (bądź jeszcze aktualnymi uczniami), potra li

wskazać konkretne przykłady efektów ich podróży na dawne Kresy:

„Wiem, że na przykład jak wybierali drugi język wszkole ponadgimnazjalnej, jak była

opcja rosyjskiego, to część sobie wzięła rosyjski od podstaw, więc zawsze coś im tam

zostało”. [K 14]

„Pomyślałam sobie dobrze, że wiedza historyczna przekłada się na coś konkretnego.

Chodzi oten pomnik Orląt Lwowskich wPolsce, że dzieci mają zarobić pieniądze na

ten pomnik Orląt Lwowskich”. [K 15]

„Część osób później jechała jeszcze raz zrodzicami na przykład. Oczywiście trudno mi

powiedzieć oskali, ale przychodziły dzieci iopowiadały, że też zrodzicami byli. Ale

to zwykle tak jest, że po wyjazdach takich grupowych część osób chce wrócić”. [K 7]

„Moja klasa chce jechać jeszcze raz. Wszyscy. Ta grupa chce jechać, tak im się podobało

na tej wycieczce, że nawet stwierdzili, że pojadą nawet bez do nansowania”. [K 15]

„Kiedy pytaliśmy – czego się nauczyłeś? To odpowiedzi bardzo często się pojawiały – «na-

uczyłem się doceniać to, co mam. To, co mam usiebie, wswoim kraju». Bo doświadczyli,

mieli okazję zobaczyć, wjakich warunkach tam się żyje. (…) Dzieci we własnym zakresie

zrobiły taką reklamę temu wyjazdowi, że wnastępnych latach nie było problemów, żeby

znaleźć chętnych”. [K 11]

„Efekt na pewno jest taki, że ich wiedza historyczna została poparta poznaniem, zo-

baczeniem na własne oczy. Wjakiś sposób ukształtował się także ich stosunek do osób

ztamtej strony granicy Polski. Po tym jak [Ukraińcy] zaczęli tu przyjeżdżać nie było

żadnych sytuacji, które by nas zaskoczyły. Myślę, że też poznanie kultury dawnej Pol-

ski, ale też iwspółczesnej Ukrainy itego jak się Ukraina rozwija. Wiem, że niektórzy

mieli nawet potem ochotę wracać, namawiali rodziców. Ktoś tam się potem wybierał do

Kamieńca, do Lwowa. Zaczęła się taka moda na te wyjazdy. [K 5]

„Na pewno pozostała chęć do poznawania obszarów, które i wiążą się zPolską inie

są tak bardzo popularne. Bo wiadomo, że nie były to miejsca najpopularniejsze, jeżeli

chodzi owybór prywatnego miejsca wyjazdu czy nawet na kolonie. Raczej ludzie parli

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

134

ku temu żeby pojechać do Włoch, do Grecji, do Hiszpanii, natomiast tam na Wschód

raczej takich tendencji nie było. Myślę, że dzieciom, młodzieży wydawało się, że tam

na Wschodzie niczego ciekawego do oglądania nie ma, więc po co tam jeździć, skoro

wszyscy jeżdżą na Zachód, tam zarabiać itam oczywiście zwiedzać również. Imyślę, że

tu takie stereotypy zostały przełamane imyślę, że taka chęć zwiedzania tych obszarów

wśród tych, którzy tam byli, myślę, że pozostała. Wiem, że uczniowie zmojej klasy –

miałam wtedy III klasę – wyjeżdżali do Lwowa, na własną rękę, poza szkołą. Mimo

że nie były to już czasy bezpieczne, bo było to po Majdanie. (…) Później, gdy mieli-

śmy projekt edukacyjny to wiem, że niektórzy uczniowie wykonywali prace związane

właśnie zwycieczką na Ukrainę. Powstała np. jedna praca, która była związana ztą

wschodnią kuchnią. Jedna grupa dzieci wykonała taką książkę kucharską zpotrawami

ukraińskimi”. [K 6]

Niektórzy znauczycieli podkreślali wzorowe zachowanie uczniów podczas

realizacji programu poznawania dawnych Kresów:

„To była jedna znielicznych moich wycieczek, na których ja odpoczęłam. Pod względem

organizacyjnym była świetna, po drugie młodzież naprawdę zachowywała się wzorcowo.

Po raz pierwszy mi się zdarzyło, że nikt się nie spóźnił ani pięć minut, byli wterminie na

śniadaniu, umieli się zachować wmiejscach, naprawdę. Rozmawiali na poważne tematy,

rozmawiali trochę oliteraturze, otym, co widzieli. Zdumiało mnie to bardzo (…).

Sami kierowcy powiedzieli, że tyle lat jeździli z młodzieżą i takiej młodzieży nie

widzieli. Powiedzieli, że ich najbardziej zaskoczyły dwie rzeczy. Po pierwsze jak się

chłopcy zwracają do dziewcząt. A po drugie mówi tak: «no nie wiem, przynajmniej

tu zprzodu słyszeliśmy, oczym te dzieci rozmawiają ibyliśmy pod wrażeniem, bo nie

rozmawiali przepraszam za to trywialne sformułowanie odupie Maryni, oszminkach,

nie było przekleństw, tylko oni rozmawiali okinie, o lmach». [K 15]

Ponadto wopinii kilku badanych, wyjazdy za wschodnią granicę stanowią

dla młodzieży doskonałą szkołę życia ipatriotyzmu:

„To była ich taka prawdziwa lekcja życia pod każdym względem. Bo mówię ihistorycz-

nym, iturystycznym, itowarzyskim, światopoglądowym, kultury. Itego, że wdomu

mają fantastyczną ubikację. Atu nagle będąc wrestauracji mają kółeczko prawda (…).

Zbiegliśmy się przy Orlętach Lwowskich wszyscy razem, więc to też taka lekcja, duża lek-

cja patriotyzmu. No cóż… no gdzieś tam wsercu… Jednak są to nasze tereny. Po prostu,

jeżeli tego nie zaszczepimy wdzieciach, no to wie pan… naród bez historii…”. [K 22]

„Może to zabrzmi za mocno, ale może właśnie po raz pierwszy, amoże po raz ostatni,

amoże któryś zkolei poczuli się dumni ztego, że są Polakami. Tak, że jest gdzieś takie

miejsce, że tych Polaków widzi się inaczej. Że są ludzie, którzy tęsknią być może za

tą polskością. No, to już trzeba było by znimi porozmawiać, bo myślę, że to jest dla

każdego jakaś taka indywidualność, tak. To nie jest pokolenie, które tak łatwo będzie

się do takich rzeczy przyznawać, bo oni raczej są wychowywani wtakim nurcie, że to

jesteśmy kosmopolitami”. [K 15]

Nauczyciele opowiadali także otym, w jaki sposób wyjazd za wschodnią

granicę przyczynił się do wzbogacenia ich bazy dydaktycznej:

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

135

„Ja przygotowałem dla historyków, wszystkim przekazałem zdjęcia ztych miejsc hi-

storycznych, czyli jak mamy Cmentarz Orląt, który co prawda nie za bardzo wchodzi

wpodstawę programową wgimnazjum, bo ona kończy się na wybuchu pierwszej wojny

światowej. Polonistom przygotowałem prezentację oSłowackim. To zupełnie inaczej

wygląda, jak pokazujesz swoje zdjęcia imówisz «tu byliśmy», to na pewno ułatwia zro-

zumienie dlaczego to się wogóle robi. Bo zhistorią jest ciężko. Młodzieży teraz ciężko

wytłumaczyć, dlaczego się ma uczyć historii”. [K 3]

„Ja na pewno wracałam do tego, bo jak byli uczniowie młodsi, to później korzystaliśmy

ztego. Na moich lekcjach, na geogra i. Więc też wracaliśmy do tego, jak wyglądają te

formy ukształtowania terenu, no iokrajobrazie tej Ukrainy. Jak wygląda wogóle Ukra-

ina, bo to mamy też wtemacie realizacji w klasie, właśnie na początku klasy trzeciej,

jako sąsiadów Polski”. [K 11]

4.2.7. Trudności, mankamenty iniedociągnięcia wyjazdów oraz wnioski

ipostulaty na przyszłość

Na koniec analizy przeprowadzonych wywiadów znauczycielami warto za-

znaczyć, iż nie byli oni bezkrytyczni wobec realizowanych przez siebie progra-

mów. Potra li dostrzec braki iniedociągnięcia oraz wskazać możliwe sposoby

ich udoskonalenia:

„Program był bardzo napięty i nie było szansy na integrację z miejscową ludnością.

Zawsze na takich wyjazdach trochę brakuje takiego spotkania szarego człowieka iopo-

wiedzenia ożyciu, jak wy się uczycie, jak my. Bo to dużo się rzeczy wtedy przekazuje

ipowstają przyjaźnie. No itego mi zabrakło. Pokazania, jak tą polskość próbuje się tam

zachować. Bardziej tak to jest właśnie o! Tu byliśmy, co zostawiliśmy. Trochę woderwa-

niu – co ja zawsze krytykowałem w przypadku wycieczek żydowskich, które przyjeż-

dżały. Auschwitz-Birkenau, Płaszów iciach. Ijakby nie było tysiącletniej historii”. [K 7]

„Nie była to wymiana, więc tak naprawdę nie mieliśmy okazji być wjakiejś polskiej

szkole na Ukrainie. Czy jak na Litwie koleżanki były, to też wogóle nie było tego

wprogramie. Inawiązania takich kontaktów nie było. Itego rzeczywiście brakowało.

Nie myśleliśmy wtedy o tym, bo program był do granic możliwości wypełniony. Ale

można było może z czegoś zrezygnować albo dodać jeszcze ten jeden dzień i wejść

wrelacje zmiejscową ludnością”. [K 6]

„Troszeczkę ubolewam, bo niestety, ale te nasze wyjazdy no nie miały tak dużo wspólne-

go ztym poznaniem Ukraińców, poznaniem Litwinów czy też jakiejś szerszej integracji

międzynarodowej, między nami Polakami atamtejszymi mieszkańcami. Bo rzeczywi-

ście jadąc na Ukrainę koncentrowaliśmy się na tych naszych śladach polskości, pozna-

waliśmy też te aspekty wielokulturowe, inne nacje, pozostałości innych religii, wyznań.

Ale zdzisiejszymi Ukraińcami czy też Litwinami, czy też tamtejszą młodzieżą się nie

spotykaliśmy, no ito jest też takie dla nas do poprawienia. Ja tutaj dostrzegam analogię

ztymi wyjazdami młodzieży izraelskiej, która przyjeżdża do Polski, atych kontaktów

też jest niewiele, gdzie oni tylko poznają te miejsca martyrologii”. [K 21]

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

136

„Mnie się marzyło, żeby był wyjazd gdzieś kolejką, przejście kawałek górami. No, ale

no tego się już nie udało zorganizować, pomijając czas iodległości, to jeszcze kondycja

naszych uczniów jest… Tam się dało wywieźć kładami… Niestety młodzież wtrzeciej

klasie gimnazjum ma czasem problemy zprzejściem, to bardziej jest wyzwaniem takim,

że szkoda mówić”. [K 17]

„Jeden zkolegów, polonista zkolei, to robił takie wycieczki piesze po, po Bukowinie,

po Czarnohorze, takie, że po prostu szli zupełnie spontanicznie, zplecakami pieszo, od

wioski do wioski. Spali umiejscowych gospodarzy itak dalej”. [K 27]

W kilku szkołach badani wspominali o kontaktach nawiązanych podczas

wyjazdów ze szkołami zza wschodniej granicy. Zaowocowały one zaproszeniem

nauczycieli iuczniów ztych placówek do Polski259. Zdaniem jednego zrozmów-

ców, takie inicjatywy powinny być naturalną konsekwencją kresowych projek-

tów edukacyjnych, czyli zapraszanie igoszczenie wkraju młodzieży opolskich

korzeniach ze Wschodu:

„To właśnie chodzi o to, żeby pokłosiem takiego poznania, bycia tam, było właśnie

wciągniecie się razem do wspólnego bycia ze sobą czy zaproszenia. I bycie przez ty-

dzień tutaj, goszczenie takich młodych nastolatków ibycie znimi, czyli rozmowa przy

śniadaniu, przy kolacji. Bo tam jest wśród tych dzieciaków multum mieszanych rodzin,

obojętnie czy to jest zLitwy, czy to jest zUkrainy. Wzwiązku ztym, to byłoby elemen-

tem kolejnego kroku wdbaniu opolskie dziedzictwo ijego ugruntowywanie, pomimo

tego totalnego wytrzebienia, które nas dotknęło”. [K 4]

Ten sam nauczyciel zżalem konstatował, iż realizowany wKrakowie pro-

gram ma tak ograniczony zasięg. Wyrażał nadzieję, że ten stan rzeczy ulegnie

zmianie:

„Od 2010 roku około 600 uczniów co roku jest wspieranych dzięki temu programowi.

Miałem nadzieję, że Kraków będzie tym przyczynkiem do tego, że taki program stanie

się programem dla województwa małopolskiego, apóźniej dla całej Polski. No iczekam

cierpliwie”. [K 4]

Wroku 2017 te nadzieje częściowo się spełniły, dzięki zainicjowaniu wwoje-

wództwie małopolskim „Akademii Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczy-

pospolitej” (opisanej wrozdziale drugim).

259 Takie inicjatywy realizowano np. wgimnazjach wŚwierklanach iJankowicach na Śląsku

oraz wkrakowskim gimnazjum nr 1.

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

137

4.3. Opinie uczniów oefektach realizacji kresowych projektów

edukacyjnych

4.3.1. Skojarzenia zpojęciem Kresy Wschodnie

Pierwsze z trzech pytań otwartych, postawionych uczniom w ankietach,

miało formę następującą: Zczym Ci się kojarzy pojęcie Kresy Wschodnie? Zde-

cydowana większość ankietowanych wpisywała po kilka skojarzeń, 40 z nich

ograniczyło się tylko do jednego. Wsumie nieco ponad 1/3 respondentów od-

nosiła pojęcie Kresów Wschodnich do dawnych, utraconych obszarów Polski

bądź też do dawnej wschodniej granicy RP. Niemal 10% uczniów wskazywało

na fakt silnego związania tych obszarów zpolską historią ikulturą. Udzielone

odpowiedzi częściowo wynikały także ztego, jakie państwo (lub państwa) an-

kietowani mieli okazję odwiedzić wramach kresowego projektu edukacyjnego.

Ze względu na to, iż w przypadku ponad połowy z nich była nim Ukraina,

dość często wśród wpisywanych skojarzeń zKresami znalazły się miejscowości,

obiekty bądź wydarzenia związane właśnie zkrajem nad Dnieprem. Zestawie-

nie większości uzyskanych wyników zawarto wponiższej tabeli. Dzieląc je na

poszczególne kategorie, przytoczono najczęściej pojawiające się określenia, po-

dając obok łączną liczbę ich wskazań (Tab. 8).

Tab. 8. Skojarzenia uczniów zpojęciem Kresy Wschodnie

Wskazane skojarzenie zpojęciem Kresy Wschodnie Liczba

wskazań

dawne zimie polskie / utracone polskie ziemie / ziemie, które dawniej należały

do Polski / ziemie utracone po II wojnie światowej / tereny za wschodnią granicą

RP, które należały do niej po Iwojnie światowej / tereny zabrane Polsce iPola-

kom przez totalitarny reżim komunistyczny

dawne wschodnie granice Polski / dawne granice polskie 14

ziemie położone na wschód od Polski / kraje położona na Wschodzie

/ ziemie położone na wschodzie Europy 8

historia Polski / odwieczna historia Polski / historia naszego narodu / kultura

ihistoria Polski / spuścizna naszych przodków / historia głęboko związana

zPolską / kraje bardzo związane zhistorią Polski / polskie korzenie, polska

kultura / polska kultura, język ihistoria / potęga dawnej Rzeczpospolitej

Miejsca, wktórych mieszkali sławni Polacy / nasi rodacy / bardzo mili ludzie,

którzy starają się kontynuować pamięć oWielkich Polakach / na tych terenach

dalej mieszkają Polacy / Litwa – kraj, wktórym jest bardzo dużo Polaków

/ dom wielu Polaków poza granicami kraju / tereny które kiedyś zamieszkiwali

inadal zamieszkują Polacy

wojna polsko-ukraińska 4

rzeź wołyńska / ludobójstwo na Wołyniu 2

Ukraina / terytorium Ukrainy 33

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

138

Białoruś 12

Litwa 27

Łotwa 4

Rosja 1

Lwów / wycieczka do Lwowa 21

Wilno 6

Grodno 2

Ryga 2

Kamieniec Podolski 2

Wołyń 2

dom Juliusza Słowackiego 2

Cmentarz Orląt Lwowskich 5

Cmentarz Łyczakowski 2

Kopiec Unii Lubelskiej 4

Adam Mickiewicz 31

Juliusz Słowacki 8

Maria Konopnicka 6

Eliza Orzeszkowa 4

Józef Piłsudski 3

„Ogniem imieczem” 2

bieda / biedniejsze kraje / ziemie, na których obecnie panuje bieda / zacofanie 6

komuna 2

kościoły / ogromna ilość kościołów / liczne kościoły 10

cerkwie 5

piękne widoki / piękne tereny / piękne nizinne krajobrazy / dzika natura 5

piękna architektura / piękne historyczne budynki / stare piękne zabytki 4

trolejbusy / kultowe autobusy 3

kwas chlebowy / charakterystyczna kuchnia – bliny, małe pierożki, pyszna kawa

/ chałwa itanie słodycze / dobre jedzenie 4

niskie ceny 2

Źródło: badania własne.

Oprócz odpowiedzi uwzględnionych wtabeli warto wymienić ite skojarzenia

zKresami, które pojawiły się jednorazowo: śmierć Jagiełły, wielki głód, cyrylica,

wojna, nocne wycieczki, Chocim, Truskawiec, Podole, Jeremi Wiśniowiecki,

Sicz, Chmielnicki, Czesław Niemen. Ponadto jeden zbadanych napisał, iż Kresy

Wschodnie nie kojarzą mu się zniczym, inny zaś dość krytycznie stwierdził:

„Najbardziej utkwiła mi wpamięci ogromna ilość kościołów inieciekawi prze-

wodnicy. Nie poleciłbym nikomu tej wycieczki, gdyż nie ma nic ciekawego do

zapamiętania”.

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

139

4.3.2. Najważniejsze wspomnienia zwyjazdu na dawne Kresy Rzeczpospolitej

Najbardziej rozbudowane odpowiedzi uzyskano na drugie zpytań otwar-

tych: Co najbardziej utkwiło Ci wpamięci ze szkolnego wyjazdu na dawne

Kresy Rzeczpospolitej? Odpowiedzi na to pytanie wznacznym stopniu zależały

od kierunku podróży. Stąd też wponiższej tabeli przyporządkowano je do po-

szczególnych państw, dodając na końcu te wpisy uczniów, które miały charak-

ter bardziej ogólny. Wymieniono wniej tylko te wspomnienia ankietowanych,

które wystąpiły co najmniej dwukrotnie (Tab. 9).

Tab. 9. Najważniejsze wspomnienia zwyjazdu na dawne Kresy Rzeczpospolitej

Najważniejsze wspomnienia zwyjazdu na dawne Kresy Rzeczpospolitej Liczba

wskazań

Wspomnienia dotyczące pobytu na Ukrainie

Cmentarz Orląt Lwowskich 36

Lwów / wycieczka do Lwowa / pobyt we Lwowie 26

rynek we Lwowie 17

Poczajów / klasztor prawosławny wPoczajowie 17

sklep Roshen ze słodyczami [we Lwowie] / sklep zcukierkami prezydenta

/ wycieczka do fabryki czekolady [we Lwowie] 13

muzeum Juliusza Słowackiego 12

pomnik Adama Mickiewicza 11

Cmentarz Łyczakowski 9

grób Marii Konopnickiej / grób zpomnikiem Marii Konopnickiej 9

niskie ceny / tanie jedzenie 9

Opera Lwowska / gmach Opery Lwowskiej 8

lodowisko we lwowskiej galerii handlowej 8

kopiec Unii Lubelskiej / spacer na kopiec Unii Lubelskiej 7

pomnik Adama Mickiewicza [we Lwowie] 7

Chocim / wizyta wtwierdzy chocimskiej 6

Kamieniec Podolski / twierdza wKamieńcu Podolskim 5

bieda / biedni ludzie 5

wizyta wOperze Lwowskiej na operetce „Wesoła wdówka”

[odpowiedzi uczniów krakowskiego XIII LO] 4

Ormiański kościół we Lwowie 3

przejazd trolejbusem 3

kiepskie drogi / drogi bez asfaltu / drogi gorsze niż wPolsce 3

latryna wKamieńcu Podolskim, papier toaletowy zwizerunkiem Putina 3

brak lampy przy drodze we wsi / brak oświetlenia [wStrzelczyskach]

/ drogi nieoświetlone 3

Krzemieniec / Liceum Krzemienieckie 2

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

140

Wspomnienia dotyczące pobytu na Litwie

Wilno / wyjazd do Wilna / zwiedzanie Wilna / piękne Wilno 30

Ostra Brama / obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej 20

Cmentarz na Rossie / grób matki Piłsudskiego iserca Piłsudskiego

na Cmentarzu na Rossie 11

Troki / Zamek wTrokach 11

Stare Miasto wWilnie / starówka wileńska / rynek wcentrum Wilna 8

Republika Zarzecze 6

Kowno 6

kościół Jezuitów wKownie 3

widok zGóry Trzykrzyskiej wWilnie / panorama Wilna 2

Wspomnienia dotyczące pobytu na Białorusi

Zaosie 9

Nowogródek 7

Grodno 3

jezioro Świteź 2

Wspomnienia dotyczące pobytu zarówno na Litwie, jak ina Białorusi

miejsca związane zAdamem Mickiewiczem / dom (domy) Adama Mickiewicza 12

zamek Radziwiłłów / muzeum Radziwiłłów / posiadłości Radziwiłłów 6

krajobrazy nad rzeką Niemen / piękna rzeka Niemen 5

Wspomnienia dotyczące pobytu na Łotwie

Ryga / wycieczka do Rygi / zwiedzanie Rygi 5

Wspomnienia ocharakterze ogólnym

liczne kościoły / piękne kościoły / stare kościoły / zwiedzanie dużej ilości kościołów 43

cerkwie / piękne cerkwie / cerkwie prawosławne / cerkiew grekokatolicka piękne

cerkwie ze złotymi kopułami / wizyta wcerkwi, gdzie musieliśmy zakładać

chustki na głowy ispodnie 20

pyszne jedzenie / dobre jedzenie / bardzo smaczne jedzenie / lokalne jedzenie 18

zamki / piękne zamki 6

gościnni ludzie / mili mieszkańcy / ludzie byli bardzo mili

/ ludzie bardzo dobrze nas przyjęli 6

dużo osób mówiących po polsku [na Ukrainie] / duża liczba osób mówiących

po polsku [na Litwie] 4

Źródło: badania własne.

Dla pełnego zobrazowania wrażeń zwyjazdów za wschodnią granicę iwtym

wypadku warto przywołać te znich, które zostały wpisane jednokrotnie: „Fakt,

że Lwów, jest podobny do miast europejskich, jednak przypomina Europę

sprzed 20–30 lat. Podczas pobytu na dawnych Kresach Wschodnich czuje się,

że nie jest się w Unii Europejskiej”, „Teatr [we Lwowie], który wyglądał jak

kopia Teatru Słowackiego wKrakowie”, „Najbardziej spodobał mi się wyjazd

na wschód od Lwowa, podczas którego można było odczuć klimat dzisiejszej

Kresowe projekty edukacyjne – omówienie wyników badań

141

Ukrainy, jak i dawnych czasów przedwojennych. Miejscami widoczne były

proradzieckie akcenty”, „Zwiedzanie pamiątek polskiej kultury ipaństwowości

na tych terenach, przy nieproporcjonalnie mniejszej ilości czasu poświęconego

współczesnej Ukrainie”, „Podawali nam jedzenie, nawet jak nie chcieliśmy”.

4.3.3. Główne powody uczestnictwa wkresowym projekcie edukacyjnym

Ostatnie z pytań otwartych dotyczyło motywów uczestnictwa w progra-

mie mającym na celu poznanie dawnych Kresów Wschodnich RP: Zjakich

powodów zdecydowałeś/-aś się na udział wkresowym projekcie edukacyjnym?

Uczniowie najczęściej wskazywali na ciekawość oraz chęć poznania innej, nowej

kultury izwiedzenia obcego państwa. Istotna była dla nich także możliwość

poszerzenia wiedzy nt. związanych wprzeszłości zPolską miejsc historycznych

iosobistego poznania dawnych Kresów Wschodnich. Część znich wskazywała

także na względy towarzyskie oraz zamiłowanie do podróżowania (Tab. 10).

Tab. 10 . Główne powody uczestnictwa wkresowym projekcie edukacyjnym

Główne powody uczestnictwa wkresowym projekcie edukacyjnym Liczba

wskazań

ciekawość: ciekawość zobaczenia Kresów / ciekawość zobaczenia dawnej ziemi

/ zaciekawienie historią dawnych Kresów Rzeczpospolitej / ciekawość tamtych

stron / ciekawość jak jest poza Polską / ciekawość jak tam jest

/ ciekawość kultury krajów wschodnich

poznanie obcej kultury (litewskiej, białoruskiej, ukraińskiej): by zobaczyć

tamtejszą kulturę / chęć poznania innej kultury / chęć poznania nowej kultury

/ żeby poznać kulturę izwyczaje Litwinów / chciałem poznać kulturę Białorusi

na miejscu / poznanie kultury Ukrainy / chciałem poznać wschodnią kulturę

/ ciekawi mnie kultura krajów wschodnich

chęć zobaczenia nowego państwa/miejsca: zwiedzić nowe państwo / zobaczyć

nowy obcy kraj / zwiedzić kolejny obcy kraj / chęć poznania innego kraju, kultury

/ zobaczyć coś nowego / zobaczyć nowe miejsce / poznanie nowej kultury 29

powody towarzyskie: żeby zintegrować się zklasą / wyjazd integracyjny

/ by zintegrować się zosobami ze szkoły / ze względu na wyjazd ze znajomymi

/ chciałam wyjechać zprzyjaciółmi / spędzić czas zklasą / bo był to wyjazd

klasowy / wyjazd zfajnymi nauczycielami iuczniami

chęć zobaczenia / zwiedzania Litwy: zainteresowanie historią izabytkami

Litwy / nigdy nie byłem/-am na Litwie / byłem ciekawy infrastruktury Litwy 23

poszerzenie wiedzy nt. dawnych miejsc historycznych: chciałem lepiej poznać

historię Polski / zpowodu chęci pogłębienia wiedzy odawnej Polsce / aby zwie-

dzić izobaczyć dawne polskie ziemie / chciałam zobaczyć to, co kiedyś należało

do Rzeczpospolitej / zaciekawiła mnie historia dawnych Kresów Rzeczpospolitej

/ jako patriota uznałem, że to ważne, by poznać naszą historię

/ chciałem zobaczyć tereny, zktórymi jest związana historia Polski

/ chciałem zwiedzić dawne tereny państwa polskiego / chciałem poznać kraje,

które są historycznie związane zPolską

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

142

chęć poznania Kresów Wschodnich: byłam bardzo ciekawa Kresów Wschod-

nich / chęć do odkrywania Kresów / zaciekawiła mnie historia dawnych Kresów

Rzeczpospolitej 14

dusza podróżnicza: lubię podróżować izwiedzać / lubię zwiedzać nowe miejsca

/ lubię wszelkie wyjazdy / lubię zwiedzać świat

/ chciałam poznać historię Kresów 11

chęć zwiedzenia Ukrainy: chciałam zobaczyć nowy kraj – Ukrainę / byłam

zaciekawiona Ukrainą / podoba mi się Ukraina ijej kultura 10

namowa / zachęta nauczyciela: pani wychowawczyni zaproponowała nam taką

wycieczkę / za namową polonistki / zachęcił nas nauczyciel historii 7

chęć poznania ludzi za wschodnią granicą iwarunków ich życia: by zobaczyć,

jak tam żyją ludzie / chciałam poznać nowych ludzi 7

chęć zwiedzenia / zobaczenia Białorusi: by zwiedzić Białoruś 5

zamiłowanie do twórczości Adama Mickiewicza: chciałam zwiedzić tamte

tereny, poznać historię życia Mickiewicza / aby dowiedzieć się czegoś oAdamie

Mickiewiczu / uwielbiam twórczość A. Mickiewicza / Ponieważ bardzo intere-

suje mnie literatura Adama Mickiewicza, podziwiam go iinteresuje mnie jego

literatura / żeby mieć możliwość cytowania inwokacji Mickiewicza

okażdej godzinie

chęć zwiedzania Wilna: zawsze chciałam zwiedzić Wilno

/ od zawsze chciałem odwiedzić Wilno 4

wyjazd na dawne Kresy pierwszym wyjazdem zagranicznym:

pierwszy wyjazd zagraniczny / nigdy wcześniej nie byłem za granicą,

ato była doskonała okazja 2

chęć zwiedzenia Łotwy: nigdy nie byłem /-am na Łotwie 2

Źródło: badania własne.

Oprócz wątków powtarzających się wielokrotnie iwtym pytaniu nie zabra-

kło oryginalnych odpowiedzi. Oto niektóre z nich: „zamiłowanie do robienia

fotogra i”, „uznałem, że to świetna okazja zwiedzić obcy kraj. Szczególnie, że

prawdopodobnie nie miałbym już szans tam pojechać”, „zdecydowałam się wziąć

udział, ponieważ miałam chęć pojechać izobaczyć miejsca, których prawdopo-

dobnie nie odwiedzę z rodzicami”, „ponieważ chciałam zobaczyć architekturę

byłego ZSRR”, „nie często mam okazję wyjechać poza granice Polski”, „zchęci

zobaczenia tych regionów, które nie są łatwe do odwiedzenia na własną rękę”.

Na koniec warto dodać, iż spośród 228 badanych, tylko jedna zuczennic wprost

wskazała na korzenie kresowe jako powód uczestnictwa wprojekcie: „Zdecydo-

wałam się na wyjazd na Kresy głownie zpowodu tego, że moja Babcia pochodzi

zWilna ichciałam zobaczyć te tereny, októrych często mi opowiadała”. Ponadto

tylko jeden zuczniów zwrócił uwagę na kwestię do nansowania wyjazdu: „był

do wyjazd do nansowany ze szkoły”.

Zakończenie

Jak zauważyła Małgorzata Głowacka-Grajper, pamięć odawnych Kresach

Wschodnich nie jest współcześnie ani zakazana, ani też intensywnie wspierana

przez państwo polskie. Nie stanowi ona także kluczowego elementu polskiej

tożsamości zbiorowej260. Stąd też wydawało się słuszne przybliżenie wpierw-

szym rozdziale tych działań iaktów prawnych, które służą ochronie tożsamości

kulturowej, dóbr kultury idziedzictwa narodowego na obszarach dawnych ziem

wschodnich RP. Podejmowane są one zarówno przez instytucje państwowe, jak

iprzez organizacje pozarządowe, atakże przez Kościół Katolicki. Część śro-

dowisk kresowych (inie tylko kresowych) od lat artykułuje zastrzeżenia odno-

śnie niewystarczającej ich zdaniem skali środków  nansowych przeznaczanych

na ochronę kresowego dziedzictwa. Warto jednak zauważyć, iż mimo upływu

ponad 70 lat od utraty Kresów Wschodnich iodchodzenia pokoleń jeszcze na

nich urodzonych, wciąż podejmowane są nowe inicjatywy, mające na celu ich

upamiętnianie. Angażują się wnie tylko Kresowianie iich potomkowie, lecz

również osoby nie posiadające żadnych rodzinnych związków zKresami. Dzia-

łania te wpisują się wpodstawowe cele bezpieczeństwa kulturowego państwa,

do których należą: ochrona tożsamości kulturowej, dóbr kultury idziedzictwa

narodowego oraz pomnażanie dorobku polskiej kultury.

Jak wykazano wrozdziale pierwszym, szczególny wyraz pamięci outraco-

nych obszarach Rzeczpospolitej stanowią wyjazdy Polaków na dawne Kresy

Wschodnie. Dość często mają one charakter turystyki sentymentalnej. Podróże

za wschodnią granicę, choć niezmiernie rzadko, podejmowane są także przez

nauczycieli iuczniów polskich szkół, wramach realizowanych projektów edu-

kacyjnych. Trzy wybrane programy, mające na celu zapoznawanie młodzieży

zkresowym dziedzictwem, zostały przedstawione wrozdziale drugim. Zkolei

wrozdziale trzecim przybliżono zagadnienia metodologiczne badań własnych,

wczwartym zaś omówiono uzyskane wnich wyniki.

Zwywiadów nagranych znauczycielami idyrektorami wynika, iż wprze-

ważającej części nie są oni rodzinnie związani zdawnymi Kresami. Swoje zain-

teresowanie tematyką kresową argumentowali pasją iciekawością wodkrywa-

niu iprzybliżaniu uczniom polskiego dziedzictwa kulturowego dawnych ziem

wschodnich RP. Ich zaangażowanie ideterminacja mają kluczowe znaczenie dla

powodzenia realizowanych projektów edukacyjnych. Zkolei motywacje uczniów

260 M. Głowacka-Grajper, Transmi sja p amięc i …, op. cit., s. 14.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

144

są bardzo zróżnicowane. Według odpowiedzi uzyskanych od nich wbadaniach

ankietowych, najczęstszym powodem udziału wwyjazdach za wschodnią gra-

nicę są: ciekawość, chęć poznania nowej kultury, zwiedzenia obcego państwa

oraz możliwość poszerzenia wiedzy nt. obszarów w przeszłości związanych

zPolską. Zwywiadów znauczycielami wynika, iż dla części uczniów sam wy-

jazd – niezależnie od kierunku podróży – jest atrakcją samą wsobie, stanowi

bowiem sposobność kilkudniowego oderwania się od szkolnej codzienności.

Czynnikiem mającym duże znaczenie przy podejmowaniu decyzji o udziale

wprojekcie kresowym jest również do nansowanie wyjazdu uczniów na Kre-

sy przez UM Krakowa lub UG wŚwierklanach. Jak wspominali nauczyciele,

ma ono decydujące znaczenie zwłaszcza wprzypadku uczniów pochodzących

zrodzin mniej zamożnych.

Wiedza dotycząca dawnych Kresów przekazywana jest uczniom nie tylko

wtrakcie wyjazdu za wschodnią granicę, lecz również na etapie przygotowań do

niego. Wczęści szkół uczniowie jeszcze przed wyjazdem, na kolejnych lekcjach

wychowawczych, przygotowują prezentacje dotyczące codziennego życia, historii,

zwyczajów itradycji byłych iobecnych mieszkańców tych obszarów. Wróżno-

rodny sposób (audiowizualny, teatralny, warsztatowy, wykładowy) przedstawiają

sobie nawzajem efekty swoich historycznych poszukiwań. Same zaś wyjazdy za

wschodnią granicę wielokrotnie były określane jako żywe lekcje historii, geogra i

ijęzyka polskiego, jako „żywy materiał dydaktyczny”. Nauczyciele wyjeżdżający

zmłodzieżą za wschodnią granicę RP wielokrotnie podkreślali, iż duże znacze-

nie wprzekazaniu jej informacji nt. kulturowego dziedzictwa Kresów, mają do-

brze przygotowani idobrze dobrani przewodnicy. Wspominali przy tym zarówno

pilotów, którzy towarzyszyli uczniom podczas całej wycieczki, jak iprzewodni-

ków, zktórych usług korzystano już na miejscu. Często (choć nie zawsze) były

to osoby opolskich korzeniach, co dodatkowo ułatwiało pogłębienie wiedzy nt.

polskiego dziedzictwa kulturowego odwiedzanych miejscowości.

Wyjazdy młodzieży nastawione są przede wszystkim na odkrywanie śladów

polskości i polskiego dziedzictwa kulturowego dawnych Kresów Wschodnich.

Poznawanie kultury dzisiejszych gospodarzy tych obszarów ma podczas nich

znaczenie drugorzędne. Choć uczniowie odwiedzają miejsca związane zkulturą

ukraińską, białoruską czy litewską atakże pokazujące wielokulturowy charakter

dawnych ziem wschodnich Rzeczpospolitej, to niejednokrotnie dzieje się to niefor-

malnie czy też poza o cjalnym planem wycieczek. Oczywiście ich czas iprogram

są dość ograniczone, jednak nie powinno to wykluczać uwzględnienia elementów

miejscowej kultury wplanie podróży. Przyczyniłoby się to do lepszego poznania

wschodnich sąsiadów, atakże poszerzenia wiedzy na temat wzajemnych, niekie-

dy bardzo trudnych relacji. Warto także przypominać uczniom, iż samo pojęcie

Kresów Wschodnich bywa przez Ukraińców, Białorusinów iLitwinów odbierane

Zakończenie

145

bardzo negatywnie, apolityka pamięci, której wyrazem są m.in. kresowe projekty

edukacyjne, może być przez nich traktowana jako polski rewizjonizm.

Zprzeprowadzonych rozmów znauczycielami wynika również, iż wbrew

obawom wprowadzona 1 września 2017 roku reforma edukacji zasadniczo nie

wpłynęła negatywnie na realizację projektów kresowych. Zarówno wKrakowie,

jak iwcałym województwie małopolskim, możliwość uczestnictwa wprzed-

stawionych programach zyskali m.in. uczniowie klas siódmych iósmych szkół

podstawowych. Znacznie większym ograniczeniem okazała się natomiast sytu-

acja na Ukrainie. Po aneksji Krymu iwybuchu wojny wDonbasie, część szkół

zrezygnowała ztego kierunku wyjazdów.

Wśród zgłaszanych przez nauczycieli wniosków zdotychczasowych wyjaz-

dów na dawne Kresy warto przywołać postulat umożliwienia uczniom kontaktu

zPolakami zamieszkałymi za wschodnią granicą, a zwłaszcza z polską mło-

dzieżą. Dobrą do tego sposobnością byłoby zorganizowanie przynajmniej części

noclegów wczasie podróży urodaków. Zpewnością stanowiłoby to dla nich

formę wsparcia materialnego, anade wszystko wyraz tego, iż ojczyzna o nich

pamięta. Wymagało by to jednak uprzedniego przygotowania młodzieży, na być

nieco skromniejsze warunki pobytu od tych, jakie zapewniają hotele. Jednak ze

względów wychowawczych oraz dla kształtowania postaw patriotycznych wnaj-

młodszym pokoleniu, warto rozważyć możliwość takiej mody kacji programów

wycieczek na Wschód. Można przy tym skorzystać zdoświadczenia nielicznych

szkół, które przetestowały takie rozwiązanie. Godnymi naśladowania są także

spotkania iwymiany młodzieży zPolski zrówieśnikami polskiego pochodze-

nia zza wschodniej granicy. Inicjatywy te zrodziły się wkilku szkołach, dzięki

relacjom nawiązanym podczas realizacji kresowych projektów. Niestety do re-

alizacji takich przedsięwzięć doszło wzaledwie kilku zodwiedzonych podczas

badań szkół. Jednak wramach rozwijania edukacji kresowej wPolsce, warto by

zapewnić możliwość nawiązywania bezpośrednich kontaktów uczniów zPolski

zmłodymi Polakami żyjącymi na dawnych ziemiach wschodnich RP.

Faktyczna, anie tylko ograniczona do deklaracji edukacja kresowa, mogłaby

przyczynić się do szerszego spopularyzowania idei wyjazdów dzieci imłodzieży

na dawne ziemie wschodnie RP. Jak stwierdził dyrektor Mariusz Graniczka,

inicjator programu pn. „Poznawanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypo-

spolitej przez uczniów krakowskich szkół”, mógłby się on stać „inspiracją dla

Sejmiku Województwa Małopolskiego, aidąc dalej, głos zKrakowa icałej Ma-

łopolski mógłby być podpowiedzią dla Władz naszego Państwa, wcelu stwo-

rzenia jednolitego programu edukacji historycznej wnaszej Ojczyźnie. Bowiem

miarą patriotyzmu narodu polskiego jest również jego stosunek do Kresów”261.

261 M. Graniczka, Krakowscy gimnazjaliści jadą na Kresy, http://www.cracovia-leopolis.pl/in-

dex.php?pokaz=art&id=1967, [pobrano 27.06.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

146

Kilka lat później słowa te częściowo się ziściły, bowiem w 2017 roku doszło

do uruchomienia bliźniaczego programu, obejmującego całe województwo

małopolskie. Jest nim wspomniana w pracy „Akademia Dziedzictwa Kresów

Wschodnich Rzeczypospolitej”. Założenia tego projektu izainteresowanie nim

ze strony nauczycieli wpierwszym roku jego funkcjonowania pozwala przypusz-

czać, iż także ion – podobnie jak program krakowski – będzie się przyczyniał do

podtrzymywania pamięci odawnych ziemiach wschodnich RP wśród najmłod-

szego pokolenia Polaków. Jak pokazuje doświadczenie programów kresowych

realizowanych wŚwierklanach, Jankowicach iwKrakowie, bardzo istotne dla

sukcesu tego typu inicjatyw jest zapewne do nansowania uczniowskich wyjaz-

dów na dawne Kresy przez samorząd lokalny. Szczęśliwie także radni zsejmiku

województwa małopolskiego zagwarantowali wsparcie  nansowe dla uczniów,

którzy będą wyjeżdżać za wschodnią granicę wramach „Akademii Dziedzictwa

Kresów…”. Azatem, to od decyzji władz samorządowych zależy, czy podobne

projekty zostaną zaproponowane także winnych województwach, dzięki czemu

młodzież zcałego kraju mogłaby osobiście poznać obszary należące dawniej do

Polski. Wydaje się, że nie ma na to aż tak wielkiego wpływu układ politycz-

ny wposzczególnych sejmikach wojewódzkich. Przykład Małopolski pokazuje

bowiem, iż wprowadzanie w życie postulatu edukacji kresowej nie musi być

wyłącznie zasługą ugrupowania, które potrzebę jej wprowadzenia głosi podczas

kampanii wyborczych262.

Rozwój „Akademii Dziedzictwa Kresów…” oraz podobnych do niej progra-

mów, które – jak należy mieć nadzieję – zostaną zainicjowane winnych regio-

nach Polski, wyznaczają ramy dla dalszych poszukiwań badawczych. Warto też

poddać naukowej analizie inne projekty edukacyjne związane zdziedzictwem

kulturowym dawnych Kresów. Są nimi m.in. wzmiankowane wpracy konkursy

wiedzy organizowane przez IPN, atakże przez niektóre oddziały Towarzystwa

Miłośników Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich we współpracy zwo-

jewódzkimi kuratoriami oświaty. Także ione przyczyniają się do ocalenia pa-

mięci odawnych ziemiach wschodnich RP wnajmłodszym pokoleniu Polaków,

zwykorzystaniem wiedzy idoświadczenia odchodzącego pokolenia Kresowian.

262 Wkadencji 2014–2018 większość wSejmiku Województwa Małopolskiego miała koalicja

PO-PSL ito właśnie za jej rządów wprowadzono projekt „Akademii Dziedzictwa Kresów

Wschodnich Rzeczypospolitej”. Należy oczekiwać, iż będzie on kontynuowany po wybo-

rach samorządowych z21 października 2018 roku, wktórych PiS zdobył samodzielną więk-

szość wtym sejmiku.

Bibliogra a

Książki iartykuły

Albert A. (właściwie Roszkowski W.), Najnowsza historia Polski 1914–1993.

Tom 2, Warszawa 1995.

Bednarski R., Zagrożenia dla bezpieczeństwa kulturowego RP, [w:] P. Żar-

kowski, S. Topolewski (red.), Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014,

s. 135–151.

Blacharska W., Muzea wsłużbie zachowania pamięci narodowej, czyli komu

potrzebne muzeum kresowe, „Rocznik Muzeum Wsi Mazowieckiej wSierpcu”,

nr 2/2011, s. 125–136.

Bodziany M., Bezpieczeństwo kulturowe polski w„cieniu” zagrożeń XXI w.,

„Wschodnioznawstwo” 2017, s. 249–269.

Bodziany M., Etapy procesu badań nad bezpieczeństwem (rozdział VIII), [w:]

Z. Ścibiorek, Z. Zamiar (red.), Teoretyczne imetodologiczne podstawy problemów

zzakresu bezpieczeństwa: podręcznik akademicki, Toruń 2016, s. 226–259.

Ciarciński D., Karta Polaka – wtrosce oPolaków na Wschodzie, [w:] Odkryte

karty historii. Podsumowanie ustawy oKarcie Polaka, Warszawa 2015, s. 9–24.

Cobel-Tokarska M., „Strasznie ipięknie”. Ukraińskie podróże młodych Polaków,

[w:] M. Dębicki, J. Makaro (red.), Sąsiedztwa III RP – Ukraina. Zagadnienia

społeczne, Wrocław 2015, s. 198–225.

Cynarski W.J., Cynarska E., Turystyka sentymentalna Polaków na Kresy

Wschodnie, „Ido – Ruch dla Kultury”, 1(9)/2009, s. 201–209.

Czaja J., Kulturowy wymiar bezpieczeństwa. Aspekty teoretyczne ipraktyczne,

Kraków 2013.

Cząstka-Szymon B., Pomijane dziedzictwo Kresów, „Konteksty kultury”,

Tom 3, 2011, s. 193–211.

Dębicki M., Wyblakły obraz Litwy. Mitologizacja Kresów iich osuwanie się

wniepamięć Polaków, „Rocznik Naukowców Polski iLitwy”, rok 2015, Tom 15,

s. 143–161.

Dominiczak H., Dzieje Kresów igranicy państwa polskiego na Wschodzie od

czasów najdawniejszych do roku 1945, Toruń 2013.

Dzwonkowski R., Gorbaniuk O., Gorbaniuk J., Postawy katolików obrządku

łacińskiego na Białorusi wobec języka polskiego, Lublin 2004.

Dzwonkowski R., Gorbaniuk O., Gorbaniuk J., Postawy katolików obrządku

łacińskiego na Ukrainie wobec języka polskiego, Lublin 2001.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

148

Dzwonkowski R., Gorbaniuk O., Gorbaniuk J., Świadomość narodowa mło-

dzieży polskiego pochodzenia zbyłego ZSRR studiującej wPolsce, Lublin 2002.

Dylewski A., Podróż na Kresy: od bałtyckich plaż Połągi aż po wierchy Czar-

nohory, Warszawa 2010.

Eberhardt P., Polska ludność kresowa. Rodowód, liczebność, rozmieszczenie, War-

szawa 1998.

Gąsowski T. (red.), Państwo polskie wobec Polaków na Wschodzie. Poszukiwanie

modelu polityki, Kraków 2000.

Głowacka-Grajper M., Społeczna iindywidualna kontynuacja pamięci ojczyzn

kresowych, [w:] E. Nowicka, A. Bilewicz (red.), Pamięć utraconych ojczyzn, War-

szawa 2012, s. 155–182.

Głowacka-Grajper M., Transmisja pamięci. Działacze „sfery pamięci” iprzekaz

oKresach Wschodnich we współczesnej Polsce, Warszawa 2016.

Głuszczyńska I., Lankosz K. (red.), Państwo polskie wobec Polaków wdiaspo-

rze, Bielsko-Biała 2013.

Gomółka K, Polityka Polski wobec studentów, doktorantów istażystów zpaństw

poradzieckich, Toruń 2016.

Gruszczyński L., Kwestionariusze wsocjologii. Budowa narzędzi do badań sur-

veyowych, Katowice 2001.

Horolets A., Konformizm, bunt, nostalgia. Turystyka niszowa zPolski do krajów

byłego ZSRR, Kraków 2013.

Hrynicki W., Pojęciowe aspekty bezpieczeństwa kulturowego oraz jego zagrożenia

wEuropie, „Kultura Bezpieczeństwa. Nauka – Praktyka – Re eksje”, Kraków,

nr 16/2014, s. 190–204.

Hut P., Polska wobec Polaków wprzestrzeni poradzieckiej. Od solidaryzmu etnicz-

nego do obowiązku administracyjnego, Warszawa 2014.

Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii, Poznań 2003.

Jarmoszko S., Bezpieczeństwo kulturowe ikultura bezpieczeństwa jako katego-

rie antropologiczne, [w:] P. Żarkowski, S. Topolewski (red.), Współczesne bezpie-

czeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 25–44.

Jawłowski A., Co to znaczy być Polakiem? Kika terenowych re eksji wokół teorii

ipraktyki projektu tożsamościowego zawartego wUstawie oKarcie Polaka, [w:] E. No-

wicka, A. Bilewicz (red.) Pamięć utraconych ojczyzn, Warszawa 2012, s. 109–136.

Jędrysiak T., Turystyka kulturowa, Warszawa 2008.

Kabzińska I., Między pragnieniem ideału arzeczywistością. Polacy na Litwie,

Białorusi iUkrainie wokresie transformacji systemowej przełomu XX iXXI stulecia,

Warszawa 2009.

Kolbuszewski J., Kresy, Wrocław 1999.

Kowalski M., Raport zbadań na temat posiadaczy Karty Polaka, [w:] Odkryte

karty historii. Podsumowanie ustawy oKarcie Polaka, Warszawa 2015, s. 25–60.

Bibliogra a

149

Kowalczyk A., Współczesna turystyka kulturowa – między tradycją anowocze-

snością, [w:] A. Kowalczyk (red.), Turystyka kulturowa. Spojrzenie geogra czne,

Warszawa 2008, s. 9–57.

Kubiak A., Przybyłowka I., Rostocki W. A., Badania ankietowe, [w:] Encyklo-

pedia socjologii, t. I, Warszawa 1999.

Kurcz Z., Mniejszość polska na Wileńszczyźnie. Studium socjologiczne, Wrocław

2005.

Kvale S., Prowadzenie wywiadów, Warszawa 2010.

Lubicz Miszewski M., Działania władz polskich oraz organizacji poza-

rządowych na rzecz ewakuacji Polaków iosób polskiego pochodzenia zDonbasu

podczas kon iktu rosyjsko-ukraińskiego, [w:] M. Bodziany (red.), Społeczeństwo

a wojna. Oblicza bezpieczeństwa w XX i XXI wieku, t. 8, Wrocław 2016,

s. 299–322.

Lubicz Miszewski M., Projekt edukacyjny „Kresy – polskie ziemie wschodnie

wXX wieku” jako przykład działań na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturo-

wego, „Historia iPolityka”, 2018, nr 25 (32), s. 81–92.

Lubicz Miszewski M., Wyjazdy katolików świeckich zPolski na obszar pora-

dziecki po 1989 roku jako forma pomocy Kościołowi na Wschodzie, „Wschodnio-

znawstwo” 2017, s. 315–325.

Lubicz Miszewski M., Wyjazdy Polaków na Ukrainę po 1989 roku jako wyraz

pamięci outraconych Kresach, [w:] M. Dębicki, J. Makaro (red.), Sąsiedztwa III

RP – Ukraina. Zagadnienia społeczne, Wrocław 2015, s. 175–197.

Lutyński J., Analiza procesu otrzymywania informacji wbadaniach zzastoso-

waniem wywiadu kwestionariuszowego, [w:] Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.),

Analizy ipróby technik badawczych wsocjologii, Tom IV, Wrocław–Warszawa–

Kraków 1972, s. 13–125.

Lutyński J., Ankieta ijej rodzaje na tle technik otrzymywania materiałów, [w:]

Z. Gostkowski, J. Lutyński (red.), Analizy ipróby technik badawczych wsocjologii

t. 2, Warszawa, 1968, s. 11–56.

Lutyński J., Wywiad kwestionariuszowy a ankieta, [w:] Wywiad kwestiona-

riuszowy. Analizy teoretyczne ibadania empiryczne, K. Lutyńska, A.P. Wejland

(red.), Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk–Łódź 1983, s. 49–60.

Mariusz Graniczka (wywiad Janusza M. Palucha z Mariuszem Graniczką),

[w:] J. M. Paluch, Wczoraj idziś. Polacy na Kresach, Kraków 2013, s. 150–156.

Media Polskie na Wschodzie. Informator, Warszawa 2015.

Michałowska G., Bezpieczeństwo kulturowe wwarunkach globalizacji proce-

sów społecznych, [w:] D.B. Bobrow, E. Haliżak, R. Zięba (red.), Bezpieczeństwo

narodowe imiędzynarodowe uschyłku XX wieku, Warszawa 1997, s. 131–144.

Mikos von Rohrscheidt A., Turystyka Kulturowa – fenomen, potencjał, perspek-

tywy, Gniezno 2008.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

150

Niestolik N., Wielka imała ojczyzna oraz Kresy Wschodnie dawnej Rzeczpospo-

litej wedukacji patriotycznej, [w:] Odkrywamy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpo-

spolitej, Świerklany–Jankowice 2014, s. 6–17.

Nowak S., Uwagi wstępne do zagadnień wywiadów ikwestionariuszy, [w:] S. No-

wak (red.), Metody badań socjologicznych, Warszawa 1965.

Nowicka E., Polacy czy cudzoziemcy? Polacy za wschodnią granicą, Kraków

2000.

Odkrywamy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej, Świerklany–Jankowice

2012.

Pasikowski S., Granice teoretycznego nasycenia, „Rocznik Lubuski”, tom 41,

część 1, 2015, s. 33–40.

Piasta M., Kamel M., Polskie dziedzictwo kulturowe wEstonii – potencjał tury-

styczny, „Turystka Kulturowa”, nr 6/2013, s. 46–64.

Pomarańska R., Golgota Polaków na Kresach, Warszawa–Radzymin 2016.

Pruszyński J., Grabież iniszczenie dziedzictwa kulturalnego Kresów Wschod-

nich Rzeczpospolitej, [w:] K. Jasiewicz (red.), Europa nieprowincjonalna. Prze-

miany na ziemiach wschodnich dawnej Rzeczypospolitej (Białoruś, Litwa, Łotwa,

Ukraina, wschodnie pogranicze III Rzeczypospolitej Polskiej) wlatach 1772–1999,

Warszawa–Londyn 1999, s. 198–213.

Przybyłowska I., Wywiad swobodny ze standaryzowaną liczbą poszukiwanych

informacji imożliwości jego zastosowania wbadaniach socjologicznych, „Przegląd

socjologiczny”, t. XXX, 1978, s. 53–68.

Renik K., Podpolnicy. Rozmowy zludźmi Kościoła na Litwie, Łotwie, Biało-

rusi iUkrainie 1990–91, Warszawa 1991.

Repatrianci ipolityka repatriacyjna, „Studia BAS”, Nr 2 (34) 2013.

Sacha M. I., Fantomowe dziedzictwo? Różnice wmuzealnej prezentacji dzie-

dzictwa niemieckiego wschodu oraz polskich Kresów – Próba diagnozy, „Rocznik

Antropologii Historii”, 2016, rok VI, (9), s. 147–170.

Sawicz A., Kościół katolicki na Ukrainie prawobrzeżnej na przełomie lat ’80

i’90 XX wieku, [w:] I. Kozimala, A. Królikowska, B. Topij-Stempińska (red.),

Dziedzictwo kresów – kultura, narody, wyzwania, Kraków 2014, s. 189–211.

Stach E., Poznawanie dziedzictwa kulturowego Kresów Wschodnich jako cel wy-

cieczek szkolnych krakowskich gimnazjalistów, „Turystyka Kulturowa”, nr 9/2015,

s. 25–37.

Szafer K., Towarzystwo Miłośników Wilna iZiemi Wileńskiej, Oddział wPo-

znaniu jako strażnik ipopularyzator pamięci ohistorii kresów iWielkopolski, [w:]

E. Nowicka, A. Bilewicz (red.), Pamięć utraconych ojczyzn, Warszawa 2012,

s. 183–196.

Szczerek Z., Przyjdzie Morodor inas zje, czyli tajna historia Słowian, Kraków

2013.

Bibliogra a

151

Sztumski J., Wstęp do metod itechnik badań społecznych, Katowice 1999.

Toka rz G., Powiernictwo Kresowe ijego działalność, „Racja stanu. Studia ima-

teriały”, nr 2–1 (18–19), Wrocław 2016, s. 157–165.

Tołwiński M., Dobra kultury kapitałem pokoleń, [w:] P. Żarkowski, S. Topo-

lewski (red.), Współczesne bezpieczeństwo kulturowe, Siedlce 2014, s. 197–204.

Tomczewska-Popowycz N., Kresy Wschodnie wświadomości uczniów szkół po-

nadgimnazjalnych wPolsce iperspektywy rozwoju turystyki sentymentalnej, „Przed-

siębiorczość iZarządzanie”, t. XVIII, z. 8, cz. III – Region turystyczny – zarządza-

nie irozwój. Narzędzia, metody, szanse, wyzwania, perspektywy, Łódź–Warszawa,

s. 73–92.

Tomczewska-Popowycz N., Wokół de nicji turystyki sentymentalnej ietnicznej,

„Folia Turistica”, nr 40/2016, s. 47–68.

Towarzystwo Miłośników Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich, „Niepod-

ległość iPamięć”, Tom 13 (2006), Nr 3 (24), s. 363–378.

Urbanek A., Bezpieczeństwo kulturowe, [w:] A. Urbanek (red.), Wybrane pro-

blemy bezpieczeństwa. Dziedziny bezpieczeństwa, Słupsk 2013, s. 227–254.

Walewander E., Katolicyzm na wschód od Bugu. Fakty inadzieje, Nakło n. No-

tecią 1998.

Walewander E., Polacy wkościele katolickim wZSRR, Lublin 1991.

Wieliczka-Szarkowa J., Czarna księga Kresów, Kraków 2011.

Winnicki Z.J., „Karta Polaka” jako wyraz szczególnego statusu osób obcego obywa-

telstwa regulowanego prawem krajowym, „Wschodnioznawstwo” nr 3/2009, s. 51–76.

Winnicki Z.J., Gawin T. (red.), Polska mniejszość narodowa na Białorusi 1988–

2009: ocena minionego dwudziestolecia, Białystok 2009.

Za wschodnią granicą 1917–1993. OPolakach iKościele wdawnym ZSRR zRo-

manem Dzwonkowskim SAC rozmawia Jan Pałyga SAC, Warszawa 1993.

Akty prawne idokumenty

Biała Księga Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczpospolitej Polskiej, Biuro Bezpie-

czeństwa Narodowego, Warszawa 2013.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej zdnia 2 kwietnia 1997 r.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 14 lutego 2017 r. wspra-

wie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej

kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, wtym dla uczniów zniepełnospraw-

nością intelektualną wstopniu umiarkowanym lub znacznym, kształcenia ogólnego

dla branżowej szkoły Istopnia, kształcenia ogólnego dla szkoły specjalnej przysposa-

biającej do pracy oraz kształcenia ogólnego dla szkoły policealnej, Dz.U. Poz. 356.

Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej zdnia 30 stycznia 2018 r. wspra-

wie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz podstawy programowej

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

152

kształcenia ogólnego dla liceum ogólnokształcącego, technikum oraz branżowej szkoły

II stopnia, Dz.U. Poz. 467.

Strategia Bezpieczeństwa Narodowego RP, Warszawa 2014.

Traktat między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Białoruś odobrym sąsiedztwie

iprzyjaznej współpracy, Dz.U. 1993 nr 118, poz. 527.

Traktat między Rzeczpospolitą Polską aRepubliką Litewską oprzyjaznych sto-

sunkach idobrosąsiedzkiej współpracy, Dz.U. 1995 nr 15, poz. 71.

Traktat między Rzeczpospolitą Polską aUkrainą odobrym sąsiedztwie, przyja-

znych stosunkach iwspółpracy, Dz.U. RP 1993 nr 125, poz. 373.

Uchwała nr LXVIII/898/09 Rady Miasta Krakowa zdnia 15 kwietnia 2009 r.

wsprawie Programu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

przez krakowskich gimnazjalistów”.

Uchwała nr IX/76/11 Rady Miasta Krakowa zdnia 2 marca 2011 r. wsprawie

zmiany uchwały Nr LXVIII/898/09 Rady Miasta Krakowa zdnia 15 kwietnia

2009 r. wsprawie Programu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczy-

pospolitej przez krakowskich gimnazjalistów”.

Uchwała nr XXII/370/15 Rady Miasta Krakowa zdnia 26 sierpnia 2015 r.

wsprawie Programu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

przez uczniów krakowskich gimnazjów iszkół ponadgimnazjalnych dla młodzieży”.

Uchwała nr LXXXI/1968/17 Rady Miasta Krakowa zdnia 30 sierpnia 2017 r.

wsprawie Programu pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej

przez uczniów krakowskich szkół”.

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Republiki Białoruś

owspółpracy wdziedzinie kultury, nauki ioświaty, Dz.U. 1996 nr 76, poz. 365.

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Republiki Litewskiej

owspółpracy wdziedzinach kultury, oświaty inauki, M.P. 2002 nr 31, poz. 491.

Umowa między Rządem Rzeczypospolitej Polskiej aRządem Ukrainy owspół-

pracy wdziedzinie kultury, nauki ioświaty, Dz.U. 2000 nr 3, poz. 29.

Ustawa zdnia 7 września 2007 r. oKarcie Polaka, Dz.U. 2007 nr 180, poz. 1280.

Artykuły prasowe

Grajewski A., Konspiracja prymasa, „Gość Niedzielny”, nr 24, 17.06.2018,

s. 30–31.

Masior J., List otwarty do Stanisława Lema, Nowy Sącz, 2 czerwca 2002, „Sem-

per Fidelis” – Pismo Towarzystwa Miłośników Lwowa iKresów Południowo-

-Wschodnich, nr 3(68) 2002, s. 49.

Myśląc oKościele na Wschodzie, musimy się wyzbyć stereotypów. Rozmowa zks.

Leszkiem Kryżą TChr, dyrektorem Zespołu Pomocy Kościołowi na Wschodzie (roz-

mawiała Dorota Abdelmoula), „Wiadomości KAI”, nr 49, 10.12.2017, s. 6–8.

Bibliogra a

153

Nie powinniśmy zapominać onaszym dziedzictwie. Rozmowa zMariuszem Pro-

skieniem, „Magazyn Polski – ogólnokrajowy miesięcznik Społecznego Zjedno-

czenia «Związek Polaków na Białorusi»”, nr 1 (133)/2018, s. 28–29.

Polskość wiecznie żywa. Ospotkaniu polskich szkół na Kresach, „Kurier Gminy

Świerklany”, nr 2/2016, s. 19.

Puścikowska A., Zostało jeszcze wielu…, „Gość Niedzielny”, nr 12, 25.03.2018,

s. 42–44.

Wesołowska H., „Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”,

„Hejnał Oświatowy”, nr 11/167/2017, s. 27.

Materiały źródłowe

Kresowe korzenie Polaków, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS, War-

szawa, kwiecień 2012, nr 50.

Ministerstwo Edukacji Narodowej, Ośrodek Rozwoju Edukacji, Podstawa

programowa kształcenia ogólnego zkomentarzem. Szkoła podstawowa Historia.

Ministerstwo Sportu iTurystyki, Charakterystyka krajowych izagranicznych

podróży mieszkańców Polski w2017 roku, Warszawa, lipiec 2018.

Pismo onr EK-01.1431.42.2018, datowane na 22 czerwca 2018 r. ipodpisane

przez Dyrektor Wydziału Edukacji Annę Korfel-Jasińską (wzbiorach autora).

Pismo onr EK-01.1431.69.2016, datowane na 26 września 2016 r. ipodpisane

przez Dyrektor Wydziału Edukacji Annę Korfel-Jasińską (wzbiorach autora).

Projekt edukacyjny „Kresy – polskie ziemie wschodnie wXX wieku” (VI edycja)

dla uczniów gimnazjów iszkół ponadgimnazjalnych województwa małopolskiego

wroku szkolnym 2017/2018.

Pomoc Polakom na Wschodzie, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS,

Warszawa, luty 2012, nr 30.

Trudna pamięć: Wołyń 1943, M. Herrmann (oprac.), Komunikat CBOS,

Warszawa, lipiec 2013, nr 93.

Urząd Miejski Wrocławia, Wielka nagroda Wrocławia. Edycja 2017/2018,

Wrocław 2017.

Współczesne związki zdawnymi Kresami, M. Herrmann (oprac.), Komunikat

CBOS, Warszawa, styczeń 2012, nr 10.

Wyjazdy wypoczynkowe Polaków w2017 roku iplany na 2018 rok, B. Badora

(oprac.), Komunikat CBOS, Warszawa, luty 2018, nr 28.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

154

Źródła internetowe

VIII Wojewódzki Konkurs Wiedzy o Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej.

Regulamin, http://www.kuratorium.opole.pl/wp-content/uploads/kresy_2018/

regulamin_VIII_konkursu_kresy.pdf, [pobrano 1.06.2018].

XXIII Światowy Zjazd Kresowian – 2 lipca 2017 r., Częstochowa, http://

solidarni2010.pl/35260-xxiii-swiatowy-zjazd-kresowian--2-lipca-2017-r-

czestochowa.html?PHPSESSID=83eee699ed47805d5b769a148770a50b, [po-

brano 16.05.2018].

2018 – Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą – nabór 1, http://www.

mkidn.gov.pl/media/po2018/dokumenty/20180411_ODKzG_wyniki_nabo-

ru_2018_1.pdf, [pobrano 20.04.2018].

„Akademia Dziedzictwa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”, http://www.

krakow.mcdn.edu.pl/adres_strony2017_09_27_20, [pobrano 04.06.2018].

Akademia Kresy, http://www.mcdn.edu.pl/adres_strony2017_08_10_30, [po-

brano 04.10.2018].

Apel oumieszczenie tematyki dot. Kresów wprogramach nauczania (artykuł

z19.09.2016), http://dzieje.pl/edukacja/apel-o-umieszczenie-tematyki-dot-kresow-

w-programach-nauczania, [pobrano 21.05.2018].

Badacz IPN: potrzebne jest rozpoznanie pamięci oKresach, http://dzieje.pl/aktu-

alnosci/badacz-ipn-potrzebne-jest-rozpoznanie-pamieci-o-kresach, [pobrano

19.04.2018].

Czas wrócić na Kresy, http://powiernictwokresowe.pl, [pobrano 15.05.2018].

Członkowie Komitetu Narodowych Obchodów Setnej Rocznicy Odzyskania Nie-

podległości Rzeczypospolitej Polskiej (artykuł z14.09.2017), http://www.prezydent.

pl/aktualnosci/wydarzenia/art,733,sklad-komitetu-narodowych-obchodow-

setnej-rocznicy-odzyskania-niepodleglosci-rzeczypospolitej-polskiej.html,

[pobrano 15.05.2018].

Danuta Skalska, https://www.radio.katowice.pl/ludzie-radia-katowice,35,Da-

nuta-Skalska.html, [pobrano 07.05.2018].

Dąbrowski T., Piechal T., Sadecki A., Ukraina: uderzenie w szkolnictwo

mniejszości narodowych, (tekst dodany 27.09.2017), https://www.osw.waw.pl/pl/

publikacje/analizy/2017-09-27/ukraina-uderzenie-w-szkolnictwo-mniejszosci-

narodowych, [pobrano 01.05.2018].

Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą iStrat Wojennych, http://

bip.mkidn.gov.pl/pages/departamenty-i-biura/departamentu-dziedzictwa-

kulturowego-za-granica-i-strat-wojennych.php, [pobrano 20.04.2018].

Dr Norbert Niestolik ired. Marcin Hałaś olistopadowych wyprawach na Kresy –

fragment audycji „Lwowska Fala” z3.12.2017, https://www.radio.katowice.pl/zo-

bacz,33192,Mikolajkowe-prezenty.html#.Ww8Bj7i8p9k, [pobrano 30.05.2018].

Bibliogra a

155

Dyskusja na temat projektu dezyderatu wsprawie edukacji kresowej wPolsce, [w:]

Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Ko-

misji Łączności zPolakami za Granicą (nr 34) zdnia 21 września 2016 r., http://orka.

sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/7A6FF8247A83A960C125803A0046A5BE/%24Fi-

le/0102608.pdf, [pobrano 18.05.2018].

Fundacja „Pomoc Polakom na Wschodzie”, https://pol.org.pl/o-fundacji, [po-

brano 11.05.2018].

Fundacja „Semper Polonia”, http://www.semperpolonia.pl/o-fundacji/histo-

ria, [pobrano 11.05.2018].

Fundacja „Wolność iDemokracja”, https://wid.org.pl, [pobrano 11.05.2018].

Gmiterek-Zabłocka A., Powstanie Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej RP.

„Uleczy nas ztego, oczym zapomnieliśmy” (artykuł z30.08.2017), http://www.

tokfm.pl/Tokfm/7,103454,22299035,powstanie-muzeum-ziem-wschodnich-

-dawnej-rzeczypospolitej-ma.html, [pobrano 20.04.2018].

Graniczka M., Krakowscy gimnazjaliści jadą na Kresy, http://www.cracovia-

-leopolis.pl/index.php?pokaz=art&id=1967, [pobrano 27.06.2018].

Górny G., Edukacja kresowa, „Prze wodnik Katolick i”, nr 38/2004, htt ps://ww w.

przewodnik-katolicki.pl/Archiwum/2004/Przewodnik-Katolicki-48-2004/Hi-

storia/Edukacja-kresowa, [pobrano 15.05.2018].

Hałaś M., Komitet odzyskania połowy niepodległości. Czy zwyczajnie przeoczo-

no część środowisk patriotycznych? (artykuł z8.05.2018), https://polskaniepodle-

gla.pl/opinie/item/15853-komitet-odzyskania-polowy-niepodleglosci-czy-zwy

czajnie-przeoczono-czesc-srodowisk-patriotycznych, [pobrano 15.05.2018].

Informacja Ministra Edukacji Narodowej na temat stanu edukacji polonijnej na

Wschodzie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu

posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 58) zdnia 7 czerwca 2017 r.,

http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/2B83E70B892A501BC1258153004A-

A71F/%24File/0195908.pdf, [pobrano 30.04.2018].

Informacja Ministra Spraw Zagranicznych na temat zabezpieczenia Cmentarza

Orląt Lwowskich we Lwowie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Peł-

ny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 47) zdnia

9 lutego 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/ED77D68119024987C-

12580CD00491E6B/%24File/0156908.pdf, [pobrano 30.04.2018].

Informacja Ministra Spraw Zagranicznych na temat zniszczenia polskich miejsc pa-

mięci na Ukrainie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis

przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 52) zdnia 23 mar-

ca 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/F9311F2592BB2456C12580F-

70048FCD5/%24File/0174008.pdf, [pobrano 30.04.2018].

Informacja na temat bieżącej sytuacji polskich szkół na Ukrainie po zmianach

wprowadzonych wukraińskiej Ustawie ooświacie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

156

Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPola-

kami za Granicą (nr 67) zdnia 25 października 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/

zapisy8.nsf/0/81EB9C0F90941F9FC12581D1004A4440/%24File/0241308.pdf,

[pobrano 30.04.2018].

Informacja nt. aktualnej sytuacji TVP Polonia iPolskiego Radia dla Zagranicy,

[w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedze-

nia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 25) zdnia 8 czerwca 2016 r., http://

orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/82C2D59843184CD4C1257FD2004A70C-

F/%24File/0068408.pdf, [pobrano 07.05.2018].

Inicjatywa Muzeum Kresów Rzeczypospolitej. Komunikat po konferencji organiza-

cji pozarządowych wPułtusku 6–7.02.2010 r., http://www.fronda.pl/blogi/o-pol-

sce-slow-kilka/inicjatywa-muzeum-kresow-rzeczypospolitej,7073.html, [pobra-

no 11.05.2018].

IPN przygotuje nową podstawę programową do historii. Uczniowie pojadą

na Kresy (artykuł z22.05.2018), http://serwisy.gazetaprawna.pl/edukacja/arty

kuly/970136,ipn-podstawa-programowa-do-nauki-historii.html, [pobrano 22.05.

2018].

Instytut Polski wKijowie, www.polinst.kiev.ua

Instytut Polski wMińsku, www.instpol.by

Instytut Polski wWilnie, www.lenkukultura.lt

Instytuty Polskie, http://www.msz.gov.pl/pl/p/msz_pl/polityka_zagranicz-

na/dyplomacja_publiczna/ instytuty_polskie, [pobrano 27.04.2018].

Kobalczyk P., Jak pomagać Polakom na Wschodzie? (artykuł z 18.09.2016),

https://www.rp.pl/Plus-Minus/309159918-Jak-pomagac-Polakom-na-Wscho-

dzie.html, [pobrano 27.09.2018].

Komisja Kultury i Środków Przekazu (KSP), http://www.sejm.gov.pl/

Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=KOMISJAST&NrKadencji=8&KodKom=KSP,

[pobrano 25.04.2018].

Komisja Kultury i Środków Przekazu, https://www.senat.gov.pl/prace/ko

misje-senackie/komisja,154,komisja-kultury-i-srodkow-przekazu.html, [pobrano

25.04.2018].

Komisja Łączności zPolakami za Granicą (LPG), http://www.sejm.gov.pl/

Sejm8.nsf/agent.xsp?symbol=KOMISJAST&NrKadencji=8&KodKom=LPG,

[pobrano 25.04.2018].

Komisja Spraw Emigracji iŁączności zPolakami za Granicą, https://www.

senat.gov.pl/prace/komisje-senackie/komisja,161,komisja-spraw-emigracji-i-

lacznosci-z-polakami-za-granica.html, [pobrano 25.04.2018].

Konferencja Media polskie na Wschodzie, Warszawa 22 kwietnia 2015, http://

orka.sejm.gov.pl/WydBAS.nsf/0/574350526B71BCCAC1257E7B003ED0A-

C/$ le/Media.pdf, [pobrano 01.05.2018].

Bibliogra a

157

Konkurs Wiedzy oKresach Południowo-Wschodnich Rzeczypospolitej Królewskiej

iStołeczno-Królewskim Mieście Lwowie, https://kuratorium.krakow.pl/konkurs-

wiedzy-o-kresach-poludniowo-wschodnich-rzeczypospolitej-krolewskiej-i-

stoleczno-krolewskim-miescie-lwowie, [pobrano 1.06.2018].

Kresowianie na Jasnej Górze wołają o prawdę ipamięć narodową (artykuł

z18.07.2017), https://wpolityce.pl/kosciol/203841-kresowianie-na-jasnej-gorze-

wolaja-o-prawde-i-pamiec-narodowa, [pobrano 15.05.2018].

Legutko R., Zbudujmy muzeum Kresów (artykuł z12.12.2008), http://www.

rp.pl/artykul/233301.html, [pobrano 20.04.2018].

Lista uczestników Akademii Kresy, http://mcdn.edu.pl/user les/mcdn/KRESY

%202017/Lista%20AK.pdf, [pobrano 04.06.2018].

MEN, Departament Współpracy Międzynarodowej, https://bip.men.gov.pl/mini

sterstwo/struktura-organizacyjna/departament-strategii-i-wspolpracy-miedzy

narodowej-dswm.html, [pobrano 01.05.2018].

Minister Adam Kwiatkowski na Ukrainie zpomocą dla Polaków (artykuł z1.04.2017),

http://www.prezydent.pl/kancelaria/aktywnosc-ministrow/art,652,minister-adam-

kwiatkowski-na-ukrainie-z-pomoca-dla-polakow.html, [pobrano 31.08.2018].

Misja Liceum Polonijnego, http://liceumpolonijne.edu.pl/misja, [pobrano 15.05.

2018].

Młodzież zLitwy, Łotwy iUkrainy wgimnazjum wJankowicach – fragment

audycji „Lwowska Fala” z15.05.2016, https://www.radio.katowice.pl/zobacz,192

60,Pieluszka-dla-maluszka.html#.WxFmHbhCjGA [pobrano 30.05.2018].

Muzeum Kresów Wschodnich wWęglińcu, http://nickt.pl/wegliniec-mu-

zeum-kresow-wschodnich, [pobrano 11.05.2018].

Muzeum Lwowa iKresów Południowo-Wschodnich, http://www.muzeuml-

wowa.pl/content/o-nas, [pobrano 11.05.2018].

Nad Niemnem, http://belsat.eu/pl/program/nad-niemnem, [pobrano 07.05.2018].

Nasz Wschód – program telewizyjny, http://www.studiowschod.pl/studio-wschod-

-program-telewizyjny-tvp-wroclaw, [pobrano 07.05.2018].

Nie będzie Ostrej Bramy iCmentarza Orląt Lwowskich. MSWiA ustępuje Litwie

iUkrainie (artykuł z11.09.2017), https://dorzeczy.pl/41060/Nie-bedzie-Ostre-

j-Bramy-i-Cmentarza-Orlat-Lwowskich-MSWiA-ustepuje-Litwie-i-Ukrainie.

html, [pobrano 27.08.2018].

Paczka dla Polaków na Kresach od Pary Prezydenckiej (artykuł z17.12.2015),

http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wizyty-krajowe/art,53,paczka-dla-

polakow-na-kresach-od-pary-prezydenckiej.html, [pobrano 31.08.2018].

Pałac Lubomirskich będzie siedzibą Muzeum Ziem Wschodnich Dawnej Rze-

czypospolitej (artykuł z 22.12.2017), http://www.mkidn.gov.pl/pages/posts/

palac-lubomirskich-bedzie-siedziba-muzeum-ziem-wschodnich-dawnej-

rzeczypospolitej-8017.php, [pobrano 20.04.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

158

Pamiętajmy onaszych siostrach ibraciach na Wschodzie (artykuł z5.12.2013),

http://episkopat.pl/pamietajmy-o-naszych-siostrach-i-braciach-na-wschodzie,

[pobrano 14.05.2018].

Parlamentarny Zespół ds. Kresów, Kresowian iDziedzictwa Ziem Wschodnich

Dawnej Rzeczypospolitej, http://www.sejm.gov.pl/Sejm8.nsf/agent.xsp?symbo-

l=POSIEDZENIAZESP&Zesp=308, [pobrano 26.04.2018].

Pawłowicz J.J., Rola Kościoła katolickiego wpodtrzymywaniu polskości na daw-

nych Kresach Wschodnich Rzeczypospolitej Polskiej. Referat wygłoszony wŻytomierzu

(Ukraina) podczas Konferencji Naukowej zokazji XX-lecia powstania Żytomierskiego

Obwodowego Związku Polaków na Ukrainie (21.03.2009), https://depot.ceon.pl/

bitstream/handle/123456789/2403/Rola+Ko%C5%9Bcio%C5%82a+w+podtrzy-

mywaniu+polsko%C5%9Bci.pdf?sequence=1, [pobrano 15.05.2018].

Polacy w świecie, https://www.polskieradio.pl/130,Polskie-Radio-24/5572,

Polacy-w-swiecie, [pobrano 07.05.2018].

Politycy Platformy protestują przeciwko „ Muzeum Kresów” (artyk uł z31.0 8. 2017 ),

https://www.wsensie.pl/polska/24811-politycy-platformy-protestuja-przeciwko-

muzeum-kresow, [pobrano 11.05.2018].

Polonijne Liceum Ogólnokształcące Niepubliczne „Klasyk”. Onas, http://lokla-

syk.pl/about/?, [pobrano 27.08.2018].

Polskie Radio dla Zagranicy, http://radiozagranica.pl/8/74/Artykul/84245,

[pobrano 07.05.2018].

„Pomoc dociera do ludzi, którzy zasłużyli na solidarność ipamięć” (artykuł z7.03.2017),

http://www.prezydent.pl/aktualnosci/wydarzenia/art,518,podsumowanie-roku-

akcji-pomocowych-dla-polakow-na-wschodzie.html, [pobrano 31.08.2018].

Prezes IPN: potrzebny program dokumentacji historii Kresów, http://dzieje.

pl/aktualnosci/prezes-ipn-potrzebny-program-dokumentacji-historii-kresow,

[pobrano 19.04.2018].

Prezydent RP podpisał ustawę oulgowych przejazdach dl dzieci imłodzieży polo-

nijnej (artykuł z12.01.2017), https://men.gov.pl/ministerstwo/informacje/pre-

zydent-rp-podpisal-ustawe-o-ulgowych-przejazdach-dla-dzieci-i-mlodziezy-

polonijnej.html, [pobrano 31.08.2018].

Program pn. „Poznanie dawnych Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez

uczniów krakowskich szkół”, zob. na: https://www.bip.krakow.pl/?dok_id=28942,

(aktualizacja z17.10.2017), [pobrano 01.06.2018].

Projekt dezyderatu wsprawie zniszczenia pomnika w Hucie Pieniackiej oraz

profanacji Polskiego Cmentarza Wojennego wKijowie-Bykowni na Ukrainie, [w:]

Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedze-

nia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 46) zdnia 26 stycznia 2017 r.,

http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/F83DB16728DC354BC12580BA-

004A8A00/%24File/0151308.pdf, [pobrano 30.04.2018].

Bibliogra a

159

Przed Wielkanocą kolejny transport zdarami tra do Polaków na Ukrainie (ar-

tykuł z29.03.2017), http://www.prezydent.pl/kancelaria/dzialalnosc-kancela-

rii/art,45,przed-wielkanoca-kolejny-transport-z-darami-tra -do-polakow-na-

ukrainie.html, [pobrano 31.08.2018].

Rosochacka E., Radni zlikwidowali Instytut Kresowy (artykuł z19.12.2008),

http://www.polskatimes.pl/artykul/72278,radni-zlikwidowali-instytut-

kresowy,id,t.html, [pobrano 15.05.2018].

Rozpatrzenie informacji ministra spraw zagranicznych na temat roli iznaczenia

instytutów polskich wumacnianiu Polonii ipromocji kultury polonijnej, [w:] Kan-

celaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny zapis przebiegu posiedzenia Ko-

misji Łączności zPolakami za Granicą (nr 83) zdnia 9 maja 2018 r., http://orka.

sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/39FE6C23F7755B2CC125829C003BF609/%24Fi-

le/0311108.pdf, [pobrano 27.08.2018].

Rozpatrzenie informacji na temat polityki państwa polskiego wobec środowisk kom-

batanckich na Wschodzie, [w:] Kancelaria Sejmu. Biuro Komisji Sejmowych, Pełny

zapis przebiegu posiedzenia Komisji Łączności zPolakami za Granicą (nr 70) zdnia 8

listopada 2017 r., http://orka.sejm.gov.pl/zapisy8.nsf/0/E7608A6FAAB66C47C-

12581D8004A3A5E/%24File/0247008.pdf, [pobrano 30.04.2018].

Rządowy program współpracy zPolonią iPolakami za granicą wlatach 2015–2020,

http://www.msz.gov.pl/resource/70a7021e-304c-4075-a812-18e5b3410966:JCR,

[pobrano 27.04.2018].

Senat RP, Wspólne posiedzenie Komisji Kultury iŚrodków Przekazu (59.) oraz

Komisji Spraw Emigracji iŁączności zPolakami za Granicą (43.) wdniu 11 lipca

2017 r., https://www.senat.gov.pl/download/gfx/senat/pl/senatkomisjeposiedze

nia/7257/stenogram/059kspw_egz_4.pdf, [pobrano 26.04.2018].

Stowarzyszenie Straż Mogił Polskich na Wschodzie, http://bazy.ngo.pl/pro l/7743/

Stowarzyszenie-Straz-Mogil-Polskich-na-Wschodzie, [pobrano 28.08.2018].

Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, http://wspolnotapolska.org.pl/stowarzy-

szenie/informacja.php, [pobrano 11.05.2018].

Szoszyn R., Rosjanie oskarżają Polskę oimperializm (artykuł z18.08.2017),

http://grm-rpweb.newscyclecloud.com/Polityka/170819253-Rosjanie-oskarzaja-

Polske-o-imperializm.html, [pobrano 27.08.2018].

Świat Kresów, https://www.polskieradio.pl/7/5103,Swiat-Kresow, [pobrano

07.05.2018].

Tuz ow-L ub ańsk i E., Spotkanie ze Stanisławem Lemem (przedruk artykułu

zamieszczonego wPrzeglądzie Polskim – tygodniowym dodatku literacko-spo-

łecznym nowojorskiego Nowego Dziennika zdn. 9.V.1996 r. s. l 15), http://www.

lwow.home.pl/semper/lem.html, [pobrano 12.03.2018].

TVP Polonia, http://www.tvp.pl/polonia/tvp-polonia/150306, [pobrano

08.05.2018].

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

160

Uchwała Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej zdnia 22 lipca 2016 r. wsprawie od-

dania hołdu o arom ludobójstwa dokonanego przez nacjonalistów ukraińskich na

obywatelach II Rzeczypospolitej Polskiej wlatach 1943–1945, http://orka.sejm.gov.

pl/proc8.nsf/uchwaly/625_u.htm, [pobrano 25.04.2018].

Ustawa zdnia 15 grudnia 2016 r. oustanowieniu Krzyża Wschodniego, http://

orka.sejm.gov.pl/proc8.nsf/ustawy/889_u.htm, [pobrano 25.04.2018].

„Wielki powrót” – Polskie Radio i„Wspólnota Polska” wkampanii społeczno-

-informacyjnej orepatriacji ze Wschodu (artykuł z18.07.2017), https://www.pol-

skieradio.pl/5/3/Artykul/1790218,Wielki-powrot-Polskie-Radio-i-Wspolnota-

Polska-w-kampanii-spolecznoinformacyjnej-o-repatriacji-ze-Wschodu,

[pobrano 07.05.2018].

Wilnoteka. Wieści zWileńszczyzny, http://wilnoteka.tvp.pl, [pobrano 07.05.2018].

Wyjazd na Kresy, https://gaszowicesp.edupage.org/news/?zac=140, [pobrano

30.05.2018].

Wyniki IMiędzynarodowego Konkursu Wiedzy oKresach „Kresy. Korzenie

polskiej kultury”, http://instytutpamieciidziedzictwakresowego.pl/aktualnosci-

/157-wyniki-i-miedzynarodowego-konkursu-wiedzy-o-kresach-kresy-korzenie-

polskiej-kultury, [pobrano 1.06.2018].

Wyprawa edukacyjna „Kresy Wschodnie – Wołyń iPodole” – Kielce, 6–12 maja 2013,

https://krakow.ipn.gov.pl/pl4/aktualnosci/19674,Wyprawa-edukacyjna-Kresy-

Wschodnie-Wolyn-i-Podole-Kielce-612-maja-2013.html?search=588933, [pobra-

no 18.04.2018].

Załącznik nr 1 do Uchwały Nr XLVIII/758/18 Sejmiku Województwa Mało-

polskiego zdnia 23 kwietnia 2018 r. Wykaz gmin/powiatów zterenu Małopolski,

którym udziela się pomocy  nansowej zbudżetu Województwa Małopolskiego na re-

alizację w2018 roku małopolskiego projektu „Dziedzictwo Kresów Wschodnich Rze-

czypospolitej” wramach zadania Wsparcie realizacji zadań wychowawczych szkoły,

https://bip.malopolska.pl/umwm,a,1445292,uchwala-nr-xlviii75818-sejmiku-

-wojewodztwa-malopolskiego-z-dnia-23-kwietnia-2018-r-w-sprawie-udziele.

html, [pobrano 04.06.2018].

Zamiast muzeum kresów wschodnich zbudujmy w Lublinie centrum nauki

[LIST OTWARTY] (artykuł z24.08.2017), http://lublin.wyborcza.pl/lublin/7,

48724,22270024,zamiast-muzeum-kresow-wschodnich-zbudujmy-w-lublinie-

centrum.html, [pobrano 20.04.2018].

Zasa dy re ali za cji w2 018 r. m ał opols kieg o pro jektu „D zi edz ictwo K resó w Wsch od-

nich Rzeczypospolitej” wramach zadania budżetowego „Wsparcie realizacji zadań

wychowawczych szkoły”, http://mcdn.edu.pl/user les/mcdn/KRESY%202017/

uchwala%20kresy.pdf, [pobrano 04.06.2018].

Aneks 1

Ankieta – wyjazd na Dawne Kresy Rzeczpospolitej

Nazywam się Michał Lubicz Miszewski, pracuję wAkademii Wojsk Lądo-

wych we Wrocławiu. Przeprowadzam badania dotyczące kresowych projektów

edukacyjnych, realizowanych wwybranych polskich szkołach. Bardzo proszę

oudzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Zapewniam opoufności uzyska-

nych danych – ich wyniki będą wykorzystane wyłącznie wcelach naukowych

(planowana publikacja).

1. Zczym Ci się kojarzy pojęcie Kresy Wschodnie?

………………………………………………………………………………

2. Co najbardziej utkwiło Ci wpamięci ze szkolnego wyjazdu na dawne

Kresy Rzeczpospolitej?

………………………………………………………………………………

3. Zjakich powodów zdecydowałeś/-aś się na udział wkresowym projekcie

edukacyjnym?

………………………………………………………………………………

4. Zaznacz płeć

kobieta |___|

mężczyzna |___|

5. Podaj swój wiek

………………………………….

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

162

6. Miejsce zamieszkania (wpisz nazwę miejscowości)

………………………………….

7. Szkoła wktórej realizowany był projekt kresowy (podaj także nr szkoły)

gimnazjum nr |___|

liceum nr |___|

szkoła podstawowa nr |___|

8. Państwo odwiedzone wramach projektu kresowego

(można wskazać więcej niż jedną odpowiedź)

Ukraina |___|

Białoruś |___|

Litwa |___|

Łotwa |___|

Estonia |___|

9. Wktórym roku uczestniczyłeś wwyjeździe na Kresy wramach szkolnego

projektu edukacyjnego?

…………………………………

Bardzo dziękuję Ci za udział wbadaniu iudzielenie odpowiedzi na pytania

ankiety.

Educational projects aimed at strengthening

cultural security

Summary

 e primary objective of the study is to present educational projects, which

were carried out in selected schools and were related to the Polish cultural

heritage in the former Eastern Borderlands of the Republic of Poland.  ey are

aimed at bringing students closer to the history, culture, traditions and natural

resources of those areas. Moreover, they largely contribute to preserving the

tangible and intangible values of culture and cultural heritage from oblivion,

thus strengthening Poland’s cultural security.

 e work consists of four chapters.  e  rst one contains aconcise descrip-

tion of the contribution of the former eastern territories to the cultural heritage

of the Republic of Poland and the progressing process of their depolonization.

 e de nitions of the concept of cultural security and examples of actions focus-

ing on protecting cultural identity, cultural goods and national heritage in the

former Eastern Borderlands have been provided.  e  nal part of the chapter

is devoted to the travels of Poles to countries that currently cover areas that in

the past belonged to Poland.  e theoretical context of these journeys are the

concepts of cultural tourism and its types – cultural heritage tourism, ethnic

tourism, and sentimental tourism.

 e second chapter begins with an attempt to assess the state of border-

land education in the Polish school. Next, three educational projects aiming

at teaching the cultural heritage of the former Eastern Borderlands to Pol-

ish students have been described.  ese include the program under the name

„Gaining knowledge about the Eastern Borderlands of the former Republic of

Poland” („Poznajemy Kresy Wschodnie Dawnej Rzeczpospolitej”), which was

implemented in two junior high schools (in Polish: gimnazjum) in Świerklany

and Jankowice in the Rybnik Poviat in the years 2010–2015.  e second pro-

gram entitled „Becoming acquainted with the former Eastern Borderlands of

the Republic of Poland by students of Cracow schools” („Poznanie dawnych

Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej przez uczniów krakowskich szkół”) was

launched in 2010 in Cracow.  e third project named „Academy of heritage

of the Eastern Borderlands of the Republic of Poland” („Akademia Dziedzic-

twa Kresów Wschodnich Rzeczypospolitej”) was initiated in 2017 in the

Małopolskie Voivodeship.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

164

 e third and fourth chapter presents the analysis of own research carried

out in the years 2016-2018. It covered teachers and students involved in bor-

derland education projects (in the Rybnik Poviat and Cracow).  e study was

of qualitative and quantitative nature. In the case of teachers, the technique of

free interview was used, and the students were examined based on question-

naire replies.

 e interviews recorded with teachers and headteachers indicate that apre-

dominant part of them has no family connections with the former Borderlands.

 ey argued their interest in the borderland issues with passion and curiosity-

driven search for new knowledge about and familiarizing students with the Pol-

ish cultural heritage of the former eastern territories of the Republic of Poland.

 eir commitment and determination are of key signi cance for the success

of the ongoing educational projects. Afactor that is of great importance when

deciding whether to participate in aproject concerning borderlands is also co-

 nancing for the students’ trips to the Eastern Borderlands by the Cracow

City Council or the Municipality O ce in Świerklany. As mentioned by the

teachers, it is of decisive importance especially for students from less a uent

families. Teachers traveling with the young people behind the eastern border of

the Republic of Poland repeatedly emphasized that the well-prepared and well-

chosen guides play a crucial role in providing information about the cultural

heritage of the former Eastern Borderlands.  e youth trips are focused pri-

marily on discovering the traces of Polishness and the Polish cultural heritage

in those areas. Getting to know the culture of today›s hosts of the territories

is of secondary importance. Although students visit places associated with the

Ukrainian, Belarusian or Lithuanian cultures, as well as sites demonstrating

the multicultural character of the former eastern territories of the Republic of

Poland, it frequently takes place informally or outside the o cial tour plan.

 e interviews with teachers have also proved that, contrary to fears, the

reform of education introduced on September 1, 2017, did not fundamentally

a ect the implementation of borderland projects. Both in Cracow and in the

entire Małopolskie Voivodeship, among others, the seventh- and eighth-grade

students of primary schools have gained the opportunity to participate in the

presented programs. However, the situation in Ukraine turned out to be amuch

tighter constraint. After the annexation of Crimea and the outbreak of the war

in Donbas, some schools gave up this direction of travel.

Among the applications submitted by teachers from previous trips to the for-

mer Eastern Borderlands, it is worth recalling the postulate to allow students to

contact Poles living beyond the eastern border, especially the Polish youth. An

excellent opportunity would be to organize at least part of the accommodation

while traveling with compatriot families. Indeed, it would be aform of material

Summary

165

support for them, and above all the expression that the homeland remembers

them.  e meetings and exchanges of young people from Poland with their

peers of Polish descent from behind the eastern border are also worth following.

 ese initiatives were born in several schools, thanks to the relations established

during the implementation of the borderland projects. Within the framework of

the development of borderland education in Poland, it is worth preserving the

possibility of making direct contacts between students from Poland and young

Poles living in the former eastern territories of the Republic of Poland.

Образовательные проектыоВосточных кресах,

направленные на укрепление культурной

безопасности

Краткое описание

Основной целью работы является презентация реализуемых в отдель-

ных школахобразовательных проектов,связанных с польским культур-

ным наследием в бывших Восточных кресах Польши. Они направлены

на то, чтобы познакомить учеников с историей, культурой, традициями и

природными особенностями этих областей. Они также вносят вклад в со-

хранение памяти о материальных и нематериальных ценностях культуры

и культурного наследия, укрепляя тем самым культурную безопасность

Польши.

Работа состоит из четырех глав. Первая из них содержит краткое опи-

сание вклада бывших восточных земель в культурное наследие Респ у-

блики Польша и прогрессирующего процесса их деполонзации. В ней

естьопределениеконцепции культурной безопасности, а также примеры

мероприятий, направленных на защиту культурной самобытности, куль-

турных ценностей и национального наследия на территории бывших

польских восточных земель. Последняя часть главы посвящена поездкам

поляков в страны, которые включают в себя территории, в прошлом при-

надлежавшие Польше. Теоретическ им контекстом этих поездок являются

понятия культурного туризма и его видов – туризма культурного насле-

дия, этнического и сентиментального туризма.

Вторая глава начинается с попытки оценитьуровень знаний о Восточ-

ных кресах в польской школе. Затем в ней описываются три образователь-

ныхпроекта, направленные на изучение культурного наследия бывших

Восточных кресов польскими учениками: программа «Изучаем Восточ-

ные кресы давней Польши», которая в 2010–2015 годах реализовывалась

в двух гимназиях в Сверкланах и Янковицах в Рыбницком повяте; стар-

товавшая в 2010 году в Кракове программа «Изучениебывших Восточных

кресов Польши учениками краковских школ», а также запущенный в 2017

году в Малопольском воеводстве проект «Академия наследия Восточных

кресов Польши».

В третьей и четвертой главе приведен анализ собственного исследова-

ния, проведенного в 2016–2018 годах. В нем приняли участие преподава-

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

168

тели и ученики, участвующие в образовательных проектах о Восточных

кресах (в Рыбницком повяте и Кракове). Исследованиеносило качествен-

ный и количественный характер. В случае учителей был использован ме-

тод свободного опроса, а ученики были опрошены с помощью анкеты.

Из интервью, записанных с учителями и директорами, следует, чтоони

преимущественно не связаны семейными узами с Восточными кресами.

Свою заинтересованность этой темой они объяснилиувлечением и же-

ланием ознакомить учеников с польским культурным наследиембывших

восточных земель Польши. Их вовлеченность и решимость имеют реша-

ющее значение для успеха проводимых образовательных проектов. Фак-

тором, имеющим большое значение при принятии решения об участии в

проекте, является также финансирование поездки учениковв Восточные

кресы мэрией Кракова или советом гмины в Сверкланах. Учи теля отме-

чали, что это имеет решающее значение, особенно для учащихся из менее

обеспеченныхсемей. Преподаватели, выезжающие с молодежью за вос-

точную границу Польши, неоднократно подчеркивали, что большое зна-

чение в передаче информации по теме культурного наследия бывших Вос-

точных кресов имеют хорошо подготовленные и правильно подобранные

экскурсоводы. Поездки молодежи ориентированы, прежде всего, на поиск

следов польскости и польского культурного наследия в этих областях.

Изучение культуры сегодняшних хозяев этих областей имеет второсте-

пенное значение. Хотя ученики посещают места, связанные с украинской,

белорусской или литовской культурой, а также места, демонстрирующие

многокультурный характер бывших восточных земель Польши, это про-

исходит неофициально или вне официального плана экскурсий.

Из проведенных бесед с учителями следует, что, вопреки опасениям,

вступившая в силу 1 сентября 2017 года реформа образования, по сути,

отрицательно не повлияла на реализацию данных проектов. Как в Кра-

кове, как и во всем Малопольском воеводстве возможность участвовать

в представленных программахполучили, в частности, учащиеся седьмых

и восьмых классов начальных школ. В то же время на ограничение про-

грамм повлияла ситуация в Украи не. После аннексии Крыма и начала

войны на Донбассе часть школ отказалась от поездок в эту страну.

Среди озвученных учителями выводов, сделанных из прошлых пое-

здок в бывшие Восточные кресы, стоит вспомнить предложение нала-

дить контакт учеников с поляками, живущими за восточной границей, в

особенности с польской молодежью. Хорошо, если бы была возможность

организовать во время поездок хотя бы частичное проживание с сооте-

чественниками. Безусловно, это способих материальной поддержки, но, в

первую очередь, подтверждение, что родина о них помнит. Достойными

Краткое описание

169

подражания являются также встречи и обмены молодежииз Польши со

сверстниками польского происхождения из-за восточной границы. Эти

инициативы возникли в нескольких школах благодаря отношениям, уста-

новленным в ходе реализации проектов по Восточным кресам. В рам-

ках развития программы образования, связанной с Восточными креса-

ми, стоит позаботиться о возможности установления прямых контактов

между студентами из Польши и молодыми поляками, проживающими на

бывших восточных территориях страны.

Roma school mediators and the bilingualism of Roma students

Article

Full-text available

Jun 2019

Edukacja międzykulturowa jako element strategii Rady Europy i Unii Europejskiej

Article

Full-text available

Oct 2019

Paulina Pukin-Sowul

Artykuł ukazuje problematykę edukacji międzykulturowej jako koniecznego kroku w celu integracji i wzajemnego porozumienia pomiędzy mieszkańcami a imigrantami w Europie. Rada Europy oraz Unia Europejska popierają migracje międzynarodowe. Większość działań UE jest jednak skierowana do obywateli unijnych. Unia Europejska wraz z Radą Europy próbują zwiększyć kompetencje międzykulturowe poprzez organizowanie wydarzeń (np. zainicjowanie Roku Dialogu Międzykulturowego w 2008 roku) oraz propozycje zmian w aktach prawnych. Unia Europejska promuje również migracje o charakterze edukacyjnym, m.in. Erasmus, Tempus oraz Młodzież w działaniu. Udział w projektach zaproponowanych przez Komisję Europejską umożliwia zwiększenie kompetencji kulturowych oraz chęć odkrywania innych kultur oraz zrozumienie międzykulturowe. Natomiast podczas spotkań Rady Europy w latach 2003 i 2005 postanowiono podtrzymywać i rozwijać jedność pomimo różnorodności społeczeństw poprzez aktywne działanie w zakresie zwiększenia poziomu edukacji międzykulturowej jako elementu polityki edukacyjnej. W Planie Działań podkreślono szczególną rolę edukacji w tworzeniu nowej Europy. Wyznaczano wówczas takie kierunki działań, jak rozwój kilku edukacji: obywatelskiej, na rzecz praw człowieka, międzykulturowej, a także promocję wymiany międzykulturowej oraz zapewnienie różnorodności kulturowej i dialogu międzykulturowego. Zalecane jest, aby politycy unijni zastanowili się nad rozwiązaniem problemu niezrozumienia pomiędzy Europejczykami a imigrantami z Azji oraz Afryki.

ResearchGate has not been able to resolve any references for this publication.

Kresowe projekty edukacyjne na rzecz umacniania bezpieczeństwa kulturowego

Abstract

Recommended publications

The Culture Change

Design and Research of Electronics Factory Evacuation Based on Computer Simulation Technology

What kind of co-operation arrangements can provide European 'laboratories' for curricular innovation...

“Oro verde”, educación e inseguridad en ciudades medias: Ciudad Guzmán y Uruapan, México