ThesisPDF Available

Teknoloji, toplum, sermaye ilişkisi açısından dijital emek üzerine inceleme / A study of digital labor in terms of technology, society, capital relations

August 2022

Thesis for: PhD
Advisor: Prof. Dr. Selmin KAŞKA

Authors:

Istanbul Esenyurt University

En geniş anlamıyla üretimin bilgisi şeklinde tanımlayabileceğimiz teknoloji, günümüzde toplumsal yaşamın önemli bir bileşeni durumundadır. Teknoloji ile toplum arasında yakın ve karmaşık bir bağ bulunmaktadır. Ancak toplumun her kesiminin teknolojiye erişim olanakları eşit düzeyde değildir, bu anlamda teknolojinin tarafsızlığından söz edilemez. Gücü elinde bulunduran egemen toplumsal sınıflar, teknolojiyi diğer toplumsal sınıflar üzerinde tahakküm aracı olarak kullanılabilmektedir. Nitekim kapitalist toplumda da benzeri bir durum söz konusudur. Kapitalist sınıf, sermaye birikimini sağlamak ve güvence altına almak için teknolojiyi endüstriyel devrimler örneğinde görüldüğü gibi etkin biçimde kullanmıştır. 1970'li yıllardan itibaren özellikle enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmeler de bu eksende değerlendirilmelidir. Bu dönemde yaşanan sermaye birikim krizinin çözümü olarak devreye sokulan esnek birikim modelinin kilit unsurlarından birini enformasyon ve iletişim teknolojileri oluşturmuştur. Enformasyon ve iletişim teknolojilerinin sunduğu olanaklarla üretim dijitalleşmeye başlamış, sermaye üretim alanında mekân ve zamanın sınırlılıklarını aşma olanağı elde etmiştir. Kapitalizm dijitalleşmeye ve bunun sonucunda yeni bir emek formu olan dijital emek ortaya çıkmaya başlamıştır. Henüz oluş aşamasındaki Endüstri 4.0 ile bu dijitalleşme sürecinin daha da hız kazanacağı, bunun sonucunda dijital emek formunda yer alan emekçilerin sayısının daha da artacağı öngörülmektedir. Benzer bir tahmin Türkiye'deki dijital emek için de yapılabilir. Çalışmamız dijital emeği, teknoloji, toplum ve sermaye ilişkileri açısından analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Content uploaded by Ali Bakin

Content may be subject to copyright.

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

ÇALIŞMA EKONOMİSİ BİLİM DALI

TEKNOLOJİ, TOPLUM, SERMAYE İLİŞKİSİ AÇISINDAN DİJİTAL EMEK

ÜZERİNE İNCELEME

Doktora Tezi

ALİ BAKIN

İstanbul, 2022

T.C.

MARMARA ÜNİVERSİTESİ

SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ

ÇALIŞMA EKONOMİSİ VE ENDÜSTRİYEL İLİŞKİLER ANABİLİM DALI

ÇALIŞMA EKONOMİSİ BİLİM DALI

TEKNOLOJİ, TOPLUM, SERMAYE İLİŞKİSİ AÇISINDAN DİJİTAL EMEK

ÜZERİNE İNCELEME

Doktora Tezi

ALİ BAKIN

Danışman: Prof. Dr. Selmin KAŞKA

İstanbul, 2022

GENEL BİLGİLER

Ad ve Soyadı: Ali Bakın

Anabilim Dalı: Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri

Programı: Çalışma Ekonomisi

Tez Danışmanı: Prof. Dr. Selmin Kaşka

Tez Türü ve Tarihi: Doktora Tezi - Ağustos 2022

Anahtar Kelimeler: Dijital Emek, Teknoloji, Endüstri 4.0, Dijital Kapitalizm, Enformasyon ve

İletişim Teknolojileri, Esnek Birikim, Maddi Olmayan Emek

ÖZET

TEKNOLOJİ, TOPLUM, SERMAYE İLİŞKİSİ AÇISINDAN DİJİTAL EMEK

ÜZERİNE İNCELEME

En geniş anlamıyla üretimin bilgisi şeklinde tanımlayabileceğimiz teknoloji, günümüzde

toplumsal yaşamın önemli bir bileşeni durumundadır. Teknoloji ile toplum arasında yakın ve karmaşık

bir bağ bulunmaktadır. Ancak toplumun her kesiminin teknolojiye erişim olanakları eşit düzeyde

değildir, bu anlamda teknolojinin tarafsızlığından söz edilemez. Gücü elinde bulunduran egemen

toplumsal sınıflar, teknolojiyi diğer toplumsal sınıflar üzerinde tahakküm aracı olarak

kullanılabilmektedir. Nitekim kapitalist toplumda da benzeri bir durum söz konusudur. Kapitalist sınıf,

sermaye birikimini sağlamak ve güvence altına almak için teknolojiyi endüstriyel devrimler örneğinde

görüldüğü gibi etkin biçimde kullanmıştır. 1970’li yıllardan itibaren özellikle enformasyon ve iletişim

teknolojilerinde yaşanan gelişmeler de bu eksende değerlendirilmelidir. Bu dönemde yaşanan sermaye

birikim krizinin çözümü olarak devreye sokulan esnek birikim modelinin kilit unsurlarından birini

enformasyon ve iletişim teknolojileri oluşturmuştur. Enformasyon ve iletişim teknolojilerinin sunduğu

olanaklarla üretim dijitalleşmeye başlamış, sermaye üretim alanında mekân ve zamanın sınırlılıklarını

aşma olanağı elde etmiştir. Kapitalizm dijitalleşmeye ve bunun sonucunda yeni bir emek formu olan

dijital emek ortaya çıkmaya başlamıştır. Henüz oluş aşamasındaki Endüstri 4.0 ile bu dijitalleşme

sürecinin daha da hız kazanacağı, bunun sonucunda dijital emek formunda yer alan emekçilerin

sayısının daha da artacağı öngörülmektedir. Benzer bir tahmin Türkiye’deki dijital emek için de

yapılabilir. Çalışmamız dijital emeği, teknoloji, toplum ve sermaye ilişkileri açısından analiz etmeyi

amaçlamaktadır.

GENERAL INFORMATION

Name and Surname: Ali Bakın

Field: Labour Economics and Industrial Relations

Program: Labour Economics

Supervisor: Prof. Dr. Selmin Kaşka

Degree Awarded and Date: PhD - August 2022

Keywords: Digital Labor, Technology, Industry 4.0, Digital Capitalism, Information and

Communication Technologies, Flexible Accumulation, Immatieral Labor

ABSTRACT

A STUDY OF DIGITAL LABOR IN TERMS OF TECHONOLOGY, SOCIETY,

CAPITAL RELATIONS

In the broadest sense, technology, which we can define as the knowledge of production, is an

important component of social life. There is a close and complex link between technology and society.

However, all segments of the society do not have equal access to technology, and in this sense, the

neutrality of technology cannot be mentioned. Dominant social classes that hold power can use

technology as a means of domination over other social classes. As a matter of fact, there is a similar

situation in capitalist society. The capitalist class has used technology effectively to ensure and secure

capital accumulation, as seen in the example of industrial revolutions. The developments in

information and communication technologies since the 1970s should also be evaluated in this context.

One of the key elements of the flexible accumulation model, which was introduced as a solution to the

capital accumulation crisis experienced in this period, is information and communication technologies.

With the possibilities offered by information and communication technologies, production has begun

to digitalize and has gained the opportunity to overcome the limitations of space and time in the field

of production and capital production. Capitalism has begun to digitalize and as a result, a new form of

labor, ‘digital labor’ has begun to emerge. It is predicted that this digitalization process will accelerate

with Industry 4.0, which is still in its formation stage; and as a result, the number of workers in the

form of digital labor will increase even more. A similar estimation can be made for digital labor in

Turkey. Our study aims to analyze digital labor in terms of technology, society and capital relations.

iii

ÖNSÖZ

Bu çalışma son dönemde akademik literatürde yer edinmeye başlayan dijital emeği,

enformasyon ve iletişim teknolojileri, toplum ve sermaye ilişkileri açısından incelemektedir. Bu tezin

hazırlanma ve kaleme alınma süreci ise 6 yıl gibi oldukça uzun bir zaman dilimine yayıldı. Bu zorlu

süreçte yanımda olan değerli isimlere burada yer vermek istiyorum.

Doktora tez çalışmamın hemen her aşamasında bana verdiği destek ve katkı için öncelikle

tez danışmanım Prof. Dr. Selmin KAŞKA’ya teşekkür etmek istiyorum. Kendisinin bu uzun tez

sürecinde değerli görüş, eleştiri ve yönlendirmeleriyle tezimde ve benim üzerimde gerçek anlamda

büyük emeği olduğunu söyleyebilirim.

Tezimin konu seçiminden içeriğinin oluşturulmasına, kaynaklara erişimden tıkanıklık

noktalarının aşılmasına kadar her aşamasında yanında olan, Tez İzleme Komitesi’nde de yer alarak

vaktini tereddütsüz paylaşan Doç. Dr. Çağatay Edgücan ŞAHİN’e de teşekkürü borç bilirim. Hoca-

öğrenci ilişkisinin yanı sıra aynı zamanda bir dost olan kendisine minnettarım. Tez izleme komitemde

yer alan, görüş ve eleştirileriyle gerçek anlamda çalışmama katkıda bulunan isimlerden birisi de Doç.

Dr. Miriş Meryem KURTULMUŞ. Bu anlamda kendisine değerli katkılarından dolayı çok teşekkür

ederim. Öte yandan tez çalışmamın başlangıcında yer alan, ancak kendi elinde olmayan nedenlerden

dolayı akademinin dışında kalan değerli hocam Yrd. Doç. Dr. Özgür MÜFTÜOĞLU’nun ismini

burada anmak ve kendisine teşekkür etmek isterim.

Ve elbette ki ailem... Öncelikle 2020 yılında ağır bir hastalık geçiren, bir yıl boyunca

mücadele eden, ancak 12 Aralık 2021’de aramızdan ayrılan annem Semiha BAKIN’ı burada anmak

istiyorum. Bu tezi ithaf ettiğim kişilerden birisi de odur. Ayrıca desteklerini her zaman yanımda

hissettiğim kızım Zeynep Pınar BAKIN ve oğlum Umut BAKIN’a da burada teşekkür etmek

istiyorum. Son olarak bu zorlu süreçte benim adeta kahrımı çeken, her zaman yanımda olan,

destekleyen, benim çalışmalarıma vakit ayırabilmek için her tür fedakarlıkta bulunan değerli eşim

SABİHA BUDAK BAKIN. Bu tezi ithaf ettiğim diğer kişi de odur.

İÇİNDEKİLER

ÖZET ....................................................................................................................................................... i

ABSTRACT ........................................................................................................................................... ii

İÇİNDEKİLER .................................................................................................................................... iv

KISALTMALAR ................................................................................................................................ viii

TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................................................ xii

ŞEKİLLER LİSTESİ ......................................................................................................................... xiii

EKLER LİSTESİ ............................................................................................................................... xiv

GİRİŞ ..................................................................................................................................................... 1

BİRİNCİ BÖLÜM

TEKNOLOJİNİN GELİŞİMİ VE ÜRETİM İLİŞKİLERİNDE YAŞANAN DEĞİŞİMLER .... 6

I. Teknoloji Kavramı ve Toplumla İlişkileri ........................................................................ 6

A. Teknolojinin Tanımı ................................................................................................ 7

B. Teknoloji – Bilim İlişkisi ......................................................................................... 9

C. Teknolojik Gelişimi Etkileyen Faktörler ............................................................... 12

D. Teknoloji ve Toplum ............................................................................................. 14

II. Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim .................................................................................. 19

A. Buhar Enerjisinin Kullanımı ve Birinci Endüstriyel Devrim ................................ 29

B. Elektrik Enerjisinin Kullanımı ve İkinci Endüstriyel Devrim ............................... 37

C. Elektronik ve Bilgi Sistemlerinin Kullanımı: Üçüncü Endüstriyel Devrim .......... 51

İKİNCİ BÖLÜM

DÖRDÜNCÜ ENDÜSTRİYEL DEVRİM - ENDÜSTRİ 4.0 TARTIŞMALARI ......... 58

I. Endüstri 4.0 Kavramın İlk Kullanımı ............................................................................. 61

II. Endüstri 4.0 Nedir? ....................................................................................................... 63

III. Siber-Fiziksel Sistemler ............................................................................................... 65

A. Büyük Veri (Big Data) .......................................................................................... 68

B. Yapay Zeka ............................................................................................................ 69

C. Akıllı Robotlar ....................................................................................................... 70

D. Dikey ve Yatay Sistem Entegrasyonu ................................................................... 73

E. Nesnelerin İnterneti (İnternet of Things) ............................................................... 74

F. Siber Güvenlik ....................................................................................................... 75

G. Bulut Bilişim ......................................................................................................... 76

H. Eklemeli Üretim – 3D Baskı ................................................................................. 77

İ. Artırılmış Gerçeklik............................................................................................... 78

J. Sanal Gerçeklik (Simülasyon) ............................................................................... 79

IV. Endüstri 4.0’ın Arka Planı ........................................................................................... 81

V. Endüstri 4.0’ın Avantajları ve Dezavantajları ............................................................... 83

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TEKNOLOJİ, ÜRETİM İLİŞKİLERİ VE EMEK ............................................... 89

I. Sermayenin Krizi, Keynesyen Politikaların Terki ve Neoliberalizm ............................. 90

II. Emek Sürecinin Yeniden Yapılanması: Fordizmin Krizi ve Esneklik Politikaları ....... 94

A. Fordizm Sonrası Esneklik Yaklaşımları ................................................................ 95

B. 2000’lerde Teknolojinin Emek Üzerine Etkisi: Eğretileşme (Prekaryalaşma)

ve Tabakalaşma…………………………………………………………………………….……107

III. Teknoloji ve Emek: İşin Geleceği .............................................................................. 117

IV. Enformasyon Toplumu ve Dijitalleşen Kapitalizm Tartışmaları ............................... 127

A. Post-Endüstriyel Toplum, Enformasyon Toplumu Kuramları ............................ 128

B. “Yeni Kapitalizm” Kuramları .............................................................................. 131

1. Dijital Kapitalizm .............................................................................................. 134

2. Bilişsel Kapitalizm ............................................................................................ 137

3. Büyük Veri Kapitalizmi .................................................................................... 142

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ENFORMASYON VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE EMEK:

DİJİTAL EMEĞİN ORTAYA ÇIKIŞI ............................................ 145

I. Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinde Yaşanan Gelişim ....................................... 146

A. Enformasyon ve İletişim Teknolojileri Nedir? .................................................... 146

B. Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinin Tarihsel Gelişimi .............................. 150

1. Elektronik Teknolojisinin Doğuşu ve Silikon Vadisi .......................................... 151

2. İnternet Teknolojisinin Hızlı Gelişimi ................................................................. 155

3. Mobil Teknolojilerin Gelişimi ............................................................................. 157

4. Nesnelerin İnterneti – Endüstriyel İnternet .......................................................... 162

II. Dijital İşyeri, Mekanın Değişimi ve Emek Üzerindeki Etkileri .................................. 164

A. EİT’deki Gelişim ve Dijital İşyerlerin Doğuşu ................................................... 165

B. EİT’lerdeki Gelişimin Emek Üzerindeki Etkisi .................................................. 167

1. Maddi Olmayan Emek: Dijital Emeği Anlamak İçin Bir Çerçeve .................... 167

a. Maddi Olmayan Emek Tartışmalarının Tarihsel Arka Planı ......................... 168

b. Maddi Olmayan Emek Kavramı Üzerine Genel Değerlendirme ................... 176

c. Maddi Olmayan Emek ve Sosyal Medya....................................................... 179

2. Toplumsal Fabrika ............................................................................................. 180

III. Kapitalizmin Dijitalleşmesi ve Yeni Bir Emek Formu Olarak: Dijital Emek ............ 181

A. Yeni Emek Formu Olarak Dijital Emek .............................................................. 182

B. Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü ve Dijital Emek Kavramlaştırması ..... 188

1. EİT Bağlantılı Maden Çıkarmada “Köle Emeği” .............................................. 189

2. EİT Montaj Endüstrisinde Emeğin Biçimsel Boyunduruğu .............................. 191

3. Dış Kaynak Kullanımı ve Hindistan Yazılım Endüstrisi ................................... 194

4. Silikon Vadisinde Emeğin Farklı Görünümleri ................................................. 197

5. Çağrı Merkezinde Çalışma ................................................................................ 199

6. Sosyal Medyada Dijital Emek ........................................................................... 201

a. Dallas Smythe ve İzleyici Emeği ................................................................... 202

b. Sosyal Medya ve “Üretketiciler” (Prosumer) ................................................ 205

c. Sosyal Medyada Sermaye Birikimi ve Metalaştırma ..................................... 210

C. Fuchs’un Dijital Emek Teorisine Yönelik Eleştiriler .......................................... 215

BEŞİNCİ BÖLÜM

BİLİM, TEKNOLOJİ, TÜRKİYE: TARİHSEL VE GÜNCEL BİR DEĞERLENDİRME ...... 225

I. Türkiye’de Bilimsel ve Teknolojik Değişim ve Uygulanan Politikalar ....................... 225

A. Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlanına Giden Geçiş Dönemi (1839-1923) ............ 225

B. Cumhuriyet’in İlanı ve Ulusal Ekonominin İnşa Edildiği Dönem (1923-1960) . 228

C. DPT’nin Kuruluşu ve Planlı Ekonomi Dönemi (1960-1980) .............................. 231

D. 24 Ocak Kararları ve Ekonomide “Liberalleşme”ye Geçiş (1980-2000) ............ 233

E. 2000’li Yıllardan Günümüze ............................................................................... 234

II. Türkiye’nin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikası ve Aktörleri ................................... 235

A. Türkiye’nin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikasın Aktörleri ............................. 236

1. TÜBİTAK.......................................................................................................... 236

2. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) ...................................................................... 239

3. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK) ..................................................... 242

4. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı .................................................................. 244

B. Beş Yıllık Kalkınma Planları ve Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları ............ 245

1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967) ................................................ 245

2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972) .................................................. 246

3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977) .............................................. 247

4. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983) ........................................... 248

5. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989): EİT İçin İlk Adımlar ............ 249

6. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994) ................................................ 251

vii

7. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000) .............................................. 252

8. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005): Dijital Kapitalizme Doğru

İlk Adımlar……………………………………………………………………………………252

9. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013) .......................................................... 253

10. Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018) .............................................................. 254

11. On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023) .......................................................... 255

C. Türkiye ve Endüstri 4.0 ....................................................................................... 257

1. Türkiye’de Ekonominin Sektörel Gelişimi ........................................................ 257

2. Türkiye’nin Endüstri 4.0 Politika ve hedefleri .................................................. 261

D. 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi: Güncel Durum ........................................... 263

E. Turkuaz Kart ........................................................................................................ 266

III. Türkiye’de Bilim ve Teknoloji Eğitimi ..................................................................... 268

A. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Yükseköğretim ..................................................... 268

B. 1960 Sonrasında Türkiye’de Yükseköğretim Sistemi ......................................... 270

C. 1980 Sonrasında Türkiye’de Yükseköğretim Sistemi ......................................... 272

IV. Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri ............................................................... 273

A. Teknoparklar ve Ulusal Yenilik Sistemi ............................................................. 274

B. Türkiye’de Teknoparklar ..................................................................................... 275

V. Türkiye’de Dijital Emek ............................................................................................. 277

SONUÇ ............................................................................................................................................... 287

KAYNAKÇA ..................................................................................................................................... 292

EKLER ............................................................................................................................................... 326

viii

KISALTMALAR

3D: Üç boyutlu (three-dimensional)

4G: Dördüncü nesil (fourth generation)

5G: Beşinci nesil (fifth generation)

AB: Avrupa Birliği

ABD: Amerika Birleşik Devletleri

AI: Yapay Zekâ (artificial intelligence)

AKP: Adalet ve Kalkınma Partisi

AOL: America OnLine

AR: Artırılmış gerçeklik

Ar-Ge: Araştırma ve geliştirme

ARPANET: Gelişmiş Araştırma Projeleri Dairesi Ağı (Advanced Research Projects Agency Network)

B2B: İşletmeden-İşletmeye (Business-to-Business)

BBC: British Broadcasting Corporation

BCG: Boston Consulting Group

BTK: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu

BTYK: Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu

BYKP: Beş Yıllık Kalkınma Planı

CCM: Ticari içerik denetimi (commercial content moderation)

CPS: Siber Fiziksel Sistemler (cyber-physical systems)

CPPS: Siber Fiziksel Üretim Sistemleri (cyber-physical production systems)

CRM: Müşteri ilişkileri yönetimi (customer relationship management)

ÇKP: Çin Komünist Partisi

DB: Dünya Bankası

DPT: Devlet Planlama Teşkilatı

DVD: Çok amaçlı dijital disk (digital versatile disc)

EİT: Enformasyon ve iletişim teknolojileri

ERP: Kurumsal kaynak planlaması (enterprise resource planning)

GSM: Mobil İletişim için Küresel Sistem (Global System for Mobile Communications)

GSMA: GSM Birliği (GSM Association)

GSMH: Gayrisafi milli hasıla

GSYİH: Gayri safi yurt içi hasıla

GWP: Gayri safi dünya ürünü (gross world product)

IAB: Interactive Advertising Bureau

IDC: Uluslararası Data Şirketi (International Data Corporation)

IFR: Uluslararası Robotik Federasyonu (International Federation of Robotics)

ILO: Uluslararası Çalışma Örgütü (International Labour Organization)

IMF: Uluslararası Para Fonu

IoT: Nesnelerin interneti

IP: İnternet Protokolü (internet protocol)

ITU: Uluslararası Telekomünikasyon Birliği (International Telecommunication Union)

JIT: Tam zamanında (Just-in-time)

KHK: Kanun Hükmünde Kararname

KİT: (Kamu İktisadi Teşebbüsü)

KOBİ: Küçük ve Orta Büyüklükteki İşletmeler

KOSGEB: Küçük ve Orta Ölçekli İşletmeleri Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı

M.Ö.: Milattan Önce

M.S.: Milattan Sonra

MEMS: Mikro elektro-mekanik sistemler (microelectromechanical systems)

MILNET: Askeri Ağ (Military Network)

MIT: Massachusetts Teknoloji Enstitüsü (Massachusetts Institute of Technology)

MTA: Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü

MÜSİAD: Müstakil Sanayici ve İşadamları Derneği

NFC: Yakın Alan İletişimi (near field communication)

NIST: Ulusal Standartlar ve Teknoloji Enstitüsü (National Institute of Standards and Technology)

NSF: ABD Ulusal Bilim Vakfı (National Science Foundation)

OECD: Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Örgütü (Organisation for Economic Co-operation and

Development)

OSB: Organize sanayi bölgeleri

PLC: Programlanabilir Mantıksal Denetleyici (programmable logic controller)

RFID: Radyo Frekansı ile Tanımlama (radio-frequency identification)

SDDP: Sanayide Dijital Dönüşüm Platformu

SMS: Kısa Mesaj Servisi (short message service)

TGB: Teknoloji Geliştirme Bölgeleri

TİM: Türkiye İhracatçılar Meclisi

TOBB: Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği

TTGV: Türkiye Teknoloji Geliştirme Vakfı

TÜBA: Türkiye Bilimler Akademisi

TÜBİSAD: Türkiye Bilişim Sanayicileri Derneği

TÜBİTAK: Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu

TÜİK: Türkiye İstatistik Kurumu

TÜRKAK: Türk Akreditasyon Kurumu

TÜSİAD: Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği

UCLA: Kaliforniya Üniversitesi, Los Angeles (University of California, Los Angeles)

UNCTAD: Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (United Nations Conference on Trade

and Development)

WLAN: Kablosuz yerel alan ağı (wireless local area network)

VR: Yapay gerçeklik

WEF: Dünya Ekonomi Forumu

WTO: Dünya Ticaret Örgütü

YASED: Uluslararası Yatırımcılar Derneği

YÖK: Yükseköğretim Kurulu

YSHİ: Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri

xii

TABLOLAR LİSTESİ

Sayfa No.

Tablo 3.1 Küresel Endüstriyel İşgücü (kişi) ........................................................................................ 116

Tablo 4.1 Dünya Nüfusu ve İnternet Kullanımı .................................................................................. 156

Tablo 5.1 Türkiye’de Yıllara ve Cinsiyete Göre İl / İlçe Merkezleri ve Belde / Köyler

Nüfusu (1927-2021) ........................................................................................................ 258

Tablo 5.2 NACE Rev.2 - Ekonomik Faaliyet Sınıflaması (Bilgisayar Programlama, Danışmanlık

ve İlgili Faaliyetler) ........................................................................................................ 277

Tablo 5.3 Ekonomik faaliyetlere göre temel göstergeler, 2020 .......................................................... 279

Tablo 5.4 Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Firmalarının Sektörel Dağılımı ...................... 281

Tablo 5.5 Seçilmiş Ülkeler ile Türkiye Karşılaştırması, 2019-2020 ................................................... 283

 
xiii 
 
ŞEKİLLER LİSTESİ 
                                Sayfa No. 
Şekil 1.1: Endüstriyel Devrimin Dört Aşaması ..................................................................................... 24 
Şekil 1.2: Kondratiev Uzun Dalgaları ................................................................................................... 26 
Şekil 1.3: ABD’de Elektrifikasyon ....................................................................................................... 42 
Şekil 2.1: Teknolojik Yayılma Hızının Gelişimi .................................................................................. 60 
Şekil 2.2: Endüstriyel Üretimi Dönüştürecek Dokuz Teknoloji ........................................................... 67 
Şekil 2.3: Otomasyonun Maliyeti ......................................................................................................... 72 
Şekil 3.1: Robotlaşma ve Kişi Başına Düşen Gelir İlişkisi ................................................................. 120 
Şekil 3.2: Robotlaşma ve Sektörlerde Otomasyonun Uygulanabilirliği ............................................. 121 
Şekil 4.1: İletişim ve Bilgisayar Teknolojileri Arasındaki Yakınsama ............................................... 147 
Şekil 4.2: Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinin Küresel Gelişimi 2001-2017 ........................... 158 
Şekil 4.3: Mobil Standartların Gelişimi .............................................................................................. 159 
Şekil 4.4: Teknolojik Açıdan Dünya Çapında Mobil Aboneliklerinin Durumu ................................. 161 
Şekil 4.5: Dünya Genelinde IoT Bağlantıları...................................................................................... 164 
Şekil 4.6: Bir Dakikada İnternette Neler Oluyor? (2022) ................................................................... 205 
Şekil 4.7: Seçili Sosyal Medya Platformlarında Hedefli Reklamlara Konu Olan Aylık İzleyici Sayıları 
(2019) ................................................................................................................................ 206 
Şekil 4.8: Sosyal Medya Platformlarının Aktif Kullanıcı / Üye Sayıları (2019) ................................ 208 
Şekil 4.9: Sermaye Birikimi / Sermayenin Genişletilmiş Yeniden Üretimi Akışı .............................. 210 
Şekil  4.10:  Hedefli Reklamcılığa  Dayanan Ticari  Sosyal  Medya  Platformlarında  Sermaye Birikimi      
Akışı .................................................................................................................................. 211 
Şekil  4.11:  Sosyal  Medyada  Sermaye  Birikimi  ve  Reklam  Veren  Müşterilerin  Sermaye  Birikimi 
Diyalektiği ......................................................................................................................... 213 
Şekil 5.1: Türkiye’ye Doğrudan Yabancı Sermaye Girişi (Kümülatif / ABD Doları) ....................... 235 
Şekil 5.2 Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (2021) ................................................................. 260 
Şekil 5.3 Türkiye’de Bilgi ve İletişim Sektöründe Ücretli Çalışan Kişi Sayısı (2009-2022) ............. 278 
Şekil 5.4 Yazılım Sektörünün Seçilmiş Ülkelerde İstihdama Katkısı ve İhracattaki Payı, (%) Toplam 
İstihdam, 2019 ................................................................................................................... 282 
Şekil 5.5 Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sektörü İstihdamı (2017-2021) ........................................... 284 
 
   

xiv

EKLER LİSTESİ

Sayfa No.

EK 1: Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (Faaliyette Olan Bölgeler)………………..……..326

EK 2: Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (Altyapı Çalışmaları Devam Eden Bölgeler)……331

EK 3: NACE Rev.2 - Ekonomik Faaliyet Sınıflaması (J- Bilgi ve İletişim)…………………………332

GİRİŞ

Günümüz dünyasının en popüler kavramlarından birisi teknolojidir. En geniş anlamıyla

üretimin bilgisi olarak tanımlayabileceğimiz teknoloji kavramının bu kadar popüler hale gelmesinde

1990’lı yıllardan itibaren başta enformasyon ve iletişim teknolojilerinde olmak üzere yaşanan hızlı

ilerlemelerin payı büyüktür. Öyle ki teknoloji kavramı, günümüzde hemen hemen her alanda bir

ilerleme idealinin simgesi haline gelmiş, başarının değişmez anahtarı olarak değerlendirilmeye

başlanmıştır. Teknoloji kavramına atfedilen bu olumlu özellikler kapitalizmin ortaya çıkışı ve gelişimi

ile ilişkilidir. Eski Yunan’da küçümsenen ve sadece alt sınıfların, öğrenim görmemiş kişilerin el

sanatları faaliyeti olarak görülen teknoloji, 18. yüzyılda İngiltere’de ortaya çıkan ve kapitalizmin

egemen üretim tarzı haline gelmesini sağlayan endüstri devrimi ile kilit bir konuma yükselmiştir.

Endüstri devrimiyle birlikte teknoloji bilim ile iş birliğine giderek, hatta birleşerek önemli ilerlemeler

kat etmiştir. Bu dönemde söz konusu ilerlemenin / gelişimin itici gücünü kapitalist sınıfın çıkarlarını

korumak ve sağlamak oluşturmuştur. Nitekim enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan

ilerlemeler, 1970’li yıllardan itibaren sermayenin içine girdiği birikim krizine çözüm bulma yönündeki

çabaların bir sonucu olarak değerlendirilebilir. Bu çabaların sonucunda geçmişte birbirinden bağımsız

hatlarda ilerleyen iki farklı teknoloji, iletişim teknolojileri (enformasyonun iletilmesi) ve bilgisayar

teknolojileri (enformasyonun işlenmesi) dijital yakınsama içine girmiştir. Enformasyon ve iletişim

teknolojilerinin ortaya çıkışı ve gelişimi olarak adlandırabileceğimiz bu süreçle birlikte kapitalizm

dijital bir görünüm kazanmaya başlamıştır. Kapitalizmin dijitalleşmesi endüstri ilişkilerine de etkide

bulunmuş ve dijital emeğin ortaya çıkışına neden olmuştur.

Dijital emek, özellikle bir enformasyon ve iletişim teknolojisi ürünü olan Web 2.0’ın

sunduğu olanaklarla sosyal medyanın 2000’li yıllarda ortaya çıkmasından ve popülerlik

kazanmasından sonra akademik literatürde yer almaya başlayan bir kavramdır. Bu anlamda dijital

emeğin yeni bir kavram olduğundan söz edilebilir. Başlangıçta sosyal medyadaki kullanıcı

hareketlerini tanımlamak için kullanılan dijital emek kavramı, kapitalizmdeki dijitalleşme sürecinin

hız kazanmasıyla farklı emek kesimlerini içerecek şekilde genişlemiştir. Öte yandan kapitalizmin

dijitalleşmesi henüz oluş halinde, tamamlanmamış bir süreçtir. Üstelik önümüzdeki yıllarda Endüstri

4.0 stratejisinin yaşama geçirilmesiyle üretim alanında daha radikal dönüşümlerin gerçekleşeceği,

dijitalleşmenin daha da hızlanacağı tahmin edilmektedir. Bu yüzden akademik literatürde dijital emek

konusunda birbirinden farklı yaklaşımlar bulunmakta, özellikle dijital emeğin kapsamı, kısacası

kimleri içerdiği konusu tartışılmaktadır.

Çalışmamız kapitalist üretim tarzındaki güncel gelişmeleri açıklamayı amaçlamaktadır.

Sermayenin birikim krizine çözüm bulmak için esnek birikim rejimini uygulamaya koyması, emek

süreçlerini, iş gücü piyasalarını, ürünler ve tüketim kalıplarını bütünüyle esnekleştirmesi; yepyeni

üretim sektörlerini, yeni finansal yöntemleri, yeni piyasaları ortaya çıkarması, ama daha da önemlisi

başta teknolojik olmak üzere, ticari ve örgütsel yeniliklerin temposunu arttırması, dijitalleşme sürecine

hız vermesi çalışmamızda analiz edilecektir. Bu süreçte teknoloji hangi rolü üstlenmektedir? Teknoloji

ile toplum ve sermaye arasında ne gibi bir ilişki bulunmaktadır? Bu ilişkinin yönü tek yönlü müdür,

yoksa karşılıklı mıdır? Bu çerçevede teknolojinin üretim ilişkileri ve toplum üzerindeki dönüştürücü

gücü ele alınacak, enformasyon ve iletişim teknolojileri üzerinden bu soruların yanıtına çalışmamızda

yer verilecektir. Ancak çalışmamızın asıl odak noktasını, kapitalizmin, sermaye birikim krizine çözüm

bulmak amacıyla geliştirdiği dijital kapitalizmin bir ürünü olan dijital emeği tartışmaktır. Dijital

emeğin tanımını yapmak ve kapsamını belirlemek çalışmamızın temel amaçlarından birisini

oluşturmaktadır. Çalışmamızın bir diğer amacı dijital emeği Türkiye özelinde incelemektir. Türkiye’de

dijital emeğin mevcut durumunu ve gelişme potansiyellerini analiz etmek çalışmamızın bir başka

amacını oluşturacaktır.

Çalışmamızın ana unsurunu oluşturan dijital emek ile ilgili tartışmalar, kavram yeni olduğu

için halen sürmektedir. Üstelik Türkiye dahil olmak üzere dünyanın birçok ülkesinde gündemde olan

Endüstri 4.0 ile dijitalleşme sürecinin hız kazanması, dijital emeğin tanımı, kapsamı, hegemonik olup

olmayacağı konularında tartışmaların daha da yoğunlaşacağı tahmin edilmektedir. Çalışmamız

teknolojinin üretim ilişkileri ve toplum üzerindeki dönüştürücü gücünün ne olduğu sorusuna verilecek

yanıtı da içerecek şekilde tüm bu tartışmaların eleştirel bir analizini içermektedir. Öte yandan Türkiye

özelinde konuyu ele alırsak dijital emek konusunda araştırmaların eksikliği gözlenmektedir. Bu

noktada Türkiye’de dijital emek konusunda bir bilgi açığının bulunduğu kolaylıkla söylenebilir.

Çalışmamız dijital emek ile ilgili olarak yapılacak bundan sonraki çalışmalara bir başlangıç noktası

oluşturacak ve katkı sunacaktır.

Bu çerçevede çalışmamız ayrıntılı bir dijital emek literatür taramasını ve bunların eleştirel

analizini içermekte, dijital emek konusunda Türkiye’de yapılan sınırlı sayıda araştırmalara atıfta

bulunmaktadır. Teknoloji, toplum ve sermaye ilişkileri açısından dijital emeği ele alan bu çalışma,

büyük oranda birçok kuramcının araştırmalarını içermekte, bu anlamda mevcut literatüre

dayanmaktadır. Ayrıca özellikle Türkiye’de dijital emek konusunu ele alırken, resmi makamlarca

hazırlanan kalkınma planları ve strateji belgeleri gibi dokümanlar ve TÜİK istatistikleri gibi kaynaklar

incelenmiştir. Tüm bu araştırmalar ve çalışmalar eleştirel bir analize tabi tutulmakta ve

sentezlenmektedir. Dolayısıyla bu çalışma enformasyon ve iletişim teknolojileri konusunda

betimleyicidir ama aynı zamanda bu konuyu eleştirel bir perspektifle ele almaktadır.

Beş bölümden oluşan çalışmamızın birinci bölümü “Teknolojinin Gelişimi ve Üretim

İlişkilerinde Yaşanan Değişimler” başlığını taşımaktadır. Bu bölümde öncelikle teknolojinin ne olduğu

sorusuna bir yanıt verilecektir. Teknolojiyi ele alırken onun binlerce yıllık “yol arkadaşı” olan bilimin

üzerinde durmakta yarar bulunmaktadır. İkinci Dünya Savaşı sırasında uygulamaya konulan

Manhattan Projesi’nin “başarıya” ulaşmasıyla yeni bir evreye giren bilim ve teknoloji iş birliğinin

kapitalist sistemin çıkarları çerçevesinde nasıl şekillendiği bu bölümde ele alınacaktır. Teknolojinin

tarafsız olup olmadığı, ideolojik bir nitelik taşıyıp taşımadığı, teknoloji – toplum ilişkileri üzerinden

analiz edilecektir. Ayrıca teknolojik gelişimi etkileyen faktörler yine bu bölümde incelenecektir.

Birinci bölümde ayrıca dijital emeği ortaya çıkaran faktörler tarihsel planda ele alınacaktır. Bu yüzden

teknolojide yaşanan devrim niteliğindeki gelişmelerin üretim ilişkilerinde yarattığı köklü değişimleri,

bunun sonucunda ortaya çıkan toplumsal, siyasal, politik, kültürel, vb. dönüşümleri incelemek

önemlidir. 18. yüzyılda İngiltere’de başlayan, ardından Batı Avrupa’ya, sonrasında Kuzey Amerika’ya

yayılan endüstriyel devrim kapitalist sistemin hegemonyasını ilan etmesiyle sonuçlanmış, tüm

dünyanın tarihini değiştirmiştir. Birinci bölümde teknolojide yaşanan gelişmelerin üretim ilişkilerinde

yaşanan değişimlere ne derece etkide bulunduğu tartışılacaktır. Neo-Schumpeterci yaklaşımdan

hareketle bu bölümde dört evreden oluşan endüstriyel devrimlerin ilk üç evresi incelenecektir. Birinci

Endüstriyel Devrim, İkinci Endüstriyel Devrim ve Üçüncü Endüstriyel Devrim, kapitalist sınıfın

teknolojiyi nasıl ve ne yönde kullandığı ekseninde bu bölümde analiz edilecektir. Dördüncü evre ise

bir sonraki bölümde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

“Dördüncü Endüstriyel Devrim - Endüstri 4.0 Tartışmaları” başlıklı ikinci bölümde üretim

alanındaki güncel konular yer almaktadır. 2011’de Almanya’nın ekonomik ve endüstriyel

politikasında merkezi bir stratejik hedef olarak ortaya atılan, ancak zamanla diğer devletler tarafından

da benimsenen Endüstri 4.0 projesinin, kapitalizmin dijitalleşmesi sürecini hızlandıracağı

öngörülmektedir. Ayrıca siber fiziksel sistemlerin devreye girmesiyle, artan robot kullanımı ve yapay

zeka uygulamalarıyla hem endüstri hem de hizmetler sektöründe istihdamda önemli dönüşümlere yol

açacağı tahmin edilmektedir. Bu çerçevede ikinci bölümde Endüstri 4.0 tüm yönleriyle, ama asıl

olarak üretim ilişkilerinde yaratabileceği dönüşüm ve sermaye-emek ilişkileri ekseninde ele

alınacaktır. Yer yer teknik detayları da içerecek bu bölüm, dijital emeğin de doğuşunu içeren

kapitalizmin içinde bulunduğu evrenin kavranmasında katkı sağlayacaktır.

“Teknoloji, Üretim İlişkileri ve Emek” başlıklı üçüncü bölümün amacı ise teknolojideki

gelişmelerin üretim ilişkilerine nasıl yansıdığını açıklamak, günümüz kapitalizmini bu açıdan

yorumlamaktır. Çalışmamızda kullandığımız yaklaşımlardan birisi teknolojinin tarafsız olmadığı, o

toplumdaki egemen sınıfın, çıkarları çerçevesinde teknolojik değişimi biçimlendirdiği yönündedir.

Ayrıca günümüz kapitalizmini yorumlama konusunda Harvey’in “esnek birikim” modeli

benimsenmiştir. Bu bağlamda sermayenin 1970’li yıllarda içine girdiği birikim krizine çözüm olarak

geliştirdiği politikalar, bu politikalarda teknolojinin rolü bu bölümde incelenecektir. Akademik

literatürde fazlasıyla tartışılsa da Fordizm sonrası esneklik yaklaşımları, dijital emeğin nasıl ortaya

çıktığını daha iyi kavrayabilmemiz için bu bölümde aktarılacaktır. Ayrıca teknolojinin emek

üzerindeki etkisi, işin geleceği bu bölümde detaylı olarak ele alınacaktır. Sermayenin krizine çözüm

olarak geliştirdiği politikalar çerçevesinde kapitalizmin yeni bir evreye girdiği ve dijitalleştiği ileri

sürülmektedir. Çalışmamızın üçüncü bölümü dijital kapitalizm, bilişsel kapitalizm, büyük veri

kapitalizmi gibi farklı şekillerde adlandırılan yeni kapitalizm kuramlarının aktarılmasıyla sona

erecektir.

Çalışmamızın “Enformasyon ve İletişim Teknolojileri ve Emek: Dijital Emeğin Ortaya

Çıkışı” başlıklı dördüncü bölümünde ise enformasyon ve iletişim teknolojileri, yeni bir emek formu

olduğu tartışılan dijital emeğin ortaya çıkışındaki rolü bağlamında incelenecektir. Bu çerçevede

EİT’nin ne olduğu tarihsel süreç içinde detaylı biçimde işlendikten sonra, kapitalizmin dijitalleşmesi

ve dijital emeğin doğuşu konusu üzerinde detaylı biçimde durulacaktır. Bu bağlamda dijital emek

üzerine akademik literatüre önemli katkıda bulunan, Fuchs analizimizin merkezinde yer alacaktır.

Analizimizin merkezinde Fuchs’un yer almasının iki nedeni bulunmaktadır. Bunlardan ilki Fuchs’un

dijital emek konusunda akademik literatüre önemli katkı sağlaması ve çalışmalarının olumlu ya da

olumsuz eleştirilere hedef olması, bu sayede dijital emek alanında geniş tartışmalara zemin

oluşturmasıdır. Bir diğer neden ise Fuchs’un o güne dek sadece sosyal medya kullanıcıları tarafından

karşılıksız olarak üretilen emeği nitelemek için kullanılan “dijital emek” kavramının kapsamını

genişletmesi ve yeni emek kesimlerini dijital emek kategorisine dahil eden bir kuram geliştirmesidir.

Fuchs’un uluslararası dijital iş bölümü kuramı ve dijital emek kavramlaştırması bu bölümde eleştirel

biçimde analiz edilecektir.

Özellikle EİT’lerde devrim niteliğinde yaşanan bu gelişmeler Türkiye’yi nasıl

etkilemektedir? Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikasını oluşturan unsurlar nelerdir? Türkiye’de

dijital emeğin gelişimi hangi aşamada yer almaktadır? “Bilim, Teknoloji, Türkiye: Tarihsel ve Güncel

Bir Değerlendirme” başlıklı beşinci ve son bölümde bu sorulara yanıt bulunmaya çalışılacaktır. Bu

bağlamda öncelikli olarak tarihsel süreç içerisinde Türkiye’de uygulanan bilim ve teknoloji politikaları

aktarılacaktır. Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikaları aktörleriyle birlikte ele alındıktan

sonra, Türkiye’deki bilim ve teknoloji eğitimi yine tarihsel süreç içerisinde analiz edilecektir.

Türkiye’de dijital emeğe kaynaklık eden en önemli mekanlardan birisini de teknoloji geliştirme

bölgeleri oluşturmaktadır. Bu çerçevede teknoloji geliştirme bölgeleri dijital emek ile ilişkisi

bağlamında incelenecektir. Ayrıca Türkiye’de dijital emek üzerine yapılan nicel ve nitel araştırmaların

sayısının sınırlı olduğu gözlenmiştir. Özellikle dijital emeği içeren istatiksel veri anlamında bu

sınırlılık daha belirgindir. Bu bölümde mevcut sınırlı sayıdaki araştırma aktarılacaktır.

BİRİNCİ BÖLÜM

TEKNOLOJİNİN GELİŞİMİ VE ÜRETİM İLİŞKİLERİNDE YAŞANAN

DEĞİŞİMLER

En genel olarak üretimin bilgisi olarak tanımladığımız teknolojide yaşanan ilerlemeler /

gelişim, salt üretim alanıyla sınırlı kalmamakta, toplumsal, ekonomik, politik ve hatta kültürel alanda

etkide bulunmaktadır. Üretim alanında yaşanan devrimlerde, teknolojide yaşanan değişimin /

ilerlemelerin önemli bir payı bulunmaktadır. Teknoloji sınıfsal güç ilişkilerinden bağımsız, dolayısıyla

tarafsız değildir. Teknoloji, büyük oranda sınıfsal güç ilişkilerinden ve çatışmalardan etkilenmekte,

ama aynı zamanda belirli oranda da sınıfsal yapı üzerinde dönüştürücü bir etkiye sahip olmaktadır.

Teknolojinin bu dönüştürücü etkisi, onu elinde bulunduran sınıf açısından ciddi bir avantaj

sunmaktadır. Teknoloji, asıl olarak kapitalizmin hegemonyasını ilan ettiği endüstriyel devrimler ile

öne çıkmaya başlamıştır. Endüstriyel devrimler incelendiğinde teknolojinin üretim ilişkileri üzerindeki

etkileri net biçimde görülebilmektedir. Gerek sermaye birikimi sürecinde gerekse emek süreçlerinde

teknolojik gelişimler etkide bulunabilmektedir. Teknolojinin bu rolünü daha iyi kavrayabilmek için bu

bölümde öncelikle teknolojinin tanımı yapılacak, teknoloji ile toplum arasındaki ilişki analiz edilecek,

sonrasında teknolojinin gelişimi ve endüstriyel devrimler konusu incelenecektir. Burada teknolojik

gelişimi incelemekteki amacımız, dördüncü bölümde detaylı biçimde ele alacağımız dijital emek

formunu daha iyi analiz etmek ve kavramaktan öte değildir. Her ne kadar bundan önce endüstri

sosyologları tarafından, birçok çalışmada defalarca tartışılsa ve analiz edilse de bugünü ve geleceği

anlayabilmek adına, endüstriyel devrimleri teknoloji, sermaye ve emek ilişkileri açısından kısaca

özetlememizde yarar vardır. Bu yüzden, çok geniş bir kapsama sahip olan teknolojik gelişim ve

ilerleme konusuna, bu bölümde sadece temel tartışma noktalarıyla yer verilecektir. Neolitik devrimle

başlayacak inceleme, dört aşamadan oluştuğunu savunduğumuz endüstriyel devrimlerle devam

edecektir. İçinde bulunduğumuz dönemi içerdiği için Endüstri 4.0 tartışmaları, ikinci bölümde daha

ayrıntılı olarak analiz edilecektir.

I. Teknoloji Kavramı ve Toplumla İlişkileri

Günümüz dünyasının belki de en popüler kavramlarından birisi de teknolojidir. Hemen

hemen her alanda / sektörde bir ilerleme ideali olarak teknoloji ortaya konulmakta, başarının değişmez

anahtarı olarak teknoloji sunulmaktadır. Bu durumun yaşanmasını sağlayan ise teknolojinin birden

fazla disiplinle yakın ilişkide bulunması ve ayrıca yaygın bir kullanım alanına sahip olmasıdır. Ancak

bu durum aynı zamanda beraberinde teknolojinin tarafsız, nötr bir kavram olarak değerlendirilmesi

yanılgısının ortaya çıkmasına yol açmaktadır. Çünkü toplumsal ilişkiler ve iktidar ilişkileri söz konusu

olduğunda, teknoloji üzerinde mutlaka durulması ve düşünülmesi gereken bir konudur. Bu çerçevede

öncelikle teknolojinin tanımını yapmak gerekmektedir.

A. Teknolojinin Tanımı

Teknolojinin kullanımı insanlık tarihi kadar eskidir, ancak bir kavram olarak ortaya ilk çıkışı

Eski Yunan döneminde gerçekleşmiştir. Teknoloji konusunda birbirinden farklı bakış açıları

bulunmakta, her bir disiplin her bir bakış açısı teknoloji kavramını farklı bir biçimde yorumlamaktadır.

Bu bağlamda teknoloji hakkında üzerinde mutabakata varılmış bir tanım yoktur, ancak kavramın

etimolojisi üzerinde genel bir görüş birliği vardır. Buna göre teknoloji kavramı Antik Yunancada

sanata ve zanaata dair beceri, uzluk, ama bir yandan da kadınların ve kölelerin yaptığı pratik işler

anlamına gelen “tekhne” (τέχνη) ve sistem ya da çalışma anlamına gelen “logos” (λογία) sözcüklerinin

birleşimiyle türetilmiştir, bu anlamda sanata ve zanaata dair sistematik çalışmaları ifade etmektedir

(Murphie, Potts 2003: 3; Türkcan 2009: 21; İnam 2014: 77; Artut 2014: 24).

Buna karşın “teknoloji” kavramı asıl olarak Eski Yunan döneminde değil daha yakın bir

geçmişte, endüstriyel devrimlerle birlikte kullanılmaya başlanmıştır. Öte yandan dönüştürücü gücüyle

ön plana çıkan teknoloji konusunda birbirinden farklı bakış açıları ortaya çıkmış, kavram farklı

biçimde tanımlanmıştır. Bu bağlamda teknolojiyi dar anlamda teknik ve mühendislik olarak, geniş

anlamda ise örgütsel ve yöntemsel boyutlarıyla tanımlamak olanaklıdır (Bülbül 2008: 13-14). Dar

kapsamlı görüşe göre teknoloji, insanların içinde yaşadıkları ortamı değiştirmek ve denetlemek için

ürettikleri “bilgi” şeklinde tanımlanabilir. Burada üretilen her bir “yeni ürün”, “yeni teknolojiyi”,

dolayısıyla yeni bir bilgiyi içermektedir (Gürak 2004: 9-10). Yine dar kapsamlı bir başka tanıma göre

teknoloji, bilimsel ya da diğer organize edilmiş bilgilerin pratik görevlere sistematik olarak

uygulanmasıdır (Galbraith 2007, 14).

Daha yaygın olarak kabul edilen görüşler teknolojiyi geniş kapsamda ele almaktadır. Bu

görüşlere göre teknoloji şeyleri, eylemleri, süreçleri, yöntemleri ve sistemleri temsil etmek için

kullanılmaktadır. Bu bağlamda teknoloji, en geniş anlamıyla insani hedefler için üretim yapmak

amacıyla doğal şeylerin ve süreçlerin kullanılması, dolayısıyla üretimin bilgisi şeklinde (Harvey

2015b: 101; Alçın 2006: 18; Narin 2008: 94) tanımlanmaktadır. Burada vurgulanması gereken önemli

bir konu, teknolojinin temelinde doğa ile kurulan dinamik ve çelişkili bir özgül ilişkinin bulunmasıdır

(Harvey 2015b: 101). Teknoloji yalnızca aygıttan / aletten çok daha fazlasıdır, aynı zamanda iş

gücünün organizasyonunu, tüketici manipülasyonunu, pazarlama ve dağıtım tekniklerini de

içermektedir (Bülbül 2008: 38). Pacey de kavramı geniş anlamda ele almış, teknolojinin, insan

örgütlerini ve makineleri içeren sıralı sistemler tarafından, bilimsel ve diğer organize edilmiş bilgilerin

pratik görevlere uygulanması olduğu görüşünü dile getirmiştir (2000: 6). Yine geniş kapsamlı

yaklaşımı benimseyen bir başka görüşe göre teknoloji, amacı kontrol etmek ve dönüştürmek olan

bilgi, süreçler, beceriler ve ürünler kümesidir (Simpson 1995: 16). Teknoloji bu anlamda bir denetim

sürecidir ve bu denetim süreciyle elde edilen ürünlerle bunların bilgisidir, belli üretim, yapım

teknikleri geliştirmeye, onlarla ürünler ortaya koymaya yönelik bir denetim çabasıdır (İnam 2014: 20-

21). Teknolojiyi, nihai bir ürünün ortaya çıkarılması için gereken girdileri, ekipmanı ve yöntemleri

içeren bir “tarif”e (recipe) de benzetebiliriz (Dosi ve Nelson 2010: 60). Bu süreçte nihai hedefe

ulaşmak için hem fiziksel hem de bilişsel emek sarf edilir. Bir yemek tarifine benzetebileceğimiz bu

süreçte kullanılacak ara malı, hammadde gibi girdilerin ve makine-teçhizatın miktarı, niteliği, hangi

oranda ve hangi sırayla bunların bir araya geleceği bilgisi bulunmaktadır. Söz konusu süreç örgütsel

düzeyde gerçekleşir ve toplumda kabul gören normlar ve gerek yazılı gerekse de yazılı olmayan

kurallar tarafından şekillendirilir. Kısacası bu yaklaşıma göre teknoloji faaliyetleri ülkeden ülkeye

farklılık gösterebilir (Akçomak vd. 2016: 26-27). Dickson ise teknolojiyi, bir bakıma, dar ve geniş

anlamlarını birleştirerek ele alır. Ona göre teknoloji hem bir toplum tarafından kullanılan alet ve

makineleri hem de bunların kullanılmaları sırasında ortaya çıkan aralarındaki ilişkileri de kapsayan

soyut bir kavramdır (1998: 36). Bu bağlamda teknoloji kavramını sadece üretim araçları ya da

makinelerin gelişmişlik düzeyi olarak algılamak olanaklı değildir. Çünkü teknoloji aynı zamanda bir

süreçtir, bu anlamda emeğin üretim araçları etrafında, üretimi gerçekleştirmek için örgütleniş biçimini,

yani tüm üretim bilgi ve becerisini de kapsamaktadır (Ansal 1992: 12). Nitekim Marx teknolojiyi

sermayenin yeniden üretimi süreci bağlamında ele almaktadır. Ona göre teknoloji, insanın doğa ile

arasındaki aktif ilişki tarzını, yaşamını sürdürmek için başvurduğu üretim sürecini açığa çıkarmakta ve

aynı zamanda da toplumsal ilişkilerini ve bu ilişkilerden kaynaklanan zihinsel tasarımlarını ortaya

koymaktadır (Marx 2009: 360).

Bununla birlikte “teknoloji” ile “teknik” birbirlerine karıştırılmaması gereken, farklı

kavramlardır. Teknoloji, makinelerin ve süreçlerin genel sistemini tanımlarken; teknik, belirli bir

yöntemi veya beceriyi ifade etmektedir (Murphie, Potts 2003: 4). Teknoloji ve teknik ayrımı tarihsel

süreç içinde ortaya çıkan bir ayrımdır. Bu çerçevede teknolojinin tekniklerin toplamı, hatta daha

ötesinde tekniklerin genel ve sistematik bilgisi olduğunu söyleyebiliriz (Narin 2008: 95). Teknolojiyi,

çeşitli yeni teknikler bulan ve inceleyen bir bilim dalı olarak niteleyen görüşler de bulunmaktadır

(Yurtsever 2012: 222).

Son olarak üzerinde durmamız gereken bir diğer kavram “kritik teknoloji”dir. Kritik

teknolojiyi, belirli bir dönemin büyüme yörüngesi üzerinde, çıktı ve üretkenlik artışında doğrudan ya

da dolaylı etkiler yoluyla belirleyici bir rol üstlenen teknoloji olarak değerlendirebiliriz. Bu kritik

teknolojiler üretici güçleri geliştirerek, devrimlerin yaşanmasında rol üstlenmektedir. Kapitalist üretim

tarzının doğuşu ve egemenliğini sağlamasında bu kritik teknolojilerin rolü bulunmaktadır.

B. Teknoloji – Bilim İlişkisi

Teknolojinin ne olduğunu daha iyi anlayabilmek için onun binlerce yıllık “yol arkadaşı” olan

bilimin üzerinde durmakta yarar bulunmaktadır. En yalın haliyle bilimi insanlığın bilgi stokuna

eklenen ve kendine özgü bir topluluk (bilim topluluğu) tarafından sınanan ve kabul edilen bilgiler ile

bu yolda sergilenen çabalar olarak tanımlayabiliriz (Türkcan 2009: 21). Bu bağlamda bilim,

1700’lerden bu yana Batılı filozoflar ve bilim insanları tarafından büyük ölçüde akla uygunun ve

nesnelin tanımı olarak kabul edilmektedir (Bauchspies, Croissant, Restivo 2019: 53). Doğa üzerinde

egemenlik ve doğanın kavranması burada kritik öneme sahiptir. Bilimi, modern bilimsel düşüncenin

öncü isimlerinden biri olan Francis Bacon, “insanın doğa üzerinde bir imparatorluk kurması” olarak

nitelemiştir. Bu çerçevede bilimi doğa hakkında sistematik olarak düşünme olarak da

değerlendirebiliriz (Bülbül 2008: 58). Bu sistematik düşünme süreci sonucu ortaya çıkan bilgiler, bir

bilim topluluğu tarafından sınanmakta ve kabul edilmektedir. Amaç ve hedefler zaman zaman farklılık

gösterse de teknoloji ile bilim arasında yakın ilişkiler bulunmaktadır. Özellikle bilimin doğa güçleri

üzerindeki ölçme, kontrol etme ve tahmin etme yeteneğinin yükselişe geçtiği 17. yüzyıldan itibaren,

bilim – teknoloji ilişkisi yeni bir evreye girmiştir (Murphie, Potts 2003: 3-4). Öyle ki 17. ve 18.

yüzyıllarda, tıpkı Eski Yunan döneminde olduğu gibi bir sanat incelemesine atıfta bulunmak için

sınırlı bir şekilde kullanılan teknoloji kavramı, bilimdeki bu gelişmelere paralel olarak mühendislik ve

endüstriyel tasarım alanında geliştirilen bilginin üretim alanına uygulanmasını ifade etmek için

modern anlamda kullanılmaya başlanmıştır.

Günümüzde bilimsel bilgi edinme yönündeki çabalar bilimsel ilerlemeye yol açarken, bu

çabalar eğer üretim ve kullanıma yönelirse, katma değer ya da yarar üretirse teknolojik ilerlemeyle

sonuçlanmaktadır. Görülebileceği gibi bilimsel bilgi ile teknolojik bilgi arasında kalın çizgiler

çekmek, kesin bir saf bilim - saf teknoloji ayrımı yapmak olanaklı değildir. Yine de bilim alanındaki

çabaların anlamaya, teknoloji alanındaki çabaların ise kullanmaya odaklandığını söylemek olanaklıdır.

Bunun nedeni teknolojinin bir şeyin nasıl üretildiği, nasıl kullanıldığı ya da nasıl tüketildiği konusunda

belirli bir sistem ya da disiplin çerçevesinde sunulan bilgi demeti olmasıdır (Türkcan 2009: 21-22).

Ancak bilim ve teknoloji, birbirinden farklı kavramlar olarak doğmuş ve zaman içerisinde

birbirlerinden ayrı bir gelişim seyri izlemiştir. Bu anlamda 19. yüzyıla gelene kadar bilim ve teknoloji

arasında yakın ve sistematik bir ilişki olduğunu söylenemez. Bilimin başladığı / doğduğu yer olan Eski

Yunan’dan (McClellan III, Dorn 2016: 67) neredeyse 20. yüzyıla kadar geçen dönemde (Ortaçağ

skolastikleri, Galileo, Newton, Darwin dönemleri dahil) bilim her zaman için yüksek eğitim olanağına

sahip bir avuç seçkinin ilgilendiği bir faaliyet alanıyken, teknoloji alt sınıfların, öğrenim görmemiş

kişilerin el sanatları faaliyeti olarak görülmüştür (McClellan ve Dorn 2006: 1-2). Öyle ki Eski

Yunan’da el işi / emeği yalnızca köleler ve yabancılar tarafından gerçekleştirilen düşük statülü bir

uğraşken, yerliler yani yurttaşlar eğitim ve bilimsel faaliyetlerle ilgilenmektedir (Tez 2005: 36).

Helenistik dönemdeki düşünürler bedensel işçiliği küçümsemekte, bilimin herhangi bir gündelik

pratiğe ya da ekonomik yarara katkı sunan bir işleve sahip olmasını ise reddetmektedir. Kuram ve

uygulama, daha doğrusu bilim ve teknoloji arasındaki ayrımı derinleştiren bu bakış açısı, etkisini

yüzyıllarca sürdürmüştür. Nitekim Orta Çağ döneminde de bilimin teolojinin hizmetinde olması

gerektiği görüşüyle bu düşünce farklı bir biçimde varlığını sürdürmüştür (McClellan III, Dorn 2016).

Öte yandan teknoloji toplumla yakın ilişkisi sahiptir, her toplum kendi dönemine özgü bir teknoloji

geliştirmiştir. Örneğin neolitik dönem insanları neolitik teknolojilerle birlikte yaşarken, kentsel devrim

ile ortaya çıkan uygarlıklar daha kompleks bir teknolojiye sahip olmuştur. Bu bağlamda kentsel

uygarlıkları ayakta tutan çok sayıda gelişmiş sanat ve uygulama gerekmiştir (McClellan III, Dorn

2016: 204). Ancak, teknoloji, kendisini geliştirip yaygınlaştırmak için bilimin ortaya çıkıp

yaygınlaşmasını beklemek zorunda kalmıştır (Ellul 2003: 17-37). 17. yüzyıldan itibaren bilimin ve

bilimsel faaliyetlerin toplumun hizmetine sunularak insanların refahını artırabileceği yönündeki yeni

düşüncelerin ortaya çıkması ise önemlidir. Bu yeni düşünceler, o dönemde giderek gelişen ticari

kapitalizmin çıkarlarıyla örtüşmüştür. Burada altını çizmemiz gereken nokta bilimsel gelişmelerin,

daha çok güçlü merkezi yönetime sahip devletli toplumlarda ortaya çıkmasıdır. Eski Yunanistan’da

(Antik Yunanistan) doğa felsefesi olarak bilim ile zanaat şeklindeki teknolojinin birbirinden bütünüyle

ayrı olmasının arka planında, güçlü bir merkezi yönetimin olmaması yatmaktadır. Endüstriyel

devrimlerden sonra ortaya çıkan güçlü merkezi yönetime sahip kapitalist devletler ve yeni endüstriler,

bilimde devrim niteliğinde ilerlemelerin önünü açmış, aynı zamanda bilimdeki kuramsal araştırmaların

teknolojik ve endüstriyel sorunlara uygulanmasını sağlamıştır. Böylece Avrupa’da önce güçlü

merkeziyetçi yapıya sahip krallıkların sarayları, sonra ulus devletlerin bürokrasileri bilim insanlarını

istihdam ederek devlet memuruna dönüştürmeye, bir bakıma bilimi satın almaya başlamıştır. Bunun

sonucu 16. ve 17. yüzyılda Avrupa’da patlak veren ve mevcut teknolojiyi fazlasıyla geride bırakan

bilimsel devrimdir (Ellul 2003: 54; McClellan III, Dorn 2016: 288-312).

Öte yandan insanlık tarihinde derin etkiler yaratan ve kapitalist üretim tarzının

hegemonyasını ilan eden Birinci Endüstriyel Devrim, bilim – teknoloji birlikteliğini başlatan ilk

dönüm noktası olarak göstermek doğru olacaktır. Her ne kadar Birinci Endüstriyel Devrim’in

başlangıcında teknoloji bilimden bağımsızlığını koruyarak varlığını sürdürse de 19. yüzyıldan itibaren

bilim insanları ve mühendisler (yani bilim ve teknolojinin temsilcileri) ortak bir kültür şekillendirmeye

başlamışlar; elektrik, termodinamik, kinematik, aerodinamik, kimya ve moleküler biyoloji gibi yeni

bilimlerin ortaya çıkışıyla iş birliklerini birleşme yönüne evriltmişlerdir. Söz konusu dönemin

karakteristiklerinden birisi bilimin teknolojiye uygulanmasındaki (yani Ar-Ge faaliyetlerindeki)

muazzam büyümedir (McClellan III, Dorn 2016: 321-413). 19. yüzyıldan itibaren gerçekleşen bu

bilim teknoloji iş birliğinin / birleşmesinin başlangıç noktalarından birisini demiryolların inşası

oluşturmaktadır (Bülbül 2008: 9). Bilim ve teknoloji arasındaki ilişkilerin, içinde bulunduğu

toplumdaki sınıfsal güç ilişkilerinden yani iktidar ilişkisinden bağımsız olduğunu söylemek olanaklı

değildir. Bu durum kapitalist üretim tarzının ortaya çıkıp gelişimiyle birlikte daha net bir biçimde

gözlenir olmuştur. Kapitalizmin gelişimiyle birlikte bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiler daha

sıkılaşmıştır.

Birinci Dünya Savaşı sırasında makineli tüfek ve kimyasal gaz gibi silahların, lojistik

alanında fark yaratan yeni yöntemlerin geliştirilmesinin savaşın kazanılmasında ne derece önemli

olduğunu göstermesi, bilim ve teknoloji arasındaki iş birliğini / birleşmesini pekiştiren bir başka

dönüm noktasıdır (Ansal, Ekinci, Kaşdoğan 2018: 13). Ancak bilim ve teknolojinin birlikteliğinin en

önemli dönüm noktasını, İkinci Dünya Savaşı sırasında ABD’nin tarihin en büyük bilim temelli

teknolojik (Ar-Ge) girişimi olan Manhattan Projesi kapsamında atom bombasını geliştirmesi

kullanması oluşturmuştur. Burada iki nokta ön plana çıkmaktadır. İlk olarak bilim, uygulamadaki olası

gücünü dramatik biçimde ortaya koymuştur. İkinci olarak ise hükümetin geniş ölçekli bir Ar-Ge

projesini desteklemesi durumunda neler yaşanabileceği gözler önüne serilmiştir. Yani Manhattan

Projesi ile başlayan bilim ve teknoloji açısından yeni bir dönemi ifade eden bu süreçte bilimsel kuram

pratik amaçlarla kullanılmaya başlanmış ve bunun için geniş ölçekli hükümet girişimler ortaya

çıkmıştır (King 1997: 77-78; McClellan III, Dorn 2016: 413). Manhattan Projesi’nin “başarılı”

olmasıyla başlayan, bilim ve teknolojinin modern modeli olan birleşme, 20. yüzyılın ikinci yarısında

ABD Başkanı Franklin Roosevelt’in atom bombası üretmek için başlattığı ve General Leslie Groves’un genel

komutasındaki bu projede, ülkenin farklı 37 yerinde 43 bin kişi çalışmış ve genel maliyet o dönemin rakamlarına göre 2,2

milyar dolara ulaşmıştır. Sonuç ise Japonya’nın Hiroşima ve Nagazaki kentlerine atılan 220 bin üzerinde insanın ölümüne ve

on binlerce insanın sakat kalmasına yol açan bir katliam olmuştur. Bilimin “pratik” amaçlarla kullanılmasının bu korkutucu

örneği, aynı zamanda İkinci Dünya Savaşı sonrasında küresel kapitalizme yön verecek olan, askeri-bilimsel-endüstriyel

kompleksin ortaya çıkışına kaynaklık etmiş, ona rol modeli olmuştur.

da sürmüştür. Askeri-endüstriyel-bilimsel kompleksin ortaya çıkmasına da yol açan bu süreç,

günümüzde günlük yaşamın ayrılmaz parçası olan bir dizi teknolojinin (başta bilgisayar ve internet

olmak üzere enformasyon ve iletişim teknolojileri, yapay zeka uygulamaları, radar, jet motor,

penisilin, vb.) geliştirilmesine yol açmıştır. Bilimsel üretimin endüstrileşmesi anlamına da gelen bu

yeni dönemde, artık araştırma faaliyetlerinin bilim insanının bireysel kaynaklarıyla gerçekleştirilmesi

olanaksız hale gelmiştir. Pahalı donatılar (laboratuvarlar, ekipmanlar, yazılım vb.) gerektiren ve

“Büyük Bilim” olarak da adlandırılan bu faaliyet giderek daha büyük kaynaklara sahip çoğunlukla

hükümet destekli araştırma projelerinin ve kuruluşlarının tekeline girmeye başlamıştır (McClellan III,

Dorn 2016: 425). Ayrıca bu dönemde Helenistik dönem ve sonrasındaki uygulamanın aksine,

üniversitelerin bilim ve mühendislik bölümlerinde okumak üst sınıflara ait bir ayrıcalık olmaktan

çıkmaya başlamıştır. 20. yüzyılla birlikte hem üniversitelerin ve buralarda okuyan öğrencilerin

sayılarında hem de söz konusu meslekleri edinen, öğreten ve uygulayan kişilerin sayısında önemli artış

yaşanmıştır (Ansal, Ekinci, Kaşdoğan 2018: 13). Ancak üst sınıflara ait ayrıcalık olmaktan çıkmasına

karşın bilim ve teknoloji, geçmişte olduğu gibi egemen sınıfın emrinde yer almış, yalnız bu kez

diğerlerinden farklı olarak hem yaşamın her alanına nüfuz edecek biçimde faaliyet alanını genişletmiş

hem de birlikte iş görür hale gelmişlerdir.

C. Teknolojik Gelişimi Etkileyen Faktörler

Teknolojik gelişme, insanların binlerce yıllık kolektif emeğinin, düşünsel kapasitelerinin ve

ortak çabalarının günümüzde vardığı noktayı sergilemektedir (Kozanoğlu 2018: viii). Teknolojinin

ne olduğu konusunda birbirinden farklı görüşler bulunsa bile, teknolojide yaşanan gelişmenin /

ilerlemenin günümüz dünyasının tartışılmaz bir gerçeği olduğunu söylemek gerekmektedir. Ancak

teknolojik gelişmenin / ilerlemenin kavranabilmesi için onun nedenlerini analiz etmek önem

taşımaktadır. Teknolojik gelişmenin / ilerlemenin karakteri diyalektik değil birikimsel ve evrimseldir

(Ferrarotti 1997: 46). Bu yüzden teknolojik gelişmeyi / ilerlemeyi ancak tarihsel bağlam içinde

incelersek, gerçek anlamda anlayabiliriz (O’Shea 2021: 138). Öte yandan teknolojik gelişmenin /

ilerlemenin hangi yönde ve nasıl olacağını açıklamak kolay değildir. Bu konuda iktisat literatüründe

kullanılan bir benzetme, “kara kutu”dur (black box). Buna göre teknolojinin yani bu kara kutunun

içinde ne olduğu bilinmemekte, girdileri ve çıktıları görünmemektedir. Ancak İkinci Dünya Savaşı

sonrası yapılan çalışmalar, bu kara kutuyu daha öngörülebilir kılmayı, bir bakıma onu bir fonksiyona

dönüştürmeyi hedeflemiştir (Narin 2008: 98).

Burada teknolojik ilerlemenin nedenleri, bu ilerlemeyi motive eden faktörler üzerinde kısaca

durmakta yarar varmaktır. Öncelikle teknolojideki ilerleme / gelişmenin arka planında ekonominin

değil, başka güdülerin olduğunu savunan görüşler bulunmaktadır. Buna göre teknolojik ilerleme, insan

doğasında zaten var olan ve hırs barındıran bir güdünün, yani insana avantaj kazandıran hız

kavramının ortaya çıkışını beslemektedir. Bu bakış açısına göre ileri doğru yol alma ve sürekli

ilerleme, teknolojinin dikkat çeken başlıca bileşenleri arasında yer almakta (Artut 2014: 21-22),

gelişme / ilerleme de bunun sonucunda doğmaktadır. Nitekim bu görüşün toplumsal planda karşılık

bulduğunun göstergesi, günlük yaşamda teknolojinin önemli çalışma prosedürlerini ve ilerlemeyi

temsil eden sembolik bir sıfat haline gelmesidir (Kline 1985: 215). Ellul ise 19. yüzyılda teknolojide

ani bir patlama yaşandığını savunmakta ve bunu beş nedene bağlamaktadır (2003: 56-68). Buna göre

nihai çiçek açma öncesinde, önemli duraksamalar olmaksızın çok uzun bir teknik olgunlaşma veya

kuluçka döneminin yaşanması; nüfus artışındaki hızlı yükseliş; elverişli bir ekonomik ortamın

oluşması; tekniğin yayılmasına açık bir toplumun neredeyse tam anlamıyla şekillenmesi (yani sosyal

tabuların ortadan kalkması ve doğal toplumsal grupların yok olması) ve son olarak diğer faktörleri

birleştirip teknik amaca doğru yönlendiren bir teknik bilincin doğuşu gibi faktörler söz konusu

dönemde ilk kez bir araya gelmiş ve teknik (teknoloji) alanında büyük bir ilerlemenin yaşanmasını

sağlamıştır. Nitekim kapitalizmin gelişimi ile bilimin yaptığı temel keşifler; büyük, yeni ve

araştırmaya dayalı endüstrilerin doğuşuna kaynaklık etmiştir (King 1999: 89).

Buradan hareket eden Marksist bakış açısına göre ise teknolojik ilerleme / gelişme, yani

teknolojik devrim özellikle kapitalizmle birlikte hızı / temposu durmadan artan bir süreci

anlatmaktadır (Yurtsever 2012: 222). Bu çerçevede buhar makinesinin icadının, kapitaliste işçilerin

fabrika sistemini bunalıma sürükleme tehdidi yaratan taleplerini dizginlemek ve yerle bir etme olanağı

sunduğunu aktaran Marx, “1830’dan bu yana yalnızca işçi ayaklanmalarına karşı sermayenin savaş

aracı olarak kullanılmak amacıyla yapılmış icatlar üzerine koca bir tarih yazmak mümkündür” (2011:

416) ifadelerini kullanmaktadır. Buna örnek olarak iktisatçı, fizikçi, kimyacı gibi birçok meslek

kimliğe sahip Andrew Ure’un otomatik dokuma tezgahları üzerine söyledikleri verilebilir. Ure’a göre

otomatik dokuma tezgahları bir tesadüf üzerine değil, grevlerden bıkan İngiltere’deki fabrika

sahiplerinin istekleri üzerine icat edilmiştir. Fabrika sahipleri Manchester’daki makine uzmanlarından

işçilere olan “mahkumiyetten” kendilerini kurtaracak bir çıkrık makinesi yapmalarını istemiş ve bunun

tasarım masraflarını üstlenmiştir (Yurtsever 2012: 137). Nitekim Kapital 1. Cilt’te Marx, Ure ve

görüşleri üzerinde durmaktadır. Ure’un kapitalistlerin bilimin sağladığı olanakları kullanarak

“dayanılmaz kölelikten” (Ure işçi sınıfının toplu sözleşme ile taleplerini dile getirip yaptığı pazarlığı

kastetmektedir) kurtulma yolunda adım attığını ve başarılı olduğu yönündeki görüşlerini aktaran Marx,

burada ifade edilen düşüncenin sermayenin, ücretini ödeyerek hizmetine aldığı bilimin yardımıyla

“söz dinlemez işçiyi her zaman uysallıkla hareket etmek zorunda bırakması” olduğunu dile

getirmektedir (2011: 417) Marx’a göre endüstriyel çatışmanın teknolojik değişim üzerinde köklü bir

etkisi bulunmaktadır (Basalla 2013: 176). Kısacası Marksist bakış açısına göre bilimsel ve teknolojik

ilerlemenin / gelişimin itici gücünü kapitalist sınıfın çıkarlarını korumak ve sağlama almak

oluşturmaktadır. Birinci Endüstriyel Devrim ile başlayan süreçte bilimsel teknolojik ilerlemelerin

ürünleri olarak değerlendirebileceğimiz makinelerin (buhar makinesi bunun ilk örneklerinden birisidir)

üretimde verimliliği ve dolayısıyla kârlılığı artırmanın dışında emeği ikame edecek şekilde

kullanılması bu kapsamda değerlendirilebilir. İlerleyen dönemde bilimin emek gücünü

vasıfsızlaştırarak hem onu denetime almak hem de onu değersizleştirmek için kullanıldığı bilimsel

yönetim uygulamaları (Taylorizm) de bir başka örnektir. Enformasyon ve iletişim teknolojilerinin

gelişimiyle üretimin mekan ve zaman bağlamından kopartılması ve sermayenin birikim krizini aşacak

şekilde esnek birikime zemin oluşturması da bilim ve teknolojinin iktidar ilişkilerinden bağımsız

olmadığını gösterir niteliktedir. Bu bağlamda bilim ve teknolojinin iktidar ilişkileriyle

yönlendirilmesinin ardında yatan temel faktör, kapitalist sınıfın öncelikli ve ayırt edici hedefinin,

toplumsal bazda kesintisiz sermaye birikimine ve kapitalist sınıf iktidarını yeniden üretimine

dönüştürülen kârı güvence altına almaktır. İşte bu noktada teknoloji önemli bir işlev görmektedir.

Kapitalist sınıf makineler ve bilgisayarlar gibi teknolojik teçhizatları, yazılım programlarını ve çeşitli

organizasyon biçimlerini (yani genel olarak teknolojiyi) yeni duruma intibak ettirerek ve yeniden

biçimlendirerek hem üretkenliği hem kâr oranlarını artırmayı, daha kârlı ürün yelpazeleri oluşturmayı

hedeflemektedir (Harvey 2015b: 102).

D. Teknoloji ve Toplum

Teknoloji üzerine en tartışmalı konulardan birisini toplum ile olan ilişkileri oluşturmaktadır.

Teknoloji ile toplum arasındaki ilişki tek yönlü müdür, yoksa karşılıklı mıdır? Teknoloji sınıfsal

ilişkilerden ve toplumdan bağımsız mıdır? Üçüncü bölümde “Teknoloji ve Emek: İşin Geleceği”

başlığındaki robotlaşma ve otomasyon örneğinde görebileceğimiz gibi emek üzerindeki derin etkileri

olan teknolojiyi sınıflar üstü olarak değerlendirmek olanaklı mıdır? Kısacası teknoloji kimin, daha

doğrusu kimlerin hizmetindedir?

Teknolojinin gelişimi konusundaki genel beklenti, onun toplumun refahı üzerinde olumlu bir

etkide bulunması, insan hayatını kolaylaştırıcı bir işlev edinmesidir. Nitekim 17. yüzyılda modern

bilimin ortaya çıkışında önemli katkıları olan ve bilimin toplumla ilişkisinin kurulmasında öne çıkan

Bacon, bu görüşü destekler biçimde teknolojinin insanlığın refahının yaratılmasında temel bir rol

oynayacağını sezmiştir (Forti 1997: 30). Marx ise Bacon’ın bu iyimser yaklaşımını paylaşmasa da

teknolojinin insan ile doğa arasındaki aktif ilişki tarzını, insan yaşamının dolaysız üretim sürecini, aynı

zamanda onun toplumsal yaşamının ilişkilerini ve bunlardan kaynaklanan zihinsel tasarımlarını açığa

çıkarttığını savunmuştur (2011: 358). Marx’a göre teknoloji ile toplum arasında yakın ve karmaşık

bağlantılar söz konusudur. Ona göre teknolojiyi sadece toplumlar yaratabilir, ancak insanların üretimi

organize etmek için kullandığı araçlar ya da sistem olarak gördüğü teknoloji, insan gruplarının kendini

toplum olarak tanımlamasında kritik öneme sahiptir (Bauchspies, Croissant, Restivo 2019: 124).

Toplumun her kesiminin teknolojiden yararlanmak için yeterli kaynağa sahip olduğunu söylemek ise

olanaklı değildir. Bu durum bu olanaklara erişemeyen kesimleri kalıcı biçimde dezavantajlı konuma

düşürmektedir. Bu yüzden teknolojinin herkese eşitlik getirecek demokratikleştirici bir güç olduğunu

söylemek zordur. Aksine teknoloji bir toplumsal sınıfın diğer toplumsal sınıf ya da sınıflar üzerinde

tahakküm kurduğu bir araç konumundadır (Dickson 1998: 51). Ayrıca bilimsel araştırma, iktidarı

elinde tutanları sürekli olarak daha güçlü kılan iktidar üretici bir santrale benzetilmektedir (King 1997:

105). Bu görüşlere paralel olarak Harvey’e göre günümüz toplumunda egemen güç olan kapitalist

sınıfın, sermaye birikimini sağlamak ve güvence altına almak, kâr elde etmek hedefine ulaşabilmesi

için bilim ve teknoloji yaşamsal bir öneme sahiptir. Bu amaç doğrultusunda kapitalist sınıf teknolojik

teçhizatı, yazılım programlarını ve bunların organizasyon biçimlerini yeni duruma uyumlu hale getirip

yeniden biçimlendirmektedir (Harvey 2015b: 102). Öte yandan teknolojiyi toplumun denetiminin,

bilimi ise iktidarın meşrulaştırıcı ideolojisi olarak gören görüşler bulunmaktadır. Özellikle teknolojinin

gelişimiyle üretim sürecinde makinenin artan kullanımı beraberinde üretimdeki verimliliği artırmış, bu

durum da verimliliğin korunabilmesi, daha da artırılabilmesi için iş gücünün denetim altına alınması

yönündeki çabaları ortaya çıkarmıştır. Bunun sonucunda bir süre sonra makine bir denetim kaynağı

haline gelmiştir (Dickson 1998: 108). Nitekim Braverman, Emek Süreci Kuramı’nda (Labor Process

Theory) de benzer bir görüşü savunmaktadır. Buna göre bilimsel-teknolojik devrim ile emek gücü

vasıfsızlaştırılıp, yeri kolaylıkla doldurulabilen, üretimin sıradan bir girdisi haline getirilmekte, bu

sayede sermaye emek üzerindeki denetimini artırmaktadır (Braverman 2008). Bu görüş, Marx’ın daha

fazla artı değer üretimi için teknolojinin üretim sürecinde kullanıldığı görüşüyle paralellik

taşımaktadır.

Öte yandan teknolojiyi salt bir iktisadi mekanizmanın parçası olarak görmek, eksik bir

değerlendirmeye yol açacaktır. Toplumu yönetenler ile onların koydukları kurallar ve değerler düzeni

ile teknoloji yakından ilişkilidir. Toplumu yönetenler doğanın ve doğa koşullarının yarattığı sorunları

aşabilmek için teknolojinin yarattığı ürünleri kullanmaktadır. Buna örnek olarak eski dönemde yapılan

tapınaklar verilebilir. Tapınakların yani kutsallığın merkezde olduğu bu düzende, egemen sınıf kendini

meşrulaştırmak ve iktidarıyla kutsallığı bir arada götürmek için teknolojiden yardım almaştır (İnam

2014: 24). Bu anlamıyla teknolojinin ideolojik bir boyuta sahip olduğunu söyleyebiliriz. Bir üretim

tarzındaki (feodalizm, kapitalizm, vb.) egemen sınıf, teknolojik yenilikleri kendi maddi refahının ve

ayakta kalabilmesinin ön koşulu olan hegemonyasını sürekli kılabilmesine sağladığı katkı bağlamında

ele almaktadır. Buna göre teknolojik yeniliklerin amacı herhangi bir toplumda mevcut iktidarın

dağılımını güçlendirmek ve korumaktır. Dickson’a göre endüstriyel alanda teknolojik yeniliğin izini

dört biçimde sürmek olanaklıdır. İlki, Braverman’ın dile getirdiği gibi, teknolojik yeniliğin işgücü

üzerinde doğrudan denetimi sağlaması, ikincisi emek gücünden sağlanacak tasarrufun militan işçilerin

işine son verilmesi olanağı sunması, bunun da iş ortamına “istikrar getirmesi”, üçüncüsü yenilik

sayesinde iş ortamında bir ilerleme sağlanarak çatışma ortamının ortadan kaldırılması ve son olarak

teknolojik yeniliğin (otomasyon, robotlaşma, vb.) işgücünün belli kesimlerine şantaj yapmak amacıyla

kullanılabilmesidir (Dickson 1998: 214-215). Bu anlamda teknoloji sınıfsal güç ilişkilerinden,

ideolojilerden bağımsız değildir, onu iktidar ilişkilerinden ayrı olarak düşünülemez.

Teknoloji – toplum ilişkileri konusunda birçok kuramsal yaklaşım bulunmaktadır. Ancak bu

yaklaşımlardan ikisine değinmek yararlı olacaktır. Bunlardan ilki teknolojik belirlenimcilik

(determinizm) yaklaşımıdır. Bu yaklaşıma göre günümüzde toplumsal değişimin ve diğer değişimlerin

ardındaki en önemli itici gücü teknolojik değişimdir ve teknolojik değişim kaçınılmaz bir gerçekliktir

(Artut 2014: 42). Bu görüşün temel dayanak noktası, nesiller boyunca yaygın biçimde kabul edilen

ilerleme düşüncesinin, teknik ilerlemenin gelişme yolunu belirlemesi ve bunun da verimlilik arayışı

yoluyla keşfedilmesidir. Teknolojik belirlenimcilik yaklaşımına göre, teknolojiler toplumdan

(toplumsal dünyadan) bağımsız özerk bir işlevsel mantığa sahiptir (Feenberg 1999: 77). Teknolojik

belirlenimciliğin güç kazanması 19. yüzyıla denk gelmektedir. Bu bölümde “Teknoloji ve Endüstriyel

Gelişim” başlığında detaylı biçimde inceleyebileceğimiz gibi, 19. yüzyılın sonundan itibaren başta

petrol olmak üzere yeni enerji yöntemlerinin kullanılmaya başlanması, uzak mesafe iletişim ve ulaşım

araçlarının gelişmesi ve yaygınlık kazanması, bu teknolojileri kullanan tüketicilerin sayısının artması

teknoloji - toplum tartışmalarını yeni bir boyuta taşımıştır (Ansal, Ekinci, Kaşdoğan 2018: 13-14). Bu

dönemde genel kabul, sosyal kalkınmanın belirleyici vektörü olarak bir teknolojik çerçevenin olması

gerektiğidir. Buradan hareketle teknolojinin sosyal ve kültürel güçleri belirlediği görüşü, yani

teknolojik belirlenimcilik, ortaya çıkmıştır. Teknolojik belirlenimcilik kuramı ilerleyen dönemlerde

yaygınlık kazanmıştır. Nitekim 20. yüzyılın son çeyreğinde özellikle enformasyon ve iletişim

teknolojilerinde yaşanan hızlı gelişim ile teknolojiye dayalı yazılımların ve donanımların insanların

gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçası haline gelmesi ile teknolojiyi gizemli hale getiren, iktisadi,

ideolojik, politik anlamda toplumun yararına iş gören, topluma dışarıdan müdahale eden bağımsız bir

değişken olarak gören görüşlerin arka planında bu kuram yer almaktadır.

Teknolojik belirlenimcilere göre, başta iletişim teknolojileri olmak üzere belirli teknikler,

genel anlamda teknoloji, toplumdaki değişimlerin biricik nedenidir. Teknolojik belirlenimciler bu

çerçevede genel olarak teknolojiyi ve özel olarak iletişim teknolojilerini geçmişteki, günümüzdeki ve

hatta gelecekteki toplumun temeli olarak yorumlarlar. Kuramın en uç yorumunda yeni teknolojilerin

toplumu her düzeyde dönüştürdüğü kabul edilir (Chandler 1999). Bu kurama göre teknoloji,

toplumdan ve kültürden bağımsızdır ve mantıklarının çizdiği hat boyunca ilerler. Bilim

araştırmalarında güçlü biçimde eleştirilen bu anlayışa göre teknolojinin toplum üzerindeki etkisi veya

gücü tek-yönlüdür, yani toplumun teknoloji üzerinde herhangi bir etkisi bulunmamaktadır

(Bauchspies, Croissant, Restivo 2019: 199). Toplumsal değişimin biricik itici gücü olarak teknolojiyi

gören bu görüş, dijital emeğin doğuşuna kaynaklık ettiği için çalışmamızda önemli bir yer kaplayan

başta mikroelektronik sektörü olmak üzere enformasyon ve iletişim teknolojilerinde (EİT) yaşanan

devrim niteliğindeki ilerlemeyle kendisini ilişkilendirir. Bilgisayarların dünya toplumunu her düzeyde

dönüştüreceği, teknolojik belirlenimcilerin önemli varsayımlarından birisini oluşturmaktadır. Bu

bağlamda teknolojik belirlenimcilere göre yaşanan teknolojik gelişmeler kaçınılmazdır ve teknoloji,

toplumsal yaşamı olumlu ya da olumsuz biçimde değiştirmektedir. Teknolojik belirlenimciler genel

olarak teknolojiyi ve özel olarak iletişim teknolojilerini geçmişteki, günümüzdeki ve hatta gelecekteki

toplumun temeli olarak yorumlamaktadır (Chandler 1999). Ayrıca teknolojik belirlenimcilik

teknolojinin tarafsız olduğunu varsaymakta ve iktidar ilişkileriyle yakından ilişkili, ideolojik bir

niteliğe sahip olduğunu görmezden gelmektedir.

Teknolojik belirlenimciliğin, teknolojinin toplumu yönlendirdiği ve teknolojik değişimin

kaçınılmaz olduğu yönündeki görüşleri de eleştirilmektedir. Buna göre teknolojik belirlenimcilik

teknoloji ile toplum arasındaki etkileşimi çift yönlü değil tek yönlü olarak ele almaktadır. Örneğin

günümüzde üretimde kullanılan aletler ve işyerleri yetişkinlerin ellerine ve boylarına göre

tasarlanmıştır. Bunun nedenini işçi sınıfı hareketinin gelişimiyle, yani toplumsal olanın etkisiyle,

endüstride çocuk işçi çalıştırmanın yasaklanması yani çocukların endüstriyel üretim sürecinin dışına

çıkartılması olduğunu söyleyebiliriz. Nitekim bunun sonucunda endüstriyel süreçteki bu tasarım

günümüzde doğal olarak kabul edilmeye başlanmıştır. Teknolojik rejimler, bu toplumsal kararı,

normal olduğu gibi, düşünmeden yansıtmaktadır. Sadece sosyal bilimsel araştırma, içinde vücut

bulduğu standartların kaynağını ortaya çıkarabilmektedir (Feenberg 1999: 88). Teknolojik

belirlenimciliğe getirilen bir diğer eleştiri ise teknolojilerin kaynağında toplumsal gereksinimlerin ya

da belirli toplumsal grupların çıkarları ya da gereksinimleri olduğunu görmezden gelmesidir.

Teknolojinin gerçekte özerk olmadığı, yani isteklerimiz ve arzularımızdan bağımsız olarak

ilerlemediği bu eleştiriyi getirenler tarafından savunulmaktadır. Nitekim teknolojiler belirli çıkarlar ya

da hedefleri teşvik ederken, bunun dışındakileri önünü kapatmakta hatta etkisiz kılmaktadır

(Bauchspies, Croissant, Restivo 2019: 130-131). Bununla ilişkili olarak teknolojik belirlenimciliğe

getirilen bir başka eleştiri, bir sistem olarak kapitalizmin ve ona özgü emek süreçlerinin sonsuz ya da

kaçınılmaz olduğu yönündeki iddialara zemin hazırlamasıdır. Bu görüşe göre teknoloji tıpkı diğer

üretici güçlerin durumunda olduğu gibi, kapitalist üretim biçimine özgü bir toplumsal ve teknik iş

bölümü içerisinde yer almakta, bunun sonucunda kapitalizm tarafından biçimlendirilmektedir.

Özellikle teknolojinin emek süreçleri üzerindeki yıkıcı etkisi, emek sürecinin kapitalist karakterinden

kaynaklanmaktadır. Emek süreci içinde işin parçalanması, yabancılaşma, insanın üretici kapasitesinin

bölünmesi, sömürü ve niteliksizleşme teknolojinin zorunlu sonuçları olmaktan çok, artı-değer elde

etmeye yönelik kapitalist üretim örgütlenmesinin dolaylı sonuçları olarak gösterilebilir. Bu yüzden

günümüzde teknoloji, büyük ölçüde sınıf egemenliğini sağlayan bir araçtır, teknolojik yenilikler ise,

sermayenin emek üzerindeki denetimini sürdürebilme amacına hizmet etmektedir (Öngen 2014, s.

125-126).

Bir diğer yaklaşım ise 1980’li yıllarda ortaya çıkan teknolojinin toplumsal inşası (social

construction of technology) kuramıdır. Bu kuram, teknolojik belirlenimciliğin görüşlerini eleştirmekte,

toplumsal yapıların belirleyici etkisine ağırlık vermektedir. Buna göre teknolojik gelişmelere yön

veren toplumsal yapılardır, nitekim farklı toplumsal yapılandırmalarda farklı sonuçlar ortaya

çıkmaktadır (Artut 2014: 47). Bu kuramın öncü isimlerinden Trevor Pinch, Weibe Bijker ve Thomas

Hughes, çalışmalarında teknolojilerin gerçekte daha büyük ölçekli toplumsal kaygılar tarafından

şekillendirildiğini, ayrıca belirli toplumsal, siyasal ve kültürel bağlamların içine gömülü olduğunu

savunmuşlardır. Pinch ve Bijker bu kuramın öncüsü olarak niteleyebileceğimiz 1984 tarihli

çalışmalarında, bisiklet teknolojisinin bugünkü güvenlik ve kullanışlılık kriterlerinin, 20. yüzyılda Batı

Avrupa’da standartlaştığını; bu dönemde bisiklete yaş ve toplumsal cinsiyet açısından farklı

demografik kesimlerin yüklediği anlamların çokluğundan tek-tipliliğine geçildiğini ortaya koymuştur.

Araştırmacılara göre kapanma mekanizması (closure mechanisms) kavramıyla açıklanabilecek bu

süreç teknolojinin toplumsal inşasının bir parçasını oluşturmaktadır (Ansal, Ekinci, Kaşdoğan 2018:

19). Bu noktada Feenberg’in görüşlerine de yer vermek gerekmektedir. Bugüne dek teknolojinin

insandan bağımsız olarak ele alındığını söyleyen Feenberg, oysa teknolojinin operatörü ve nesneyi

içeren iki boyutu olduğu görüşünü dile getirmektedir. Her iki durumda da güç uygulamasının söz

konusu olduğunu ifade eden Feenberg, toplumun teknoloji etrafında organize olduğunu ve teknolojik

gücün toplumda gücün temel formu olduğunu savunmaktadır (Ruivenkamp, Jongerden, Öztürk 2010:

11). Burada teknolojik alternatifler arasındaki seçime odaklanan Feenberg, yapılandırmacı görüşü dile

getirecek şekilde bu seçimin ne teknik ne de ekonomik verimliliğe göre değil, teknolojik tasarım

sürecini etkileyen çeşitli toplumsal grupların çıkarları ve inançları ile teknolojik cihazlar arasındaki

uyuma bağlı olduğunu söylemektedir. Teknolojik bir ürünü diğerlerinden ayıran şey, bazı içsel

özellikleri değil onun toplumsal çevreyle olan ilişkisidir. Eğer bir soruna yönelik teknik çözümlerin

güç ve servet dağılımı üzerinde farklı etkileri varsa, buradaki seçim politiktir ve bu seçimin politik

sonuçları bir bakıma teknolojide somutlaşacaktır. Teknolojiyi salt bir aygıtlar / araçlar toplamı olarak

tanımlayan belirlenimcilik, teknolojinin özündeki toplumsal yanı görmezden gelmektir. Teknolojik

gelişme; ekonomiden, ideolojiden, dinden ve gelenekten kaynaklanan kültürel normlarla sınırlıdır.

Toplumsal ilişkilerin etkisi teknolojide izlenebilir (Feenberg 1999: 79-87). Dijital emeği, teknoloji,

toplum ve sermaye ilişkileri açısından inceleyen çalışmamızda, büyük oranda teknolojinin toplumsal

inşası yaklaşımı esas alınacak, teknolojik belirlenimcilik yaklaşımına ise eleştirel bir bakış açısı

getirilecektir.

II. Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim

İnsanlık tarihinin büyük bir bölümü, akademik literatürde fazlasıyla tartışıldığı gibi insanın

doğa karşısında edilgen olduğu, insanın doğaya müdahalesinin son derece sınırlı olduğu bir dönemi

içermektedir. İlgili literatürde yeterince ele alındığı gibi, ilk insanların, insanımsıların (hominid) tarihi

hala yazılmaktadır (Türkcan 2009: 57). Ancak ilk insanların yaşadığı ve arkeologlar tarafından

paleolitik çağ (eski taş devri) olarak adlandırılan, yüz binlerce yıl sürdüğü tahmin edilen bu dönemde

küçük gruplar halinde yaşayan insan toplulukları, beslenmek için yaptıkları basit aletlerle doğadaki

hayvanları avlamış, yenilebilir bitkileri ve meyveleri toplamıştır. İnsanlar bu dönemde tıpkı yırtıcı bir

hayvan gibi doğada ne bulduysa onunla yetinmek zorunda kalmıştır. İnsanın gezegenimiz üzerindeki

ömrünün neredeyse yüzde 98’ine denk gelen bu dönem boyunca, insan topluluklarının temel geçim

yolu toplayıcılık ekonomisi olmuştur (Childe 1995: 25). Bu durum yaklaşık 10 bin yıl önce

neolitik

bir devrimin ortaya çıkışıyla son bulmuştur.

Tarihin ilk büyük teknolojik devrimi olduğu kabul edilen ve sosyoekonomik ve teknolojik

bir dönüşüme yol açan neolitik devrim ile insan toplulukları yiyecek toplama düzeninden yiyecek

üretimine geçmiştir (McClellan III, Dorn 2016: 19). Doğa karşısında pasif bir konumdan aktif bir

Bu konuda net bir tarih vermek olanaklı değildir. Ancak neolitik devrimin günümüzden 10.000 ile 12.000 yıl

arası bir tarihten önce yaşandığı tahmin edilmektedir (Childe 1995, s. 25; McClellan III, Dorn 2016, s. 19; Harari 2015, s.

90).

konuma geçen insan toplulukları, doğa ile etkin bir iş birliğine girişerek bitkiler yetiştirmeye ve evcil

hayvanlar beslemeye başlamış, böylelikle doğada hazır bulunan yiyecek maddeleri stoklarını

artırmışlardır (Childe 1995: 25). İlk neolitik topluluklar Yakın Doğu’da görülmüş, sonrasında

Hindistan, Afrika, Kuzey Asya, Güneydoğu Asya, Orta ve Güney Amerika’da ortaya çıkmıştır

(McClellan III, Dorn 2016: 19). Buğday ve keçiler yaklaşık M.Ö. 9000’de, bezelye ve mercimek M.Ö.

8000’de, zeytin ağaçları M.Ö. 5000’de, atlar ise M.Ö. 4000’de evcilleştirilmiştir (Harari 2015: 90). Bir

sonraki ekonomik devrim ise günümüzden yaklaşık 5 bin yıl önce Dicle ile Fırat’ın (Mezopotamya),

Nil’in ve İndüs Nehri’nin zengin alüvyonlu vadilerinde, bazı nehir köylerinin kentlere dönüşmesiyle

başlamıştır. Bu dönemde yaşananların devrim olarak nitelenmesinin nedeni insanların avcı-

toplayıcılığın aksine, tarım ile uğraşmaları nedeniyle artık bir yere yerleşmeye mecbur kalmaları, köy

ve kentlerin kurulması, ilk mülkiyet formlarının, dolayısıyla toplumsal sınıfların, ilk devletin ve onun

hukuk kurallarının ortaya çıkmasıdır (Türkcan 2009: 60).

Neolitik Devrim ile başlayan uygarlık (civilisation) tarihi, ilerleyen dönemde çeşitli evrelere

ayrılmıştır. Alet ve silah yapımında hammadde olarak yalnız bakır ve tunç kullanıldığı için “Tunç

Çağı”; M.Ö. 2000 yılarında dövme demir elde etmede ekonomik bir yöntemin yayılmasıyla, metal

araçların halk arasında kullanılmasına yol açtığı için “Demir Çağı” olarak adlandıran dönemler ilk

uygarlıkların yeşerdiği dönemlerdir. İlerleyen dönemde ortaya çıkacak köle emeğinin kullanıldığı

köleci toplum ile o zamana kadar yarı göçebe barbar hayatı yaşayan çiftçiyi toprağa bağlayan

feodalizm (Childe 1995: 25-26), teknolojik anlamda neolitik devrimin bir uzantısı olarak

değerlendirilebilir. Kapitalist üretim tarzının yükselişi ile yaşanan Birinci Endüstriyel Devrim ise

Neolitik Devrim’den sonra yaşanan ikinci büyük kırılma olarak nitelendirilebilir. Neolitik devrimle

birlikte tarımsal üretime geçen çiftçilerin, gereksinimlerinden daha fazlasını üretmeye başlamasıyla bir

artı-ürün ortaya çıkmış, bu artı-ürün kentlerde toplanıp, uzman zanaatçılar, tüccarlar, din adamları,

memurlar ve yazıcılardan oluşan yeni kent nüfusunu, dolayısıyla yeni toplumsal sınıfları beslemek için

kullanılmıştır. Kent devrimi olarak da adlandırılan bu sürecin zorunlu bir yan ürünü olarak yazının

geliştirilmesi ise uygarlıkların habercisi olmuştur (Childe 1995: 25-26). Yerleşik düzene geçilmesinin

gerekleri olan sulama kanallarının, evlerin inşasına; bronz, seramik gibi malzemelerin ve çeşitli

aletlerin yapımına olanak sağlayan tekniklerin icadı Neolitik Devrim’in diğer karakteristikleridir

(Türkcan 2009: 60). Yüzlerce yıl süren bu dönemde insanlar gereksinimlerini topraktan karşılamış,

tarımsal üretimde orak, çekiç, tırpan, saban gibi el aletleri yaygın olarak kullanılmış, ancak bu

aletlerde büyük bir biçimsel değişiklik olmamış, değişim daha çok aletlerin yapımında kullanılan

hammaddelerde görülmüştür (Aksoy 2017: 35).

Burada vurgulamamız gereken noktalardan birisi de Neolitik Devrim’in herhangi bir bilimin

yardımı ya da katkısı olmadan başladığıdır. İlk uygarlıklarda teknolojinin gelişimi bütünüyle günlük

gereksinimler sonucunda olmuştur. Neolitik Devrim ile kentlerde görülen üretim artışı, bir fazlalık

doğurmuş, bu fazlalığın kaydedilmesi ve hesaplanması için çeşitli teknikler gerekmiştir. Bu

dönemdeki uygarlıkların tümünde aritmetik ve kalıcı kayıt tutma tekniklerinin ortaya çıktığını

söyleyebiliriz. Bu çerçevede Neolitik Devrim’i bir teknoekonomik devrim olarak değerlendiren

görüşler bulunmaktadır (McClellan III, Dorn 2016: 26-56). Üzerinde durmamız gereken bir diğer

nokta ise Neolitik Devrim ile sosyal sınıfların ortaya çıkmasıdır. Bu dönemdeki toplulukların savaşlar

yoluyla diğer toplulukların topraklarını fethetmesi, burada yaşayan insanların bazılarını öldürmek

yerine tarımsal üretimde zorla kullanması kölelik mekanizmasının doğmasına yal açmıştır. Fetihlerle

birlikte yazılı tarih döneminin en eski şehirlerinde efendiler ve köleler şeklinde ikiye bölünmüş

tabakalı toplumlar ortaya çıkmış, böylece sınıf bölünmelerinin tohumları yeşermiştir (Childe 2009:

104). Bu dönemde fetihler sonucunda tutsak edilen insanların öldürülmek yerine köleleştirilmeye

başlanmasının nedeni ise gelinen teknolojik düzeyde kölelerin ve hayvan stoklarının, kendi tükettikleri

gıdadan daha fazlasını ürettikleri etkin üretim tekniklerinin kullanılabiliyor olmasıdır. Savaşların

amacı daha iyi topraklara, bunları işleyecek kölelere sahip olmak, diğer toplulukların iktisadi

artıklarına el koymak haline gelmiştir (Türkcan 2009: 63). Kölecilik zirve noktasına Roma

İmparatorluğu döneminde ulaşıp, sonra tedrici olarak önem kaybetse de 19. hatta 20. yüzyıla kadar

varlığını sürdürmüştür.

Çalışmamızın hedefi kapsamlı ve detaylı bir bilim ve teknoloji tarihi sunmak ve kronolojik

olarak geçmişten günümüze yaşananları sergilemek değildir. Amacımız, enformasyon ve iletişim

teknolojilerindeki devrim niteliğindeki gelişmeleri hazırlayan gelişmelerin yaratığı örgüyü ana

hatlarıyla aktarmaktır. Bu kapsamda Yunan öncesi dönem, Yunan-Roma Antikçağı, Ortaçağ,

Rönesans Dönemi, Barok Dönemi ve Aydınlanma Dönemi gibi ayrımlara girmeden (Tez 2015), asıl

olarak Endüstri Devrimi ve sonrası ayrıntılarıyla ele alınacaktır. Yine de Neolitik Devrimi’n

başlangıcından Endüstriyel Devrimi arasında yaşananlar ile ilgili birkaç noktaya değinilebilir. Bu

döneme ilişkin genel kanı, köleci toplumun zirve noktası olarak değerlendirebileceğimiz Roma

İmparatorluğu’nun çöküşünden sonra, Avrupa’da ortaya çıkan feodalizm döneminde, Orta Çağ’ın

(Middle Age) sonuna kadar olan dönemde bilimsel ve teknolojik anlamda geri ve statik bir yapının

ortaya çıktığı, bu durumun da bilim ve teknolojinin gelişimini yavaşlattığı yönündedir. Bu görüş,

Avrupa merkezli (avrosantrik-eurocentric) bir yaklaşım olup, dünyanın geri kalanını yok saymaktadır.

İlerleyen bölümlerde Fuchs’un uluslararası dijital iş bölümü kuramını ele alırken görebileceğimiz gibi,

günümüzde dahi özellikle Afrika’da değerli madenlerin çıkartılmasında köle emeğinin kullanıldığını gösteren kanıtlar

bulunmaktadır.

Bu dönemde Avrupa feodalizmi bilim ve teknoloji alanında duraklama dönemini yaşarken, Çin Orta

Krallığı ve İslam ülkeleri daha ileri bir konumda yer almaktadır. Ancak bu geriliğe karşın, Batı

Avrupa, ileride çok daha büyük teknolojik dönüşümlere yol açacak bazı birikim süreçlerine ve

oluşumlara sahne olmuştur. Özellikle savaş ve tarım tekniklerinde (atın hem savaşta hem tarımda

kullanılması, demirin daha yaygın ve etkin kullanımı, su değirmenleri, mekanik saatlerin doğuşu, barut

ile ilk topçuluk deneyimleri, en önemlisi coğrafi keşifler, vb.) yaşanan ilerlemeler (Türkcan 2009: 73-

74), ticaret ve imalat sektörünün çok daha yoğun ve yerleşik bir tarım düzeni temelinde gelişmesini

sağlamış, Avrupa’da o döneme göre görülmemiş bir verim artışına yol açmıştır (Childe 2009: 38).

Bütün bu yaşananlar kapitalist üretim tarzının egemenliğini ilan etmesiyle daha sonra yaşanacak çok

daha büyük bilimsel ve teknolojik dönüşümlerin, endüstriyel devrimlerin hazırlayıcısı olmuştur.

Avrupa Orta Çağ’ı yaşarken, bilim ve teknoloji alanında çok daha ileri konumda olan Çin ve İslam

ülkelerinin, sonraki yıllarda benzer bir sıçramayı neden gerçekleştiremediği ise sosyal bilimciler

arasında tartışma konusu olmuştur (McClellan III, Dorn 2016). Temel hedeflerimizden birisi,

teknolojinin özellikle üretim süreçleri üzerindeki etkisini göstermek, başta dijital emek olmak üzere

yeni emek formlarının doğması konusundaki rolünü sergilemek olduğu için, burada bu tartışmalara yer

verilmeyecektir. Bu çerçevede teknoloji tarihini ele alırken, insanlık tarihi açısından daha yakın bir

dönem, dolayısıyla kapitalizmin temel üretim tarzı halini aldığı Endüstri Devrimi

ile başlayan dönem

baz alınacaktır.

Neolitik Devrimden ve Kent Devriminden sonra dünya tarihinde yaşanan en önemli olay 18.

yüzyılın sonunda İngiltere’de filizlenen oradan Batı Avrupa’ya, sonrasında ABD’ye yayılan Endüstri

Devrimi’dir. 1780’lerde patlak veren Endüstri Devrimi, insanlık tarihinde belki de ilk kez, toplumların

kendi üretici güçlerinin yarattığı zincirlerden kurtulması anlamına gelmektedir ve bundan sonra üretici

güçler, günümüze dek durmadan ve hızla sınırsız biçimde insan, mal ve hizmet artışı gerçekleştirmeye

muktedir olacaktır (Hobsbawm 2005: 38). Kapitalist üretim tarzının, feodalizme karşı zaferinin ilanı

anlamına gelen Endüstri Devrimi gerek ekonomik gerek toplumsal gerek politik gerekse de kültürel

anlamda tüm dünyada sarsıcı bir etki yaratmış, yarattığı dönüşümle yeni bir dönemin kapısını açmıştır.

Endüstri Devrimi’nin ortaya çıkmasında uçan mekik, iplik büküm aleti gibi bazı önemli

teknik yenilikleri içeren mekanik dokuma tezgahının icadının payı bulunsa da James Watt tarafından

1784 yılında geliştirilen buhar makinesinin ayrı bir önemi vardır. Buhar makinesi, Endüstri Devrimi’ni

olanaklı kılan ve sürekli bir endüstrileşme ve teknik değişim sürecini ve dolayısıyla sürdürülebilir

Mokyr, yaşanan bu süreci 18. yüzyılda Avrupa’da doğup aklı kurucu ilke olarak benimseyen ve aklı öne çıkaran

“Aydınlanma Çağı”na benzetmekte ve “endüstriyel aydınlanma” (Industrial Enlightenment) olarak adlandırmaktadır (2006, s.

19).

ekonomik büyümeyi sağlayan en önemli icatlardan biridir (Bruland 2008: 142). Ayrıca İngiltere’de 18.

yüzyıldaki kırsal alanlardaki “çitleme” olarak anılan ortak toprakların çevrilmesi (enclosure of

commons) hareketleriyle tarımsal nüfusun topraksızlaştırılması (Kaplinsky 1989: 30; Marx 2011: 697-

698; Hobsbawm 2005: 58), büyük sayıdaki çiftçi ve köylüyü “özgür bırakmış”, geniş kitlelerin kentsel

alanlara yığılmasına, proleterleşmesine, giderek büyüyen endüstriyel üretimin, fabrika sisteminin

ihtiyaç duyduğu işçi sınıfının ortaya çıkmasına yol açmıştır. Buhar makinesinin icadı ile ısı enerjisinin

mekanik enerjiye dönüştürülmesi ve bunun sonucunda üretimde o zamana dek görülmemiş bir gücün

kullanımı, bir sonraki başlıkta daha detaylı olarak üzerinde duracağımız mekanik dokuma tezgahının

icadıyla birleşince, İngiltere pamuk endüstrisinde devrim niteliğinde bir atılım sağlamıştır. Bütün

bunlar sömürgeci yayılma politikasını benimseyen, güçlü bir ordusu bulunan saldırgan bir devlete

sahip olmayla birleşince, İngiltere Endüstri Devrimi’nin dünya çapındaki öncüsü haline gelmiştir

(Hobsbawm 2005: 42).

Endüstri Devrimi, zaman içerisinde başta Batı Avrupa ve ABD olmak üzere diğer başka

ülkelere yayılmış ve kapitalizmin küresel anlamda zaferinin ifadesi olmuştur. Bu anlamda Endüstri

Devrimi’nin 18. yüzyılda İngiltere’de patlak verdiği ve sonraki yıllarda tamamlandığını söylemek

doğru olmayacaktır. Dünyanın geri kalan ülkelerinde endüstriyel devrimler farklı biçimlerde ve farklı

düzeylerde gerçekleşmiş ya da gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. İlerleyen süreçte dünyanın çok büyük

kesimlerinde tarım toplumları gerilemiş ve endüstrileşme hız kazanmıştır. 20. yüzyılın ikinci

yarısından itibaren gelişmiş kapitalist ülkelerde (Kuzey ülkeleri) hizmetler sektörünün gelişimiyle ve

endüstriyel üretimin iş gücünün görece ucuz olduğu Güney ülkelerine kaydırılması süreciyle

endüstri

toplumunun sonunun geldiği yönündeki görüşler ortaya çıksa da günümüzde endüstriyel üretim

ortadan kalkmamış, sadece bir kısmı mekânsal anlamda yer değiştirmiştir. Otomasyonun bir üst düzeyi

olan, Siber Fiziksel Sistemlerin (CPS) üretim ve lojistikle bütünleşmesi ve endüstriyel süreçlerde

Nesnelerin ve Hizmetlerin İnterneti’nin (IoT) kullanımı anlamına gelen Endüstri 4.0 tartışmalarıyla

görebileceğimiz gibi, Endüstriyel Devrim’in tamamlanmış ve tarihin tozlu raflarına kalkmış bir süreç

olduğundan söz edilemez. Bu süreçte kapitalist üretim biçiminin ortadan kalkmamıştır. Bu süreçte

kapitalist üretim biçimi içinde, endüstriyel üretimde bazı önemli teknolojik gelişmeler yaşanmıştır. Bu

Endüstri Devrimi’nin neden önce İngiltere’de daha doğrusu Britanya’da patlak verdiği akademik literatürde

uzun bir tartışma konusudur. Mokyr’e göre bu sorunun yanıtı, Britanya’nın kendi topraklarında askeri çatışmalardan uzak

durma yeteneğine; kendini yeniden icat edebilen ve şiddete başvurmadan reformlar gerçekleştirebilen bir siyasi sisteme;

kapitalist, üretken ve ilerici bir tarım sektörüne ve değişen çevreye uyum sağlamasını sağlayan kurumsal çevikliğe sahip

olmasıdır. Ancak başka faktörler de bulunmaktadır. Britanya’nın “teknik okuryazarlığa” sahip bol miktarda eğitimli zanaatçı

ve mekanik teknisyenine, dolayısıyla teknolojik üstünlüğe sahip olması, Britanya’nın Endüstri Devrimi’ne liderlik etmesini

sağlamıştır. Örnek vermek gerekirse, buhar makinesinin mucidi James Watt ile Leonardo da Vinci arasındaki farkı yaratan;

Watt'ın son derece becerikli teknisyene, makine mühendisi John Wilkinson'a sahip olması ve Leonardo'nun ise olmamasıydı.

(Mokyr 2006, s. 16).

Üretimin emek gücü maliyetlerinin düşük olduğu çevre ülkelere kaydırılması süreci olan ve Türkçeye

“denizaşırılaşma” olarak çevirebileceğimiz “offshoring” üzerinde daha sonra duracağız.

gelişmeler niteliksel anlamda kapitalizmde bir değişikliğe yol açmasa da kapitalist üretim tarzında

yeni evrelerin ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Şekil 1.1: Endüstriyel Devrimin Dört Aşaması

Kaynak: Kagermann, H., W. Wahlster, J. Helbig (2013). Recommendations for

Implementing the Strategic Initiative INDUSTRIE 4.0 - Securing the Future of German Manufacturing

Industry (Final Report of the Industrie 4.0 Working Group), Frankfurt: Acatech - National Academy

of Science and Engineering: 13

Bu çerçevede 1780’li yıllardan başlayarak bugüne dek gelen endüstriyel üretimde yaşanan

teknolojik gelişmeleri tek bir başlık altında toplamak olanaklı değildir. Nitekim Şekil 1.1’de de ana

hatlarıyla görülebileceği gibi bugüne dek dört ayrı endüstriyel devrim yaşandığı / yaşanmakta olduğu

yönünde görüşler bulunmaktadır. Buna göre mekanik dokuma tezgahının ve buhar makinesinin

icadıyla simgelenen Birinci Endüstriyel Devrim 18. yüzyıl başından 20. yüzyıl başına kadar; bant tipi

üretim hattının ve elektrik enerjisinin kullanıldığı, büyük ölçüde Fordizm’de ifadesini bulan İkinci

Endüstriyel Devrim 20. yüzyılın başından 1970’lerin başına kadar; üretimde daha fazla otomasyon

için elektroniğin ve bilgi teknolojilerinin kullanıldığı Üçüncü Endüstriyel Devrim, 1970’lerden

günümüze kadar olan dönemde gerçekleşmiştir. Günümüzde ise siber fiziksel sistemlerin kullanıldığı

ve Endüstri 4.0 adıyla da anılan Dördüncü Endüstriyel Devrim gerçekleşmektedir. Büyük ölçüde,

ilerleyen sayfalarda daha detaylı ele alacağımız neo-Schumpeter’ci yaklaşım tarafından şekillendirilen

bu yaklaşımın çıkış noktası Nikolai Kondratiev’in “Kondratiev dalgaları” kuramıdır. Ekim

Devrimi’nden sonra Sovyetler Birliği’nde “Yeni Ekonomi Programı”nın önde gelen isimlerinden biri

olan Rus iktisatçı Kondratiev, “The Major Economic Cycles” (1925) adlı çalışmasında, kapitalist

ekonomilerin 50-60 yıllık uzunluklara sahip düzenli döngülere girdiklerini ileri sürmüş, bu çerçevede

1789-1926 tarihleri arasında büyüme ve çökme aşamalarını da içeren dört uzun dalganın yaşandığını

savunmuştur. Kondratiev’in fiyatların ve faiz oranlarının döngüsel hareketlerini gözlemleyerek

dayandırdığı bu evrelere “Kondratiev döngüsü”, “Kdalgası” gibi isimler verilmiştir (Yeldan 2010: 46-

47). Avusturyalı iktisatçı Schumpeter ise 1939 yılında kaleme aldığı Business Cycles (İş Çevrimleri)

adlı kitabında, Kondratiev’in bu kuramını yeniden yorumlamış ve “uzun dalga teorisi”ni geliştirmiştir.

Schumpeter, “Kondratiev uzun dalgaları”nın varlığını kabul etmekle birlikte, bu dalgaları farklı bir

biçimde yorumlamaktadır. Schumpeter’e göre her “uzun dalga” ya da konjonktür döngüsü

benzersizdir. O dönemdeki teknolojik yenilik farklılıkları; savaşlar, kıtlıklar, altın madenlerinin

bulunması gibi tarihi olaylardaki farklılıklar bu benzersizliğin nedenidir (Freeman, Soete 2003, s. 22).

Klasik iktisattaki mikro ve makro düzeyin üzerinde bir mezo-sistemin olduğu tanımını yapan

Schumpeter’ci yaklaşım, bu mezo-sistemin makro ve mikro sistemin temel kurallarını belirleyen

teknolojik dönüşüm noktaları olduğunu savunmaktadır (Dikmen 2017: 218). Bu bağlamda ortalama 50

yılda bir bu dalgalar ortaya çıkmakta, ekonomiler hızlı yükseliş ve ani çöküş (boom and bust)

döngüsüne girmektedir. Schumpeter’e göre yenilikleri (inovasyon) geliştiren girişimciler, bu döngüleri

başlatacak teknolojik devrimlerin doğmasında rol oynamaktadır (Amin 1994: 12). Öte yandan

Schumpeter, aynı kitabında üç farklı Kondratiev uzun dalgasının yaşandığını ileri sürmektedir. Buna

göre ilk Kondratiev dalgası, 1780’lerden 1842’ye kadar olan yılları kapsayan Endüstri Devrimi

aşamasıdır. İkinci Kondratiev dalgası ise 1842-1897 yılları arasını kapsayan “buhar ve çelik çağı”dır.

Üçüncü ve son dalga ise elektrik, kimya ve motorların Kondratiev’idir (Schumpeter 1939, s. 178).

Kondratiev ile Schumpeter’in çalışmalarını birleştiren yeni Schumpeter’ciler ise teknolojik

devrimlerin tekno-ekonomik paradigma değişimine yol açtığını savunmaktadır. Nitekim yeni

Schumpeter’ci yaklaşımı benimseyen Dicken, Kondratiev’in kuramına dayanarak geliştirdiği

analizinde endüstriyel üretim sürecinin, uzun vadede, her bir işin doğasını ve hızını daha yakından

kontrol etme çabalarını temsil eden, 5 aşamadan geçtiğini ileri sürmüştür (2011: 78-80 ve 99-100).

Buna göre ilk aşama emeğin atölyelerde bir araya gelmesini ve belirli bir iş bölümü çerçevesinde

çalışmasını içeren manüfaktür aşamasıdır. İkinci aşama ise, fabrikalarda makineler yoluyla mekanik

süreçlerin ve gücün uygulanması anlamına gelen ve iş bölümünün daha da arttığı makinefaktür

Schumpeter’in üçlü Kondratiev uzun dalgaları, belirli ölçüde burada aktaracağımız dörtlü endüstriyel devrim

kavramlaştırmasıyla örtüşmektedir. Ancak biz çalışmamızda günümüz kapitalizmin tarihsel seyri içinde dört endüstriyel

devrim yaşandığını savunan ve literatürde oldukça yaygın olan dörtlü kavramlaştırmayı kullanacağız. Bununla ilgili olarak şu

çalışmaları örnek verebiliriz: Fuchs 2018; Pfeiffer 2017; Ansal, Yıldırım 2018; Manyika vd. 2015; Manyika vd. 2017; Ford

2018; Lu 2017.

(machinofacture) aşamasıdır. Bir sonraki aşama ise daha çok Taylorizm olarak adlandırabileceğimiz

“bilimsel yönetim” aşamasıdır. Emeğin bölünmesi sürecini artıran bu evrede, emek üzerinde denetim

ve kontrol sıkılaştırılmaktadır. 20. yüzyılın başından itibaren iş sürecinin bilimsel çalışmaya tabi

tutulması iddiasını taşıyan bu evrede, iş bölümü derinleştirilmektedir. Dördüncü aşama ise, üretim

hızını kontrol eden ve büyük miktarlarda standartlaşmış ürünlerin seri üretimine izin veren montaj

hattı süreçlerinin geliştirilmesi anlamına gelen Fordizm aşamasıdır. Bu aşamayı Taylorizmin bir

tamamlayıcısı olarak görmek ise yanlış olmayacaktır. Dicken’a göre son aşama ise, esnek ve yalın

üretim aşamasıdır. Bu aşamanın özelliği enformasyon ve iletişim teknolojilerinin yeni üretim

sistemlerinde derinlikli olarak uygulanmasıdır. EİT, esnek ve yalın üretim aşamasında ön plana

çıkmaktadır, çünkü bu teknoloji üretim süreci üzerinde daha sofistike bir denetimi sağlamaktadır.

Şekil 1.2: Kondratiev Uzun Dalgaları

Kaynak: Freeman, C, Perez, C. (1988). “Structural crises of adjustment, business cycles and

investment behaviour”, G. Dosi, Freeman, C., Nelson, R., Silverberg, G., Soete, L. (Ed.). Technical

Change and Economic Theory, Londra: Pinter Publisher: 50-57; Dicken, P. (2011). Global Shift -

Mapping the Changing Contours of the World Economy. New York: The Guilford Press: 79

Şekil 1.2’ye göre kapitalizmin genişleme ve kriz dalgaları, Dicken’ın bahsettiği 5 dönemle

örtüşmektedir. 1770’li yıllarda başlayan İlk Kondratiev dalgası (K1) erken dönem mekanizasyonu

içeren, üretimde makinelerin kullanılmaya başlandığı manüfaktür aşamasına; 1830’larda başlayan

ikinci dalga (K2) buhar gücü ve demiryolu ile karakterize olan makinafaktür aşamasına; 1880’lerde

başlayan üçüncü dalga (K3) son döneminde bilimsel araştırma yöntemlerinin uygulandığı elektrik ve

ağır sanayiyi içeren aşamaya; 1940’ların sonunda başlayan dördüncü dalga (K4) ise büyük ölçekli

üretim birimleri tarafından, montaj hattı üretim teknikleri kullanılarak ve kitle pazar tüketimi için

büyük miktarlarda standartlaştırılmış ürün üretilen Fordist aşamaya denk gelmektedir. Dicken’a göre

1990’ların sonunda başlayan ve şu anda içinde bulunduğumuz beşinci dalga (K5), EİT’lerin egemen

hale geldiği dijital aşamaya denk düşmektedir (2011: 100). Dicken’ın bu analizi, Kondratiev’in

ekonomik kalkınmanın ‘uzun dalgaları’ ile Schumpeter’in büyük teknolojik yeniliklerin ‘yaratıcı

yıkım’ yarattığı yönündeki iddialarını bir araya getiren, EİT’lerdeki gelişimin yeni bir dönemin

oluşturulmasını temsil ettiğini öne süren Yeni Schumpeter’ci bir yaklaşımdır (Webster 2014: 13). Öte

yandan bir Kondratiev dalgasının genelde 50 yıl civarı sürmesinden hareketle, beşinci dalganın (K5)

2040’lara kadar süreceği, dolayısıyla bu dönem içinde EİT’nin kapitalist üretim tarzı açısından

önemini sürdüreceğini söylemek olanaklıdır (Savul 2018a: 208).

Öte yandan Webster, yakın dönemin sınıflandırmasını yapmakta ve yeni teknolojilerin

beraberinde sosyal değişimi getirdiği iddiasının yeni olmadığını söylemekte ve bu iddiaları üç dönem

içerisinde incelemektedir (2014: 11-13). Buna göre birinci dönem 1970’lerin sonunda başlayan ve

1980’lerin başına kadar süren ve odak noktasını mikroteknolojilerin (mikroelektronik, mikrobiyoloji,

mikromekanik vb.) oluşturduğu dönemdir. Bu dönemde oldukça heyecan yaratan görüşlere göre, hızlı

biçimde gelişen mikroteknolojiler sahip oldukları kapasite ile insan yaşam tarzını devrimsel biçimde

değiştirme olanağına sahiptir. Webster’a göre ikinci dönemi, 1990’ların ortasında başlayan ve 2005’e

kadar süren, dijital yakınsamayla EİT’lerin iyiden iyiye gelişim gösterdikleri dönem oluşturmaktadır.

Bu dönemde özellikle internetin hızlı büyümesiyle bir enformasyon otobanının (information

superhighway) ortaya çıktığını, bunun yeni bir topluma geçiş için bir dönüştürücü bir işlev edineceği

görüşü kendisine fazlasıyla taraftar bulmuştur. Yeni düzen vurgusunun sıklıkla yapıldığı bu dönemde,

geleceğin EİT’lerin sunduğu olanaklarla şekilleneceği sıkça ortaya konulmuştur. Üçüncü dönem ise

2005’lerde itibaren başlayan ve bugüne dek süren, odağında sosyal medyanın yer aldığı aşamadır.

Akıllı telefonların, tabletlerin, dizüstü bilgisayarlar gibi EİT ürünlerinin yaygınlaştığı, Facebook,

Twitter ve MySpace gibi sosyal medya mecralarının günlük hayatın vazgeçilmezleri haline gelmeye

başladığı bu dönemde; etkileşim, şeffaflık ve esnekliğin egemen değerler haline geldiği, bunun da

yerleşik sosyal düzende önemli değişikliklere yol açtığı / açacağı ileri sürülmektedir. “Kitle kaynaklı

çalışma”nın (crowdsourcing) demokratikleştirici sonuçları, e-ticaret sitelerinin gelişimi ile

perakendecilikte aracıların ortadan kalkmaya başlaması, içeriğin güvenilir ve sağlıklı kalacağı, ilgi

duyan herkes tarafından düzenlenmeye açık olacağı Vikipedia örneği, bireysel çevrimiçi kursların

yaygınlık kazanması bu dönemin simgesi niteliğindeki örnekler olarak ortaya konulmaktadır (Webster

2014: 12).

Otonomcu Marksistlerin geliştirdiği “bilişsel kapitalizm” kuramı da kapitalizmi dönemlere

ayırmaktadır. Buna göre kapitalizm geçmişten bugüne üç temel evreden geçmiştir. İlk evre tüccar ve

finansal tipteki birikim mekanizmalarının hegemonyasına dayanan ve 16. yüzyılın başı ile 17. yüzyılın

sonu arasında gelişen merkantilist (ticari) kapitalizmdir. İkinci evre ise daha önce ele aldığımız

endüstriyel devrimler ile şekillenen fiziksel (maddi) sermaye birikimine ve standartlaştırılmış malların

seri üretimine dayanan, “büyük Manchester fabrikasının itici güç” olduğu endüstriyel kapitalizmdir.

Halen içinde bulunduğumuz üçüncü evre ise maddi olmayan sermaye birikimine, enformasyonun

yayılmasına ve enformasyon ekonomisinin itici rolüne dayanan bilişsel kapitalizmdir. “Üçüncü

kapitalizm” olarak da adlandırılan bu yeni kapitalizm, küresel piyasalara, finansallaşmış tüketime,

maddi olmayan emeğe ve maddi olmayan sermayeye dayanmaktadır. Bilişsel kapitalizm evresinde,

emeğin bilişsel ve zihinsel boyutları öne çıkarak, fiziksel sermaye ve maddi emeğin bir önceki

evredeki merkezi konumunu yerinden etmiştir (Fuchs, Chandler 2021: 21).

Bu bölümde büyük ölçüde neo-Schumpeter’ci yaklaşım tarafından şekillendirilen, endüstri

devriminin 4 aşamadan oluşan kavramlaştırılması aktarılacaktır. Çalışmamızda ilk olarak 18. yüzyılın

sonlarından itibaren İngiltere’de ilk kez buhar enerjisinin kullanımıyla karakterize olan Birinci

Endüstriyel Devrim, sonrasında Fordizm dönemi olarak da nitelendirilebilecek ve 20. yüzyılın

başından itibaren endüstriyel üretimde elektrik enerjisinin yaygın olarak kullanılmasını içeren İkinci

Endüstriyel Devrim; üçüncü olarak ise 1970’li yıllardan itibaren elektronik ve Enformasyon İletişim

Teknolojilerinde (EİT) yaşanan ilerlemelerin sonucunda, üretimde elektronik ve bilgi sistemlerinin

kullanılmasını içeren Üçüncü Endüstriyel Devrim ele alınacaktır

. Dördüncü Endüstriyel Devrim

olarak değerlendirilen “Endüstri 4.0” tartışmaları daha ayrıntılı işlenebilmesi için bir sonraki bölümde

ele alınacaktır. Bu dörtlü yapıyı içeren endüstri kavramlaştırmasında, diğer faktörlerin yanı sıra

teknolojik değişimin rolü dikkati çekecektir. Bu yüzden tüm bu tartışmalar, endüstriyel üretimin

teknoloji ile ilişkisi bağlamında ele alınacaktır. Öte yandan endüstriyel devrimlerinin nedenlerini

incelerken, olaya salt teknik ilerlemelerin doğal bir sonucu olarak bakmak doğru değildir. Endüstriyel

ve teknolojik devrimlerin arka planında, asıl olarak kapitalist sistemde sermaye birikiminde ortaya

çıkan krizleri aşma gereksinimleri bulunmaktadır (Öngen 2014: 132). Bu çerçevede her bir endüstriyel

Bilişsel kapitalizm konusu, üçüncü bölümdeki “yeni kapitalizm kuramları” başlığı altında ele alınacaktır.

Birinci endüstriyel devrimi “mülkiyet kapitalizmi” (proprietary capitalism), ikinci endüstriyel devrimi

“yönetimsel kapitalizm” (managerial capitalism) ve üçüncü endüstriyel devrimi kolektif kapitalizm (collective capitalism)

şeklinde değerlendiren görüşler bulunmaktadır (Lazonick 1991: 23-24).

devrim incelerken, birikim krizini aşmak için atılan adımların (sermaye süreçleri, emek süreçleri, vb.)

neler olduğuna kısaca da olsa değinilecektir. Çalışmamızın bundan sonraki bölümlerinde, endüstriyel

devrimleri dört evre halinde ele alan bu dönemselleştirme kullanılacaktır.

A. Buhar Enerjisinin Kullanımı ve Birinci Endüstriyel Devrim

Modern dünyanın şekillenmesinde en önemli pay sahibi olan gelişmelerin başında 18.

yüzyılda İngiltere’de başlayan ve ardından farklı düzeylerde Batı Avrupa’ya ve ABD’ye yayılan

Endüstri Devrimi’dir. Geleneksel tarım ve ticaretten uzaklaşılmaya başlanması, el zanaatları ve atölye

tarzı işletmeciliğin çözülmesi ve emek gücünün fabrikalarda toplanmaya başlaması ile karakterize olan

kapitalist üretim tarzının doğuşu; başta demir, fosil yakıtların (kömür) ve buhar gibi kaynakların

devreye sokularak üretimin mekanizasyonu, üretimin fabrika düzeninde daha büyük ölçekte yapılmaya

başlanması; ayrıca gerek üretilen ürünlerin satılması gerekse de hammadde ve ara mal tedarikinin

sağlanması için küresel pazarlama istemlerinin geliştirilmesi (Kagermann 2015: 32; McClellan III,

Dorn 2016: 323; Schwab 2016: 11; Alçın 2016: 20; Bartodziej 2017: 32) burada “Birinci Endüstriyel

Devrim” olarak adlandıracağımız Endüstri Devrimi’nin öne çıkan gelişmeleridir. İngiltere’de ortaya

çıkan Birinci Endüstriyel Devrim, sonrasında hızla Batı Avrupa ülkelerine ve ABD’ye yayılmış, tüm

dünyada köklü bir toplumsal dönüşümün fitilini ateşlemiştir.

Özellikle pamuklu dokuma sektöründeki bir dizi icat ile fabrika sisteminin de ortaya

çıkmasına neden olan bu süreci karakterize eden üç temel ilkeden söz edilebilir. Bunlardan ilki insan

becerisi ve emeğinin (hızlı, düzenli, hassas ve yorulmak bilmeyen) makinelerle ikamesinin başlaması;

ikincisi canlı güç kaynaklarının (at, eşek, insan, vb.) yerine cansız güç kaynaklarının (başta buhar

enerjisi) kullanımı ve böylelikle neredeyse sınırsız bir güç kaynağına sahip olunması; son olarak da

bitkisel ve hayvansal hammaddelerin dışında mineraller, sentetik materyaller gibi yeni ve daha çok

sayıda hammadde kaynaklarının kullanılmaya başlanmasıdır. Ayrıca makinelerin kullanılmaya

başlanması ile aletin işçinin elinden alınıp makinelerin kontrolüne verilmesiyle üretici güçlerde de

değişimler yaşanmıştır. Bütün bu gelişmeler Endüstri Devrimi’ni ortaya çıkarmıştır (Landes 1988: 41;

Kaplinsky 1989: 11).

Feodalizmin tasfiyesi, Batı Avrupa’da tarım toplumlarının çözülmesi, topraksız köylülerin endüstrinin boy

verdiği kentlere göç etmek zorunda kalması, yeni bir sınıfın, proletaryanın (işçi sınıfının) doğuşu… Asıl odak noktamız

olmadığı için burada elbette oldukça kanlı ve sancılı geçen bu süreci ele almayacağız. Ancak konuyla ilgilenen okura, işçi

sınıfının oluşumunu salt ekonomik tarihin olduğu kadar politik ve kültürel tarihin bir olgusu olarak değerlendiren, bu

anlamda ekonomik indirgemeciliğe karşı çıkan şu kitabı önerebiliriz: Thompson, E.P. (2004), İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu,

(Çev. U. Kocabaşoğlu), İstanbul: İletişim Yayınları.

Peki Endüstri Devrimi nasıl ortaya çıkmıştır? Burada Endüstri Devrimi’ni hazırlayan bir dizi

gelişmeye değinmek yararlı olacaktır. 15. yüzyılın sonundan itibaren, günümüzde Amerika kıtası

olarak adlandırdığımız Yeni Dünya’nın “keşfi”, yine bu yıllarda Hindistan’a ve Uzakdoğu’ya giden

yeni deniz yollarının Avrupalı denizciler tarafından bulunması, özellikle Atlantik Avrupa’sına yepyeni

bir dünya pazarı açmıştır. Bu sayede başta İngiltere olmak üzere Atlantik Okyanusu kıyısındaki

ülkeler, bütün dünyanın yiyecek stoklarını kendilerine çekme olanağı bulmuş, böylece özellikle tekstil

ürünleri olmak üzere artan miktarda ürettikleri mallarını satacakları bir pazar elde etmişlerdir.

Üretimdeki bu artış sayesinde ekonomi alanında yaşanan bu gelişme, beraberinde nüfus artışını da

getirmiştir. Nitekim 1750 ile 1800 arasında İngiltere’deki nüfus artışı keskin bir eğimle yükselişe

geçmiştir (Childe 2009: 38). Daha net niceliksel ifadeler kullanırsak, 1760 ile 1830 yılları arasında

İngiltere’nin nüfusu, o zamana dek Avrupa’da benzeri görülmedik biçimde 6,1 milyondan 13,1

milyona yükselmiş (Mokyr 2006: 2), Liverpool ve Manchester devasa kentler haline gelmiştir. Bu

dönemde Britanya’da iktisadi olarak da önemli gelişmeler yaşanmış, ulusal gelir artmış, tarımın ulusal

çıktı payı içindeki payı yüzde 50’lerden yüzde 15’lere inmiş, dokuma (tekstil) ve demir imalatı

buharla çalışan fabrikalara taşınmış, endüstrileşme süreci hız kazanmıştır (McCloskey 1981: 103).

Ancak Endüstri Devrimi’nin ilk yıllarını gelecekteki büyümenin temellerinin atıldığı bir kuluçka

dönemi olarak kabul etmek daha doğru olacaktır (Mokyr 2006: 14). Ama yine de Endüstri Devrimi ile

toplumsal yaşamda bir dönüşüm yaşanmaya başlandığından söz edilebilir. Endüstri Devrimi ile

yaklaşık 12 bin yıl önce yaşanan Neolitik Devrim ve yaklaşık 5 bin yıl önce yaşanan Kent

Devriminden sonra, gezegenimizde yaşanan en büyük değişim yaşanmıştır. Endüstri Devrimi ile

yaşamın toplumsal, politik, ekonomik, kültürel ve teknik temelleri, hemen her yerde dönüşüme

uğramıştır. Dönüşüm sadece kapitalist gelişimini büyük ölçüde tamamlamış, endüstrileşmiş ülkelerde

değil; feodal üretim biçiminin egemen olduğu geleneksel tarım toplumlarında, geriye kalan kırsal

göçebe gruplarda da gerçekleşmiştir. Kısacası İngiltere’de patlak veren Endüstri Devrimi ve modern

kapitalizmin ortaya çıkışı tüm insanlığı derinden etkilemiştir (McClellan III, Dorn 2016: 323-324)

Konuya bilim ve teknolojideki gelişmeler açısından bakarsak, bilimsel devrimin bu

dönemde ekonomik açıdan yararlı teknoloji üzerindeki doğrudan etkisi önemli boyutlarda değildir.

Ayrıntılarına biraz sonra değineceğimiz “uçan mekik”, “speedy Jenny”, vb. gibi Endüstri Devrimi’nin

önemli icatları, son derece gösterişsizdir ve pahalı ekipmanlara sahip laboratuvarlarda değil, zeki

zanaatçıların, ustaların, fabrika işçilerinin, vb. kendi atölyelerinde yaptığı denemelerle ortaya

çıkmıştır. Öyle ki devrimin bilimsel açıdan en karmaşık aleti olan Watt’ın buhar makinesi bile,

döneminin bilinmekte olan fizik bilgisinden daha fazlasını gerektirmemiştir. Bu yüzden Endüstri

Devrimi’nin teknik yenilikleri gerekli koşullar var olduğunda, kendi kendilerine ortaya çıkmıştır

(Hobsbawm 2005: 39-40). Ancak bu saptama bilimsel faaliyetlerin teknoloji üzerinde hiçbir etkisi

olmadığı, ayrıca ilk endüstricilerin bilimle hiç ilgilenmedikleri anlamına gelmemektedir. Nitekim

nicelleştirme, ölçme ve bilginin düzenli bir halde tasnif edilmesi, bu dönemde bilimin teknolojiye

verdiği en önemli armağanlardan birisi olmuştur (Mokyr 2006: 21). Bilim başta Fransa olmak üzere

Kıta Avrupası’nda daha gelişkinken, genelleştirilmiş bilgi, teknoloji Britanya’da daha yaygın hale

gelmiştir. Bu dönemde Britanya’da makinelerde ve süreçlerde kümülatif olarak pratik tamirler,

kurcalamalar ve yerinde ayarlamalar, en az büyük icatlar kadar önem kazanmıştır. Örneğin,

Cornwall’daki buhar makinesinin üretkenliği, daha yüksek basınca sahip olması için yapılan

müdahaleler ve bir dizi başka ayarlamalar ile 19. yüzyılın ilk yarısında neredeyse dört kat artmıştır

(Von Tunzelmann 1995: 120; Hudson 2014: 24). Öte yandan teknolojideki ilerlemelerin de katkısıyla

18. yüzyıldan itibaren üretimde görülmemiş artışlar yaşanmıştır. Üretimdeki bu artışın yaşanmasında,

demir, kömür ve buhar gibi kaynakların üretim alanında kullanılmasına olanak sağlayan teknolojik

gelişmelerin yarattığı zincirleme etkinin büyük payı olmuştur. Birçok yazar için İngiliz

endüstrileşmesinin kritik teknolojileri

, buhar gücü ve mekanize dokuma makineleridir (Bruland

2006: 118-119). Bu yüzden İngiliz Endüstri Devrimi tarım, gıda, cam üretimi gibi başka sektörlerde de

önemli teknolojik ilerlemeleri içerse de kritik teknolojileri oluşturan buhar gücü ve mekanize dokuma

tezgahları ve onlarla yakından etkileşim halindeki teknolojiler iktisadi anlamda hızlı büyümenin

öncüleri olmuşlardır. Örneğin toplam endüstri katma değeri içinde pamuklu dokuma endüstrisinin payı

1770’te yüzde 2,6’yken, bu oran 1801’de yüzde 17’ye yükselmiştir (Freeman, Soete 2003: 42). Bu

yüzden bu teknolojiler üzerinde daha detaylı biçimde durulacaktır.

Bu çerçevede Endüstri Devrimi’nde teknolojileri incelemeye demiri ele alarak başlayacağız.

Çeşitli aletlerin ve silahların yapımında demirin kullanılmasının geçmişi çok eskiye dayanmaktadır.

Demirin ilk olarak ne zaman kullanıldığı konusunda kesinleşmiş bir bilgi olmasa da Çorum’daki

Alacahöyük’te ortaya çıkarılan M.Ö. 2500-3000 yıllarına ait olduğu sanılan Erken Tunç Dönemi

mezarlığında bulunan kısa demirli bir hançer, ilk buluntu olarak kayıtlara geçmiştir (Collis 1984: 30).

İlerleyen yıllarda kullanımı yaygınlaşan ve Bronz Çağı’ndan sonraki döneme adını veren demirin

üretimi, uygarlık tarihi boyunca büyük önem taşımıştır. Nitekim M.Ö. 15. yüzyıldan itibaren demir

metalürjisi Kafkaslardan Eski Dünya’daki tüm uygarlıklara yayılmıştır (Braudel 2017: 340). Ancak

demiri ergitme için aşırı miktarda kereste gerekmesi ve birçok toplumda kerestenin kıtlığı demir

kullanımını sınırlamıştır. 11. yüzyılda Çinli demir ustaları yakıt olarak odun yerine kömürü kullanan

ergitme yöntemleri geliştirse de asıl radikal teknolojik dönüşüm 18. yüzyılda İngiltere’de yaşanmıştır.

Kritik teknolojiyi, belirli bir dönemin büyüme yörüngesi üzerinde, çıktı ve üretkenlik artışında doğrudan ya da

dolaylı etkiler yoluyla belirleyici bir rol üstlenen teknoloji olarak niteleyebiliriz.

Demir cevherinin istenilen sıcaklığa getirilmesi için 1709 yılında demir ustası Abraham Darby’nin kok

kömürünü kullanması ile başlayan, ama asıl olarak 1784’te İngiliz mucit Henry Cort’un kömür

kullanarak piki işlenmiş demire dönüştürmek için eriyiğin karıştırılmasını ve bir miktar karbonla

birleşmesini içeren süreci geliştirmesi ile devam eden gelişmeler, demir üretimini odundan dolayısıyla

ormandan bağımsız hale getirmiştir

. Böylece dünya yeni bir Demir Çağı’na girmiştir. 1780’lerde

Britanya’nın demir üretimi Fransa’nınkinden daha azken; 1848’de dünyanın geri kalanının

toplamından daha fazla, neredeyse iki milyon tonu bulmuştur. 18. yüzyıl boyunca İngiltere’de yılda 25

bin tondan az olan demir üretiminin, 1860’lara gelindiğinde 4 milyon tona fırlaması gelişimin

boyutlarını net biçimde sergilemektedir (Landes 1998: 94-99; McClellan III, Dorn 2016: 326-335)

Endüstri Devrimi’nin teknik anlamda bir başka kilit bileşeni kömür madenciliğidir.

İngiltere’de demir üretimindeki artış, kömüre olan ihtiyacın daha büyümesine yol açmıştır. Buna

karşın kömür madenciliği bir süre sonra darboğaza girmiştir. Yüzeye yakın alanlardaki kömür

yatakları tüketildikten sonra, daha derinlere inmek gerekmiş, bunun için oldukça derin maden kuyuları

açılmıştır. Ancak açılan kuyular derinleştikçe daha çok yeraltı suyuyla dolmuştur. Bu suların tahliyesi

için hayvan gücüyle çalıştırılan geleneksel pompalar yetersiz kalınca, daha güçlü pompalar bir ihtiyaç

olarak kendini dayatmıştır. Bu sorun için geliştirilen teknolojik çözüm, endüstriyel gelişmenin akışını

değiştiren bir yenilik olmuştur. Bir demir tüccarı olan Thomas Newcomen 1712 tarihinde ilk

atmosferik buhar makinesini geliştirmiştir. Newcomen ve yardımcısı sıhhi tesisatçı John Calley sezgi,

deneme ve biraz da şansla atmosfer basıncının bir pistonu itebilmesi için buharı silindir içinde

yoğunlaştırıp kısmi bir boşluk yaratma yöntemini bulmuştur. Newcomen makineleri kısa sürede kimi

yetersizliklerine karşın kömür ocaklarında, madenlerdeki su pompalama işlerinde yaygın bir kullanım

alanı elde etmiştir. Ancak yüksek kömür tüketimi ve verimsiz çalışmaları, Newcomen makinesinin

geliştirilmesi ihtiyacını dayatmıştır (Freeman, Soete 2003: 25; McClellan III, Dorn 2016: 326-335).

1765 yılında Newcomen makinesinin bu eksikliklerine yönelik Watt’ın geliştirdiği bir

çözüm, çığır açıcı bir gelişmenin habercisi olmuştur. Bir mucit olan, aletler üreten ve Glasgow

Üniversitesi’nde çalışan Watt, kendisine tamir için verilen küçük bir Newcomen makinesini

beğenmemiş ve bu makineyi inceleyerek uzun gözlemler yapmış ve bu makineyi iyileştirerek bir dizi

patent almıştır (Türkcan 2009: 127). Watt, Newcomen makinesinin aksine buharı silindirin dışında

soğuk olarak tutulan ayrı bir kapta yoğunlaştırmayı, bu sayede tüm çevrim boyunca silindiri sıcak

Burada söz konusu teknolojik buluşun, bilimsel bilgiyi görece içermediğinin altını çizmeliyiz. Bu dönemde

demir üretimi esasen bir tür aşçılıktı. Malzemeler için bir his, keskin bir orantı duygusu, tencerenin ocakta ne zaman

bırakılması gerektiğine dair bir “içgüdü” gerektiriyordu. Demir ustalarının neden bazı şeylerin işe yarayıp diğerlerinin

çalışmadığına dair hiçbir fikirleri yoktu; nitekim bunu çok da umursamadılar. On dokuzuncu yüzyılın ortalarına kadar bilim

insanları, rasyonel teknik ve test performansına yönelik bir kılavuz sağlamak için cevheri metale dönüştürme süreci hakkında

yeterince bilgi edinmedi (Landes 1998, s. 92).

tutma fikrini geliştirmiştir. Özellikle ısıtma ve soğutma çevrimlerinin kaldırılmasıyla oluşan tasarruf

bu yeni makinenin, Watt’ın buhar makinesinin, Newcomen makinesine karşı üstünlük elde etmesini

sağlamıştır. 1775 yılında Birmingham’lı sanayici Matthew Boulton ile ortaklık kuran Watt, geliştirdiği

bu yeni makineyi üretip satmaya başlamıştır. Kömür madenciliği dışındaki endüstrilerde de uygulama

alanı bulan Watt’ın buhar makinesi büyük bir başarı elde etmiştir. 1800’de Britanya’da buhar

makinelerinin sayısı 500’ü bulmuştur, bu sayı ilerleyen yıllarda daha da artmıştır (von Tunzelmann

1995: 106; McClellan III, Dorn 2016: 329). Ancak buhar makinesinin bu başarısında etkili olan bir

dizi gelişmeyi aktarmak önemlidir. Bunlardan ilki Watt’ın beygirgücü (HP – horsepower) düşük olan,

dolayısıyla beygir gücü başı maliyeti yüksek olan makinesinin dezavantajını ortadan kaldıran daha

büyük buhar makinelerinin geliştirilmesi, böylece beygirgücü maliyetlerinin düşmesidir.

İkinci

gelişme ise özellikle Cornwall’deki maden endüstrisinde geliştirilen, yeni yüksek basınçlı buhar

makinelerinin beygirgücü başına kömür tüketimini azaltmasıdır. Son olarak buhar makineleri içeren

demiryolu lokomotiflerinin geliştirilmesi ve bunların 1825’ten sonra yolcu ve yük taşımacılığında

kullanımlarının yaygınlaşmasıdır (Freeman, Soete 2003: 25). Bu gelişmelerden sonra burjuvazinin

hizmetindeki Watt’ın buhar makinesi, Endüstri Devrimi’ne kapıları açmıştır (Tez 2005: 181). Ancak

daha da önemlisi buhar makinesi bir toplumsal dönüşümü simgelemiştir. Marx bu durumu şu sözlerle

ifade etmiştir: “(E)lle işletilen değirmen, size, derebeyli [feodal beyli] toplumu verir; buharla işleyen

değirmen, size sanayici, kapitalistli toplumu verir” (Marx 1966: 122). Bu anlamda buhar makinesi

kapitalizmin serpilip gelişmesinde bir pay sahibi olmuştur. Buhar makinesi gerçekten de ilk

kullanılmaya başladığı dönemde İngiltere’de sarsıcı bir etki yaratmış, nüfusu yoğun kitleler halinde bir

araya getirmiştir. 1842 yılında buhar makinesinin benzerinin görülmediğini dile getiren Cooke Taylor,

buhar dokuma tezgahı ve iplik eğirme makinesinin (spinning Jenny)

hazır bir mirasa konmadığını,

bunların “sanki Jüpiter’in beyninden çıkan Minerva gibi aniden ortaya çıktığını” yazmaktadır

(Thompson 2004: 244-245). Ancak buhar makinesi burada yapılan benzetmedeki gibi Watt’ın

beyninden doğmamıştır. Burada vurgulamak istediğimiz nokta, teknolojik gelişmelerin, icatların

geçmişten günümüze bir süreklilik içerdiğidir. Nasıl ki Watt’ın buhar makinesi Newcomen

makinesinden izler taşımaktaysa, aynı şekilde Newcomen makinesinin bazı mekanik öğelerinin

köklerini 13. yüzyıl Çin uygarlığında bulmak olanaklıdır (Basalla 2013: 61-63). Endüstri Devrimi ile

Başlangıçta bir Watt buhar makinesini çalıştırmak oldukça maliyetliydi. Bir Watt makinesi yılda 3.000 sterlin

değerinde kömür tüketirken, yapılan hesaplamalara göre aynı miktarda iş üretebilen 500 at ise 900 sterlin maliyetinde yem

tüketiyordu. Ancak ilerleyen dönemde Watt makinesinin, dolayısıyla buhar gücünün verimliliği artarken harcama maliyetleri

azaldı. 1769'un eski Newcomen buharlı motoru beygir gücü başına saatte 30 pound kömüre gereksinim duyarken, 1776'da

imal edilen bir Watt motoru 7,5 pound kömüre gereksinim duymuştur. Bu miktar 1850'de 2,5 pound düzeyine düşürülmüştür

(Greenwood 1999: 4).

18. yüzyılda İngiltere’de James Hargreaves tarafından icat edilen insan gücüyle çalışan iplik eğirme

makinesine verilen ad.

gelişen kapitalist üretim biçimi, sürekliliğin devamını sağlamış, ancak icatlar arasındaki süreyi

kısaltmıştır.

Endüstri Devrimi’ni simgeleyen üretim malı demirse, tüketim malı ise pamuklu

dokumalardır (McCloskey 1981: 108). Nitekim Birinci Endüstriyel Devrim’i karakterize eden bir

diğer teknolojik yenilik dokuma (tekstil) sektöründe yaşanmıştır. 18. yıldan itibaren John Kay’in

“uçan mekik”i, Richard Arkwright’ın su gücüyle çalışan iplik makinesi (waterframe), James

Hargreaves’in iplik eğirme makinesi (spinning Jenny), Samuel Crompton’ın dönen “katır”ı (the mule

Jenny), Richard Roberts’ın “otomatik katır”ı ve son olarak Edmund Cartwright’ın dokuma tezgahı,

tekstil endüstrisinin ekonomik büyümenin merkezinde yer almasını sağlamıştır (Bruland 2008: 136;

Basalla 2013: 50). Ancak bu icatların, eski zanaat uygulamalarına, bilime olduğundan daha fazla şey

borçlu olduğunu söylemek doğru olacaktır (Basalla 2013: 50). Endüstri Devrimi ile tekstil üretimi çok

aşamalı nitelik kazanmış, bağımsız yan teknolojilerin gelişimi ile hızlı bir biçimde büyümüştür

(McClellan III, Dorn 2016: 331). Burada dokuma sektörünün önemi sadece üretim hacminde büyüme

yaşaması değildir. İngiltere’deki pamuklu dokuma sektöründeki mekanik icatlar sayesinde yaşanan

teknik ilerleme süreci, fabrika sistemini bir zorunluluk haline getirmiştir. Dahası bu yeni tezgahların

bir buhar makinesiyle “evlendirilmesi” (Türkcan 2009: 129), toplumsal, ekonomik, politik, kültürel,

vb. sonuçları günümüze dek ulaşan kapitalist fabrika sisteminin doğuşunun ilanı anlamına gelmiştir.

İngiltere’de dokuma sektörünün gelişiminin tarihini ele alırsak, yün dokuma tezgahı 17.

yüzyılın ikinci yarısı ve 18. yüzyılın başında Hollanda’dan, ipekli dokuma teknikleri ise 17. yüzyılda

Fransız Protestanlarının (huguenots) göçüyle ülkeye gelmiştir (Türkcan 2009: 95-96; Basalla 2013:

133). İngilizler yünlü dokuma konusunda ustalaşsa da 17. yüzyılda İngiliz East India Company’nin

Hindistan pamuklu kumaşlarını ülkeye getirmesiyle bu ürünlere artan talebi değerlendirmek isteyen

bazı dokumacılar pamuklu dokumaya geçmeye başlamıştır. Pamuklu dokumaya olan talep, bu

sektörde bazı icatların geliştirilmesine yol açmış, teknik bir ilerlemenin yaşanmasını sağlamıştır.

Pamuklu dokumada mekanik icatları ilk başlatan ise 1733’te John Kay olmuştur. Kay’in bulduğu

“uçan mekik” ile hem insan kolunun ulaşabileceği mesafenin iki katı genişlikte kumaşlar

dokunabilmiş, hem de iki misli kumaş çok daha kısa sürede dokunabilir hale gelmiştir. Kumaş

üretimindeki bu artış ise iplik stoklarının hızla tükenmesine yol açmış, böylelikle iplik darboğazı

ortaya çıkmıştır. Dokuma sektörünün artan iplik talebine yanıt verilememesi, iplik eğirme

endüstrisinde teknolojik arayışlara neden olmuştur (Türkcan 2009: 140; McClellan III, Dorn 2016:

332; Mumford 2017: 143). Nitekim her iki endüstride bir etki-tepki düzeni içinde yapılan teknolojik

Bu konu ilerleyen bölümlerde enformasyon ve iletişim teknolojileri başlığı altında ele alınacaktır.

yenilikler, gelişmenin en önemli itici gücü olmuştur (McClellan III, Dorn 2016: 331). 1764 yılında

Lancashire, İngiltere’de Hargreaves tarafından icat edilen insan gücüyle çalışan iplik eğirme makinesi

olan “spinning Jenny” bu çerçevede yapılan icatlardan birisidir. Adını Hargreaves’in kimi kaynaklara

göre eşi kimi kaynaklara göre ise kızı olan Jenny’den alan bu makine, geleneksel iplik çıkrığının

çoğaltılması, dolayısıyla bir hareketle birçok çıkrığın çevrilmesi mantığına dayanıyordu. Böylece

güçlü ve becerikli bir operatör aynı anda birden fazla iğ ile çalışabiliyordu. Bu yüzden “spinning

Jenny”, bir konut içinde yaşayan aile üyelerinin emek gücüne dayanan ev endüstrisinde (domestic

industry)

sarsıntı yaratmamış, tam tersine basit ve ucuz makine olması nedeniyle buralarda

kullanılarak üretim hacmini artırmıştır (Bruland 2008: 136; Türkcan 2009: 132-133). Ancak aynı şey

1770’lerde geliştirilen bir diğer icat olan Arkwright’ın iplik makinesi söylenemez. İnsan gücüyle

çalışan “spinning Jenny”nin aksine suyla çalışan ve bir değirmen modelinden hareket eden

Arkwright’ın iplik makinesi çok daha büyük üretim hacmine sahip olmuştur. Nitekim su değirmeninin

sağladığı enerjiyle çalışan Arkwright’ın makinesi fabrika sistemine uyumlu olduğu için çok daha

başarılı olmuş ve girişimcilik yeteneği olan sahibini zengin etmiştir. Öte yandan Arkwright

makinelerinin birçok fabrikada kullanılmaya başlanmasıyla dokuma sektörünün gereksinim duyduğu

iplik talebi karşılanmış, bu sektördeki darboğaz aşılmıştır. Ama aynı zamanda Arkwright makinesini

kullanan fabrikaların çoğalmasıyla ev endüstrisi (home industry) büyük darbe almıştır (Türkcan 2009:

134-136). Arkwright’ın geliştirdiği ve yüzlerce işçinin çalıştığı tekstil makineleri dizisi ile modern

fabrikalar belirmeye başlamıştır (McClellan III, Dorn 2016: 332). 1779’da ise Crompton, önceki iki

iplik makinesinin bir bileşimi, melezi olarak niteleyebileceğimiz “dönen katır” ya da “katır Jenny”

(mule Jenny) adlı makineyi icat etmiştir. Sonraki 50 yıl boyunca üretim kapasitesini önemli ölçüde

artıran çok sayıda iyileştirmeye tabi tutulan bu makine, neredeyse bir yüzyıl boyunca baskın teknoloji

haline gelmiştir. Bu makineyi bu kadar baskın kılan ve sektördeki nihai icat haline getiren ise çok

güçlü ve son derece ince iplik üretmesi olmuştur (Bruland 2008: 136; Türkcan 2009: 135-136). 1825

yılında ise Roberts, dünyadaki ilk gerçek otomatik makine olan “otomatik katır”ı icat etmiştir (Bruland

20018: 136). Kendi kendine çalışan bir çıkrık olan “otomatik katır”, diğer iplik eğirme makinelerinin

aksine “abacı” olarak adlandırılan ve yüksek ücret karşılığında çalışan becerikli, usta işçilerin

çalışmasını gerektirmemiştir. Abacıların üretim sürecindeki güçlü konumunu ve denetim gücünü

kırmak isteyen pamuk imalatçıları, kendi kendine çalışan makine konusunda mucitleri teşvik etmiş,

Roberts da onların bu taleplerine yanıt vermiştir. Roberts’ın “otomatik katır”ı icadından sonra

Endüstri Devrimi sırasında çoğu sektörde teknolojik değişim, fiziksel güce dayalı cinsiyete dayalı iş

bölümünün yıkılması için pratik koşulları yaratmıştır. Ancak bu süreçte erkekler için daha prestijli ve daha iyi ücretli işlerin

elde tutulmasına hizmet eden toplumsal cinsiyet kavramlarının yeniden üretilmesi daha baskın hale gelmiştir. “Spinning

Jenny” bunun örneklerinden birisidir. Adından da anlaşılabileceği gibi bu makine kadınlarla ilişkilendirilmiş, büyük ölçüde

de kadınlar çalıştırmıştır. Oysa daha verimli çalışan, “dönen katır” makinesinin icadı ile pamuk eğirme endüstrisi tekrar erkek

işçilerin egemenlik alanına girmiştir. Kadınlar ilk “katır”ları çalıştırabilse de erkek işçilerin ve sendikaların baskısıyla

ilerleyen süreçte üretim sürecinin dışına itilmişlerdir (Hudson 2014: 229)

İngiltere’nin Hyde kasabasında, bütün pamuklu dokuma fabrikalarının kapanmasıyla sonuçlanan üç ay

süren bir grev yaşanmıştır. İlerleyen dönemde “otomatik katır”, abacıların tamamen üretim sürecinden

tasfiyesine yol açmasa da onların üretim süreci üzerindeki güçlerinin azalmasına, ücretlerinin

düşmesine ve grev yapma olanaklarının kısıtlanmasına yol açmıştır (von Tunzelmann 1995: 109-110;

Basalla 2013: 176). Bu makinelerin icadı kapitalist sınıfa özellikle iplik eğirmede çok büyük miktarda

emek gücü tasarrufu yapma olanağı sağlamıştır. İplik eğirme sektöründe, 100 libre

pamuğu işlemek

için gereken ve 1760 yılında 2000 saat olan toplam emek süresi, Roberts’ın otomatik katırıyla 1825’te

135 saate düşmüştür. Ayrıca 1797 ile 1850 arasında fabrika başına yıllık ortalama ham pamuk girdisi

yüzde 1000’in üzerinde artmış hem üretkenlikte hem de işletme büyüklüğünde bir artış yaşanmıştır

(Bruland 20018: 137). Bu süreç bize teknolojinin ideolojik olarak tarafsız olmadığını ve gücü elinde

bulunduran sınıfın yanında olduğunu bir kere daha göstermiştir.

Abacıların yaşadığı sürecin bir benzerini, hatta daha da kötüsünü ev endüstrisi yaşamış, bu

endüstri ortadan kalkmıştır. Ev endüstrisini ortadan kaldıran gelişme ise buhar makineleri

teknolojisiyle mekanik dokuma teknolojilerinin birleştirilmesi anlamına gelen buharlı fabrika

sisteminin doğması, bir bakıma buharla pamuğun evlenmesi olmuştur. Kışın donan ve debisi

mevsimden mevsime değişen akarsular nedeniyle güvenilir, sabit devir ve güçte bir hareket kaynağına

sahip olamayan su değirmenleri ile çalışan ve ağırlıklı olarak ahşaptan yapılmış dokuma tezgahları

karşısında, 1789’da Cartwright’ın geliştirdiği buhar makineleri ile çalışan ve tamamen metalden

yapılmış dokuma tezgahları büyük üstünlük sağlamış ve manüfaktür karşısında makineli üretime geçiş

yapan fabrika sisteminin bir bakıma zaferini ilan etmiştir (Türkcan 2009: 140). Öte yandan dokuma

sektöründe üretim süreci yalnızca teknik değişimle değil, aynı zamanda fabrika ve değişen yönetim

kontrolüyle ilişkili büyük organizasyonel yeniliklerle de şekillenmiştir. Fabrika sadece gücün

uygulanmasına ve yeni tekniklerin benimsenmesine değil, aynı zamanda emeğin örgütlenmesine ve

yoğunlaştırılmasına da izin vermiştir.

Endüstri Devrimi’nin daha uzun vadeli etkilerinden belki de en önemlisi, fabrikaların işçi

sınıfını bir araya getirmesidir (Bruland 20018: 137). Fabrika sisteminin zaferi, mekanik dokuma

tezgahları istatistiklerinde de sürülebilir. Mekanik dokuma tezgahlarının sayısı 1813’te 2.400’e,

1833’te ise 100 bine ulaşmış, mekanik dokuma tezgahları gerek el dokuma tezgahlarının gerekse de el

tezgahı dokumacılarının yerini almıştır. Buharlı fabrika sistemine geçişle birlikte, İngiltere’de

genellikle bir nehir kenarında yüksek bacalarıyla büyük fabrika binaları ve insan kalabalıkları ortaya

çıkmıştır. Dokuma üretiminin makineleştirilmesi ve endüstrileştirilmesi, İngiltere’de endüstriyel

Pound olarak da bilinen, 0,45359237 kilograma denk gelen ağırlık ölçüsü birimi.

uygarlığın gelişinin habercisi olmuştur (McClellan III, Dorn 2016: 332). Bu yüzden buhar makinesinin

ve mekanik dokuma tezgahlarının icadı, kömür gibi fosil yakıtların kullanılması, İngiltere’de doğan ve

bu ülkedeki gelişmelerin etkisini taşıyan Birinci Endüstri Devrimi olarak nitelediğimiz dönemin en

büyük simgesi haline gelmiştir.

B. Elektrik Enerjisinin Kullanımı ve İkinci Endüstriyel Devrim

Birinci Sanayi Devrimi’yle birlikte bilim ve teknolojideki ilerlemeler ve onların endüstriyel

üretim süreci üzerine etkileri hız kesmemiş, tam tersine daha da hızlanmıştır. 19. yüzyılın ikinci

yarısından itibaren bilim ve teknolojinin birbirlerini diyalektik biçimde kucaklayıp gelişmesi ve yeni

teknolojilerin ortaya çıkması önemlidir. Bilimsel bilginin yeni teknolojilerle bütünleştirilmesi,

teknolojik yenilik ekonomisinin can damarı olmuştur (Harvey 2015b: 105). Bu dönemde petrol,

kömürle rekabet etmeye başlamıştır. Ayrıca motorları çalıştırmak, şehirleri aydınlatmak ve insanlar

arasında anında iletişim sağlamak için yeni bir enerji kaynağı olarak elektrik de ilk kez etkin bir

şekilde kullanılmıştır (Rifkin 1995: 60). Bu gelişmelerin sonucunda endüstriyel süreçlerde kullanılan

demirin ve kömürün yerini, çelik ve elektrik enerjisi almaya başlamıştır. Bu çerçevede çeliğin ve

elektrik enerjisinin kullanımı İkinci Endüstriyel Devrimi’ni karakterize etmektedir (Mokyr 2006: 18).

Bu alandaki ilerlemelere kömür-petrol ile çalışan içten yanmalı motorlardaki (dolayısıyla otomobil)

ilerlemeler de eklenebilir (Braverman 2008: 164; Rifkin 2019: 56). Ayrıca Birinci Endüstriyel

Devrim’in üretim alanındaki simgesi nasıl mekanik dokuma tezgahlarıysa, İkinci Endüstriyel

Devrim’in bu alandaki simgesi bant tipi üretim hattı ve seri üretimdir. Üretimin daha büyük ölçeklerde

fabrikalarda gerçekleştirildiği bu dönemin bir başka ayırt edici özelliği de iş bölümü ve uzmanlığın

giderek artmasıyla birlikte montaj hatlarının kullanılmaya başlanması ve kitlesel üretimin dolayısıyla

seri üretimin devreye girmesidir. Henry Ford’un Şikago’daki mezbahalardaki karkas zincirinden

esinlenerek Ford otomobil fabrikasında kurduğu bant tipi seri üretim, Taylorist yönetim ilkeleriyle

birleşerek bir çığır açmış, bu dönemin temel belirleyicisi olmuş, kapitalist üretim tarzı üzerinde önemli

etkilerde bulunmuştur (Bartodziej 2017: 32, Dyer-Witheford 2019: 56). Fordizm

olarak

adlandırabileceğimiz bu dönem, 1970’li yıllara kadar sürmüş, II. Dünya Savaşı’nın yarattığı yıkım

sonrasında kapitalizmin görece istikrar ve ilerleme dönemi olarak tarihe geçmiştir. Keynesyen talep

artırıcı politikaların da eşlik ettiği bu dönem kitlesel üretim çağı olarak da nitelenmektedir (Alçın

2016: 20). Bu dönemde büyük ölçekli endüstriyel üretim (seri üretim), makine mühendisliği ve

otomotiv endüstrisinde olduğu gibi kimya ve elektronik endüstrisinde de artış göstermiştir (Bartodziej

Fordizm ile ilgili daha detaylı analiz üçüncü bölümdeki “Fordizmin Krizi ve Esneklik Politikaları” başlıklı alt

bölümde yapılacaktır.

2017: 32). Bant sistemin varlığı tek tipe dayanan kitlesel üretimi olanaklı kılmıştır. Ancak rekabetteki

yoğunlaşma ve tüketici tercihlerindeki çeşitlenme, tek tipe dayanan kitlesel üretimi zorlamaya

başlamıştır (Alçın 2016: 20-21). Bunun sonucunda 1973 petrol krizinden itibaren kitlesel üretimin

yanında ürün çeşitliğine dayanan ekonomi yaygınlaşmaya başlamış ve güç kazanmıştır. Kitlesel üretim

varlığını sürdürse de eski etkililiğini yitirmiş, tek biçim olmaktan çıkmıştır.

İkinci Endüstriyel Devrim’in icatları, tıpkı Birinci Endüstriyel Devrim’in icatları gibi,

ekonomik faaliyetin yükünü insandan makineye kaydırmaya devam etmiştir. Madencilik, tarım,

ulaşım ve imalat sektöründe, cansız güç kaynakları giderek daha fazla insan emeği ve hayvan gücünün

yerini almak için makinelerle birleştirilmiştir (Rifkin 1995: 60). Henry Ford’un birazdan ele

alacağımız “Model T”sinin seri üretimine başlanmasıyla otomobil sayısında yaşanan artış, bunun

sonucunda benzine artan talebi karşılamak için petrol sanayisinin geliştirilmesi, özellikle Amerika’da

dev asfalt otoyolların inşası, bu durumun yeni banliyö çevrelerini oluşturması ve yaygınlaştırması,

binlerce kilometrelik telefon hatlarının çekilmesiyle toplumsal hayatın biçimlenmesi bu dönemde

yaşanan zincirleme gelişmelerdir (Rifkin 2019: 56). Bu etkileyici buluşların ve gelişmelerin İkinci

Endüstriyel Devrim’e yol açtığını dile getirirken, bu durumun ancak geriye dönük bir bakışla

söylenebileceğini belirtmek gerekmektedir. Nitekim dönemin insanları için asıl buluşun buharın ve

demirin denenmiş teknolojileriyle sağlanan buluşlar olduğu söylenebilir (Hobsbawm 2003: 63). Çelik

ve elektriğin yarattığı dönüşüm ancak ilerleyen yıllarda fark edilmiştir. Üzerinde durulması gereken

bir diğer önemli nokta ise Birinci Endüstriyel Devrim’inin aksine, devrimin öncüsü ve merkez ülkesin

artık İngiltere değil, ABD olmasıdır. Zanaatçı dönemin bilgisinden bütünüyle yoksun, makineleşmeye

karşı direnç gösterebilecek işçi hareketlerine sahip olmayan ve böylesi iş gücünü ciddi anlamda

kısıtlayan ABD, bütün bu faktörlere ek olarak ölçek ekonomisinin avantajlarını kullanacak büyük bir

pazara sahip olmasıyla bu dönemde öne çıkmıştır (Kaplinsky 1989: 31). Bu anlamda bu dönemden

itibaren kapitalist üretim tarzının yeni hegemonik gücünün ABD olmaya başladığını söyleyebiliriz.

Endüstri devrimlerinin dörtlü kavramsallaştırmasında dikkat edilmesi gereken nokta, her bir

endüstri devriminin zincirleme olarak iç içe geçtiği, bir önceki devrimin bir sonraki devrimi hazırlayan

etkenleri ve koşulları içerdiğidir. Bu anlamda Birinci Endüstriyel Devrim’in de İkinci Endüstriyel

Devrim’i hazırladığını söylemek doğru olacaktır. İngiltere’de patlak veren Birinci Endüstriyel Devrim

ile demiryollarının, buharlı gemilerin ve fabrikaların yapımı çok büyük sermaye yatırımı ivmesi

getirmiştir. Bunun sonucunda sermaye birikimi daha da hız kazanmış, bilim ve teknolojideki hızlı

ilerlemeye paralel olarak de her icat ve yenilik, daha da yenilerini gerektirmiş, eskiler hızla silinmiş ve

bir kenara atılmıştır. Toplumsal, politik, kültürel ve ekonomik yansımaları da olan bu paradigma

değişimleri yeni kaynakların endüstride kullanımını sağlamıştır. Çeliğin kitlesel üretimi, petrolün

başlangıçta aydınlanma, ama daha sonra bir enerji kaynağı olarak üretimi, elektriğin hareket kaynağı

olarak kullanılmaya başlanması ve petrolün tamamlayıcı sektörü olarak içten patlamalı motorların

ortaya çıkması (Türkcan 2009, 181-182), sonrasında otomobil sektörünün ortaya çıkması bunlara

örnek gösterilebilir. Bu bölümde, aynı Birinci Endüstri Devrimi’ni ele alırken olduğu gibi, İkinci

Endüstri Devrimi’nin kritik teknolojileri olan ve 19. yüzyılda aynı zamanda hemen hemen bütün

sektörlerde sayısız kullanım alanına sahip olan çelik ve elektrik teknolojileri ele alınacaktır. Bu iki

teknolojinin üzerinde durmamızın bir başka nedeni ise İkinci Endüstri Devrimi ile dünya teknoloji

liderliğine yükselen ve ekonomik büyüme ve verimlilik artışında diğer ülkeleri geride bırakan

ABD’nin bu teknolojilerdeki öncü rolüdür.

Demirin işlenmesiyle elde edilen ve demire göre çok daha sert ve güçlü bir alaşım olan

çeliğin üretimi ve kullanımı çok eski tarihlere dayanmaktadır. Öte yandan çeliğin kitlesel üretimi,

dolayısıyla ucuz hale gelmesi 19. yüzyılda gerçekleşmiştir. 1855’te İngiliz mucit Henry Bessemer,

olağanüstü uzun ve güçlü bir top gerektiren bir topçu mermisi tasarlamıştır. Ancak bu büyüklükteki bir

topta kullanılacak büyük parçalı çeliğin seri üretimi, ordunun bile karşılayamayacağı miktarda olduğu

için, Bessemer çalışmalarını yoğunlaştırmış ve 1856’da “yakıtsız çelik imalatı” (the manufacture of

iron without fuel) adını verdiği çelik üretiminde emek ve malzeme tasarrufu sağlayan yöntemi icat

etmiştir. Mucidinin adını alan Bessemer süreci ile çelik üretiminde köklü bir değişiklik yaşanmıştır.

Bu arada çelik üretiminde ikinci büyük ilerleme (daha sonraki yıllarda elektrikli haberleşme ve

mühendislik alanında söz sahibi olacak) Frederick ve William Siemens ile Pierre Martin tarafından

geliştirilen ve önemli bir yakıt tasarrufu ile çok daha yüksek sıcaklıklar elde edilmesini sağlayan

Siemens-Martin süreci olmuştur. 1857’de icat edilen Siemens-Martin süreci, ticari başarıyı 1864’te

elde etmiştir. Bu tarihten sonra Bessemer ve Siemens-Martin süreçleri birlikte uygulanmış ve ham

çeliğin gerçek maliyetini 1860’ların başları ile 1890’ların ortaları arasında yüzde 80 veya 90 oranında

düşürmüştür. Söz konusu maliyet avantajı üretim hacmine de yansımış, 1861’de 125 bin ton olan

İngiltere, Fransa, Almanya ve Belçika’nın birleşik üretimi, 1870’te 385 bin tona 1913’te ise yılda

ortalama yüzde 10,8 artışla 32 milyon 20 bin tona ulaşmıştır. Böylece çelik, yavaş yavaş dökme

demirin yerini almaya başlamıştır (Landes 1998: 219-259).

Ancak, gerek Kondratiev’in 3. dalgası (Şekil 1.2) olarak adlandırılan dönemin (Schumpeter

1939: 292), gerekse de günümüzde daha yaygın olarak kabul gören İkinci Endüstriyel Devrim olarak

adlandırılan dönemin kilit teknolojilerinden ve girdilerinden birisini çeliğin olmasını sağlayan asıl

gelişme, ABD’de yaşanmıştır. 19. yüzyılda ABD’nin önde gelen sanayicilerinden biri olan Andrew

Carnegie 1875’te, İngiltere’yi ziyaretinde gördüğü Bessemer sürecinin önemini fark etmiş ve bunu

kendi ülkesinde uygulamaya karar vermiştir. ABD’ye döndükten sonra, Bessemer sürecini

uygulayarak çelik raylar üreten bir fabrika kuran Carnegie, ölçek ekonomisi etkisiyle maliyetleri daha

da düşürmüş, ilerleyen yıllarda U.S. Steel adıyla dev bir tekele dönüşecek bu firmasıyla büyük bir

servet edinmiştir. 1913 yılına gelindiğinde ABD, dört ülkenin (İngiltere, Fransa, Almanya ve Belçika)

toplam çelik üretimine hemen hemen eşit miktarda üretime, 31 milyon 300 bin tonluk üretime

ulaşmıştır. Bu rakam 1929’a gelindiğinde 57 milyon 300 bin tona yükselmiştir (Freeman, Soete 2003:

69-71). Ancak ABD’de hızla gelişen çelik endüstrisi sadece nicel anlamda değil, nitel anlamda da

sektörde öncü bir rol üstlenmiştir. İngiliz ve Alman endüstrileriyle birlikte ABD çelik endüstrisi, özel

çeliklerin geliştirilmesi ve çelik için sayısız yeni kullanım alanlarının bulunması konusunda başarılı

olmuştur. Birçok ürünün ve üretim prosesinin yeniden tasarımı için rol modeli haline gelen çelik

endüstrisi, aynı zamanda özellikle makine üretimi, mühendislik ve inşaat sektörlerinde çok sayıda yeni

ürünün, aletin ve üretim sürecinin ortaya çıkmasını olanaklı kılmıştır. 1868’de Mushet’in vanadyum

ve tungsten kullanarak geliştirdiği çok daha sert çelik alaşımı; 1895’te Taylor

ve White’ın Bethlehem

Çelik Firması’nda icat ettiği ve çeliğin dış yüzeyine sertlik kazandıran ışıl işlem (heat treatment)

tekniği; 1890’da Sheffield’deki Hadfields firmasının üretmeye başladığı çok yüksek sürtünme

direncine sahip, inşaat, mühendislik ve silah üretimi sektörlerinde kullanılabilen manganez çeliği; ilk

olarak 1903-1910 yılları arasında Fransa’da L. Guillet tarafından geliştirilmeye başlanan, ancak ticari

başarısını 1913’te Sheffield’de Harry Brearley’in yaptığı çalışmalarla elde eden paslanmaz çelik, bu

sektördeki önemli yenilikler arasında sayılabilir (Freeman, Soete 2003: 73-74). Bu dönemde

paslanmaz çeliğin önemi, özellikle askeri savaş ekonomisi tarafından fark edilmiş, Birinci Dünya

Savaşı öncesindeki silahlanma yarışında bu teknoloji sıklıkla kullanılmıştır. Ancak çelik sadece ağır

sanayide, makine ve silah üretiminde değil, tüketici malı üretim sektöründe de kendine kullanım alanı

bulmuştur. Savaş yıllarında ve sonrasında hızla gelişen konserve gıda endüstrisinde, konserve

kutuların üretiminde demirin yerini çelik şeridin alması, levha haline getirilmiş sac malzemenin iki

yüzünün elektroliz yöntemiyle kalayla kaplanması, bu endüstride bir devrim yaratmıştır. Böylece

Birinci Dünya Savaşı patlak verdiğinde orduların ve sivillerin büyük miktarlarda kullanmasıyla

konservecilik bir kitle üretim endüstrisi haline gelmiştir. Konserve kutusunda kullanılan malzemenin

yüzde 98’inin çelik, yüzde 2’sinin kalay olması, çeliğin yaygın kullanım alanı bulmasını sağlamıştır.

Elbette ki konserve sektörü, çeliğin yaygınlaşan kullanım alanlarından sadece bir tanesidir. 1890’larda

ucuz ve kaliteli çelik sayesinde hızla büyüyen bir başka tüketim malı olan bisiklet; inşaları sırasında

Geliştirdiği “bilimsel yönetim” ilkeleriyle, işletme disiplininin kurucularından birisi olarak kabul edilen

Frederick Taylor. Taylorizm başlığı altında ilerleyen sayfalarda Taylor’un görüşlerini ve uygulamalarını analiz edeceğiz.

çelik kirişlerin kullanıldığı çok katlı yüksek binalar, gökdelenler çeliğin diğer yaygın yeni kullanım

alanları olmuştur (Freeman, Soete 2003: 74-75).

İkinci Endüstriyel Devrim’in bir diğer kritik teknolojisi ise elektriktir. Nitekim Schumpeter,

Şekil 1.2’de görebileceğimiz Kondratiev’in uzun dalgalarından yola çıkarak geliştirdiği kuramında,

elektriğin önemini vurgulamaktadır. Schumpeter’e göre, nasıl ki ikinci Kondratiev dalgası

demiryollarıyla ilişkilendiriliyorsa, üçüncü Kondratiev dalgası elektrikle ilişkilendirilebilir. Ancak

Schumpeter burada ilgili dönemdeki tüm değişikliklerin elektrikten kaynaklanmadığını, buna karşın

elektriğin burada ateşleyici işlev edindiğini ifade etmektedir (1939: 292-293). Elektrik ve

elektrifikasyonun önemine dair düşünceler başka yazarlar tarafından da paylaşılmaktadır (Rifkin 1995:

60; Freeman, Soete 2003: 76-77; Mokyr 2006: 18; Greenwood 1999: 9). Bu yüzden elektrik

teknolojisinin üretim süreçlerinde kullanımı üzerine ana hatlarıyla değinmekte yarar vardır. Elektrikle

ilgili ilk bilimsel çalışmalar ve icatlar Avrupa’da ortaya çıkmıştır. Volta’nın elektrikli endüksiyon

makinesini, 1800’de ise ilk elektrik bataryasını (volta pili) icat etmesi, bu alanda bilimsel çalışmalara

yapılan önemli katkıdır (Türkcan 2009: 293) ve bu icatla elektrik enerjisi bilimsel laboratuvarların

dışında kullanılabilir hale gelmiştir. Ayrıca bilimsel anlamda elektrikle kimya arasında yeni ve derin

bağlantılar oluşmuştur (McClellan III, Dorn 2016: 349). Burada elektrik teknolojisinde çığır açan bir

dizi icat ve çalışma sıralanabilir. A. Marie Ampere’in 1826’da elektrodinamik kanunlarını keşfetmesi,

Georg Simon Ohm’un direnç yasalarını formüle etmesi önemlidir. Ancak Michael Faraday’ın, Hans

Christian Oersted’in 1820’de keşfettiği elektromanyetizmden hareketle 1830’da elektrikli motorun ilk

ilkelerini belirlemesi ve 1831’de elektromanyetik endüksiyonun keşfini açıklaması, ayrıca

transformatörün çalışmasını göstermesi önemli kilometre taşlarıdır. Faraday’in bu icatlarıyla İkinci

Endüstriyel Devrim’in en sağlam temellerinden birisi atılmıştır. Ayrıca telsiz haberleşmesinin önünü

açacak önemli bir buluş olan James Clerk Maxwell’in 1854-1879 tarihleri arasında geliştirdiği

“elektromanyetik alan teorisi” ilerleyen yıllarda yaşanacak Üçüncü Endüstriyel Devrim’in temellerini

atmıştır (Freeman, Soete 2003: 77; Türkcan 2009: 319; Basalla 2013: 155-156). Tüm bu saydığımız

çalışmaların ortak noktası ise elektrik bilimi ve yeni elektriksel aygıtların bir arada geliştirilmesi,

dahası bilimsel kuram ile teknolojik uygulamalar arasındaki birleşmenin başlaması anlamlarına

gelmesidir. Bilim ve teknoloji arasında Eski Yunan döneminden kaynaklanan ve daha önce ele

aldığımız ayrım, Endüstri Devrimi (özellikle İkinci Endüstriyel Devrim) ile kapanmaya başlamıştır.

Elbette ki bilim ve teknolojinin çoğunluğu ayrı kalmayı sürdürse de bu dönemdeki gelişmeler 20.

yüzyılda ortaya çıkacak tarihsel yönelişlerin belirleyicisi olmuştur (McClellan III, Dorn 2016: 351-

360). Nitekim bu dönemde başlayan bilim – teknoloji birleşmesi 20. yüzyılda daha da hızlanacak,

Manhattan Projesi ile yeni bir evreye girecektir.

Tekrar İkinci Endüstriyel Devrim’in yaşandığı döneme dönersek, üzerinde durmamız

gereken bir diğer konu elektrik teknolojisinin başlangıçta daha çok iletişim ve haberleşme sektöründe

ürünler vermesidir (1831’de elektrikli telgraf, 1877’de telefon, 1880’lerde evlerin aydınlatılması,

1895’ten itibaren tramvaylar gibi kentsel taşıma sistemleri, vb.). Ancak konumuz açısından elektriğin

önemi endüstride yeni alanlarda kullanılmaya başlanmasıdır. Elektriğin endüstri alanındaki ilk

uygulamaları elektro-metalürji ve elektrokimya alanlarında gerçekleşmiştir. Çelik endüstrisinde

kullanılan elektrikli fırın ve konserve endüstrisindeki elektroliz işlemi buna örnek olarak verilebilir.

Ancak elektriğin endüstrinin hemen her sektöründe kullanılmasını sağlayan asıl gelişme, elektrik

motorların gelişimi ve yaygınlaşmasıdır. Buhar gücüyle çalışan motorların aksine daha esnek, sağlam

ve güvenilir bir enerji kaynağına sahip olan elektrik motorları kısa sürede on binlerce adet üretilmeye

başlanmıştır. Elektrikli motorların sayısı hızla artarken, buna paralel olarak buharlı makinelerin sayısı

azalmıştır (Freeman, Soete 2003: 86-87). Şekil 1.3, 1890-1960 tarihleri arasında ABD’de elektrik gücü

ile çalışan fabrikaların ve elektrik bağlanan evlerin yüzdesini göstermektedir. Şekil, 20. yüzyılın

yarısına gelindiğinde elektrik enerjisinin ABD’de geldiği noktayı yoruma yer bırakmayacak biçimde

göstermektedir.

Şekil 1.3: ABD’de Elektrifikasyon

Kaynak: Freeman, C., Soete, L. (2003), Yenilik İktisadı, (Çev. E. Türkcan), Ankara:

TÜBİTAK Yayınları (orijinal baskı tarihi: 1997): 86

Konuyu endüstriyel üretim açısından tekrar ele alırsak 1900’lü yıllardan itibaren elektrik

gücünün avantajının asıl olarak enerji tasarrufundan elde edilecek yararlar olmadığı, dolaylı yollardan

elde edilecek yararların (makine ve tezgahların ayrı birimler halinde çalıştırma olanağı; makineleri

aynı şaftta yerleştirme zorunluluğunun ortadan kalkması, dolayısıyla fabrika yerleşiminde sağlanan

esneklik, alan kullanımından sağlanan tasarruf; ayrıca bakım ve parça değiştirilmesi sırasında tüm güç

sistemini kapatma zorunluluğun ortadan kalkması; işyeri güvenliğinin artması) çok daha fazla olduğu

görülmeye başlanmıştır. Her ne kadar buhar makineleri elektrik motorlarından çok daha güçlü olsa da

elektrik motorunun taşınabilirlik özelliği onu avantajlı kılmıştır. Nitekim taşınabilir elektrikli aletler

üretim sistemlerinin esnekliğini arttırmış, daha temiz ve aydınlık biçimde kurulan fabrikalar hem

çalışma koşullarını hem de ürünün kalitesini yükseltmiştir. Elektrik gücünün ekonomiye sağladığı

genişletici etkilerin tamamı yeni bir paradigmanın, yeni bir biçimin ya da üretim ve tasarım

felsefesinin gelişmiş olmasına bağlı olarak ortaya çıkmıştır. Bu dönemde yönetim felsefesinde ve

örgütlenmesinde yaşanan gelişmeler en az diğer teknolojik buluşlar kadar önemlidir (Greenwood

1999: 9; Freeman, Soete 2003: 89-91; Basalla 2013: 70-71). Bu yüzden İkinci Endüstri Devrimi’nin

temel karakteristiklerinden birisini de üretim ve iş yönetimi organizasyonundaki bu değişmeler

oluşturmaktadır.

Tıpkı günümüzde enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı ilerlemelerin üretim

ve yönetim organizasyonunda radikal değişikliklere yol açması gibi, 2. Endüstriyel Devrim olarak

adlandırdığımız dönemde elektrik, telefon ve telgraf (ilerleyen yıllarda da radyo) gibi teknolojilerin

kullanım alanı bulmaya başlamasıyla bütün iş hayatı örgütlenmesinde, devlet idaresinde ve orduda

devrim niteliğinde gelişmeler yaşanmıştır. Denizaltı telgraf kablolarının kıtaları birbirine bağlaması ile

başlayan ve telefon hatlarının yaygınlaşması ile devam eden süreç binlerce kilometre uzaklıktaki

ticaret ve endüstri merkezlerini bir bakıma yakınlaştırmış ve küreselleşmeyi hayata geçirmiştir (Hirst

ve Thompson 2003: 8-9). Bu süreçle birlikte ortaya çıkan yeni haberleşme araçlarıyla farklı yerlerdeki

fabrikaları denetlemek, girdileri, parçaları ve makineleri uzak yerlerde üretmek, taşımak için gerekli

organizasyonu sağlamak olanaklı hale gelmiş ve çok daha karmaşık yönetsel yapıya sahip bazıları

sektörlerinde tekel haline gelen dev kapitalist firmalar ortaya çıkmıştır. Yeni teknolojilerin çok daha

büyük sermaye yatırımlarını gerektirmesi, bu yolda firmaların birleşmesi ve anonim şirketlere

dönüşmesi, tröstlerin ve kartellerin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Demiryolu şirketleriyle başlayan bu

dalga, zamanla diğer sektörlere de yayılmış, ancak bu durum elektrik sektöründe teknolojik gelişme

diğer sektörlere kıyasla çok daha karmaşık ve pahalı bir süreçte ortaya çıktığı ve uzmanlaşmış

araştırma, tasarım ve geliştirme (Ar-Ge) bölümleri gerektirdiği için daha üst düzeyde gerçekleşmiştir.

Bu dönemde elektrik sektöründeki firmalar ya birleşme yoluyla tröstleşme yoluna gitmiş (ABD’deki

General Electric ve Almanya’daki AEG bunun örnekleridir) ya da sermaye ihtiyacı için finans

sermayesine ve borsaya (ABD’de Wall Street) başvurmuştur (Harvey 1997: 147; Freeman, Soete

2003: 91-92). Ulaşım ve haberleşme teknolojilerindeki ilerlemelerin bir başka sonucu, başta

ABD’dekiler olmak üzere gelişmiş kapitalist ülkelerdeki dev firmaların hammadde sağlayıcılarıyla

dikey bütünleşmeye gitmesi, sahip olduğu finansman olanaklarıyla birçok ülkedeki üretim tesisleri ve

satış bayilerini denetlemeye başlaması, küresel ölçekte faaliyet göstermeye başlamalarıdır. Bu

dönemde başta çelik, petrol ve kimya sektörleri olmak üzere endüstriyel üretimde çok büyük

firmaların kurulması yönündeki eğilim ile ölçek ekonomileri önem kazanmıştır. Bu büyük firmalar

aynı zamanda üretim sürecinde profesyonel bir yönetici tabakasının ortaya çıkmasına yol açmıştır

(Freeman, Soete 2003: 93-94). Bu dönemde kapitalist üretim tarzı teknolojik gelişim sonucu ortaya

çıkan yeni üretim süreçlerine o döneme göre görülmemiş bir derinlikte iş bölümü dayatmıştır. Bir

yanda az sayıdaki profesyonel yönetici ve mühendisin üretim sürecinin tamamını kendi tekellerine

alması; diğer yanda üretimin genel bilgisi ellerinden alınmış, karmaşık bir aygıtın hizmetinde

emeğiyle basit ve akıl noksanı angaryaya dönüşen görevleri yerine getiren işçiler yer almaktadır. Hızla

büyüyen işletmelerin giderek karmaşıklaşan emek denetimi sorunlarını çözmek, bu noktada hem emek

piyasasında hem de emek sürecinde denetimi güçlendirmek için teknolojiler icat etmek, yenilikler

geliştirmek kapitalist sınıfın her zaman öncelikli gündem maddelerinden biri olmuştur (Braverman

2008: 106 ve 417-418; Harvey 2015b: 112). Emek denetimi “sorununu” çözmek ve iş bölümünü

sağlamlaştırmak için kapitalist sınıfın attığı önemli adımlardan birisi de Frederick W. Taylor

tarafından formüle edildiği için Taylorizm adını alan “bilimsel yönetim”dir

. 1895’te Taylor’un

hakkında ilk makalesini 1914’te ise “Bilimsel Yönetimin Temelleri” (The Principles of Scientific

Management) adıyla monografisini yayınladığı “bilimsel yönetim”; bir işletme içinde ortaya çıkacak

maliyetlerin ve tasarrufların geçmiş deneyimlere göre değil, ayrıntılı iş analizleri, zaman ve hareket

etütlerini içerecek şekilde “bilimsel olarak” belirlenecek standart bir zaman ve çıktıya dayanması

gerektiğini savunmaktadır. Bu sayede yüksek ücretlerle düşük işçilik maliyetlerinin

uzlaştırılabileceğini savunan Taylor, böylece hem işverenlerin hem de işçilerin gereksinimlerinin

karşılanabileceğini ileri sürmektedir. Ancak ortaya koyulacak hedefleri gerçekleştirilebilmesi için tek

başına işçilerin ve ustabaşıların yetersiz kalacağını savunan Taylor, bu hedefe ulaşabilmek için

fabrikanın bir bütün olarak yönetecek planlama departmanının oluşturulması gerektiği

düşüncesindedir. Bu çerçevede Taylor, profesyonelleşmeye vurgu yapmakta ve yönetimin çeşitli

işlevlerinde uzmanlaşmaya dayalı maliyet muhasebesi, üretim mühendisliği, satış yönetimi, tasarım ve

geliştirme, personel, halkla ilişkiler, pazarlama gibi birimlerin oluşturulmasını önermektedir. Böylece

Her ne kadar “bilimsel yönetim” kuramı Taylor ile anılsa da kuramın kökleri geçmişe dayanmaktadır.

Kapitalist üretim organizasyonu içinde emek organizasyonlarına ilişkin kuramsal anlamda ilk çalışmayı yapanlar klasik

iktisatçılar olmuş, bu çalışmalar sonrasında Birinci Endüstriyel Devrim döneminde Andrew Ure ve Charles Babbage

tarafından ileri götürülmüştür. Taylor bu anlamda yönetim yöntemleri ve emek organizasyonu gelişimi zincirinin bir

parçasını oluşturmaktadır (Braverman 2008: 105). Nitekim Taylor modelini mühendislikteki kendi pratik deneyiminden yola

çıkarak geliştirse de modelinin bireylerin yeteneklerine göre işleri ağır fiziksel ya da bireysel çalışma şeklinde ayıran

Babbage’ın dördüncü ilkesinin bir devamı, mantıksal bir gelişimi olarak kabul edilebilir (von Tunzelmann 1995: 235).

tüm olası zihinsel işler işyerinden uzaklaştırılacak ve bu departmanlar tarafından gerçekleştirilecektir;

artan iş bölümü yoluyla makine kurma, hazırlama, bakım ve onarım gibi doğrudan görevler dolaylı

görevlerden ayrılacaktır. Modern işletmeciliğin temelini oluşturan ve Weber’in “bürokratik

yönetim”inden de izler taşıyan bu yeni organizasyonlar, Taylorist yönetim ilkeleri İkinci Endüstriyel

Devrim ile gelen en önemli örgütsel yeniliklerdir (Kaplinsky 1989: 12; von Tunzelmann 1995: 235;

Chandler 1999: 275; Freeman, Soete 2003: 94). Endüstriyel verimliliği artırmaya yönelik “bilimsel

yönetim”in yaratıcısı olarak bilinen Taylorizm, çıkış noktası olarak kapitalist sınıfa telkinlerde

bulunduğu dört ilkeyi ortaya koymaktadır. İlk olarak sıradan kurallarla oluşan yöntemlerin yerine iş

süreçlerinin bilimsel incelenmesine dayanan yöntemler kullanılmadır. İkincisi çalışanlar bizzat

yöneticiler tarafından seçilerek eğitilmeli ve geliştirilmelidir. Üçüncüsü her çalışan için yaptığı

belirgin işteki performans yönelik ayrıntılı yönergeler düzenlenmeli ve gözetimi sağlanmalıdır. Son

olarak iş eşit biçimde yöneticiler ve işçiler arasında paylaştırılmalı, yöneticiler işi bilimsel biçimde

planlamalı ve işçiler de bunları yerine getirmelidir (İnan 2019: 209). Bu ilkelerden hareket eden

Taylorizm işçilerden daha fazla ne kadar iş çıkartılabileceği hedefine odaklanmakta, bu hedefe

ulaşmak için üç yöntem kullanmaktadır. Bu yöntemlerden ilki her işçiyi çalışma grubundan ayırarak

emek sürecinin denetimini ondan ya da çalışma grubundan almak (işçinin niteliklerinden

kopartılması); ikincisi her işlemi ‘zaman hareket çalışması’ analizleri çerçevesinde hareket eden, kesin

olarak ne yapılacağını ve ne kadar üreteceğini söyleyen yönetimin temsilcisine vermek (kavrayışın

uygulamadan ayrıştırılması); sonuncusu ise işçiyi daha fazla üretmeye teşvik etmek için, başta parça

başı ücret olmak üzere farklı ücret modelleri uygulamaktır (Landes 1988: 321); Hobsbawm 2003: 55;

Braverman 2008: 126-131). Bu yöntemleri özetlersek, birincisi emek sürecinin bilgisinin bir araya

getirilmesi, ikincisi söz konusu bilginin işçilerden kopartılarak yönetimde yoğunlaşmasının

sağlanması, üçüncüsü ise bilgi üzerindeki tekelin emek sürecinin her bir adımını ve uygulama

adımlarını kullanmak üzere denetlenmesidir. Denetim kuşkusuz tarihsel süreç boyunca yönetimin

temel niteliği olmuştur, ancak Taylor’un işçiye çalışmayı hangi kesin biçim altında gerçekleştirmesi

gerektiğinin dayatılmasının, başarılı bir yönetimin olmazsa olmazı olarak nitelemesi ile denetim

kavramı görülmemiş bir boyut kazanmıştır. Ayrıca emeğe tam anlamıyla mekanik bir üretim aygıtı

gözüyle bakan Taylor’a göre işçiler emek sürecinin kendisini denetlemeye devam ettikleri müddetçe,

emek sürecinin içinde yer alan potansiyelin tamamının gerçekleştirilmesine yönelik girişimleri de

köstekleyeceklerdir. Bu yüzden emek süreci içerisindeki her bir adımın denetimi ve belirlenmesi

yönetimin eline geçmelidir (Braverman 2008: 109-117 ve 132; İnan 2019: 209). Bütün bu yöntemler

uygulamaya sokulduğunda işçiler her yeni teknolojiye uyum sağlamaya ve bir üretim hattından diğer

üretim hattına serbestçe gönderilmeye hazır hale gelmekte, geleneksel zanaat üretiminden miras kalan

hünerlerinden “özgürleştirmekte”, dolayısıyla hızla niteliksizleşmektedir (Harvey 2012: 173-174).

Bilimin gelişmesiyle emek gücü işletmenin elinde yoğunlaşmakta, niteliksizleştirme süreci ile sermaye

emek gücü üzerindeki kontrolünü en uç sınırlara ulaştırmaktadır (Braverman 2008: 192-193).

Buna karşın işçinin üretimin genel bilgisinden kopartacak şekilde aşırı uzmanlaşması

anlamına gelen Taylorizmin “tüm iktidar planlama bölümüne” idealinin ise tam anlamıyla hiçbir firma

tarafından uygulanmadığını savunan görüşler bulunmaktadır (Chandler 1999: 276; Freeman, Soete

2003: 95). Ancak yine de sermayenin iş süreçleri ve çalışanlar üzerindeki kesin egemenliği anlamına

gelen Taylorizm, kendisine geniş bir uygulama alanı bulmuştur. 20. yüzyılın ilk yarısında birçok

fabrika, Amerikan Makine Mühendisleri Birliği’nin (ASME - American Society of Mechanical

Engineers) başta Taylor olmak üzere Harrington Emerson ve Henry Robinson Towne gibi diğer önde

gelen isimlerinin belirlediği yöntemlerle organize olmuştur. Bu dönemde fabrika yöneticileri

organizasyon yapılarını, istatistik ve muhasebe kontrollerini mükemmelleştirirken, üretim teknolojisini

geliştirmeye devam etmiştir (Chandler 1999, s 277-279). Bu yöntemlerden öne çıkan ve teknolojide

yaşanan gelişmeler aracılığıyla işçi verimliliğini artırmayı

amaç edinen (Berber 2016: 121)

Taylorizmin temelinde ise İkinci Endüstriyel Devrim’le birlikte üretim süreçlerinde artan

mekanizasyon ve bunun sonucu olarak ortaya çıkan aşırı uzmanlaşma bulunmaktadır. Taylor’a göre

insan, üretimi gerçekleştiren ve bunu gerçekleştirirken aklını en alt düzeyde kullanan bir araçtır (İnan

2019: 211). Bu noktadan hareket eden Taylorizme göre, birazdan ele alacağımız Fordist

üretim

modelinin mekanik bir hat üzerinde gerçekleştirilen seri üretim, emeğin türdeşleşmesini, çalışmanın

sürekliliğini ve işçilerin tam ve koşulsuz itaatini gerektirmektedir. “Bilimsel yönetim”in temel amacı

da bu koşulları sağlamaktır. Bu yüzden işin sürekliliğini ve kesin itaati sağlayan ve makineler arası iş

bölümünü de olanaklı kılan “zaman ve hareket etütleri” uygulanmakta, çalışanlar sürekli bir biçimde

katı denetime tabi tutulmaktadır (Öngen 2014: 36). Bu bağlamda Taylor bir işi bütünsel parçalara

bölmekte, sonrasında en verimli biçimde bu parçaları bir araya getirip, yeniden tasarlayıp,

bütünleştirmektedir. Burada yönetim işçinin sadece ne yapması gerektiğini değil, nasıl yapması

gerektiğini de göstermiştir (Dickson 1992: 79). Böylece zihinsel emekteki düşünme süreci el

emeğindeki uygulamadan sistematik bir biçimde ayrıştırılmış, el emeği parçalara bölünerek,

basitleştirilerek, “eğitimli bir gorilin” bile yapacağı duruma getirilmiştir. Bilim ve teknolojinin

sermayeye üretici güçleri geliştirebilme kapasitesi sunmasıyla, bunun da kol emeğini zihinsel emekten

Ford makinelerden maksimum verim isterken, Taylor ise aynısını bürokratik organizasyonda yer alan işçilerden

istemiştir (von Tunzelmann 1995: 235). Bu anlamda kapitalist üretim tarzında Fordist ve Taylorist modeller uzunca bir süre

el ele gitmiştir.

Fordizm kavramı ilk kez Antonio Gramsci tarafından “Hapishane Defterleri”nde “Amerikanizm ve Fordizm”

başlığında kullanılmıştır. Gramsci, Fordizmi “endüstri ve endüstriyel yöntemlere üstünlük atfedecek, baskıcı araçlarla

üretimde disiplin ve düzen artışını hızlandıracak, çalışma yükümlülüklerine kurallar uyarlayacak ‘irade’” olarak

nitelemektedir (2012: 235-240)

ayırma sürecini derinleştirmesiyle açıklanabilecek bu süreç, bilimsel işletmecilikte bir araya

geldiğinde emek süreci üzerindeki kontrolün işçilerden alarak bütünüyle işletme yönetimine geçmesi

anlamına gelmektedir (Harvey 2012: 175). Büyük eleştirilere konu olan, Taylorizm 19. yüzyılın

sonunda ABD’de mühendislik endüstrisinde gelişmiş, özellikle İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra birçok

ülke endüstrisinin egemen emek rejimini oluşturmuştur (Öngen 2014: 136)

Aşırı uzmanlaşmaya ve devasa bürokratik bir yapıya dayanan Taylorizmin “bilimsel

yönetim” uygulamasının en eksiksiz uygulanabileceği sektör ise metal endüstrisinin yüksek üretim

hacmine sahip en karmaşık ürünü olan otomobil olmuştur. Otomobil endüstrisinde, gelişmiş tesis

tasarımı ve mağaza organizasyonu ile çok amaçlı takım tezgahlarının, başta çelik olmak üzere

alaşımların, yeni güç aktarım biçimlerinin kullanımı, tek bir fabrikanın çıktı ve üretkenliğinde son

derece hızlı bir genişleme getiren üretim süreçlerinin entegrasyonunu olanaklı kılmıştır. Bu anlamda

otomobil endüstrisi, 2. Endüstriyel Devrim’in kritik teknolojilerinin bütününü içeren bir sektör olarak

ortaya çıkmıştır. Bu dönemde otomobil endüstrisinin simge üreticisi ise Henry Ford’un fabrikasıdır. O

döneme dek manüfaktür tarzı atölyelerde üretilen ve görece pahalı olan otomobillerin aksine (Türkcan

2009: 178) 1908’de Ford ve ortakları ülkenin oldukça ilkel görünümlü yollarında bile kullanılabilecek,

düşük fiyatlı “Model T”yi üretmişlerdir. Ford ve ortakları sağlam, güvenilir ve ucuz otomobillerini

dünya çapında pazarlayacak bir organizasyon kurduklarında ise yoğun bir taleple karşılaşmışlardır.

“Model T”ye olan bu talebi karşılamak için Detroit’teki Highland Park fabrikasının inşası, metal

endüstrisi açısından bir dönüm noktası olmuştur. Ford’un en gelişmiş makineleri benimsemesi, en sert

alaşımlı çelikleri kullanması ve belki de en önemlisi makineler ile operatörlerin dikkatli bir şekilde

planlanmış bir operasyon dizisine yerleştirilmesinden oluşan hareketli “üretim bandı” teknolojisini

hayata geçirmesi (Chandler 1999, s 279-280) endüstriyel üretimde bir devrimin yaşanmasına neden

olmuştur

Fordizm öncesi dönemde, otomobil imalatının kişiselleştirilmiş otomobillerin üretildiği

nitelikli işçilerin istihdam edildiği bir zanaat olduğu söylenebilir. Ancak Fordizm ile bu geleneksel

zanaat ortadan kaldırılmış, Taylor’ın zihin işini kol işinden ayıran ve bu kol işini sürekli tekrarlanan

rutin işler derecesine indirgeyen yönetim teknikleri ABD çelik sanayisinde uygulanmaya başlanmıştır.

Ciddi eleştirilere konu olan ve bir dönem “gözden düşen” Taylorizm, günümüz dijital kapitalizminde “dijital

Taylorizm”, “yeni Taylorizm” adı altında kendisine uygulama alanı bulmuştur.

Her ne kadar modern üretim bandı / hattı teknolojisinin öncüsü olarak Ford otomobil fabrikaları kabul edilse de

bu teknolojinin öncüsü olan başka girişimler de vardır. 19. yüzyılın ilk bölümünde Amiral Sir Isaac Coffin'in İngiliz

Donanması'na bisküvi pişirmek için tasarladığı fırın, üretim hattının ilk örneklerinden biridir. Bisküvi yapımında kullanılan

makinelerin birbirleriyle ve doğru zamanlanmış el operasyonlarıyla koordine edildiği bu sistem birçok yönden modern ürün

montajının temel unsurlarının habercisi olmuştur (Bruland 2006, s. 138).

Söz konusu model yarı otomatik üretim hattına dayanmakta ve işin ve emeğin yoğunluğunu ciddi

biçimde artırmaktadır. Yüksek kapasiteli elektrik motorlar aracılığıyla emek süreci bölümlerinin

bütünleşmesi kolaylaşmakta, bireysel işçinin çalışma ritmi ve ürün normları sıkı sıkıya

izlenebilmektedir. Gerek nesnelerin hareketindeki zamandan gerekse de emek gücünden tasarruf

sağlayan bu hat, sermayenin organik bileşimini yükseltmiştir. Ayrıca işin mekanizasyonu ve emeğin

yoğunlaşmasıyla göreli artı-değerin oluşumu için elverişli koşulları sağlamıştır (Öngen 2014: 137-

138). Nitekim Ekim 1913’te ilk olarak denenen hareketli üretim bandı, kapitalist sınıf açısından hemen

başarılı olmuş, üretimdeki verim hızını arttırmıştır. Bu üretim yönteminin uygulanmasıyla bir

otomobilin üretilmesi için gereken emek süresi 12 saat 8 dakikadan 2 saat 35 dakikaya düşmüştür.

1914 baharına gelindiğinde ise Highland Park fabrikasında günde üretilen otomobil sayısı 1000’e

çıkmış, otomobil başına ortalama emek süresi ise 1 saat 33 dakikaya inmiştir. Maliyetlerdeki bu azalış

fiyatlara da yansımış 1908’de 850 dolar olan “Model T”nin fiyatı 1913’te 600 dolara 1914’te ise 360

dolara düşmüştür. Üretimdeki bu gelişmeye ayak uyduramayan ve fiyat konusunda dezavantajlı hale

gelen elektrikli otomobiller diğer bazı faktörlerin de etkisiyle hızla pazar paylarını kaybederken

(1913’te elektrikli otomobillerin fiyatları 2800 dolar civarındadır), “Model T” pazar payını 1921’de

yüzde 60’lara kadar çıkarmıştır. Bu durum net varlık üzerinden kârlılık oranlarına da yansımış, bazı

yıllarda bu oran yüzde 300’e kadar yükselmiştir. Tüm bu gelişmelerin ardından Ford otomobil

fabrikalarının uyguladığı bant tipi hareketli montaj hattı, modern seri üretimin en bilinen sembolü

haline gelmiştir (Chandler 1999, s 280, Freeman, Soete 2003: 166; Türkcan 2009: 178-179).

Fordizmin elde ettiği başarı, diğer ABD şirketlerini de benzer üretim hattı modelini uygulamak, küçük

özel (niş) üretici olarak kalmak ya da iflas etmek durumunda bırakmıştır (Freeman, Soete 2003: 171).

Ayrıca çeşitli motor ve gövde parçaları üreten yan sanayinin de gelişimiyle (1914’te yan sanayide

faaliyet gösteren firma sayısı 971’dir) (Schumpeter 1939: 311), otomotiv sektörü kapitalist üretim

tarzının en önemli itici güçlerinden biri haline gelmiştir. Özellikle Detroit’teki devasa otomobil

tesisleri, Fordist mekanizasyon ile Taylorist yönetim tekniklerini birleştirmesiyle bu dönemin sembolü

olmuştur. Bu endüstriyel mega komplekslerde işçiler, montaj hattının bir parçası olarak rutinleşmiş

görevleri yerine getirerek standart parçalardan oluşan otomobiller üretmeye başlamıştır (Dyer-

Witheford 2019: 56). Öte yandan bu dönüşüm hiç de kolay olmamıştır. İşçi sınıfı hareketinin,

örgütlenmesinin güçlü olduğu ülkelerdeki muhalefet, ayrıca bütünüyle ortadan kalkmayan zanaat

gelenekleri Fordist-Taylorist modelin üretimi kolayca ele geçirmesine izin vermemiştir. Yine de

bilimsel iş yönetiminin genel ilkeleri yaygın biçimde kabul görmüş ve hayata geçirilmiştir. Taylor’a

karşı rasyonelleştirilmiş yönetimin farklı bir modelini sunan, modern işletmeciliğin bir diğer kurucu

ismi Henri Fayol’un 1916’da yayımlanan “Genel ve Endüstriyel Yönetim” (Administration

industrielle et générale) adlı kitabı, özellikle Avrupa’da etkili olsa da Fordizmin Avrupa’da yayılması

ancak 1950’li yıllarda gerçekleşmiştir (Harvey 1997: 150-151).

Ancak Ford otomobil sisteminde uygulanan bu model salt endüstriyel üretime ilişkin teknik

bir gelişme olmaktan ötedir. İlerleyen süreçte Fordizm olarak adlandırılacak bu model sermayenin

yoğun birikim süreçlerinin doruk noktası haline gelmiştir. Standartlaştırılmış malları ucuza ve kitlesel

ölçekte sağlama konusunda benzersiz olan Fordizm (Kumar 2004: 60), Taylorizm ile yakın ilişkiler

içine girmiştir. Ama daha önemlisi gerek ölçek ekonomisi avantajından yararlanmak gerekse emek

gücünü çok daha fazla yoğunlaştırmak için Taylorizmin ilkelerini daha etkin bir biçimde uygulamaya

koymuştur. Yorucu, monoton, gürültücü ancak o dönem için görece yüksek ücretlerle

yeni

proleterleşen işçiler, binlerce kişinin çalıştığı bu fabrikalarda bir araya gelmiştir. Büyük ölçekli

sendikalarda örgütlenen ve Dyer-Witheford’un “kitlesel işçilik” olarak adlandırdığı bu işçiler,

haklarda ve yaşam standartlarında büyük kazanımlar sağlayan bir sınıf formunun bileşeni olmuştur

(2019: 56-57). Bu çerçevede Taylorizmin daha gelişkin bir türü olarak da değerlendirilebilecek

Fordizm, üretim hattının da ötesine uzanmış, kapitalizmin yapısal ve kurumsal örgütlenmesini yeniden

biçimlendirmiştir. Fordizmi, Taylorizmden ayıran şeyin vizyonu olduğu söylenebilir. Fordizm, olaya

salt bir üretim meselesi olarak bakmamakta kitle üretiminin öneminin net bir biçimde farkına

varmaktadır. Fordizm kitle üretiminde kitle tüketimi, emek gücünün yeniden üretiminde yeni bir

sistem, emeğin denetiminde ve yönetiminde yeni bir politika; bir bakıma rasyonelleştirilmiş,

modernleştirilmiş, popülist bir demokratik toplum görmüştür. Savaş sonrası Fordizm, sadece kitle

üretimi sistemi değil, bütünsel bir yaşam tarzı olarak değerlendirilebilir (Harvey 1997: 148-158).

Fordizmin, Keynesçi iktisat politikalarıyla ilişkileri bu çerçevede yorumlanmalıdır. Nitekim özellikle

İkinci Dünya Savaşı sonrasında uygulanan Keynesçi talep artırıcı iktisat politikalarıyla bir arada

gelişen Fordist emek süreçleri, toplu pazarlık ve sendikal örgütlenmeler aracılığıyla sınıf

mücadelesinin kurumsallaşmasını sağlamıştır. İşçi sınıfı mücadelesinin ve sendikal hareketin yükselen

ivmesinin ve işçi sınıfının tarihsel kazanımlarının üst seviyeye ulaşmasının da zorlayıcı etkisiyle refah

devleti uygulamaları devreye sokulmuş, bir bakıma zımni sınıf ittifakı kurulmuştur. İkinci Dünya

Savaşı’ndan 1973 yılındaki petrol kriziyle su yüzüne çıkan genel bunalıma kadar, kapitalizme altın çağ

olarak adlandırılan dönemi yaşatan bu politikalar, Fordist kitlesel üretiminin çıktıları olan ürünlerin

Henry Ford otobiyografisinde, sekiz saatlik bir gün için günde beş dolar ücret vermenin, o ana dek firma olarak

yaptıkları en güzel maliyet kesintisi olduğunu dile getirir (Braverman 2008: 155). Ancak Ford’u 5 Ocak 1914’te günde 5

dolar ücret ödemeye iten asıl faktör 1913’te iş gücü devir hızının, dolayısıyla işçi değiştirme hızının yüzde 400’leri bulması

olmuştur (Freeman, Soete 2003, s. 170). Nitekim Ford’un verdiği bu ücretler eski çiftçi ve göçmen emek gücünün

zorlamasına karşı verdiği bir ödün olarak değerlendirilebilir. Ford ücretleri yükselterek iş gücü devir hızını düşürmek istemiş

ve bunda da başarılı olmuştur (Dyer-Witheford 2018: 56). Ayrıca Ford, fabrikalarında günde 5 dolarlık ücrete ek olarak 8

saatlik işgününü de hayata geçirmiştir. Ford’un bu ücret ve çalışma saati uygulamaları sadece işçilerin montaj hattı sistemine

uymaları için disipline etmek olarak açıklanamaz. Bu uygulamalar aynı zamanda işçilerin, giderek artan bir hacme sahip kitle

üretimi ürünlerini tüketecek bir gelire ve boş zamana sahip olmalarını sağlamıştır (Harvey 1997: 148).

ücretli emek tarafından tüketilmesine, ücretli emeğin bu tüketim sürecine eklemlenmesine yol

açmıştır. Dolayısıyla sermayenin ücretli emek üzerindeki denetimi, sadece üretim ve emek süreçleriyle

sınırlı kalmamış, başta tüketim olmak üzere, yaşamın hemen her alanında yükselmiştir. Bu süreç

sermayenin boyunduruğun artması olarak değerlendirilmektedir (Aglietta 2015: 74-75; Öngen 2014:

136-137). Ayrıca Taylorist “bilimsel yönetim” ilkelerinin eşlik ettiği Fordizm 20. yüzyılın önemli bir

bölümünde emek sürecinin en gelişmiş kapitalist rasyonalizasyon biçimini temsil etme iddiasını

taşımıştır (Antunes 2013: 22).

Öte yandan Fordist sistem son derece özel ve tek amaçlı makinelere ve bu makineleri

çalıştıran ürünün bütünsel üretim bilgisinden kopmuş, eğitimsiz ve niteliksiz iş gücü

kullanımına

dayanmakta, makine ile işçi arasında sürekli ve değişmez bir ilişki kurduğu için ortaya çıkan çıktının

standart olmasını sağlamaktadır (Öngen 2014: 136-137). Ancak bu sistemde işçilerin tek tip ama

sürekli artan bir tempoda çalışması, azalan dinlenme süreleriyle birleştiğinde yorgunluğu büyük

ölçüde artırmakta, işçilerde giderek iyileşmesi olanaksız sinirsel yorgunluğu ortaya çıkarmaktadır.

Bunun sonucunda insan kapasitelerinin modern yıkımı olarak nitelenebilecek bu süreç 1960’lı yıllar

boyunca hızlanmış, beraberinde yüksek iş gücü devir oranları (turnover rate), sinirsel yorgunluğun

birikmesiyle artan geçici sakatlıklar, montaj hattında artan iş kazaları sonucunu getirmiştir. Bu

olumsuz gelişmelere ek olarak ağırlıklı olarak düşük vasfa sahip işçilerden salt önlerindeki hattın

kesintisizce sürdürülmesinin beklenmesi ve zamanı azaltarak, işin ritmini artırarak gerçekleşen seri

üretimin (Antunes 2013: 22) niceliksel anlamda büyük artışlar yaratmasına karşın niteliksel anlamda

sorunlara yol açması da kayda değerdir. Kalite kontrolünde yaşanan yetersizlik, kusurlu ürünlerin

sayısında artış, bunun sonucunda kalite kontrol maliyetlerinin artması Fordist/Taylorist modelin en

önemli sınırlılıklarından birisi olarak gösterilmektedir (Antunes 2013: 22; Aglietta 2015: 76; Dyer-

Witheford 2018: 68). Bu modelin sahip olduğu bir diğer sınırlılık ise dikey ve katı hiyerarşik şekilde

örgütlenmiş büyük şirketlere ait fabrikaların merkezileşmesinin yeterli yedek parça ve stoku hazırda

tutmak için sermaye ayrılmasını gerekli kılmasıdır (Dyer-Witheford 2018: 68), bu durumun

beraberinde hantallığı getirdiği yönünde görüşler bulunmaktadır. Ayrıca 1960’lı yılların sonlarından

itibaren rekabetteki yoğunlaşma ve tüketici tercihlerindeki çeşitlenme, Fordist kitlesel üretimin tek tip

ürüne olan talebi sorunlu hale getirmiştir (Alçın 2016: 20-21). 1973 petrol kriziyle birlikte tek tip

ürünün dışında ürün çeşitliliğine yönelik talebin artması, sistemi tıkanma noktasına getirmiştir. Öte

yandan işçi sınıfının endüstri ilişkilerindeki tarihsel kazanımları; “komünizm tehlikesi” nedeniyle

uygulanan ve sermaye ile işçi sınıfı arasındaki sınıf savaşımının bir yansıması olan sosyal politikaların

Henry Ford’un uyguladığı modelde otomotiv sektöründeki işçilerin yüzde 43’ünün bir günde, yüzde 36’sının

ise bir haftada eğitilebileceği konusunda övünmesi (von Tunzelmann 1995, s. 234), Fordist modelde emeğin gereken vasıf

düzeyini net biçimde sergilemektedir.

yarattığı “katılıklar”, en önemlisi artı-değer üretimi için sermayenin devasa fabrikaları, dolayısıyla

“kitlesel işçiyi” üretmesi, bu durumun da işçi sınıfı hareketine güç katması, bu dönemde sermaye

açısından aşılması gereken bir sorun haline gelmiştir. İşçi sınıfı hareketinin yükselişi, tarihsel

kazanımlarının üst boyuta ulaşması, sendikal mücadelenin ve örgütlenmenin artan ivmesi, sermayenin

krizini daha da derinleştirmiştir. Sermayenin yaşadığı krizi aşmak için bulduğu çözüm ise esnek

birikim, yalın üretim, esnek uzmanlaşma, Toyotizm gibi farklı isimlerle anılan (Dyer-Witheford 2019:

68) Fordizm sonrası politikaları devreye sokması olmuştur. Bu politikalar ise Üçüncü Endüstriyel

Devrim ile daha yaygın uygulama alanı bulmuştur.

C. Elektronik ve Bilgi Sistemlerinin Kullanımı: Üçüncü Endüstriyel Devrim

1970’li yıllardan itibaren Enformasyon İletişim Teknolojilerinde (EİT) yaşanan ilerlemelerin

sonucunda, üretim sistemlerinde önemli gelişmeler yaşanmış, kitlesel seri üretime dayanan Fordizm

yerini “esnek birikim rejimi”, “post-Fordizm”, “neo-Fordizm”, vb. gibi isimlerle anılan esneklik

politikalarına bırakmaya başlamıştır. Bu bağlamda 1969 yılında Modicon şirketi tarafından

fabrikalarda imalat hatları ve makinelerin kontrolünün denetimi için kullanılan ilk Programlanabilir

Mantıksal Denetleyici’nin (PLC) geliştirilmesi ile başlayan süreç, Üçüncü Endüstriyel Devrim olarak

nitelenmektedir. Söz konusu programlanabilir makinelerin kullanılmasıyla birlikte, üretimde mekanik

ve elektronik teknolojileri yerini dijital teknolojilere bırakmaya, endüstriyel robotlar kullanılmaya

başlanmıştır. Böylece bu teknolojileri kullanabilen ülke ve firmalar, çeşitlenen tüketici tercihlerine

yanıt verme esnekliğini gösterebilmiş ve avantaj elde etmiştir (Alçın 2016: 21). Bu dönem genellikle

bilgisayar devrimi dönemi olarak adlandırılır, çünkü yarıiletkenlerin, ana bilgisayarların (1960’lar),

kişisel bilgisayarın (1970’ler ve 80’ler) ve internetin (1990’lar) geliştirilmesi ile karakterize olmuştur

(Schwab 2016:11). Bu dönemin önemli gelişmelerinden biri elektronik ve EİT’nin uygulanması ile

üretim sürecinde otomasyonun hız kazanması ve makinelerin kademeli olarak yüksek oranda emek

gücünün yerini almaya başlamasıdır. Bir bakıma “makineler” üretimde yer alan “beyin işinin” bir

parçasını ele geçirmektedir (Kagermann 2015: 32). Sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel etkilere sahip

olan bu dönüşümün temel bir sonucu şirketlerde rasyonalizasyonun üst boyutlara ulaşmasıdır. Öte

yandan bu dönemde çok yönlü seri üretimin uygulanmasıyla, üretim süreçlerinin verimliliği artmıştır

(Bartodziej 2017: 32). Üretimin otomasyonu ve dijitalleşmesi olarak nitelendirebileceğimiz bu

dönemin günümüze kadar sürdüğü ve yerini Endüstri 4.0 olarak nitelenen Dördüncü Endüstriyel

Devrime bırakmaya başladığı iddia edilmektedir.

Üçüncü Endüstriyel Devrimi olarak adlandırılan dönemin, 1960’lı yıllardan itibaren başta

bilgisayarlar olmak üzere yarı iletkenlerin, elektronik teknolojisinin, bilgi sistemlerinin, ayrıca yeni

enerji kaynaklarının üretimde kullanılmasıyla başladığı kabul edilmektedir. 1969’da Modicon firması

tarafından fabrikalarda imalat hatları ve makinelerin kontrolünün denetimi için kullanılan ilk

Programlanabilir Mantıksal Denetleyici (PLC) geliştirilmesi teknik anlamda bu yönde atılan

adımlardan ilkidir. Elektronik ve enformasyon teknolojilerinin gelişimiyle bu makineler endüstriyel

robotlara dönüşürken, üretimde otomasyon sürecinin de başlangıcı olmuştur. Böylelikle artan

otomasyon sayesinde makineler giderek artan oranda emek gücünün yerini devralmaya başlamıştır.

Ayrıca programlanabilir makineler sayesinde Fordist modelin standartlaşmış tek tip ürünün aksine,

ürün çeşitliliği artmış, böylece tüketicinin çeşitlenen tercihlerine yanıt verme olanağı da ortaya

çıkmıştır. Bu süreç beraberinde çeşitli sosyo-ekonomik ve sosyo-kültürel dönüşümleri de getirmiştir.

Bu gelişmeler kimi yazarlarca üçüncü endüstriyel devrim olarak adlandırılmaktadır. Üçüncü

Endüstriyel Devrimi’nin henüz tamamlanmayan bir süreç olduğu konusunda genel bir kanı

bulunmaktadır. Ancak bu dönemin tanımlanması konusunda birbirinden farklı görüşler söz konusudur

(Lukac 2015: 835; Schwab 2016: 11; Stock, Seliger 2016: 536; Alçın 2016: 20-21; Bartodziej 2017:

32-33; Fuchs 2018, 281; Rifkin 2019). Öte yandan ilk iki endüstriyel devrimi şekillendiren İngiltere ve

ABD’nin ardından, Üçüncü Endüstriyel Devrimi’nin itici gücü Japonya olmuştur (Lazonick 1991: 23-

24; Janicke, Jacob 2013: 52).

Üçüncü Endüstriyel Devrim kavramlaştırmasını geliştiren isimlerden biri olan Rifkin,

tarihteki büyük ekonomik devrimlerin gerçekleşmesi için iki kritik alanda devrimsel nitelikte

gelişmenin aynı anda bir araya gelmesi gerektiğini savunmaktadır. Bu alanlardan ilkinin iletişim

teknolojileri olduğunu, diğerinin ise yeni enerji sistemlerinin devreye sokulması olduğunu ileri süren

Rifkin; buna gerekçe olarak iletişim teknolojilerinin ekonomik organizmayı denetleyen, koordine eden

ve yöneten sinir sistemi olmasını; enerjinin ise ekonominin canlı kalıp büyümesi için ona besin

sağlayan, örgütlü toplum içinde dolaşan kana benzeyen bir işlev edinmesini gösterir. Bu görüşünü

tarihsel süreç içinde örnekleyen Rifkin, 1800’lü yıllarda buhar enerjili teknoloji ile matbaa

teknolojisinin bir araya gelip Birinci Endüstriyel Devrimi oluşturduğunu dile getirir. Buna göre

matbaa teknolojisinin gelişimiyle (gazete, kitap ve dergilerin sayısının çoğalması ve okur yazarlığın

artmasıyla) hem Avrupa ve ABD’de devlet okulları gelişmiş; bu sayede eş zamanlı olarak üretimde

buhar enerjisinin kullanımıyla birlikte ortaya çıkan demiryolu ve fabrika ekonomisinin karmaşık

işleyişini düzenleyebilecek bir iş gücü yaratılmıştır. Birinci Endüstriyel Devrimi hazırlayan da bu

olmuştur (Rifkin 2019: 36-37). Benzer bir ilişkiyi İkinci Endüstriyel Devrim açısından petrol ve diğer

fosil yakıtlar ile telefon, radyo, telgraf gibi iletişim teknolojileri üzerinden kuran Rifkin, bu dönemin

ve onun üzerine kurulu olduğu petrol devrinin artık sonunun geldiğine inanmaktadır. Bu çerçevede

günümüzde bir başka iletişim teknolojisi olan internet iletişim teknolojisi ile enerji rejimi, dolayısıyla

yenilenebilir enerjiler tekrar birbirine yakınlaşmanın, hatta birleşmenin eşiğindedir (Rifkin 2019: 57).

Petrol ve diğer fosil yakıtlara bağımlı ekonomik sistemin en uç sınırına ulaşılmıştır. İnsanlık derhal

yeni bir enerji sistemine ve endüstri modeline geçmelidir, aksi durumda uygarlığın çökme riski söz

konusudur. Bu çerçevede Rifkin, gelecek adına umutludur. 21. yüzyılda yüz milyonlarca insanın

enerjiyi evlerinde, işyerlerinde, fabrikalarında kendi kendilerine üretebileceğini, hatta iletişim

teknolojilerindeki ilerlemeyle birlikte, tıpkı internette bilgi paylaşır gibi, bu enerjiyi birbirleriyle

paylaşabileceklerini ileri sürmektedir (Rifkin 2019: 57). Diğer yazarların aksine Rifkin 3. endüstriyel

devrimi henüz filizlenmekte olan bir süreç olarak değerlendirmektedir. Bu bağlamda Rifkin’in

görüşleri, “enerji paylaşımı” örneğinde de görülebileceği gibi ütopik bir nitelik taşımaktadır. Ama yine

de Rifkin, üçüncü endüstriyel devrim kavramının geliştirilmesine özellikle yenilenebilir enerji

konusunda fazlasıyla katkı yapmıştır.

Rifkin’in aksine, Üçüncü Endüstriyel Devrim’in 1970’lerin başında başladığı, günümüzde

Dördüncü Endüstriyel Devrim’e (Endüstri 4.0) geçişin ön gününde olduğumuz yönünde daha yaygın

bir kanı bulunmaktadır. Çalışmamızın dördüncü bölümünde daha detaylı olarak ele alacağımız için

burada kısaca değineceğimiz, 1970’li yıllardan itibaren, başta bilgisayarlar olmak üzere

mikroelektronik teknolojilerinde yaşanan ilerlemeler ve geliştirilen ürünlerin üretim sürecine

uygulanması devrim niteliğinde sonuçlar doğurmuştur. Bilgisayarların her geçen süre daha güçlü

işlemcilere sahip olacağı ve giderek daha da hızlanacağını öngören Moore Yasası’nı

doğrulayan

gelişmelerin yaşanması, entegre devrelerin performansında sürekli üstel iyileşmelerin olması (Soete

2018: 29-30), diğer endüstri devrimlerinde olduğu gibi makinelerin insanların el emeğinin önemli bir

bölümünü değil, aynı zamanda zihinsel emeğinin bir kısmını da üstlenmesine, üretim süreçlerinde

artan otomasyona yol açmıştır (Kagermann, H., W. Wahlster, J. Helbig 2013: 14). Konuyu gelişmiş

kapitalist, Kuzey ülkeleri açısından ele alırsak 1960’lı yıllardan itibaren işletmeler için büyük hacimli

verileri sıralamak, depolamak, işlemek ve almak için kullanılmaya başlanan bilgisayarlar, 1960-1985

arasındaki dönemde maliyetlerdeki yıllık yaklaşık yüzde 25’lik düşüşle cazip hale gelmiş ve böylece

bilgi işleme faaliyetlerinde yer alan bazı ofis işçilerinden (katipler, sekreterler, vb.) “tasarruf

edilmesini” sağlamıştır. Ancak bu süreç aynı zamanda enformasyon teknolojilerini kullanan işçilerin

istihdamını arttırmıştır. Nitekim 1980’li yıllara gelindiğinde bu işçilerin sayısı, endüstriyel süreçte yer

alan işçilerin sayısının 1,13 katına ulaşmıştır (Greenwood 1999: 10). Üretimin dijitalleşmesini

Moore Yasası, dördüncü bölümde “Elektronik Teknolojisinin Doğuşu ve Silikon Vadisi” başlığı altında ele

alınacaktır.

başlatan, dijital ekonomi ile dijital emek formunun ve tüm bunların toplamında dijital kapitalizmin

ortaya çıkışını başlatan sürecin temelinin bu dönemdeki gelişmelere dayandığını söylemek olanaklıdır.

Bu tezde teknoloji, giriş bölümünde de ele alındığı gibi, dar kapsamda salt teknik bir

ilerleme olarak anılmamaktadır. Bu çerçevede teknolojiyi geniş anlamda, şeyleri, eylemleri, süreçleri,

yöntemleri ve sistemleri temsil edecek şekilde kullanırsak, Üçüncü Endüstriyel Devrim’e yol açan

teknolojik gelişmeleri üretim ilişkilerindeki gelişmeler ekseninde ele almak gerekmektedir. Bu

dönemin üretim alanındaki kritik gelişmesi bir önceki bölümde değindiğimiz Fordist modelin krize

girmesi ve Esnek Birikim Rejimi, Post-Fordizm gibi farklı adlarla anılan (Harvey 1997: 64) yeni bir

üretim sisteminin devreye girmeye başlamasıdır. İkinci Dünya Savaşı ile 1973 petrol krizine kadar

olan dönemde kapitalizme altın çağını yaşatan ve bir önceki başlıkta detaylı olarak ele aldığımız

Fordist model ve Keynesçi politikaların, kapitalizmin çelişkilerini denetim altına tutamaması

nedeniyle terk edilmeye başlanmasının altında yatan en büyük faktör “katılık”tır. Kitle üretim

sistemlerine, özel amaçlı makinelere yapılan uzun vadeli ve geniş ölçekli sabit sermaye yatırımları,

imalat sistemini daha hantal hale getirmiş, standart tek tip ürünün üretilmesine neden olmuştur. Bu

durum da endüstriyel tasarımda esnekliği büyük oranda engellediği ileri sürülmektedir (Kaplinsky

1989: 12-13; Harvey 1997: 167-168). Sermaye sınıfı açısından bir diğer sorun ise iş gücü

piyasalarında ortaya çıkmıştır. İş gücü piyasalarında, emek dağılımında ve iş sözleşmelerinde yer alan

katılıkları aşmak için yapılan her girişim, Fordizmin büyük ölçekli fabrikalarında örgütlenmiş işçi

sınıfının örgütlü direnişiyle (1968-72 dönemi büyük bir grev dalgasına sahne olmuştur) boşa

çıkarılmıştır. Bütün bunlara refah devleti politikalarının bir sonucu olan artan bütçeye sahip kamu

hizmeti programlarına (sosyal güvenlik, emeklilik, vb.) ilişkin devletin taahhütlerini ifade eden, işçi

sınıfı açısından bir kazanım olan, sermaye açısından ise “katılık” olarak ifade edilen uygulamalar

eklenince, esneklik sağlayacak tek araç olan para politikası devreye sokulmuş, ancak 1969-73

yıllarında ekonomiyi istikrarda tutmak için hızla para basılması, piyasalarda likidite fazlasının aşırı

düzeye ulaşmasıyla, dolayısıyla enflasyonun artmasıyla sonuçlanmıştır. 1973’te yükselen enflasyonu

frenleme yönündeki çabalar başarısız olmuş, emlak piyasası çökerken finansal sistem ağır hasar

almıştır. Bunun üstüne 1973’teki petrol krizi eklenince, 1973-75 yılları arasında deflasyon yaşanmış,

devletlerin maliyelerinin kaynaklarına oranla aşırı genişlediği anlaşılmış, sonrasında derin bir mali kriz

ve meşruiyet krizi ortaya çıkmıştır. Bu dönemde şirketlerin bu krizi aşmaya yönelik attığı adım ise

teknolojik değişimi hızlandırmak, otomasyonu artırmak, yeni ürünler ve pazarlar bulmak, üretimi

emek üzerindeki denetimin daha kolay olduğu bölgelere kaydırmak, birleşme hamleleri

gerçekleştirmek ve sermayenin devir süresini kısaltmak olmuştur (Harvey 1997: 167-168).

Makro ölçüde konuyu ele alırsak 1973 petrol kriziyle daha da şiddetlenen derin durgunluk,

ekonomik yeniden yapılandırmayı, toplumsal ve politik uyarlanmayı gündeme getirmiştir. Tümüyle

yeni bir birikim rejimine ve bununla ilişkili farklı bir politik ve toplumsal düzene geçiş süreci olarak

adlandırılabilecek bu gelişmeleri Harvey, “esnek birikim” olarak adlandırmaktadır. Fordizmin

“katılıklarıyla” açık bir biçimde çatışma içinde olan esnek birikimde, emek süreçleri, iş gücü

piyasaları, ürünler ve tüketim kalıpları bütünüyle esnekleşmekte; yepyeni üretim sektörleri, yeni

finansal yöntemler, yeni piyasalar ortaya çıkmakta, ama konumuz açısından daha da önemlisi başta

teknolojik olmak üzere, ticari ve örgütsel yeniliklerin temposu hızlanmaktadır. Hizmet sektöründe

istihdamın hızla yükselmesi, o döneme kadar az gelişmiş olarak kalan ülkelerde yepyeni endüstriyel

kümeler ortaya çıkarırken, enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemeler gerek kamusal

gerekse de özel karar verme süreçlerinin mekansal yayılma olanaklarını genişletmiş ve artırmıştır

(Harvey 1997: 170-171).

Konuyu bu kez teknik açıdan tekrar ele alırsak, 1960’larda mikro elektronik, nükleer fizik ve

enformasyon ve iletişim teknolojileri alanında ortaya çıkan yenilikler 1970’lerdeki birçok değişikliğin

kaynağı olmuştur (Öngen 2014: 139). Bu yeniliklerden özellikle mikro elektronik alanında

yaşananlar

endüstriyel üretim alanında kullanılmaya başlanmış ve bu hızla yaygınlaşmıştır.

Endüstriyel üretimde makineli imalat alanında basit takım tezgahlarıyla başlayan dijital kontrol süreci,

montaj robotlarının kullanılmasıyla üst boyuta evrilmiştir. Mikro elektronik teknolojilerinin endüstride

kullanıldığı bir diğer alan ise tasarım sürecidir. Bu alanda bilgisayar destekli tasarım (CAD -

computer-aided design) veya bilgisayar destekli imalat (CAM - computer-aided manufacturing)

yazılımlarının prototipler, hazır ürünler ve ürün üretim süreçleri tasarlamak ve üretmek için

kullanılmaya başlanması, Fordist modelin standartlaşmış, tek tip ürünün dışına çıkmayı, farklılaşmış

tüketici tercihlerine yanıt verebilecek çeşitlendirilmiş ürünleri üretmeye olanak tanımıştır. Bu

dönemde bilgisayarlar koordinasyon alanında da kullanılmaya başlanmıştır. Başlangıçta stok ve ücret

kontrolü olan bilgisayarların kullanım alanı, ilerleyen dönemde sözcük işleme ve son olarak da

elektronik baskıya kadar uzanmıştır. Makineli imalat alanındaki bu gelişmeler, üçüncü bölümde ele

alacağımız, esnek üretim sistemlerinin, esnek uzmanlaşmanın geliştirilmesine katkı sağlarken,

elektronik olarak kontrol edilen makinelerle de otomasyonunun önünü açmıştır. Ayrıca elektronik

olarak kontrol edilen makinelerin sıfırlanmasının, durdurulmasının öncüllerine göre daha kolay

olması, makine değişiklikleri sırasındaki bekleme sürelerini önemli ölçüde azaltmış, bu durum da

üretimin daha esnek hale gelmesine yol açmıştır (Kaplinsky 1989: 18-28). Konunun önemi,

Mikrolelektronik, dolayısıyla onun en önemli ürünleri olan Enformasyon ve İletişim Teknolojileri (EİT)

alanında yaşanan gelişmeler, çalışmamızın dördüncü bölümünde, “EİT’lerdeki Gelişim ve Yeni Emek Formları” başlığı

altında incelenecektir.

sermayenin en belirgin ve ayırt edici hedefinin toplumsal bazda kesintisiz sermaye birikimine ve

kapitalist sınıf iktidarının yeniden üretimine dönüştürülen kâr olduğu dikkate alınırsa daha iyi anlaşılır.

Kâr hedefine ulaşmak isteyen kapitalist sınıf, makineler ve bilgisayarları içeren teknolojik teçhizatı, bu

makinelerin programlanmasını sağlayan yazılım programlarını ve bunların başta emek kullanımına

ilişkin komuta ve kontrol mekanizmalarını içeren organizasyon biçimlerini yeni duruma uyumlu hale

getirmek istemiştir. Bu sayede verimliliği, üretkenliği ve kâr oranlarını artıran kapitalist sınıf, yeni ve

daha kârlı ürün yelpazeleri oluşturmuştur (Harvey 2015b: 102). Bu çerçevede taşerona iş verme, şirket

dışından tedarik gibi dikey ayrışma yönündeki organizasyonel değişikliklerin devreye sokulması, yine

üretim organizasyonunda en az stok, hatta yer yer sıfır stok anlamına gelen “just-in-time” (tam

zamanında) üretim sisteminin uygulanmaya başlanması, yeni elektronik denetim teknolojileriyle

birçok üretim sektöründe devir sürelerinin kısaltılması, emek süreçlerinde bir yeniden niteliksizleşme

(vasıfsızlaşma) ve yeniden niteliklileşme (vasıflılaşma) sürecinin hızlanmasına yol açmıştır (Harvey

1997: 317-318).

Üçüncü Endüstriyel Devrim, esneklik stratejilerini gerektirmiş, ideolojik ve politik planda bu

stratejiye eşlik eden “post-endüstriyel toplum” ve “enformasyon toplumu” teorilerinin doğuşuna

kaynaklık etmiş, esnek üretim sistemlerinin ve bilgisayarda tümleşik üretim sistemlerinin gelişimini

sağlayan mikro elektronik teknolojilerinin yaratıcısı olmuştur (Öngen 2014: 139). Üçüncü Endüstri

Devrimi ile sermaye, içinde bulunduğu birikim krizine karşı yeniden yapılanmaya gitmiştir. Bu

dönemde emek süreçlerinde, iş gücü piyasalarında, ürünlerde ve tüketim kalıplarında esnekliğe

yaslanılmış, ayrıca yeni üretim sektörleri, finans hizmetlerinde yeni yöntemler, yeni piyasalar ortaya

çıkmıştır. Esnek birikim olarak adlandırılan bu sistemle ticari, teknolojik ve örgütsel yeniliklerin

temposu büyük ölçüde hızlanmıştır (Harvey 1997: 170). Bu dönemdeki gelişmeleri farklı şekilde

yorumlayan yaklaşımlar da bulunmaktadır. “Post-Fordizm”, “neo-Fordizm”, “esnek uzmanlaşma”,

“yalın üretim”, “Toyotizm” gibi adlarla farklı şekillerde adlandırılan bu yaklaşımlar çalışmamızın

dördüncü bölümünde “Fordizm sonrası esneklik yaklaşımları” başlığı altında daha detaylı olarak

işlenecektir.

Öte yandan enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemenin bir sonucu olarak

dijitalleşmenin hız kazanması, dijital ağların yaygınlık kazanması sermayenin küresel hareketliliğini

en üst düzeye çıkarmış, 2010’lu yıllardan itibaren, özellikle gelişmiş kapitalist ülkelerde (Kuzey)

Dördüncü Endüstriyel Devrimi’nin başladığı yönünde görüşlerin yaygınlık kazanmasına yol açmıştır.

Almanya’nın önerisiyle Endüstri 4.0 adını alan bu süreç, kısa zamanda birçok ülkenin önüne koyduğu

bir ilerleme hedefi haline gelmiştir. Bu sürecin yeni bir endüstriyel devrim olarak değerlendirilmesinin

nedeni, önceki üç endüstriyel devrimde yaşanan üretimin mekanizasyonu, elektrifikasyonu ve

otomasyonunun ardından, bu kez üretimde dijitalleşmenin gerçekleşmesidir. Endüstri 4.0 tartışmaları

ikinci bölümde ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

İKİNCİ BÖLÜM

DÖRDÜNCÜ ENDÜSTRİYEL DEVRİM - ENDÜSTRİ 4.0 TARTIŞMALARI

Endüstri 4.0 olarak da adlandırılan ve çalışmamızın bu bölümünde detaylı biçimde analiz

edeceğimiz 4. Endüstriyel Devrim, günümüzde artı değer üretimini, dolayısıyla sermaye birikim

sürecini yeniden yapılandırmakta; dahası dijitalleşme, robotlaşma ve otomasyon süreçlerini daha da

devreye sokarak emek üzerinde önemli etkilerde bulunmaktadır. Ancak Üçüncü Endüstriyel

Devrim’in tamamlanıp Dördüncü Endüstriyel Devrim’e gerçek anlamda geçilip geçilmediği

konusunda tartışmalar bulunmaktadır. Buna karşın özellikle 2010’lu yıllardan itibaren, enformasyon

ve iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemenin bir sonucu olarak dijitalleşmenin hız kazanması, dijital

ağların yaygınlık kazanması sermayenin küresel hareketliliğini en üst düzeye çıkarmış, bu durum

beraberinde Dördüncü Endüstriyel Devrimi’nin başladığı yönünde görüşlerin yaygınlık kazanmasına

yol açmıştır. Bu bölümde Endüstri 4.0 süreci detaylı biçimde analiz edilecek, bu konudaki tartışmalar

incelenecektir.

“Endüstriyel İnternet” olarak da anılan, ama “Endüstri 4.0” ifadesiyle sermayenin bir

ilerleme ülküsü haline gelen Dördüncü Endüstriyel Devrim, günümüzün popüler tartışma

konularından biri olmuştur. İlk olarak dünyanın en büyük endüstri fuarı olan Hannover Messe 2011’de

kullanılan bu kavram, kısa bir sürede yaygınlık kazanmış, enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki

gelişmelerle birlikte hızla dijitalleşen günümüz kapitalizmin, bir “ideal tipi” haline gelmiştir. Nitekim

tüm dünyada olduğu gibi Türkiye’de de Endüstri 4.0, kalkınmanın, ilerlemenin bir simgesi olarak

politik bir slogan haline dönüşmüştür.

Aslında Endüstri 4.0, imalat sektöründeki rekabetçi gücünü

Endüstri 4.0’ın böylesi simgesel bir ifadeye büründürülmesinin en tipik örneklerinden birisi de 24 Haziran

2018 Cumhurbaşkanlığı seçimleri kampanya döneminde adaylardan Muharrem İnce’nin dile getirdiği “Endüstri 4.0 diyen bir

cumhurbaşkanı olacağım” ifadesidir. İnce’nin çok da detayına girmeden, nasıl hayata geçirileceğini anlatmadan, kampanya

sırasında “…endüstri 4.0 bu, kaçırırsan 250 yıl kaybedersin” ifadesiyle sık sık gündeme getirdiği bu kavram, o dönem

popülerleşmiş ve genel kitle üzerinde merak uyandırmıştır (“İnce: Endüstri 4.0 diyen bir cumhurbaşkanı olacağım”,

https://bit.ly/3bgt6cE, Erişim Tarihi: 8 Ağustos 2018). Burada İnce’nin amacının, özellikle teknoloji ile daha haşır neşir olan,

çoğunluğu gençlerden oluşan kesim üzerinde Endüstri 4.0 kavramının sahip olduğu olumlu algıyı harekete geçirmek, buradan

bu kitleleri mobilize etmek olduğu söylenebilir. Çünkü Endüstri 4.0, günümüzde kapitalizmi krizden çıkaracak, ilerletecek,

büyümeyi sağlatacak, her derde deva bir simge haline gelmiştir.

Benzer biçimde Endüstri 4.0 eğitim sektöründe de sıkça kullanılan bir slogan durumundadır. Birçok özel eğitim

kurumunun pazarlama çalışmaları sırasında “Endüstri 4.0’a uyumlu” olduklarını vurgulaması bunun bir göstergesidir.

Nitekim ülkenin ilerlemesinin Endüstri 4.0 stratejisinin hayata geçirilmesi ile olanaklı olduğu, bunun için de ulusal eğitim

politikasının bu stratejiye uygun hale getirilmesi gerektiğine yönelik bu düşünce, dönemin Milli Eğitim Bakanı İsmet Yılmaz

tarafından da şu sözlerle dile getirilmiştir: “Endüstri 4.0 temel olarak bilişim teknolojileriyle endüstriyi bir araya getirerek

daha rekabetçi, daha ekonomik bir o kadar da yüksek verimlilikle çalışan cihazların üretimini amaçlayan bir anlayışın genel

adı. Böylesine önemli bir sürecin başında bulunduğumuzun farkında olarak kendimizi ve siz gençlerimizi bu geleceğe

hazırlıyoruz. En önemli avantajımız, teknolojiyle iç içe yaşayan, araştıran, üreten, öğrenen, geliştiren bir genç neslimiz

olması. Dünyanın en genç nüfusuna sahip ülkelerden biri olan Türkiye'de köklü medeniyetimizden aldığımız güçle,

gençlerimizi bedenen ve ruhen iyi eğitim almış, her anlamda donanımlı bireyler olarak yetiştirmek istiyoruz. Şundan eminiz

yitirmeye başlayan, bu alanda pazar payını Çin, Güney Kore, Tayvan gibi ülkelere kaptırmaya

başlayan Almanya’nın 2025 yılında bu üstünlüğünü geri alması için ortaya koyduğu bir hedef, vizyon

olarak değerlendirilebilir. Nitekim benzer mantıkla ABD’nin geliştirdiği “Industrial Internet”, Çin’in

geliştirdiği “Made in China 2025”, Japonya’nın geliştirdiği “Toplum 5.0”, İtalya’nın geliştirdiği

“Industria 4.0” stratejileri de bulunmaktadır (Xu vd. 2021: 530). Ancak Endüstri 4.0 kavramı giderek

popüler bir hal almış ve kendisine üretim teknolojilerinde yaşanan tüm dönüşümü kapsayacak şekilde

bir rol atfedilmiştir. Öyle ki Endüstri 4.0 birçok ülkenin ulaşmak için önüne koyduğu bir hedef haline

gelmiştir. “Endüstri 4.0”ı kısaca özetlemek, endüstriyel devrimlerin güncel değerlendirmesine katkı

sağlayacaktır.

Endüstri 4.0’ı en basit ifadeyle başta dijital teknolojiler olmak üzere en ileri teknolojilerin

derinlemesine üretim içine yerleştirilmesi olarak tanımlamak olanaklıdır (Ansal 2018: 4). Endüstri 4.0

stratejisiyle, tedarik zincirleriyle Güney ülkelerine taşınan endüstriyel üretimin, yeni bir teknoloji

tabanında Kuzey ülkelerine geri getirilmesi hedeflenmektedir (Erdoğdu 2021: 129). Bu stratejinin

temel dayanağı olan teknolojiler ise siber-fiziksel sistemler olarak adlandırılmaktadır. Fiziksel dünya

ile siber dünyayı internet aracılığıyla birbirine bağlayan Siber Fiziksel Sistemler (CPS) (Alçın 2016:

23) bir dizi yeni teknolojiyi içermektedir. Kapitalizmi “dijital bir canavar”a dönüştüren (Sevgi 2021:

13) dijital kapitalizmin teknik altyapısını oluşturan bu teknolojileri dört grupta toparlamak

mümkündür. Duyusal bilişim (affective computing), artırılmış gerçeklik (augmenting reality – AR),

bulut-temelli sistemler (cloud-based system) ve insan-makine simbiyozu (human-machine simbiosis)

teknolojinin yeni ortaya çıkan dört görünümünü ifade etmektedir (Hall, Stahl 2014: 152). 21 yüzyılla

birlikte enformasyon ve iletişim teknolojilerinde hızlı bir ilerleme yaşandığı için genel olarak

endüstriyel sektörde bir hızlı yayılımdan söz edilebilir. Şekil 2.1 bize teknolojik yayılımın son

dönemde elde ettiği hız konusunda fikir vermektedir. Teknolojik değişimlerin özellikle emek gücü

açısından beraberinde belirli beceri setlerini geliştirme zorunluluğunu getirdiği açıktır. Geçmişte bu

beceri setlerinin gereksinimlerindeki değişiklikler kendilerini göstermek için yüzyıllar sürerken, dijital

çağda teknolojideki ilerlemeler bir gecede yeni beceriler gerektirir hale gelmiştir (World Bank 2018:

72-73). Bu çerçevede konuya endüstri ilişkileri açısından bakarsak, kilit kavramın iletişim olarak öne

çıktığı Endüstri 4.0’ı bu kadar önemli kılan ise, beraberinde “iş”in ve çalışmanın yapısında bir

dönüşümü getireceği, böylelikle istihdam alanında milyonlarca insanın yaşamını derinden etkileyeceği

kaygısıdır. Nitekim Boston Consulting Group’un (BCG) yaptığı bir araştırmaya göre 2025 yılında

araştırmanın yapıldığı tarihteki işlerin yaklaşık dörtte birinin akıllı yazılımlar ya da robotlar tarafından

gerçekleştirileceğini öngörülmektedir (2015: 6). Oxford Üniversitesi’nde yapılan bir başka çalışmaya

ki Türkiye'nin yarını, bugünden daha aydınlık olacak.” (“Milli Eğitim Bakanı Yılmaz’dan öğrencilere: Önce hayal edin,

sonra icat çıkarın.” https://bit.ly/3ObZJae, Erişim Tarihi: 8 Ağustos 2018)

göre ise 10 yıl içinde ABD’deki işlerin yüzde 47’si yok olma riski taşırken, İngiltere’deki işlerin ise

yüzde 35’inin 20 yıl içinde makineleşme olasılığı bulunmaktadır (Ansal 2018: 5). Ayrıca Endüstri

4.0’ın temel bileşenleri olan nesnelerin interneti, bulut bilişim, büyük veri, akıllı fabrikalar, robotlar,

sensörler, üç boyutlu yazıcılar alanında yaşanan gelişmelerin, insanların sadece nasıl çalıştığını ve

nasıl yaşadığını değil, nasıl olacaklarını da belirleyeceği ileri sürülmektedir. Özellikle imalat

sanayinde, petrol ve gaz, tarım, madencilik, ulaşım ve sağlık sektörlerinde dönüşümün yaşanacağı,

yeni iş türlerinin ortaya çıkacağı, toplumda dijital iş gücünün, emeğin giderek daha önemli hale

geleceği ve işin doğasının yeniden şekilleneceği öngörülmektedir (O’Halloran, Kvochko: 7).

Şekil 2.1:

Teknolojik Yayılma Hızının Gelişimi

Kaynak: World Bank (2018), World Development Report 2019: The Changing Nature of

Work. Washington, DC: World Bank: 73

Teknolojik gelişimin varılan evresinde üretim alanında Endüstri 4.0, Endüstriyel İnternet, vb.

gibi adlarla başta otomasyonun hız kazanması ve artan robotizasyon ile üretim alanında yaşanan ya da

yaşanacak olan gelişmeler, çalışmamız açısından bu yüzden önemlidir. Söz konusu akıllı fabrikaların

devreye sokulmasının, dolayısıyla otomasyonun bir üst seviyeye taşınmasının anlamının, buralarda

daha az işçi çalıştırılması olduğunu söyleyebiliriz. Daha az emek gücüne ihtiyaç duyulması ve kitlesel

işsizliğin ortaya çıkılacak olması literatürde yoğun biçimde tartışılmaktadır. Ayrıca üretim sisteminde

robotların daha yoğun kullanılmasıyla birlikte birçok işin / mesleğin tarihe karışacağı da ileri

sürülmektedir. Ancak bunun yanında, bu dönüşümle birlikte, ortadan kalkacak işler / meslekler kadar

olmasa da ileri düzey programlama bilgisine ve teknik bilgiye sahip, üst düzey planlama yapabilen bir

nitelikli emek gerekeceği de açıktır. İşte bu emek kesimi, ilerleyen bölümlerde de ele alacağımız gibi

dijital emeğin bileşenlerinden birisi olacaktır.

I. Endüstri 4.0 Kavramın İlk Kullanımı

Endüstri 4.0 kavramı, ilk olarak dünyanın en büyük endüstri fuarı olan Hannover Messe

2011’de Almanya’nın ekonomik ve endüstriyel politikasında merkezi bir stratejik hedef olarak ortaya

atılmıştır (Pfeiffer 2017:20; Narin 2018: 233).

Bu konuda başlatılan çalışmalar, başlangıçta kimi

büyük Alman şirketlerinin oluşturduğu Sanayi-Bilim Araştırma İttifakı (FU) tarafından yürütülmüştür.

İlk uygulama önerileri Ocak-Ekim 2012 arasında Endüstri 4.0 Çalışma Grubu tarafından Ulusal Bilim

ve Mühendislik Akademisi (Acatech) koordinasyonunda formüle edilmiştir (Bartodziej 2017: 33).

Kavram, 2016 yılında Davos’ta düzenlenen Dünya Ekonomik Forumu’nda, Almanya’nın önerisi

olarak ortaya konulmuş ve dünya gündemine oturmuştur. Endüstri 4.0 ile hemen hemen aynı dönemde

“Nesnelerin İnterneti” (IoT) (endüstriyel internet) projesi, üretimde bilişim teknolojilerini merkeze

alan bir öneri olarak ABD’de ortaya atılmıştır. Atlantik’in iki yakasındaki kapitalist rekabetin bir

görünümü olan bu iki öneri gerçekte birbirini kapsamaktadır (Narin 2018: 234). Ancak daha genel

kabul gören kavram Endüstri 4.0 olmuştur. Nitekim Endüstri 4.0 kavramıyla küresel değer zinciri

organizasyonunda bir devrim yaşandığı ileri sürülmüştür. Buna göre “akıllı fabrikaları” mümkün

kılarak Endüstri 4.0, sanal ve fiziksel üretim sistemlerin küresel olarak birbirleriyle esnek biçimde iş

birliği yaptığı bir dünya yaratmaktadır (Schwab 2016: 12). Bu kavram, daha önceki endüstriyel

devrimlere atıfta bulunmakta ve 4. endüstriyel devrimin yaşanmakta olduğu iddiasını taşımaktadır. Bu

anlamda Endüstri 4.0, ilerlemenin bir ülküsel ifadesi olarak muhataplarına görkemli bir gelecek sunma

iddiasını taşımaktadır. Nitekim kavramın temel düşüncesini geliştirenlerden biri olan Kagermann’a

göre Endüstri 4.0 bugün kaynak ve enerji verimliliği, kentsel üretim ve demografik değişim gibi

dünyanın karşı karşıya olduğu bazı zorlukları ele alacak ve bunları çözecektir. Endüstri 4.0’ın

getireceği akıllı destek sistemleri işçileri, rutin görevleri yerine getirmekten kurtaracak, böylece

onların yaratıcı ve katma değerli faaliyetlere odaklanmasını sağlayacaktır. Ayrıca Endüstri 4.0 ile

Endüstri 4.0 stratejisinin tanıtılmasının onuncu yılında, Avrupa Komisyonu Endüstri 5.0 stratejisini duyurmuş

ve Industry 5.0 - Towards a sustainable, human-centric and resilient European industry (Endüstri 5.0 - Sürdürülebilir, insan

merkezli ve esnek bir Avrupa endüstrisine doğru) başlıklı raporu yayınlamıştır. Teknoloji odaklı olan Endüstri 4.0’ın aksine

Endüstri 5.0 stratejisi insan odaklı olma iddiasını taşımaktadır. Artan otomasyonun endüstrinin iş sağlayıcı ve refahı

yükseltici işlevini baltalayacağını savunan Endüstri 5.0 yaklaşımı, Avrupa endüstrisinin geçen yüzyıl boyunca Chaplin'in

“Modern Zamanları”nda tasvir edilen fabrika işçilerinin içler acısı durumunu büyük ölçüde iyileştirdiğini iddia etmekte, bir

kez daha işçilerin makineler tarafından köleleştirilmesi korkularını hafifletmek için devam eden ve yaklaşan değişiklikleri

yönlendirmek gerektiğini, Endüstri 5.0’ın amacının da bu olduğunu ileri sürmektedir. Endüstri 5.0 stratejisi, insan merkezli

ve esnek bir Avrupa endüstrisine geçişi sağlayan araştırma ve inovasyon sağlayarak mevcut Endüstri 4.0 paradigmasını

tamamlayama iddiasındadır (European Commission Directorate-General for Research and Innovation 2021: 5-6). Endüstri

5.0 ile ilgili şu kaynaklar da incelenebilir: Xu, vd. 2021; Javaid vd. 2021;

uygulama konulacak esnek çalışma organizasyonu, işçilerin işlerini, özel hayatlarını ve sürekli mesleki

gelişimlerini daha etkin bir şekilde birleştirmelerini ve böylece daha iyi bir iş-yaşam dengesini teşvik

etmelerini sağlayacaktır (Kagerman et al., aktaran Pfeiffer 2017:22)

Yeni teknolojilerdeki ilerlemeler, günümüzde imalat endüstrisinde bir konsept değişiminin

önünü açmıştır. İmalat endüstrisindeki bu konsept değişimi sırasında rekabet ve liderlik avantajını

kaybetmek istemeyen gelişmiş kapitalist ülkeler, geliştirdikleri farklı programlarla bir yarış içerisine

girmişlerdir. Bu yarışa ABD, Smart Manufactiring Leadership Coalition (SMLC) tarafından

geliştirilen “Industrial Internet” programıyla, Çin ise devlet tarafından geliştirilen “Made in China

2025” programıyla dahil olmak istemiştir. Ancak bu “mücadelede” kazanan, şu an için, Almanya

tarafından geliştirilen “Endüstri 4.0” yaklaşımı olmuştur (Pfeiffer 2017: 21) Öte yandan üretimde

bilgisayar donanımı, yazılımı ve ağları olan dijital teknolojilerin kullanımı yeni değildir, ancak yeni

olan tüm bunların daha sofistike ve entegre olması, toplumu ve küresel ekonomiyi dönüştürmeye

başlamasıdır. Bu yüzden Brynjolfsson ve McAfee, dünyanın dijital teknolojilerin etkisinde tam güç

otomasyona geçileceği, benzeri görülmemiş şeylerin oluşacağı bir kırılma noktasında olduğunu öne

sürmüş ve bu dönemi “İkinci Makine Çağı” (Second Machine Age) olarak nitelemişlerdir

(Brynjolfsson, McAfee 2014).

Dördüncü Endüstriyel Devrim’in önceki endüstriyel devrimlerden bir diğer farkının ise

teknolojinin ve yeniliklerin yayılma hızının çok daha hızlı olması ve geniş bir alanı kapsaması olduğu

iddia edilmektedir. İkinci Endüstriyel Devrim’in yaşandığı dönemde, dünyanın yüzde 17’lik kısmının

bu deneyimden yararlanmamasını ve yaklaşık 1,3 milyar insanın elektriğe erişiminin olmamasını buna

örnek olarak gösterebiliriz. 1764 yılında Hargreaves tarafından geliştirilen ve ilk endüstri devrimine

damgasını vuran “spinning Jenny” adı verilen eğirme makinesinin, Avrupa dışına yayılması 120 yılı

bulmuştur. Benzer durum Üçüncü Endüstriyel Devrim için de geçerlidir, bu dönemde çoğu gelişmekte

olan ülkelerde yaşayan dünya nüfusunun yaklaşık yarısı olan 4 milyar kişi internet erişimine sahip

değildir. Ancak internetin on yıldan az bir sürede dünya geneline nüfuz etmesi

, içinde bulunulan

dönemin karakteristiği olarak gösterilebilir (Schwab 2016: 12-13).

Internet World Stats’ın 31 Ocak 2022 verilerine göre, tüm dünya nüfusunun yüzde 66,2’sinin internete erişimi

vardır. Bu ortalama Avrupa ve Kuzey Amerika’da yüzde 88,4 ile 93,4 arasında seyretmekte, ancak Afrika ve Asya’da yüzde

43,1 ile yüzde 64,1 arasında gerçekleşmektedir. Ancak 2000 ile 2022 arasındaki dönemdeki internet erişimi konusunda

yaşanan büyümeye baktığımızda, ortalama olarak yüzde 1.355 büyümenin yaşandığını görmekteyiz. Bu büyüme oranı

Afrika’da yüzde 13.220 ile en üst seviyededir (Internet World Stats, https://bit.ly/3HD5V8K, Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2022).

Google’ın internet erişimi olmayan bölgelere balonlarla ücretsiz internet hizmeti sunma hedefiyle başlayan ancak 21 Ocak

2021’de sona erdiği duyurulan projesi “Project Loon” (Ayrıntılı bilgi için projenin kurumsal web sitesi https://loon.co

incelenebilir.) Proje, tam anlamıyla hayata geçtiği anda 4 milyar kişiye ücretsiz internet erişimi sunmayı amaçlamıştır.

Burada Google’ın amacını sosyal bir fayda olarak görmek yanıltıcıdır. 2017 yılında 110 milyar dolarlık gelire ulaşarak kendi

rekorunu kıran (“Google, geliriyle rekor kırdı”, https://bit.ly/3y6Bg0g, Erişim Tarihi: 22 Ağustos 2018) Google’ın amacı

II. Endüstri 4.0 Nedir?

Peki Endüstri 4.0 tam olarak nedir? Endüstri 4.0’ı en genel anlamıyla otomasyonun bir üst

düzeyi anlamına gelen yeni bir süreç olarak tanımlayabiliriz (Alçın 2016: 19). Kavramı ilk geliştiren

Acatech’in 2013 yılında yaptığı tanıma göre ise Endüstri 4.0, Siber Fiziksel Sistemlerin (CPS) üretim

ve lojistikle bütünleşmesi ve endüstriyel süreçlerde “Nesnelerin İnterneti”nin (Internet of Things -

IoT) kullanımıdır. Acatech’e göre Endüstri 4.0’ın değer yaratma, iş modelleri, alt hizmetler ve iş

organizasyonu için etkileri olacaktır (Bartodziej 2017: 34). Endüstri 4.0’ı karakterize eden ise çok

daha küçük ve daha güçlü algılayıcılar tarafından daha ucuz hale getirilmiş, yapay zeka ve makine

öğrenmesi (machine learning) ile çok daha yaygın kullanım alanına sahip mobil internettir (Schwab

2016: 12). Ancak daha genel bir tanımla Endüstri 4.0, Nesnelerin İnterneti (IoT), büyük veri (big

data), bulut bilişim (cloud computing), Yapay Zeka (AI – Artificial Intelligence), robotlar, sensörlerin

kombinasyonundan oluşan ve bu teknolojilerin üretim, dağıtım ve fiziksel malların kullanımına

uygulanması anlamına gelen bir kavramdır (Fuchs 2018: 281). Enformasyon ve İletişim Teknolojileri

(EİT), Siber Fiziksel Sistem (Cyber Physical System – CPS), Kurumsal Mimari (Enterprise

Architecture), Kurumsal Entegrasyon (Enterprise Integration – EI) teknolojileriyle yakından ilişkili

olan Endüstri 4.0, aynı zamanda bütün bu teknolojilerin birlikte çalıştığı bir süreç olarak da

değerlendirilebilir (Lu 2017). Endüstri 4.0 nesnelerin interneti ve sensörlerle, tedarikçiden tüketiciye

tüm bir süreci dijitalleştirip, otomatize etmekte ve elde edilen Büyük Veri’nin analizi ile yatay ve

dikey entegrasyonu öngörmektedir (Narin 2018: 235). Schwab’a göre ise dördüncü sanayi devrimi

olarak nitelenmesi gereken Endüstri 4.0, akıllı ve birbirine bağlı makineler ve sistemler anlamına

gelmemektedir, kapsamı çok daha geniştir. Eşzamanlı olarak gen dizilişinden nanoteknolojiye,

yenilenebilir materyalden kuantum bilgisayarına kadar uzanan alanlarda büyük bir atılım dalgası

yaşanmaktadır. Bu teknolojilerin birleşimi ve fiziksel, dijital ve biyolojik alanlardaki etkileşimler,

dördüncü sanayi devrimini önceki devrimlerden

farklı kılmaktadır (Schwab 2016: 12).

kuşkusuz interneti daha da yaygınlaştırarak pazarını genişletmek, daha doğrusu bu bakir alanları piyasalaştırmak, dijital

ekonomiye entegre etmekti. Nitekim bu iş modeli ekonomik anlamda yeterince kârlı olmayınca proje sonlandırılmıştır.

4. Endüstriyel Devrim, Dördüncü Endüstriyel Devrim gibi adlarla da anılan Endüstri 4.0, gerçekten bir devrim

midir? Bu konu akademik literatürde tartışılmaktadır. Söz konusu olanın üretim yöntemlerinde bir değişiklik, bir dönüşüm

olduğu, bunun da birkaç on yıl süreceği yönünde genel bir fikir birliği vardır. Ancak yaşananın “devrim” (revolution) mi

yoksa evrim (evolution) mi olduğu yönünde farklı görüşler bulunmaktadır (Alçın 2016: 21). “Evrim” yanlıları Üçüncü

Endüstriyel Devrim konusunu ele alırken gördüğümüz gibi, bu dönüşüm sürecini oluşturan unsurların zaten halihazırda

bulunduğunu, yaşananın bu unsurların daha da geliştirilmesinden ibaret olduğunu, dolayısıyla bu süreci “evrim” olarak

nitelemenin daha doğru olacağını savunmaktadır. “Devrim” görüşünü savunanlar ise, yaşananın üretimde bir paradigma

kaymasına yol açacak çığır açıcı (epochal) bir dönüşüm olduğunu, dijitalleşmeye doğru devrimci bir adım atıldığını ileri

sürmektedir (Bartodziej 2017: 33). Bu konuda konsensüse varılmış bir görüş olmasa da akademik literatürde daha yaygın

olarak kullanıldığı için, biz bu çalışmada “devrim” sözcüğüne yer vereceğiz. Elbette ki bu konudaki eleştirel bakış açımızı

kaybetmeden…

Bütün bu teknolojileri bir araya getiren Endüstri 4.0’da bu yüzden anahtar kelimeyi

“iletişim” oluşturmaktadır (Ansal, Yıldırım 2018: 219). Yapay zekanın kullanılmasıyla birlikte,

“akıllı” teknolojilerle donatılmış fabrikalar, Endüstri 4.0’ın en önemli bileşenleridir. Enformasyon ve

İletişim Teknolojilerindeki gelişimin, bu “iletişimi” sağlayıp, Endüstri 4.0’a temel oluşturduğunu

söylemek bu yüzden olanaklıdır (Ansal, Yıldırım 2018: 219). Endüstri 4.0’ın Akıllı Fabrikaları (Smart

Factories), sensörleri yardımıyla iş gereksinimini algılamakta, internet aracılığıyla uzaktaki diğer

üretim araçları ile iletişim kurmakta, gereksinim duydukları üretim sistemlerini bulut bilişim sistemi

içerisindeki büyük veriden (big data) çeken akıllı makineler ve sistemlere sahip olmaktadır (Alçın

2016: 20). Nitekim, Endüstri 4.0 ile gerek üretim gerekse dolaşım alanlarında iletişimin en üst boyuta

çıkacağı ileri sürülmektedir. Üretimde tam bir entegrasyonun gerçekleştiği, müşterinin siparişi verdiği

ve siparişin ona teslim edildiği ana kadar geçen süreçte, birbirleriyle iletişim halinde olan siber-fiziksel

sistemlerin bulunduğu anlatılmaktadır (Ansal, Yıldırım 2018: 219).

Daha önce aktardığımız gibi Endüstri 4.0, başlangıçta, Alman endüstrisinin gelecekteki

rekabet gücünü sağlama almak için Alman hükümeti tarafından başlatılan projeyi ifade eden bir

kavramdır. Endüstri 4.0 ortak bir program içinde iki gelişmeyi ele almaya çalışır. Bu çerçevede bir

yanda Alman endüstrisi için değişen çevre koşulları (küreselleşmenin etkileri, pazarların artan

oynaklığı (volatilitesi), inovasyon döngülerinin kısalması, yoğunlaşan rekabet ve artan karmaşıklık)

analiz edilirken, diğer yanda ilgili teknolojik gelişmeler (makineler, ürünler ve kullanıcılar arasındaki

otomasyon, dijitalleşme ve ara bağlantının kurulumu) incelenir. Bu anlayışa göre gelecekteki

endüstriyel üretim değişen çevre koşullarının yarattığı zorluklara yanıt vermek için esnek, verimli ve

uyarlanabilir olmalıdır. Ayrıca Endüstri 4.0 anlayışında teknolojik gelişmelerin temelini Nesnelerin

İnterneti (IoT) oluşturmaktadır (Müller, Voight 2017: 2; Lasi vd. 2014). Endüstri 4.0 yaklaşımında

Siber Fiziksel Sistemlerin önemli bir yeri vardır, ancak ileri teknolojik gelişmeler de merkezi bir

noktada yer almaktadır. Hafif, uyarlanabilen, iki kollu robotlar; üç boyutlu baskıyı da içeren eklemeli

üretim (additive manufacturing), giyilebilir teknoloji ürünleri, sosyal medya ve mobil cihazlar,

Endüstri 4.0 konsepti çerçevesinde akıllı fabrikalarda entegre edilecektir (Pfeiffer 2017: 22). Akıllı

fabrikalardaki tüm bileşenler (makineler, bilgisayarlar, sensörler vb.) birbirleriyle bilgi alışverişinde

bulunacak, emek gücünden neredeyse tamamen bağımsız olarak birbirlerini koordine ve optimize

ederek üretimi gerçekleştirecektir (Ege 2014: 27). Endüstri 4.0 projesinin ana ülküsünü de asıl olarak

işte bu oluşturmaktadır.

En uç durumda ise Endüstri 4.0, bir malın, internet üzerinden, farklı teknolojilerin ağları

aracılığıyla herhangi bir insan müdahalesi olmaksızın, tamamen otomatik olarak üretilmesini,

dağıtılmasını, kullanılmasını, onarılmasını ve geri dönüştürülmesini ifade etmektedir. Nitekim Alman

Federal Eğitim ve Araştırma Bakanlığı, Endüstri 4.0’ı makinelerin, ekipmanların ve diğer tekil

bileşenlerin sürekli olarak birbirleriyle bilgi değişimi yapmaları, birçok üretim sürecinin büyük

mesafeler boyunca gerçek zamanlı olarak kontrol ve koordine edilebileceği bir süreç olarak

nitelemektedir (Fuchs 2018: 281). Bir yanda tüketicinin değişen gereksinimlerine anlık olarak uyum

sağlayan üretim sistemleri, diğer tarafta ise birbirleriyle sürekli iletişim ve koordinasyon halinde olan

otomasyon sistemleri bulunmaktadır (Alçın 2016: 20). Çıktısını akıllı fabrikalar ve akıllı ürünler

olarak özetleyebileceğimiz bu süreçte, eğer gerçekleşirse, emek gücünün işlevi sınırlı olacaktır.

III. Siber-Fiziksel Sistemler

Endüstri 4.0, günümüzün teknolojik gelişim seviyesine verilen bir tepki olarak

değerlendirilmektedir. Nitekim bu gelişimin bir sonucu olarak Siber Fiziksel Sistemler öne çıkmakta,

makineleri, depo sistemlerini ve işletim ekipmanlarını dünya çapında birbirine bağlayarak önemli bir

dönüşümü sağlamaktadır. Fiziksel dünya ile siber dünyayı internet aracılığıyla birbirine bağlayan

sistemlere Siber Fiziksel Sistemler (Cyber Physical Systems - CPS) denilmektedir (Alçın 2016: 23).

Endüstri 4.0 vizyonu gereği CPS sayesinde insanlar, nesneler, ürünler, tüm sistemler, bilişim

sistemlerinde ağa bağlanacak, bütün bu bileşenler birbirleriyle veri alışverişi yapabilecek ve ağ

üzerinden bilgi işlem sistemleri ile denetlenebilecektir (Narin 2018: 237). CPS’i, gerçek dünyadaki

nesnelerin ve davranışların bilgisayar ortamındaki simülasyonu, bir bakıma dijital ikizi olarak da

kısaca tanımlayabiliriz. Üretimin dijitalleşmesi ile CPS üzerinden üretim esnek biçimde gerçek

zamanlı olarak kontrol edilebilmektedir. Bu anlamda CPS’ler üzerinden üretim, merkezi bilgisayar

kontrollü üretimin yerini almaktadır (Kagermann 2015: 32).

CPS kavramı ilk kez 2006 yılında Edward A. Lee tarafından fiziksel dünya ile bağlantılı

bilgisayar sistemlerinin artan önemine vurgu yapmak için kullanılmıştır (Alçın 2016: 23). CPS,

endüstriyel olarak üretilen ürüne uygulanan gömülü bilgi işlem sistemleridir. İmal edilen ürünlere

yerleştirilen mikroçipler internet üzerinden ağa bağlanmakta ve diğer bileşenlerle iletişime girmektedir

(Fuchs 2018: 281). Nitekim endüstriyel internet olarak da adlandırılan bu vizyon, üretim sürecinde,

destek hizmetlerinde ve lojistikte yer alan fiziksel elementlerin bir dijital ağda bir araya gelmesini

içermektedir (Pfeiffer 2017: 22). Standart internet tabanlı protokoller kullanarak birbirleriyle

etkileşebilen bu yeni bağlaşık sistemler, verileri analiz ederek hataları öngörmekte, parametreler

tanımlamakta ve değişen şartlara uyum sağlamaktadır (Tansan vd. 2016: 20).

CPS’in bu kullanımının akıllı fabrikalar (smart factories) olarak adlandırılan yeni üretim

mekanlarında cisimleşeceği savunulmaktadır. Bu görüşe göre akıllı fabrikalar geleneksel kitlesel

üretimin “katılıklarını” aşacak, “akıllı hizmet dünyası”nın ortaya çıkmasını sağlayacaktır. Bireylerin

gereksinimlerine ve taleplerine hızlı biçimde yanıt veren özelleştirilmiş üretimde karakterize olan CPS

ile veri hacmi katlanarak büyüyecektir. Bu veri hacmi salt üretim sürecindeki öğeler tarafından sürekli

oluşturulan verileri içermemektedir, aynı zamanda dijital ağda yer alan tüm tesis ve makinelerin

sensörleri ve detektörlerinden gelen verileri de içermektedir. Bu veri akışı, siparişin verilmesinden,

ürünün müşterinin kapısına sürücüsüz araçları teslimine kadar olan tüm süreci içerebilecek şekilde

uzatılmaktadır (Pfeiffer 2017: 22).

Siber Fiziksel Sistemler’in üretim sistemleri içerisindeki uygulanmasına Siber Fiziksel

Üretim Sistemleri (Cyber Physical Production Systems - CPPS) ya da Akıllı Fabrika (Smart Factory)

denilmektedir (Alçın 2016: 26). Siber Fiziksel Üretim Sistemleri; dijital makineler, depolama

sistemleri ve dijital olarak geliştirilen ve uçtan uca EİT tabanlı entegrasyondan yararlanan, lojistikten

üretime, pazarlamadan servise kadar her şeyi birleştiren üretim tesislerini içermektedir. Akıllı

fabrikada, insanlar, makineler ve kaynaklar, tıpkı bir sosyal ağdaki gibi birbirleriyle iletişim

kurmaktadır. Akıllı fabrikada üretilen “akıllı ürünler” (smart products), üretim sürecini aktif olarak

desteklemektedir. “Metal levha, makineye nasıl işleneceğini anlat(maktadır)” (Kagermann 2015: 33).

Mevcut durumun ihtiyaçlarına göre kendilerini kontrol eden ve konfigüre eden otonom, dağıtık

makineler, robotlar, nakliye ve depolama sistemleri, herhangi bir anda kimin yedek kapasiteye sahip

olduğunu belirlemek için birbirleriyle anlaşmaktadır. Akıllı fabrikalar, dikey olarak tüm fabrikaların

ve şirketlerin operasyonel süreçleriyle bağlantılıyken, yatay olarak ise tüm dünyaya yayılan ve

siparişten teslimata kadar her şeyi birleştiren değer ağlarıyla bağlantılıdır (Kagermann 2015: 33).

CPS, endüstriyel olarak üretilen bileşene uygulanan gömülü bilgi işlem sistemleridir.

Mikroçipler, ağa bağlanabilecekleri ve internete bağlanabilecekleri şekilde imal edilen ürünlere

gömülüdür. İnsanların sosyal medya ve büyük veri üretme yoluyla ağ iletişimi, makinelere

genişletilerek iletişim ağları oluşturulmaktadır. CPS’nin nihai amacı akıllı izleme ve akıllı kontrolün

gerçekleştirilmesidir. 2000-2010 yılları arasında başta motorlu taşıt üreticisi firmalar olmak üzere

birçok firma, üretim süreçlerini takip amacıyla bir CPS bileşeni olan Radyo Frekansı ile Tanımlama

sistemini (RFID – radio frequency identification) kullanmaya başlamıştır (Alçın 2016: 25). Endüstri

4.0 ile CPS’lerin yaygınlaşması ve çeşitlenmesi beklenmektedir.

Endüstri 4.0’ın en önemli dayanak noktalarından birisi CPS’dir, ancak bu yaklaşımın

dayandığı başka teknolojiler de bulunmaktadır. Akıllı fabrikalar, büyük veri ve analitiği, yapay zeka,

akıllı robotlar, dikey ve yatay sistem entegrasyonu, nesnelerin interneti (endüstriyel internet),

sibergüvenlik, bulut bilişim, eklemeli üretim (3D baskı), artırılmış gerçeklik ve sanal gerçeklik

(simülasyon) Endüstri 4.0 yaklaşımına göre endüstriyel üretimi dönüştürecek teknolojilerdir

(Rüßmann vd. 2015: 4-7; Tansan, vd. 2016: 25-30) Yapay zeka haricinde tüm bu teknolojileri Şekil

2.2’de toplu halde görmek olanaklıdır. Tüm bu teknolojileri kısaca da olsa açıklamak çalışmamız

açısından yararlı olacaktır.

Şekil 2.2: Endüstriyel Üretimi Dönüştürecek Dokuz Teknoloji

Kaynak: Rüßmann, M., Lorenz, M., Gerbert, P., Waldner, M., Justus, J., Engel, P.,

Harnisch, M. (2015). Industry 4.0: The future of productivity and growth in manufacturing industries.

Boston: Boston Consulting Group: 3

A. Büyük Veri (Big Data)

Sosyal medyanın yaygınlaşması ve bir milyarı aşkın kullanıcı sayısına ulaşması, Nesnelerin

İnterneti’nın (IoT) gelişimi, birçok ağa entegre biçimde çalışan olan sensörlerin çoğalması ve akıllı

cihazların artan kullanımı ile multimedyanın artış göstermesi, kısacası üretilen ve paylaşılan veri

miktarındaki artış, günümüz dünyasında yeni bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır. Bütün bu üretilen

ve paylaşılan verilerin bir şekilde şirketler, kurumlar, vb. tarafından toplanması, yapılandırılmış ya da

yapılandırılmamış verilerin hacim ve büyüklüğünü devasa boyutlara getirmiştir. Veri oluşumu rekor

hızda seyretmektedir. International Data Corporation’ın yaptığı bir araştırmanın sonuçlarına göre

COVID-19 pandemisinin tüm dünyayı etkisi altına aldığı 2020 yılında tüm dünyada oluşturulan ve

çoğaltılan dijital veri miktarı rekor bir seviyeye ulaşmış ve 64,2 zettabaytı bulmuştur

. Büyük oranda

kaydedilmeyen bu verilerin (tüm verilerin yüzde 2’sinden azı kaydedilmiştir) miktarının 2020-2025

yılları arasında, dijital depolamanın ortaya çıkmasından bu yana oluşturulan veri miktarının iki

katından fazlasına çıkması beklenmektedir (IDC 2021). Büyük veri (Big Data) olarak adlandırılan bu

veriler gerek akademik çalışmaların gerek hükümetlerin gerekse endüstriyel sektörün dikkatini

çekmeyi başarmıştır. Artık günümüzde büyük verinin toplanması ve analizi oturmuş bir işkolu olarak

karşımıza çıkmakta, ondan kaçmak giderek zorlaşmaktadır. Bu işkolu veri toplayan (madenci), o

verinin ticaretini yapan (simsar) ve o veriyi reklam mesajı oluşturmak için kullanan (pazarlamacı)

şirketlerden oluşmaktadır (O’Shea 2021: 28-30). Büyük verinin geldiği bu noktayı “büyük veri

kapitalizmi” olarak niteleyen görüşler bulunmaktadır (Fuchs 2021; Chandler 2021; Jarrett 2021). Öyle

ki bir veri madenciliği konusuna dikkatleri çekmek isteyen organizasyon olan StopDataMining’e göre

endüstriyel çağda “çelik baronu” Andrew Carnegie’yi zengin eden hammadde demir cevheriyken,

internet çağının “baronlarını” besleyen kişisel verilerdir (Aktaran O’Shea 2021: 31). Kısacası büyük

veri günümüzde giderek önem kazanmaktadır.

Peki, büyük veri ne anlama gelmektedir? Büyük veri, geleneksel veritabanı teknolojileriyle

depolanması, işlenmesi ve analiz edilmesi zor olan veri hacmindeki artışa işaret etmek için kullanılan

bir terimdir. Büyük verilerin niteliği belirsizdir ve verileri yeni içgörülere tanımlamak ve tercüme

etmek için bir dizi önemli süreç gerekmektedir (Abaker vd. 2015: 99-100). Sadece büyük değil, aynı

zamanda yüksek boyutlu anlamına da gelen büyük veri, çok fazla sayıda açıklayıcı değişken ve çok

sayıda gözleme sahip veriler olarak nitelenmektedir (Çağlayan Akay 2018: 43).

1 zettabayt yaklaşık 1 trilyon gigabayta eşdeğerdir.

Dijital kapitalizmle birlikte büyük veri, endüstriyel sektörün de dikkatini çekmeyi

başarmıştır. Bilgisayar ve veri depolama sistemlerindeki ilerlemeler, benzeri görülmemiş boyuttaki

verilerin toplanıp depolanmasını ve işlenebilmesini olanaklı kılmıştır (Alçın 2016: 26). Nitekim büyük

veri gruplarından yararlanan analiz yöntemleri endüstride yeni yeni kullanılmaya başlanmış ve

üretimin kalitesinin yükseltilmesi, enerji tasarrufunun sağlanması, ekipman bakımının kolaylaştırması

gibi önemli kazanımlar sağlamıştır. Endüstri 4.0 süreci ile büyük veri analizlerinin sadece üretim

sistemlerinden gelen veriler değil, kurumsal ve müşteri bazlı yönetim sistemleri gibi birçok farklı

kaynaktan elde edilen verilerle birlikte kapsamlı biçimde değerlendirileceği ve bunun gerçek karar

verme süreçlerinde bir standart haline geleceği öngörülmektedir (Tansan, vd. 2016: 25)

B. Yapay Zeka

Endüstri 4.0’ın önemli özelliklerinden birisini de CPS’leri dinamik veri analiziyle

denetleyecek, yönetecek, otomasyona sokacak sistemleri içermesidir. Yapay Zeka (AI – Artificial

Intelligence), bu sistemlerin başında gelmektedir. İlk defa 1950’li yıllarda ortaya atılan “yapay zeka”

terimi, günümüzde günlük yaşamda da sıkça kullanılmaya başlayan bir kavram haline gelmiştir.

Yapay zeka, makinelerin insan zekasının gerektireceği şeyleri yapabilmesi olarak tanımlanabilir.

Yapay zeka sistemleri, makine öğrenmesine dayanmaktadır ve sadece programlandığı biçimiyle

davranmayan, öğrendikleri ile kendini programlayabilen sistemlerdir (Narin 2018: 239). Yapay zeka

araştırması, makineler tarafından simüle edilebilen insan zekasının yönlerini keşfetme ve tanımlama

çabasıdır.

Yapay zeka araştırmalarının kökleri, modern bilgisayarların gelişiminde büyük katkı sahibi

olan Alan Turing’in 1950 yılında Mind dergisinde yayınlanan “Computing Machinery and

Intelligence” başlıklı makalesinde dile getirdiği Turing Testi’ne dayanmaktadır (Jackson, Jr. 1985: 2-

4; Frankish, Ramsey 2014: 17; Say 2018: 83-84). Turing, bu makaleyle birlikte “makineler düşünebilir

mi” sorusunu ortaya atarak makine zekasını tartışmaya açmıştır. Yapay zeka kavramını ilk ortaya atan

ise John McCarthy olmuştur. 1956 yılında Dartmouth Üniversitesi’nde düzenlenen ve içlerinde

Marvin Minsky, Claude Shannon ve Nathaniel Rochester’ın bulunduğu 10 bilim insanının katıldığı

atölye çalışmasında bu kavram ilk kez dile getirilmiştir. Dartmouth Üniversitesi’ndeki bu atölye

çalışması, bu alandaki çalışmaları tetiklemiştir. Nitekim sonraki 20 yılda yapay zeka ile ilgili

çalışmalar, bu atölye çalışmasına katılanlar, onların öğrencileri ve çalışma arkadaşları tarafından

domine edilmiştir (Russell, Norvig 2003: 17-18; Frankish, Ramsey 2014: 18). Soğuk savaş yıllarında

ABD tarafından askeri ve casusluk amacıyla fonlanan bu çalışmalar, “yeterince başarıya ulaşmadığı

için” askıya alınmıştır. Ancak yapay zeka çalışmaları özel sektör tarafından sürdürülmüştür. Nitekim

1997 yılında IBM’in yapay zeka kullanan bilgisayarı Deep Blue, dönemin dünya satranç şampiyonu

Gary Kasparov’u altı oyunluk bir maç sonucunda yenerek, insanı satrançta yenen ilk makine olarak

tarihe geçmiştir. Şubat 2011’de ise yine IBM’in geliştirdiği Watson adlı bilgisayarın televizyonda

yayınlanan iki maçta eski Jeopardy!

şampiyonları Ken Jennings ve Brad Rutter’ı yenmesi, yapay

zeka çalışmalarında önemli bir dönüm noktasının aşıldığını gösterir niteliktedir. IBM, 2013 yılından

itibaren Watson sistemini kullanan bilgisayarlarını buluta taşıma kararı almış, bu sayede müşterisi olan

firmalara, bilişsel hesaplama teknolojisini bulut üzerinden kendi yazılım ve mobil uygulamalarına

entegre edebilme olanağı sunmuştur (Ford 2018: 123-127). Bu durum, bilgi işlerinin otomasyonunun

ve akıllı robotların üretilmesinin önünü aşmıştır.

Günümüzde yapay zekadaki ilerlemeler, ulaşım, sağlık, bilim, finans ve orduyu yeniden

şekillendirerek modern hayatı dönüştürmeye başlamıştır. Yapılan araştırmalar ise yapay zeka

uygulamaları ile çeviri yapılabileceğini (2024 yılına kadar), lise kompozisyonu yazılabileceğini (2026

yılına kadar), sürücüsüz bir kamyonun sürülebileceğini (2027 yılına kadar), perakende satış

mağazasında satış yapılabileceğini (2031 yılına kadar), çok satan bir kitap yazılabileceğini (2049

yılına kadar) ve cerrah olarak çalışılabileceğini (2053 yılına kadar) ileri sürmektedir. Bu araştırmayı

yürütenlere göre 45 yıl içinde Yapay Zeka ile tüm işlerde insanlardan yüzde 50 oranında daha iyi bir

performans sergilenecektir ve 120 yıl içinde tüm işlerin otomasyonu sağlanacaktır. (Grace vd. 2018:

731).

C. Akıllı Robotlar

Endüstri 4.0 ya da diğer adıyla dördüncü endüstriyel devrim projesinin dünya çapında

yaygınlaşmasında önemli bir pay sahibi kuruluşlardan birisi de Dünya Ekonomik Forumu’dur (World

Economic Forum – WEF). WEF’in 2016 yılındaki ana gündem maddesi Dördüncü Endüstriyel

Devrim’dir. Nitekim WEF’in 2016 yılında yayımladığı “The Future of Jobs” adlı raporunun giriş

cümlesi, “Bugün Dördüncü Endüstriyel Devrim’in başlangıcındayız” şeklindedir. Genetik, yapay

zekâ, robotik, nanoteknoloji, 3D baskı ve biyoteknoloji alanındaki gelişmelerin, gördüğümüz her

şeyden daha kapsamlı bir devrimin temelini oluşturduğu ileri sürülmektedir (WEF 2016: v). WEF’e

Türkiye’de 1994-1996 yılları arasında yayınlanan “Riziko!” ve 2012-2015 yılları arasında yayınlanan “Büyük

Risk” adlı yarışmaların orijinali niteliğindeki ABD’de bir hayli popüler olan yarışma programı.

göre devrimin itici güçlerinden birisini de robotlar

oluşturmaktadır. Yapay zeka uygulamalarıyla da

ilişkili olan ve bir bakıma yapay zekanın bir bedene bürünmesi anlamına gelen (Say 2018: 121),

gelişmiş duyulara, el becerisine ve zekasına sahip gelişmiş robotların, endüstriyel üretimde ve hizmet

sektöründe insan emeğinden daha pratik olabileceği şeklinde görüşler bulunmaktadır. Düzenlemelerin

izin vermesi durumunda, yakın bir gelecekte tamamen veya kısmen özerk olan otomobil, kamyon,

uçak ve teknelerin yapay zeka uygulamaları ile kontrol edilip, kullanılmasının ulaşımda devrim

anlamına geleceği ileri sürülmektedir (WEF 2016: 7).

Endüstriyel alanda kullanılan ilk robot ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında George DeVol

tarafından geliştirilmiştir. DeVol’ün 1960 yılında Joseph Engelberger ile kurduğu ve endüstriyel

robotlar üretmeyi amaçlayan Unimaton adlı şirket, ilerleyen yıllarda General Motors’un desteği ile

hafif montaj için tasarlanmış, montaj hattında sıcak parçaları kalıp döküm makinesinden taşıma işi için

tasarlanan ilk elektrikli motor olan PUMA’yı (Programmable Universal Machine for Assembly)

geliştirmiştir (Dyer-Witheford 2019: 67; Aydın 2021: 275). Ancak gerek sabit maliyetlerin yüksek

olması gerekse o dönem için sendikal anlamda güçlü olan işçi sınıfının tepkisinden çekinilmesi, bu

robotların kullanılması sürecini geciktirmiştir. Örneğin General Motors’un Ohio Lordstown’da inşa

ettiği, punta kaynak yapan 28 robot içeren otomotiv tesisiyle mevcut otomobil üretim miktarını iki

katına çıkarması, işçilerin ağır direnişiyle karşılaşmış; bir tür gayriresmi greve dönüşen ve işe

gitmeme, sabotaj gibi biçimlere de bürünen eylemler, sendikanın yönetimle gizli iş birliği ile zorlukla

bastırılmıştır (Dyer-Witheford 2019: 67). 1969’da “Standford Kolu”nun (Standford Arm)

geliştirilmesiyle, kullanımda olan endüstriyel robotlara daha fazla serbestlik derecesi (degree of

freedom) kazandırılmıştır (Aydın 2021: 275). 1974 petrol kriziyle, ilerleyen bölümlerde ele alacağımız

yalın üretim modelini (Toyotist) uygulamaya başlayan Japon otomobil endüstrisinin, Kuzey Amerika

otomobil endüstrisi ile rekabette öne çıkması ise tabloyu bütünüyle değiştirmiştir.

Nitekim endüstriyel robotların sayısında son dönemde yaşanan artış, WEF’in robotlara

atfettiği bu öneme sermayenin kayıtsız kalmadığını gösterir niteliktedir. Uluslararası Robotik

Federasyonu’nun (IFR – International Federation of Robotics) endüstriyel robotlara ilişkin 2022

yılında yayınladığı rapora göre, 2021 yılında Covid-19 pandemisinin olumsuz etkilerine karşın tüm

“Robot” kavramı ilk olarak 1921 yılında Çek yazar Karel Čapek’in “R.U.R. - Rossum'un Evrensel Robotları”

(Rossum's Universal Robots) adlı üç perdelik tiyatro oyununda kullanılmıştır. Çekçede “zorunlu çalışma”, “iş gücü” gibi

anlamlara gelen “robota” sözcüğünden türetilen kavram (Say 2018: 120; World Bank 2019: 18) hızla popülerleşmiş ve

“otomat” sözcüğünün yerine kullanılmaya başlanmıştır. Otomatları, canlı bir varlığın yapabileceği bazı eylemleri kendi

başına yapabilen, hareketleri ya da kendine verilen komutları tekrara dayalı bir şekilde gerçekleştiren, kopyalayan mekanik

ya da elektrikli araç olarak tanımlayabiliriz (Keskin 2019: 40). Bu çerçevede “robot” kavramı yerine zaman zaman “otomat”

kavramı da kullanılmaktadır. Nitekim Dyer-Witheford, otomatların robotları, diğer otonom teknolojileri ve yapay yaşamı

içerdiğini, dolayısıyla bütün bunların tümünü kapsadığını savunmaktadır (2019: 61). Ancak günümüzde gerek akademik

literatürde gerekse de günlük hayatta “robot” sözcüğü tercih edilir hale gelmiştir.

dünyada robotların satışı 383.545 birime ulaşıp yeni bir zirve yapmıştır. 2020 yılında endüstriyel

robotların operasyonel stoğu 3 milyon 14 bin 879 adet olarak hesaplanmıştır. Ama asıl dikkati çeken

robot satışında en büyük pazarın Çin olmasıdır. Nitekim Çin’de robot kurulumu 2011 ile 2016

arasında yılda ortalama yüzde 31 artış göstermiştir. 2020 yılında Çin’deki robot kurulumu ise 168,377

birime ulaşmıştır (IFR 2021). Bu durum oluşturduğu ucuz emek “tarlaları” ile endüstriyel üretimde söz

sahibi konumuna gelen Çin’in, robotların yükselişe geçtiği yeni dönemde bu üstünlüğünü yitirmemek

için, “Made in China 2025” stratejisi çerçevesinde geliştirdiği bir hamle olarak nitelenebilir

(UNCTAD 2016). En çok robot alan dördüncü ve beşinci ülke olan ABD ve Almanya’nın durumu ise

Endüstri 4.0 (ya da dördüncü endüstriyel devrim) stratejisi yolunda attıkları adımlar çerçevesinde

yorumlanabilir. “Robot yoğunluğu” olarak ifade edebileceğimiz 10 bin işçi başına düşen robot

sayısındaki yükseliş, özellikle Asya’da dikkat çekicidir. Tüm dünyada robot yoğunluğu ortalaması 126

birimken, bu rakam Avrupa’da 123 birim, Kuzey Amerika’da 111 birim, Asya’da ise 134 birimdir

(IFR 2021).

Şekil 2.3: Otomasyonun Maliyeti

Kaynak: Tilley, J. (2017), “Automation, robotics, and the factory of the future”, Blackwell,

E., Dhawan, R., Gambell, T., George, K., Marya, V., Singh, K., Schmitz, C. (Ed.), The great re-make:

Manufacturing for modern times, New York: McKinsey & Company: 68

Endüstriyel robotların sayısının artışını sağlayan bir başka faktör ise “bulut bağlantılı

robotlar”dır. IoT ve bulut bilişim teknolojisinin sunduğu olanaklarla, artık robotların yapması gereken

hesaplamaların çoğu devasa veri merkezlerinde halledilmekte ve tekil robotlara bu kaynağa erişim

hakkı verilmektedir. Bu durum robot üstünde bulunması gereken işlem gücü ve bellek ihtiyacını

azalttığından, robot maliyetlerini düşürücü işlev görmektedir (Ford 2018: 40-41). Şekil 2.3’te yer alan

McKinsey Danışmanlık firmasının sektörel raporundan yola çıkılarak hazırlanan grafik, her ne kadar

1992 yılında emek maliyetleri ile robot fiyatlarını 100 endeksi üzerinden varsayıp, bu tarihte her iki

kalemin eşit olduğu yanılsamasını yaratsa da ABD imalat sanayisinde robotların fiyatının 1990 – 2016

arasında azalışta olduğunu göstermektedir. Moore Yasası’nın iddiasını kanıtlarcasına bilgisayar

işlemcilerinin her geçen yıl daha da güçlenmesi, yeni yazılım geliştirme teknikleri ve ağ

teknolojilerindeki ilerlemeler, robotların montajını, kurulumunu ve bakımını daha az masraflı ve daha

hızlı bir biçimde gerçekleştirmeyi olanaklı kılmıştır (Tilley 2017: 68). Öte yandan söz konusu grafikte

emek maliyetlerindeki artışa vurgu yapılması, ancak emeğin üretkenlikteki artışa yönelik bilgi

verilmemesi, önemli bir eksikliktir, bu anlamda yanıltıcıdır.

Kısacası dünyada robot teknolojisi artık hem yetkinliklerini geliştirerek daha otonom, esnek

ve işbirliğine yatkın hale gelmekte hem de sahip olma maliyetini düşürmektedir.

İlerleyen dönemde

robotların birbiriyle etkileşimlerini artırması, insanlar ile yan yana daha güvenli bir şekilde çalışması

ve bir yandan da öğrenme kabiliyetlerini geliştirmesi beklenmektedir (Tansan, vd. 2016: 26; Narin

2018: 241) Endüstri 4.0 ile daha da hız kazanacağı düşünülen üretimde robotların kullanılmasının,

endüstri ilişkileri açısından emek üzerinde bir dizi olumsuz etkisi olacağı birçok araştırma tarafından

ortaya konulmaktadır. Akıllı robotlar ve emek üzerine etkileri konusu, üçüncü bölümde “Teknoloji ve

Emek: İşin Geleceği” başlığı altında detaylı biçimde ele alınacaktır.

D. Dikey ve Yatay Sistem Entegrasyonu

Endüstri 4.0 projesinin unsurlarından birisini de dikey ve yatay entegrasyon oluşturmaktadır.

Buna göre aynı sektörde yer alan, ancak farklı alt sektörlerde müşterisi olan firmaların birleşme şeklini

ifade eden dikey entegrasyon ile aynı sektörde yer alan ve müşteri tipi aynı olan firmaların

birleşmesini ifade eden yatay entegrasyon, Endüstri 4.0 ile aynı anda gerçekleşecek, bu sayede üretim

süreçlerinde yaşanan bir değişikliğe hızlıca yanıt verilip, olası bir soruna çözüm getirilebilecektir.

Dikey ve yatay entegrasyon için bu ortamı sağlayacak olan ise evrensel veri entegrasyon ağlarının

gelişimidir. Endüstri 4.0 savunucularına göre bu ağlar geliştikçe, firmalar, birimler ve yetkinlikler

birbirleriyle çok daha uyumlu hale gelecektir (Tansan, vd. 2016: 27).

Avrupa Komisyonu’nun geliştirdiği Endüstri 5.0 stratejisinde, emek gücü robotlardan ayrı değil, koordineli

hatta entegre olarak çalışacağı öngörülmektedir. Buna paralel olarak robotlara farklı bir rol atfedilmekte ve endüstriyel

robotlar cobot (collaborative robot – işbirlikçi robot) olarak adlandırılmaktadır. Cobot’ların diğer robotlardan farkı insanlarla

koordineli yani iş birliği içinde olmasıdır (Peshkin vd 2001: 377; Erdoğdu 2021: 130). Cobot’ların yaygınlaşmasıyla birlikte

işçilerin yeni vasıflar, ama özellikle dijital yetenekler geliştirmesi gerekeceği açıktır. Endüstri 5.0 stratejisinin hayata

geçirilmesi durumunda dijital emek sayısal olarak daha da büyüyecektir.

E. Nesnelerin İnterneti (İnternet of Things)

Akademik literatüre ilk kez 2000’li yılların başında MIT’deki Auto-ID Laboratuvarı’nda

RFID altyapıları ile ilgili yürütülen çalışmalar ile giren (Wortman, Flüchter 2015: 221) Nesnelerin

İnterneti (Internet of Things, IoT), günümüzde adından sıkça söz ettiren kavramlardan birisidir. O

günlerden bu yana Nesnelerin İnterneti’nin kapsamı genişlemiş ve RFID teknolojileri ölçeğinin çok

daha ötesine geçmiştir. Nesnelerin İnterneti kavramı üzerine tam anlamıyla ortaklaşılmış bir tanım

yoktur. The International Telecommunication Union (ITU), Nesnelerin İnternetini, “fiziksel ve sanal

şeyleri birbirine bağlayarak gelişmiş hizmetler sağlayan, var olan ve gelişen, Bilgi Toplumu için

küresel bir altyapı sunan, birlikte çalışabilir bilgi ve iletişim teknolojileri” olarak tanımlamaktadır

(ITU - Internet of Things Global Standards Initiative 2012). Bunun dışında fiziksel nesnelerin

birbirleriyle ya da daha büyük sistemlerle bağlantı kurmasına olanak veren iletişim ağı olarak kısaca

tanımlayabileceğimiz Nesnelerin İnterneti, Endüstri 4.0 uygulamaları için kritik öneme sahiptir. Bu

anlamda Nesnelerin İnterneti, akıllı fabrikalar, akıllı ürünler ve akıllı servislerin temelini

oluşturmaktadır (Alçın 2016: 25).

Enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki gelişimin simgelerinden biri haline gelen

Nesnelerin İnterneti uygulamaları günümüzde hızla yaygınlaşmaktadır. Yapılan bir araştırmaya göre

2019 yılında Nesnelerin İnterneti uygulamalarıyla birbirlerine bağlı olan cihazların sayısı 35,7 milyara

ulaşmıştır. Bu sayının 2024 yılında 83 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir

(Juniper Research

2020). Sektörde faaliyet gösteren şirketlere yönelik büyük satın almalar da Nesnelerin İnterneti’ne

verilen önemi göstermektedir. Bu anlamda Google’ın dünyanın ilk akıllı termostatını üreten ve IoT

dünyasının örnek gösterilen firmalarından biri olan Nest’i 2014 yılında 3,2 milyar dolara satın alması,

aynı yıl içinde Google yönetimindeki Nest’in ev güvenliği için kamera üreten Dropcam’i 555 milyon

dolara satın alması, yine 2014 yılı içinde Samsung’un akıllı ev konsepti üzerine çalışmalar yapan

SmartThings’i satın alması, IoT’ye ve uygulamalarına verilen önemin göstergesidir (Wortman,

Flüchter 2015: 221).

Bu kadar cihazın yer aldığı sistemin çalışmasını sağlayacak altyapı şu ana kadar en geniş alana yayılmış olan

İnternet Katman Protokolü olan IPv4 (Internet Protocol Version 4) ile olanaklı değildir. Çünkü 32 bitlik adresleri kullanan

IPv4, adres uzayını yaklaşık 4,3 milyar (tam olarak 4,294,967,296) adresle sınırlamıştır. IPv4’ün ilk oluşturulmaya başlandığı

dönemde internetin bu kadar ilerleyeceğinin ve yaygınlaşacağının hesaba katılmamasından kaynaklanan bu sınırlılığı aşmak

için IPv6 geliştirilmiştir. IPv6 ile 3,4×1038 adet adres üretilebilmekte, dolayısıyla bu kadar cihazın sistemde çalışmasına

olanak sağlanmaktadır (Börteçin 2016: 29). Kısacası IPv6, IoT teknolojisinin sorunsuz işleyebilmesi için önemli bir altyapı

sunacaktır.

Nesnelerin İnterneti, Endüstri 4.0 konsepti açısından önemlidir. Çünkü günümüzdeki

endüstriyel yapı genellikle, sınırlı yapay zekaya ve otomasyon kontrol mekanizmalarına sahip sensör

ve saha cihazlarının, genel üretim kontrol sistemine bağlı olduğu dikey otomasyon piramitleri şeklinde

kurgulanmıştır. Nesnelerin İnterneti ile bu sınırlılığın aşılması, daha fazla sayıda cihazın, donanımın

standart teknolojilerle birbirlerine bağlanarak tümleşik veri işlemeden faydalanabilmesi, bu sayede

hem birbirleriyle hem de gerekirse merkezi kontrol sistemleriyle iletişim kurabilmesi

hedeflenmektedir. Nesnelerin İnterneti’nin sunduğu bu olanağın bir başka yansıması olarak ise analiz

ve karar alma süreçlerinin tek elden yapılma şartını ortadan kaldırması, gerçek zamanlı karar verme

süreçlerini olanaklı kılması beklenmektedir (Tansan, vd. 2016: 27).

F. Siber Güvenlik

İnternet teknolojisinin gelişimiyle birlikte bulut bilişim uygulamaların yaygınlık kazanması,

“siber güvenlik” konusunu önemli bir risk faktörü olarak gündeme getirmiştir. Ancak Endüstri 4.0’ın

temel bileşenlerinden biri olan Nesnelerin İnterneti uygulamalarıyla birlikte siber güvenlik sistemleri

daha da kritik hale gelmiştir. Fiziksel nesnelerin birbirleriyle ya da daha büyük sistemlerle bağlantı

içinde olduğu bir iletişim ağı oluşturması, kritik endüstriyel sistemleri ve üretim hatlarını siber

güvenlik tehditlerine açık hale getirmiştir. Ayrıca bulut bağlantılı robotların kullanımıyla emek

gücünün devre dışı bırakılması ve bunların ulaştırma, elektrik şebekesi, vb. gibi hayati altyapılarda ve

bir dizi endüstriyel makinelerde kullanılmasının planlanması, olası bir siber saldırı durumunda

yaşanabilecek felaketler konusundaki endişeleri körüklemiştir (Ford 2018: 42). Ek olarak Dassault

Systèmes şirketi ile BoostAeroSpace sisteminin ortak iş birliği platformu kurması örneğinde

görülebileceği gibi, tasarım ve imalata yönelik birlikte üretilen verilerin, özel bir bulut sisteminde

işbirliğine açık hale getirilmesi, verinin ve ürün tasarımının ortaklaştırılabilmesi için pek çok ortak

şirkete erişebilme yetkisi verilmesi, (Narin 2018: 247) rakip firmaların siber casusluk yöntemleri ile bu

verileri ele geçirmesinin önünü açmaktadır.

Tüm bu nedenlerden dolayı üretilen ürün ve hizmetlerin güvenliği açısından siber güvenlik

sistemlerine Endüstri 4.0’da büyük önem verilmiştir. Endüstriyel donanım tedarikçilerinin, endüstriyel

sistemleri ve üretim hatlarını siber güvenlik tehditlerine karşı koruyabilmek için, ortaklık ya da satın

alma yoluyla siber güvenlik şirketleriyle güçlerini birleştirmesi bir trend haline gelmeye başlamıştır.

(Tansan, vd. 2016: 28)

G. Bulut Bilişim

Endüstri 4.0’ın önemli bileşenlerinden birisini de bulut bilişim (cloud computing)

oluşturmaktadır. Bulut bilişim, veri yönetiminin ve bilişim uygulamalarının özel ve uzmanlaşmış

şirketler tarafından yürütülmesidir (Narin 2018: 239). Siber fiziksel sistemlerin birbirleriyle iletişim

kurması üzerine temellenen Endüstri 4.0’da, bu iletişimin altyapısını oluşturan faktörlerden birini de

bu bileşenler için istendiği zaman kullanabilen ve kullanıcılar arasında paylaşılan bilgisayar kaynakları

sağlayan, internet tabanlı bilişim hizmeti olan bulut bilişim oluşturmaktadır. Bulut bilişim, üretim

maliyetlerini düşürmesi, e-ticaretin gelişimine katkıda bulunması ve istihdama olan etkileri ile

sermaye kesiminin ve devlet yönetimlerinin bilgi politikaları arasında öncelikli olarak yerini almıştır

(Henkoğlu, Külcü 2013: 63). Bu durumun yaşanmasında büyük verinin yönetim sistemlerinde artan

önemi ve bulut bilişim yoluyla bu verinin yönetiminin emek gücünü yöneten tüm profesyonel

uygulamaların en önemli parçası olarak ortaya çıkmasının (OpenCloudManifesto.org 2015) payı

büyüktür.

Bulut bilişimi farklı şekillerde tanımlayabiliriz. Bu tanımlardan ilkine göre bulut bilişim,

hem internet üzerinden hizmet olarak sunulan uygulamaları hem de bu hizmetleri sağlayan veri

merkezlerindeki donanım ve sistem yazılımlarını ifade etmektedir. Bu hizmetler uzun zamandır

“Hizmet Olarak Yazılım” (SaaS - Software as a Service) olarak ifade edilirken, veri merkezi donanımı

ve yazılımı ise bulut olarak adlandırılmaktadır (Armbrust vd. 2010: 50). Bir diğer tanıma göre bulut

bilişim, büyük veri merkezlerindeki makinelerin, bilimsel araştırmadan video paylaşımına, e-postaya

kadar değişen ihtiyaçlar için ölçeklenebilir bir şekilde hizmet sunacak şekilde dinamik olarak

yapılandırıldığı ve yeniden yapılandırılabileceği yeni bir hesaplama modelini ifade etmektedir (Jaeger

vd. 2009). National Institute of Standards and Technology (NIST) ise bulut bilişimi, çok az yönetim

çabasıyla hızlı bir biçimde hazırlanabilen ve piyasaya sürülebilen, yapılandırılabilen bilgi işlem

kaynakları (ağlar, sunucular, depolama bileşenleri, uygulamalar ve hizmetler) havuzuna her yerde,

uygun, isteğe bağlı ağ erişimi sağlayan model olarak tanımlamaktadır. Bu bulut bilişim modeli 5 temel

karakteristikten (isteğe bağlı hizmet, geniş bant ağ erişimi, kaynak havuzu, hızlı esneklik, ölçülebilir

hizmet); üç hizmet modelinden (Servis Olarak Yazılım [SaaS - Software as a Service], Servis Olarak

Platform [PaaS - Platform as a Service] ve Servis Olarak Altyapı [IaaS – Infrastructure as a Service]

ve dört dağıtım modelinden (özel bulut, topluluk bulutu, genel bulut ve melez bulut) oluşmaktadır

(Mell, Grance 2011: 3-4).

Bulut bilişimin sağladığı teknik yararları ise donanım ve yazılım maliyetini azaltması,

uzaktan erişim kolaylığı sağlaması ve depolama kapasite sınırlamasını ortadan kaldırması olarak

sıralayabiliriz (Alçın 2016: 26). Ancak bulut bilişimin ortaya çıkardığı bazı sorunlar da bulunmaktadır.

Uygulamaların yavaş çalışması ve düşük hızlarda servis sorunları; uzaktan erişim ve güvenlik

sorunları; verilerin nerede olduğunu bilememe sorunu; hizmet alınan firmaların güvenilirliği,

yeterliliği ve denetlenmesi sorunları; hizmet sağlayıcıların bilgi güvenliği, veri bütünlüğü ve erişim

denetimi ile ilgili taahhütte bulunamamaları; hizmet sağlayıcıların kesintisiz hizmet garantisi

verememeleri; içeriğin kullanımı ve mülkiyet hakkı ile ilgili belirsizlikler ve son olarak (bir önceki

başlıkta gördüğümüz gibi) bulut alanlarının siber saldırıların hedefi haline gelmesi bu sorunlar

arasında sayılabilir (Henkoğlu ve Külcü 2013: 66-71). Özellikle siber güvenlik konusu büyük bir

endişe kaynağıdır. Çünkü gizli kalmayan ya da yok edilen veriler firmalar açısından bir belirsizlik

alanıdır (Alçın 2016: 26). Ayrıca bulut bilişim şirketleri şiddetli bir rekabet ile merkezileşmektedir.

Bunun anlamı ise tıpkı üretimin merkezileşmesi gibi, verinin, bilginin büyük şirketlerin elinde

merkezileşmesi ve sert rekabettir (Narin 2018: 247).

Ancak yaratacağı tüm potansiyel sorunlara karşın, günümüzde firmalar müşteri ilişkileri

yönetimi yazılımları (CRM - Customer Relationship Management), ofis yazılımları, veri saklama, veri

tabanı paylaşımı, ayrıca fazla işlemci gücü gereksinimi duyan yazılımlarına destek için bulut bilişim

hizmetinden yararlanmaktadır. Bulut Bilişim, Endüstri 4.0 yaklaşımında da önemli bir yer

edinmektedir. Endüstri 4.0 ile firmalar ile üretim, tasarım, vb. tesisleri arasında ürünlerle ilgili daha

fazla verinin paylaşılması gerektiği öngörülmektedir. Bulut teknolojinin performansının önümüzdeki

süreçte hızlı bir gelişim göstereceği ve tepki süresinin birkaç milisaniyeye düşeceği, bunun sonucu

olarak bulut platformda yer alan makinelere ait verilerin ve işlevlerin artacağı ileri sürülmekte, üretim

sistemlerine veriye dayalı daha fazla hizmet sunulacağı dile getirilmektedir (Tansan, vd. 2016: 29)

H. Eklemeli Üretim – 3D Baskı

Son dönemin önemli teknolojik buluşlarından birisi de üç boyutlu yazıcılardır. “3D baskı”,

“3D yazıcı” ve “3D printing” gibi terimlerle anılan bu teknolojiyi “eklemeli üretim” (katmanlı üretim)

(additive manufacturing) olarak nitelemek daha doğru bir kullanım olacaktır. Eklemeli üretimi ise üç

boyutlu (3B) geometrik verileri kullanarak malzemenin katman katman eklenmesiyle karmaşık

geometrili fiziksel parçaların hızlı bir şekilde imalatını içeren bir üretim tekniği olarak tanımlayabiliriz

(Özsoy, Duman 2017: 37).

Giderek yaygınlaşan ve görece ucuzlayan 3D yazıcılar, daha çok günlük hayatta kişisel

kullanıcılara sunduğu olanaklarla heyecan yaratsa da asıl olarak endüstriyel üretimde önemli işlevler

edinmeye adaydır. Nitekim endüstriyel firmalar üretecekleri parçaların prototipini oluşturmak ve

bunların üretimini yapmak için, üç boyutlu baskı gibi eklemeli üretim tekniklerini kullanmaya

başlamışlardır. Bu yöntemin, önümüzdeki dönemde, başta havacılık ve uzay sektörü olmak üzere,

özellikle karmaşık ve hafif tasarımlar gibi alanlarda, özel ürünleri az sayıda üretmek amacıyla daha da

yaygın kullanılmaya başlanacağı tahmin edilmektedir (Tansan, vd. 2016: 29) Öte yandan özellikle 3D

yazıcıların yaygınlaşmasıyla küresel tedarik zincirinin kısalacağı ve dış ticaretin sınırlanacağı yönünde

görüşler bulunmaktadır. Dijital bir dosyadan sağlam bir 3D nesne oluşturabilen firmaların, 3D

baskının ucuz hale gelmesiyle birçok malı lokal olarak kendi ülkelerinde üreteceği, daha önceden

Güney ülkelerine kaydırılan üretim ve montaj sektörünün bir kısmının, bu ülkelere geri döneceği ileri

sürülmektedir. Ayrıca bir araştırmaya göre 3D baskı, 2040 yılında küresel ticaretin yüzde 40’ını

ortadan kaldıracaktır. Ancak World Bank’a göre bu görüşü destekleyen yeterince kanıt

bulunmamaktadır (2019: 148).

İ. Artırılmış Gerçeklik

Günümüz teknolojisinin en çok ilgi gören, önümüzdeki dönemde gerek iş hayatın gerekse

günlük yaşamın önemli rutinlerinden birisi durumuna gelmesi beklenen uygulamalardan birisini

Artırılmış Gerçeklik (AR – Augmented Reality) uygulamaları oluşturmaktadır. Artırılmış Gerçeklikte,

kişiye monitör, projektör, akıllı gözlük, akıllı telefon, vb. gibi cihazlarla, eş zamanlı biçimde, kendi

gözleriyle görmeye alışkın olduğu gerçek dünyaya eklenmiş, veri işlemcileri ve yazılımlar tarafından

zenginleştirilmiş ek içerik gösterilmektedir (Artut 2014: 122). Gerçek boyutta izlediğimiz bir dünyanın

içine başka bir görüntünün eklenerek sunulması fikri olan AR, aslında uygulama açısından çok

eskilere, 15. ve 16. yüzyıla dayanmaktadır. Bu dönemde Athanasius Kircher’in bir ayna yardımıyla

yaptığı “metamorphosis aparatus” olarak ifade ettiği illüzyon aleti, AR’nin ilk örneklerinden biri

olarak gösterilmektedir. Bugün gelinen noktada ise Kircher’in tasarladığı illüzyon etkisi, bilgisayar

teknolojilerinin sunduğu çeşitli imaj işleme teknikleri yardımıyla dijital ortamda ekran üzerinde

gerçekleşmektedir (Artut 2014: 123-124).

Google’ın ilk prototipi 2013’te sınırlı bir kullanıcı grubu üzerinde denenen, ancak son

kullanıcıdan yeterince ilgi görmediği için, biraz da güvenlik endişesiyle ABD devletinin baskısıyla,

geliştirilme çalışması bir süre durdurulan ve sonunda Temmuz 2017’de yeni haliyle piyasaya sürülen,

üzerinde optik bir ekran bulunan gözlük şeklindeki giyilebilir teknoloji ürünü olan “Glass”, içinde

bulunduğumuz dönemin önemli AR ürünlerinden birisidir. Öte yandan “Glass” ürününde gözlenen

önemli değişiklik, ürünün artık son kullanıcılardan çok, işletmelere hizmet etmek için tasarlanıyor

olmasıdır. Glass’ın web sitesinde, ürünlerinin endüstriyel üretimde General Electric ve AGCO gibi

firmalarda, lojistikte DHL firmasında, sağlık hizmetlerinde ise Sutter Health firmasında kullanıldığı

anlatılmaktadır. “Glass” ürününün işçilerine işlerini daha hızlı, akıllı ve güvenli yapma olanağı verdiği

AGCO firması temsilcisi tarafından ifade edilmektedir. DHL firmasının temsilcisi ise bu ürün

sayesinde işçilerinin ürünleri daha hızlı seçebildiklerini ve oluşabilecek hata miktarını azalttığını ileri

sürmektedir.

Artırılmış Gerçeklik, Endüstri 4.0 stratejisinde bu ve benzeri nedenlerden dolayı kendine yer

bulmaktadır. AR teknolojisinden yararlanan sistemler henüz başlangıç aşamasında da olsa depoda

parça seçimi ve mobil cihazlara tamirat talimatları göndermek gibi çeşitli hizmetlerde

kullanılmaktadır. Gelecekte şirketlerin karar verme ve operasyon süreçlerini iyileştirmek ve

çalışanlarına gerçek zamanlı bilgi ulaştırmak amacıyla AR teknolojisinden daha fazla yararlanacağı

ileri sürülmektedir (Tansan, vd. 2016: 30)

J. Sanal Gerçeklik (Simülasyon)

AR’nin dışında günümüz bilgisayar teknolojilerinin önemli ürünlerinden birini de Sanal

Gerçeklik (VR – Virtual Reality) oluşturmaktadır. Gerek AR gerekse de VR teknolojileri bilgisayarlar

daha güçlü hale geldikçe daha da hızla ilerlemektedir.

AR’den farklı olarak VR’de, gerçek (fiziksel)

dünyadan bağımsız, kopuk şekilde, kişi hem keşfedip hem de etkileşime girebildiği, üç boyutlu

bilgisayar teknolojileriyle oluşturulmuş bir ortamda yer almaktadır. Sanal Gerçeklik, gerçek dünyadaki

izleyicilere bilgisayarlar tarafından yaratılan simüle edilmiş gerçekliği sunan bir teknolojidir (Artut

2014: 125). Simülasyon ise “gerçek dünyada var olan bir fiziksel sisteme ait verilerin sanal bir ortama

taşınmasıyla gerçek sisteme ait özelliklerin izlenmesine altyapı oluşturan bir modelleme tekniğidir”

(Çelen 2017: 10). Bilgisayar ve internet teknolojisinin gelişimiyle birlikte sanal dünya gerçek

dünyanın alanını kaplamaya, onun yerine geçmeye başlamıştır. Sanal gerçeklik, bir bakıma fiziksel

gerçekliğin yerine ikame edilmeye başlamıştır (Günay 2002: 10). VR ile hedeflenen, fiziksel dünyada

mevcut olmayan yapay olarak yaratılmış gerçekliğin, fiziksel gerçeklik kadar gerçek olmasının

sağlanmasıdır (Artut 2014: 125).

Ürün tanıtım sayfasından (https://x.company/glass/, Erişim Tarihi: 29 Ağustos 2018)

Moore Yasası’na göre her 24 ayda tümleşik devreler üzerine yerleştirilebilecek bileşen sayısı iki katına

çıkmaktadır. Bu yasa bilgisayar teknolojisinin gelecekte hangi noktalara ulaşabileceği konusunda fikir vermektedir.

Önümüzdeki dönemdeki artış hızının bu seviyede devam edip edemeyeceğini tam olarak bilemesek de gelecekte

bilgisayarların daha güçlü ve hızlı olacağını bunun da AR ve VR teknolojilerinin daha da gelişebileceği teknik bir ortam

yaratacağını söyleyebiliriz.

VR, son dönemde hızla büyüyen bir teknolojidir. 2017 yılında küresel VR piyasasının değeri

3,13 milyar dolara ulaşmıştır. 2023 yılında bu piyasanın 49,7 milyar dolara ulaşacağı tahmin

edilmektedir (Mordor Intelligence 2021). Simülasyon olarak da nitelendirebileceğimiz VR, ağırlıklı

olarak medya ve eğlence (ağırlıklı olarak bilgisayar, platform ve mobil oyunları), sağlık hizmetleri,

eğitim, telekomünikasyon, emlak, savunma ve havacılık sektörlerinde yaygın olarak yerini alsa da

endüstriyel amaçlarla da kullanılmaktadır. Nitekim günümüz endüstriyel üretiminde 3 boyutlu

simülasyondan özellikle ürünlerin, malzemelerin ve üretim süreçlerinin tasarım aşamasında

yararlanılmaktadır. Ancak Endüstri 4.0 ile VR uygulamalarının fabrika operasyonlarında daha da

yaygınlaşması beklenmektedir (Tansan, vd. 2016: 26). Endüstri 4.0 anlayışına göre geleceğin akıllı

fabrikalarında her alanda kısa zamanda doğru karar verebilme için çok disiplinli simülasyonun

kullanılması beklenmektedir. “Eş zamanlı simülasyon” olarak adlandırılan bu duruma göre,

simülasyonun başarılı olarak uygulanabilmesi için doğru dijital temsilin fiziksel kopyasına uygun

şekilde esnek değişim göstermesi beklenmektedir. Sanal ortamda mekatronik davranışı simüle

edilmekte ve zamana bağlı dinamik etkileri izlenmektedir. “Dijital ikiz” olarak nitelenen bu konsept

ile gerçek dünya içerisindeki performans tahminine olanak sağlayacak şekilde tüm fiziksel

elementlerin sanal kopyaları gerçek sistemin herhangi bir zamanındaki dinamik durumu

yansıtmaktadır (Çelen 2017: 17-18). Siberuzaydaki bu dijital ikiz sayesinde, tüm imalattan tedarik,

tasarım ve tüketime kadar tüm sürecin analizi, optimizasyonu ve gerekirse simülasyonu yapılabilir

hale gelmektedir (Narin 2018: 239). Hataları ortadan kaldırma potansiyeliyle kaliteyi artırması,

makine kurulum süresini kısaltması, üretim hattında takip eden ürün için makine parametrelerini

gerçekten ayarlamadan önce sanal dünyada test etme fırsatı vermesi nedeniyle simülasyon, akıllı

fabrikaların olmazsa olmazı konumundadır (Tansan, vd. 2016: 27).

Öte yandan Facebook CEO’su Mark Zuckerberg’in 2021’in son bölümünde Facebook’un

adının “Meta” olarak değiştirildiğini açıklamasıyla bir anda ilgi odağı olan “metaverse” kavramına da

değinmek gerekmektedir. Zuckerberg’in mobil internetin ardılı olarak değerlendirdiği (The Verge

2021) ilk olarak 1992 yılında Neal Stephenson’un “Snow Crash” adlı romanında kullanılan

“metaverse” kavramı, “meta” (ötesinde) ve “universe” (evren) sözcüklerinin birleştirilmesiyle

türetilmiş, üç boyutlu bir sanal dünyayı temsil eden bir ortamı ifade etmiştir (Lee 2021: 72). Ticaret ve

eğlencenin ötesinde sanal topluluklar yaratmaya olanak tanıyan bir konsept olan metaverse,

kullanıcıların sanal alanda avatarları aracılığıyla etkileşimde bulunduğu üç boyutlu sanal alanı

kapsayan yeni nesil bir internet olarak değerlendirilmektedir (Kuş 2021: 247).

İnternet, mobil teknolojiler, sosyal medya, artırılmış gerçeklik ve sanal gerçekliğin

bütünleşip yeni bir üst boyutta bütünleşmesi olarak da değerlendirebileceğimiz metaverse’in, dijital

kapitalizmin önemli bir mecrası olup olmayacağı önümüzdeki dönemde ortaya çıkacaktır.

IV. Endüstri 4.0’ın Arka Planı

Endüstri 4.0 kavramının arka planında, bu stratejinin Almanya’nın mekanik mühendislik ve

imalat sanayinde 90’lı yıllardan bu yana kaybetmeye başladığı avantajlı konumu geri alma çabası yer

almaktadır (Pfeiffer 2017: 23) Fuchs’a göre ise Almanya’nın bu yeni stratejiyi geliştirmesindeki temel

neden, AB’nin Lizbon Stratejisi’nde hedeflediği dijital teknolojilerin geliştirilmesinde 2010 yılına

kadar ABD’yi yakalama ve öne geçme fikrinin başarısız olmasıdır (Fuchs 2018: 282). Nitekim

Endüstri 4.0’ın arkasına bu denli güçlü politik destek almasında, sunduğu önemli potansiyel büyüme

vaadi vardır. Bazı analistler Endüstri 4.0’ın 2025 yılında Almanya’nın ekonomik büyümesine 78

milyar Euro katkıda bulunacağını ileri sürmektedir. Ancak Endüstri 4.0’ın getirisi olarak sunulan bu

rakamlar tartışmalıdır. Çünkü Endüstri 4.0 için yapılacak yatırımların miktarı, bu büyüme etkisini

ortadan kaldıracak denli büyük olacaktır (Pfeiffer 2017: 26). Almanya Federal Ekonomi ve Enerji

Bakanlığı 2015 yılında yayınladığı bir çalışmada ise, Almanya’da 10 yıllık periyotta Endüstri 4.0

teknolojilerinin (Nesnelerin İnterneti, yapay zeka, robotlar ve bulut bilişim) 45 trilyon euro’luk bir

pazar potansiyeline sahip olacağını öngörmektedir. Bu rakamlar sektördeki firmalarla yürütülen bir

anket çalışmasına dayanmaktadır. Böylesi anket çalışmalarında firmaların verdiği rakamların gerçek

karları azaltan yatırım ve bakım maliyetlerini içermediği söylenebilir. Ayrıca böylesi anketleri sektör

temsilcilerinin bir pazarlama aracı olarak görüp tahmin rakamlarını abarttığı gerçeği, değerlendirme

sırasında mutlaka dikkate alınmalıdır (Fuchs 2018: 281).

McKinsey danışmanlık şirketinin hazırladığı bir başka çalışma ise bu tahminleri daha da üst

boyutlara taşımaktadır. McKinsey’in 2015 yılında hazırladığı bir rapora göre ise Nesnelerin İnterneti

(IoT) uygulamalarının 2025 yılında dünya ekonomisine potansiyel etkisi 3,9 trilyon dolar ile 11,1

trilyon dolar arasında olacaktır. Bu da Nesnelerin İnternetinin dünya ekonomisine yüzde 11 katkı

sunacağı anlamına gelmektedir. Nesnelerin İnternetinin en büyük katkısı 1,21 trilyon dolar ile 3,7

trilyon dolar arasındaki değerle endüstriyel üretime (fabrikalara) olacaktır, bunu 930 milyar dolar ile

1,66 trilyon dolar arasındaki değerle akıllı kentler (kamu güvenliği ve sağlığı, trafik kontrolü, kaynak

yönetimi) ve 410 milyar dolar ile 1,16 trilyon dolar arasındaki değerle perakende sektörü (otomatik

ödeme sistemleri, akıllı CRM’ler, mağaza içi kişiselleştirilmiş promosyonlar) takip etmektedir

(McKinsey 2015: 2). Ancak bu çalışma temel varsayım olarak mikro-elektromekanik sistemler

(MEMS - micro-electromechanical systems) sensörleri gibi temel IoT bileşenlerinin fiyatlarının 30 ile

70 sent aralığına düşeceğini öngörmektedir (McKinsey 2015: 11). Fiyatlardaki bu düşüşün çevresel

etkileri ise azımsanmayacak boyutlarda olacaktır. Nitekim 2014 yılında küresel elektronik çöplüğün

42 milyon tonluk bir büyüme göstermesi bu konuda yeterince fikir verecektir (Pfeiffer 2017: 28)

Endüstri 4.0’ın kapitalist ekonomide muazzam bir büyüme yaratacağı beklentisi, Alman

makine mühendisliğinin ihracat ve inovasyondaki güçlü performansıyla yakından bağlantılıdır. Bir

bakıma Endüstri 4.0, ekonomik büyüme sözü veren bir ideolojidir. Öte yandan Endüstri 4.0 projesinin

kendisi de üretimi ağla birbirine bağlama, otomasyonu, yazılımı, bulut bilişimi ve yapay zekası ile

sürecin yazılım ve siber fiziksel mimarisini kurma şeklindeki bir pazarı ifade etmektedir ve Alman

imalat endüstrisi bu pazara üretimi hedeflemektedir. Nitekim Endüstri 4.0’ın en büyük destekçilerinin

bu pazara üretim yapan SAP, Siemens gibi Almanya merkezli şirketler olması anlamlıdır (Narin 2018:

235).

2009-2010 yılları arasında büyük danışmanlık firmaları yaptıkları çok sayıda çalışmada,

gelişmiş endüstriyel ülkelerin (Almanya, Japonya ve ABD), özellikle Asya’daki gelişmekte olan

endüstriyel ülkeler karşısında mekanik mühendislik alanındaki rekabet gücünde gerileme yaşadığını

ortaya koymuştur. Örneğin Deloitte’in hazırladığı Küresel Üretim Rekabetçilik Endeksi’nde 2009

yılında Almanya 129 ülke arasında ilk sıradayken, 2010 yılında 8. sıraya gerilemiştir. Almanya her ne

kadar teknik üstünlüğünü sürdürse de Çinli üreticiler özellikle rüzgar ve güneş enerjisi teknolojisinde

Alman rakiplerini geride bırakmaya başlamıştır (Pfeiffer 2017: 25). Ancak Almanya 2016 yılında

yayınlanan son raporda üçüncü sırada yer almaktadır. Endekste ilk sırada ABD, ikinci sırada ise Çin

bulunmaktadır (Giffi vd. 2016: 4). Endüstri 4.0 stratejisinin hayata geçirilmeye başlanmasında bunun

ne derece payı olduğunun sorgulanması ihtiyacı vardır.

Bu tahminlerde önümüzdeki dönemde Endüstri 4.0 sürecine paralel olarak imalat sektöründe otomasyonun ve

robotlaşmanın üst seviyelere ulaşması beklentisinin payı büyüktür. Geçmişte imalat sektörünün doğrudan yabancı yatırım,

serbest ticaret anlaşmaları ve sibernetik ağlar yardımıyla (Dyer-Witheford 2019: 72) gelişmiş kapitalist ülkelerden, emek

gücü maliyetlerinin düşük olduğu çevre ülkelere aktarılması sürecinin (offshoring) tam tersi bir süreç günümüzde yaşanmaya

başlandığı yönünde belirtiler bulunmaktadır. Daha çok “reshoring” olarak adlandırılan ancak kimi zaman “onshoring”,

“inshoring” ve “backshoring” olarak da adlandırılan bu süreçte, imalat sektörü başta ABD olmak üzere, Almanya, İngiltere,

vb. gibi diğer gelişmiş kapitalist ülkelere geri dönmeye başlamıştır (UNCTAD 2016; Marin 2014, Dyer-Witheford 2019: 75).

Buna bir örnek olarak 2012 yılında Hollanda kökenli çokuluslu teknoloji şirketi Philips Electronics’in, üretimini Çin'den

Hollanda'ya geri kaydırmasını verebiliriz (World Bank 2018: 20). Yalnız burada imalat sektöründe ağırlıklı olarak robotların

yer tuttuğunu, düşük vasıflı emek gücü yerine yüksek vasıflı, teknolojiye hakim, içinde dijital emek kategorisinin de yer

aldığı, nitelikli emek gücünün istihdam edilmekte olduğunu belirtmek gerekmektedir. Ayrıca otomobil sektörünü ele alırsak,

bu geri dönüşlerin geçmiş dönemlerde işçi sınıfının kalesi olarak adlandırılan Detroit gibi endüstri kentlerine değil, sendikal

hareketin zayıf olduğu küçük kasabalara gerçekleştiğini de söylemeliyiz (Dyer-Witheford 2019: 75). Zaten bu geri dönüşün

temel itici gücü, robotların ve siber fiziksel sistemlerin kullanılmasıyla birlikte, başta Çin olmak üzere eski “çevre” ülkelerin

ucuz emek gücü maliyetini yitirmeye başlamasıdır. Nitekim üretimde robotlaşmaya en çok yatırım yapan ülkenin Çin olması,

bu dev ülkenin yaşadığı bu avantaj kaybının kesinlikle farkında olduğunun göstergesidir (UNCTAD 2016). Öte yandan

offshoring süreciyle birlikte ABD işçi sınıfı sayıca azalmakla kalmamış, dönüşmüştür. Örneğin 2011’e gelindiğinde ABD’de

metal dökümcüsünden çok koreograf, tornacıdan çok kumarhanelerde kart dağıtan krupiyer, makinecilerin neredeyse üç katı

kadar da güvenlik görevlisi bulunmaktadır (Clemens 2011: 12). Öte yandan artan otomasyonun reshoring sürecine yol

Endüstri 4.0’ın bir başka önemli vaadi de kavramın yanıltıcı olduğunu ortaya koymaktadır.

Kavramı ortaya atanlara göre, bugün dünyamızın karşı karşıya olduğu kaynak ve enerji verimliliği

sorunu Endüstri 4.0 ile çözüme kavuşacaktır (Kagerman vd.’den aktaran Pfeiffer 2017: 27). Endüstri

4.0’ın dayandığı talep odaklı üretimle, doğal kaynaklar israf edilmeyecek, böylelikle çevreye zarar

verilmeyecektir. Bu bağlamda Endüstri 4.0 sloganının kapitalizmin küresel çapta faaliyet gösteren

ekonomik ve politik aktörler tarafından tasarlanan ve yayılan bir söylem olduğunu söyleyebiliriz.

WEF gibi uluslararası kuruluşlar ve küresel çapta faaliyet gösteren danışmanlık şirketleri (BCG,

McKinsey, vb.) Endüstri 4.0 tartışmalarını, Almanya hükümetinin resmi bir politikası olmaktan

çıkarmış ve kavrama diğer ülkelerde uygulanabilecek genel bir politika kimliği kazandırmıştır. Bu

tartışmalar aynı zamanda 2008 finansal krizi sonrasında küresel kapitalizmin ekonomik büyüme için

girdiği arayışta, endüstriyel üretimin yarattığı potansiyel değer zinciri üretimini yeniden keşfinin

ifadesidir.

Son olarak Endüstri 4.0, dijital altyapıların yardımıyla küresel malzeme ve finansal akışları

düzenlemeyi amaçlayan yeni bir küresel üretim rejiminin bir planı olarak değerlendirebiliriz. Bu

vizyonun merkezi ön koşulu ise emek gücünün bütünüyle esnekleşmesi ve küresel bir nitelik

kazanmasıdır (Pfeiffer 2017: 37). Öte yandan yoğun dijitalleşme sürecine paralel olarak Endüstri 4.0

stratejisi, başlangıçta imalat endüstrisindeki şirketler için kullanılırken, artık imalat endüstrisi

dışındaki sektörleri kapsayacak şekilde genişlemiştir (Erdoğdu 2021: 129). Bu yüzden Endüstri 4.0

stratejisinin yaşama geçirilmesiyle birlikte dijital emek gücünün niceliksel olarak genişleyeceği

söylenebilir.

V. Endüstri 4.0’ın Avantajları ve Dezavantajları

Endüstri 4.0 savunucuların temel argümanlarından birini, optimizasyon sayesinde üretim

süresinin kısalması, maliyetlerin azalması ve üretim için gereksinim duyulan enerji miktarının

azalması, buna karşılık üretim miktarı ve kalitesinin artması iddiası oluşturmaktadır (Ege 2014: 27).

Endüstri 4.0 ile etkinlik ve verimliliğin artacağı ileri sürülmektedir. Bu sayede şirketler artık yeni

konsept ile ölçeğe göre azalan gelirlere maruz kalmayacaktır. Örneğin uzunca yıllar endüstriyel

üretimin prototipi olan, ABD’de otomotiv endüstrisinin merkezi konumundaki Detroit ile dijital

açacağı yönünde kanıtların sınırlı olduğunu savunan görüşler de bulunmaktadır. Bu görüşlere göre otomasyonunun artması

“küresel tedarik zinciri”ni ve uluslararası ticareti daha da geliştirecektir. Zengin Kuzey ülkelerinde otomasyonun

yaygınlaşması üretkenliği ve geliri yükseltecek, bu durum da ucuz iş gücü havuzlarına sahip Güney ülkelerinden girdi ve

nihai mallara olan talebi artıracaktır. Yani bu görüşün savunucularına göre Güney ülkeleri, otomasyon karşısında ucuz emek-

gücü “avantajını” kaybetse de bu kaybı farklı girdiler ve nihai ürünlerle ikame edecektir (World Bank 2019: 148).

ekonominin simgesi konumunda olan, dolayısıyla Endüstri 4.0 açısından da kritik öneme sahip

ABD’nin California eyaletindeki Silikon Vadisi karşılaştırması ilgi çekicidir. Buna göre 1990 yılında,

Detroit’teki en büyük üç şirket, 36 milyar dolar sermayeye, 250 milyar dolar gelire ve 1,2 milyon

çalışana sahipken, 2014 yılında Silikon Vadisi’ndeki en büyük üç şirketin piyasa değeri ise çok daha

yüksektir (1,09 trilyon dolar), bu şirketlerin gelirleri yaklaşık olarak Detroit’teki örneklerimizle

aynıdır (247 milyar dolar). Ancak Silikon Vadisi’ndeki bu üç şirketin toplam çalışan sayısı sadece 137

bindir ve bu sayı Detroit’teki şirketlerin çalışan sayısının onda birine denk gelmektedir. Bu örnekten

hareketle neredeyse sıfıra yaklaşan marjinal maliyetleriyle, dijital ekonomilerin çok daha az işçiyle

çok daha fazla sermaye birikimini sağladığı ileri sürülmektedir (Schwab 2016: 14). Üretim

koordinasyonunun eş zamanlı olarak gerçekleşmesi, gereksinim duyulan üretim bilgisinin dış

alanlardan çekilmesi, üretimdeki kayıp ve firelerin sensörlerin kontrolü yardımıyla büyük oranda

ortadan kaldırılması, ileri düzey robot kullanımı, dolayısıyla kaynak tasarrufu sağlanması Endüstri

4.0’ın üstün yanları olarak dile getirilmektedir (Alçın 2016: 20-22). Dijitalleşmenin aynı zamanda

otomasyon anlamına geldiği dikkate alınırsa, ölçek büyüse dahi, üretimdeki işçi sayısı artış

göstermemekte, tam tersine oransal olarak küçülmektedir (Ford 2018). Bunun emek açısından

anlamının olumsuz olduğu açıktır. Ancak sermaye açısından baktığımızda bazı teknoloji şirketlerinin

çok daha az sabit sermaye yatırımı ile yola çıkabilmesi, dijital ekonominin bir üstünlüğü olarak ortaya

konulmaktadır (Schwab 2016: 14).

Endüstri 4.0’ın bir başka olumlu noktasının ise birçok farklı disiplini ve buluşu

uyumlulaştırması ve entegre etmesi olduğu ileri sürülmektedir. Bu görüşe göre farklı teknolojiler

arasındaki karşılıklı bağımlılıklara yol açan maddi yenilikler olanaklı hale gelmiştir, örneğin dijital

üretim teknolojileri biyolojik dünya ile artık etkileşebilmektedir. Mikro organizmalar, bedenlerimiz,

tükettiğimiz ürünler ve hatta içinde yaşadığımız binalar arasında etkileşimi içeren öncü sistemler,

Endüstri 4.0’ın bir parçasıdır. Nitekim bazı tasarımcılar ve mimarlar bu öncü sistemlerde dijital

tasarım, eklemeli üretim, malzeme mühendisliği ve sentetik biyolojiyi karıştırmayı başarmıştır. Bu

sayede bu tasarımcı ve mimarlar sürekli olarak değişebilen ve uyarlanabilir nesneler yapabilmişlerdir

(Schwab 2016: 15).

Tüketiciler açısından bakıldığında ise, Endüstri 4.0’ın neredeyse hiç maliyete katlanmadan,

kişisel hayatların verimliliğini artıran yeni ürünleri ve servisleri olanaklı kıldığı savunulmaktadır.

Herhangi internete bağlanabilen bir cihazdan yemek sipariş etmek, uçuş planlaması yapmak, tatil

paketi satın almak ya da Uber örneğinde olduğu gibi araç çağırmak artık uzaktan erişim ile yapılabilir

duruma gelmiştir. Teknolojinin tüketiciler için yararı inkar edilemez, nitekim internet, akıllı telefon ve

binlerce (mobil) uygulama, insanların yaşamlarını kolaylaştırmakta ve daha verimli hale getirmektedir.

Bu durumda günümüzde günlük hayatta kullandığımız bir tabletin, bundan 30 yıl önceki 5 bin

bilgisayarın işlemci gücüne sahip olması etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca bilgiyi depolamanın

maliyeti de neredeyse sıfıra yaklaşmıştır. Örneğin BİT’lerde 1 GB’lık depolama kapasitesinin

ortalama maliyeti 20 yıl önce 10 bin dolar iken, bu rakam günümüzde ortalama 0,03 dolar seviyesine

kadar inmiştir (Schwab 2016: 16).

Endüstri 4.0, elbette sadece Almanya’nın dünya endüstriyel piyasalarında kaybetmeye

başladığı etkin konumunu yeniden tesise yönelik bir hamle olarak nitelenemez. Bu kavramın hızla tüm

dünyaya yayılmasından da anlaşılabileceği gibi, bu projenin başka “vaatleri” de bulunmaktadır. Ürün

ve hizmetlerin esnekliği ve kişiselleştirilmesi, enerjinin etkin kullanımı ve minimum atık üretimi ile

yaşanacak ekolojik ve sosyal faydalar bu vaatler arasındadır (Müller, Voight 2017: 2). Endüstri 4.0,

günümüzde kapitalizmin tüm ekonomik (ve diğer) sorunlarını çözen her derde deva bir ilaç, hatta

“Tanrının dijitalleşmiş hali” olarak sunulsa da sürece kuşkucu yaklaşmak için birçok neden vardır.

Öncelikle sermaye birikiminin ve kapitalizmin içsel yapısal kriz potansiyeli taşıdığı bir evrede,

Endüstri 4.0 yaklaşımının ortaya getirdiği, endüstrisizleşme, yeniden endüstrileşme, teknolojik işsizlik

ve yeni işin yaratılması arasındaki karmaşık ilişkilerin olumlu bir yönde seyretmesi zordur (Fuchs

2018: 284). Ayrıca bunlara ek olarak iş gücünün niteliksizleşmesi, yeni iş gücünün eğitimi ve kadın

istihdamı gibi konular da tartışılmalıdır (Narin 2018: 235). Burada özellikle otomasyon üzerinde

durmakta fayda vardır. Kuşkusuz otomasyona sermayenin ve emek gücünün biçtiği anlamlar farklıdır.

İnsanlık dışı işlerin otomasyonu, işlerin insancıllaştırılması, daha fazla üreterek toplumsal zenginliğin

artırılması, üretimin evrensel ve kolektif kontrolünün en üst düzeye çıkarılması, herkes için iyi bir

yaşamın gerçekleştirilmesi emek gücünün otomasyondan beklentileri arasındadır. Sermayenin

otomasyondan beklentileri ise daha farklıdır. İş gücü maliyetlerini minimize etmek, kârları maksimize

etmek, robotlar yardımıyla ücretleri baskı altına almak, işçi sınıfının ekonomik ve sosyal haklarını

daha da geriletmek, otomasyonun sermayeye sunacağı katkılar arasındadır. Bu anlamda Endüstri

4.0’ın öngördüğü otomasyonun süreci sınıf mücadelesiyle şekillenecek çelişkili bir süreçtir. Bu

anlamda Endüstri 4.0 teknoloji alanında, sınıf mücadelesinin en yeni girişimi olarak nitelenebilir

(Fuchs 2018: 285). Bir diğer sorun, dijitalleşme sürecinin sonucunda üretimin ve üretilen malların ağ

üzerinden büyük veri akışlarına bağlanmasının, işçilerin ve tüketicilerin gözetimi ile ilgili birçok

sorunu ortaya çıkarması, sermayenin akıllı teknolojileri ve araçları kullanarak işçileri ve tüketicileri

kontrol etme kapasitesini yükseltmesidir. Üçüncüsü ise Endüstri 4.0 ile yeni risklerin ve kompleks etik

sorunların ortaya çıkmasıdır. Teknolojik sistemler kesinlikle hatasız değildir, hataya açıktır. İnsan

gözetiminin olmadığı bir durumda ortaya çıkacak kazalar, felaketler, vb. durumunda sorumluluğun

kime ait olacağı çözülmesi gereken bir sorundur (Fuchs 2018: 285). Endüstri 4.0 ile ilgili en önemli

potansiyel sorunlardan birisi de söz konusu teknolojik sisteme yapılması gereken yatırımın büyüklüğü

dikkate alınırsa, bu durumun sermaye yoğunlaşmasını ve tekelleşmesini en üst boyuta çıkarması

riskidir. Robotların 24 saat çalışabileceği ve onların denetimi zorunluluğu göz önüne alınırsa,

robotlarla çalışan işçiler için çalışma süresi ve iş yaşamı ile ilgili sorunların ortaya çıkması

kaçınılmazdır (Fuchs 2018: 285).

Bir diğer kritik konu ise, Endüstri 4.0 ile üretimin yeniden merkez, gelişkin kapitalist

ülkelere dönmesi olarak ifade edebileceğimiz “reshoring” sürecidir. Kapitalizmin bir önceki dönemde

küresel krizine çözüm olarak geliştirdiği, üretimin emek gücü maliyetlerinin düşük olduğu çevre

ülkelere kaydırılması sürecinin (offshoring) tam tersi bir sürecin (reshoring) önümüzdeki yıllarda bir

trend olacağı konusu akademik çevrelerde tartışılmaya başlanmıştır (Fratocchi vd. 2014; Marin 2014;

Kinkel 2014; Ancarani vd. 2015; Barbieri, Stentoft 2016; Whitfield 2017; Baroncelli, Belvedere, Serio

2017; Hartman vd. 2017; UNCTAD 2017; Fratocchi 2018; Ancarani, Di Mauro 2018; Grappi,

Romani, Bagozzi 2018). Endüstri 4.0 ile birlikte otomasyonun üst seviyeye çıkması, üretimde yapay

zeka uygulamalarının ve robotların yoğun olarak kullanılması, emek gücü faktörünün “ucuz” olduğu

ülkelerin üretim avantajını ortadan kaldıracağı yönünde görüşler bulunmaktadır (Alçın 2016: 22). Bu

süreç zengin kuzey ile yoksul güney arasındaki küresel eşitsizliği, önümüzdeki dönemde daha da

derinleştirmesi sonucunu doğurmaya adaydır. Endüstri 4.0’ın hedeflerinden birinin Almanya, ABD

gibi gelişmiş kapitalist ülkelerde üretilen ve monte edilen malların çeşitliliği olduğu dikkate alınırsa,

bu durumun küresel güney ülkelerde endüstrisizleşme (sanayisizleşme) ve endüstriyel işin kaybı

anlamına geleceği açıktır (Fuchs 2018: 285). Ayrıca Endüstri 4.0’ın teknolojik bileşenlerine yapılması

gereken yatırımların ciddi bir sermaye birikimi gerektirdiği, bu birikime sahip olmayan gelişmekte

olan ülkelerin sürecin gerisinde kalacağı söylenebilir. Özellikle daha çok robota sahip olacak Kuzey

ülkelerinin rekabetçi üstünlüklerini sürdürecekleri, hatta pekiştirecekleri, buna karşın Güney

ülkelerinin Endüstri 4.0 sürecinin dışında kalarak küresel rekabette daha da geriye düşeceği, işgücü

maliyetlerini daha da düşürerek yaptıkları sosyal dampingin bile istihdam artışı yaratmayacağı tahmin

edilmektedir. Buna karşın robotları üreten ve bu robotları kullanan ülkelerde yeni işler yaratılarak

ortadan kalkan işlerin telafi edilebileceği, ancak robotları üretmeyen ya da kullanmayan ülkelerde bu

durumun söz konusu olmayacağı söylenebilir (Erdoğdu 2021: 136).

Ayrıca siber güvenlik başlığı altında incelediğimiz gibi, fiziksel ve diğer malların üretimi

internet üzerinden ağa bağlanması durumunda, endüstriyel casusluk, hack’lenme, siber-suç ve siber-

terörizm gibi yeni güvenlik tehditleri ortaya çıkacaktır. Son olarak Endüstri 4.0’ın gerektirdiği yüksek

teknoloji dijital makinelerin pahalı olması, sabit sermaye maliyetlerini artıracak, bu da kâr oranlarında

düşme eğilimine yol açabilecektir. Bu durumu tersine çevirmek için sermayenin, GSMH’deki

ücretlerin payını daha da aşağı çekmek için girişimlerde bulunacağı, bunun da halihazırda ortaya çıkan

kitlesel işsizlikle birleştiğinde emek gücü açısından daha da olumsuz sonuçlar doğuracağını söylemek

olasıdır (Fuchs 2018: 286). Nitekim geçtiğimiz birkaç yılda Çin gibi hızlı büyüyen ülkelerde emek

gücünün GSMH’den aldığı payda dramatik düşüşler yaşanmıştır (Schwab 2016: 16). Bu trend gelişmiş

kapitalist ülkelerde de yaşanmaktadır. ABD’de özellikle 2008 krizinden sonra emek gücünün

GSMH’den aldığı pay daha da azalmış, sonrasındaki yıllarda aradaki açıklık sermaye lehine

genişlemiştir (Ford 2018). Endüstri 4.0’dan asıl olarak faydalananlar yatırımcılar, hissedarlar ve

inovasyon sahipleri, kısacası sermaye sınıfıdır. Bu durum Endüstri 4.0 ile emek gücü ile sermaye

arasındaki zenginlikte yükselen uçurumu açıklamaktadır. Bunun dışında teknolojik varsayımların,

yatırımları belirli ekonomik sektörlere seferber etmeyi amaçlayan, ancak kapitalizmin kriz eğilimlerini

göz ardı eden salt ideolojiler olduğunu söyleyebiliriz. Kısacası Endüstri 4.0 teknolojilerinin ekonomik

büyüme potansiyelleri hakkında sıkça konuşulsa da bunun sabit sermaye maliyetlerindeki etkileri

üzerinde pek durulmadığı dikkate çekmektedir (Fuchs 2018: 286)

Schwab ise 4. Endüstri Devrimi’nin etkili ve tutarlı olma potansiyelini sınırlayabilecek iki

temel kaygıdan bahsetmektedir. Bunlardan ilki dördüncü sanayi devriminin gereklerine yanıt vermek

için ekonomik, politik ve sosyal sistemlerde gerekli olan “liderliğin” eksikliğidir. Hem küresel hem de

ulusal düzeyde inovasyonun yayılımını düzenleyecek olan kurumsal çerçevenin eksik olduğundan söz

etmek olasıdır. Schwab’ın ikinci kaygısı ise dünyanın dördüncü sanayi devriminin fırsatlarını ve

zorluklarını çerçeveleyen tutarlı, pozitif ve ortak bir “anlatıya” sahip olmamasıdır. Ona göre bu anlatı

farklı bireyler ve topluluklar kümesini güçlendirmek ve halen devam etmekte olan değişikliklere karşı

gelişecek popüler tepkilerden kaçınmak için önemlidir (Schwab 2016: 18).

Endüstri 4.0 projesine getirilebilecek bir diğer eleştiri ise bu konuda hazırlanmış tüm

raporların ve çalışmaların, sistemin kapitalist üretimin krizli yapısı içinde işlemesini, dahası kâr için

emek sürecinde yaratacağı tahribatları dikkate almadan, tartışmadan, ideal bir büyüme ve gelişme

tablosu çizmeleridir. Her ne kadar bu çalışmaların bazılarında otomasyonun daha üst düzleme

geçmesiyle istihdam sorununun ortaya çıkacağı dile getirilse de teknolojik yeniliklerin yayılması ya da

artması ile sermaye birikiminin krizle yüklü dalgalı yapısından arındırarak pürüzsüz bir gelecek

önermeleri (Narin 2018: 242), bu projenin zaaflarını gizlemekten başka bir şey olmadığı şeklinde

değerlendirmenin yapılmasına olanak vermektedir. Nitekim Narin, Endüstri 4.0’ı kapitalist toplumda

bir ütopya olarak nitelemektedir. Çünkü bu altyapı, sınıfların, kişisel kâr amacının, çelişkili ve rakip

müdahalelerin olmadığı, toplumsal kaynakların planlandığı bir toplumsal sistemde olanaklıdır.

Entegrasyon, toplumsal ilişki ve toplum entegre olmadan olanaklı değildir (Narin 2018: 250).

Sonuç olarak Endüstri 4.0 ile üretim tarzı ve üretim ilişkilerinde yeni bir döneme girildiği

ileri sürülmektedir. Bu dönemin kristalize olması, önümüzdeki birkaç on yılda gerçekleşecektir.

Özellikle Endüstri 4.0’ın akıllı fabrikalarının nasıl bir üretim yapısı oluşturacağı, kâr oranlarının seyri

üzerindeki etkisinin ne olacağı, ancak daha da önemlisi emek gücü için ne gibi istihdam yapısı ortaya

çıkaracağı önemli bir tartışma konusudur (Alçın 2016: 28). Konuya dijital emek formu açısından

baktığımızda ise, teknoloji ile yakın olan ilgisi ve üretimin hızla dijitalleşmesiyle birlikte, bu emek

formunun ağırlığının ve öneminin önümüzdeki dönemde artacağını söylemek olanaklıdır.

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TEKNOLOJİ, ÜRETİM İLİŞKİLERİ VE EMEK

Teknolojideki ilerlemelerin diğer faktörlerle birlikte endüstriyel devrimlerin yaşanmasındaki

rolünü aktarıp ve tarihsel süreç içerisinde yaşananları inceledikten sonra, bu bölümde teknolojinin

üretim ilişkilerindeki etkileri üzerinde durulacaktır. Bu çerçevede teknolojinin üretim ilişkilerinde

yarattığı etkiler, özellikle emek süreçleri açısından daha detaylı olarak ele alınacaktır. Kapitalizmin

1970’li yıllarda patlak veren krizine çözüm bulmak için neoliberal ve esnek birikim politikalarını

uygulamaya sokması, endüstri ilişkilerinde köklü bir dönüşümün yaşanmasına neden olmuştur.

İstihdam güvencesinin ve sosyal güvenliğin “insan ruhuna aykırı ve yararsız” ilan edilmesi, bunun

sonucunda istihdamda güvencesizliğin, belirsizliğin, geçiciliğin öne çıkması, istihdamın eğretileşmesi

bu dönemin karakteristikleri arasında yer almıştır. Ayrıca başta dış kaynak kullanımı (taşeronlaştırma)

olmak üzere çeşitli esneklik yöntemlerinin uygulanmasıyla işgücünün görece yüksek ücretli ve

güvenceli çekirdek işgücü ile eğreti çalışma biçimlerinin yaygın olduğu çevresel işgücü olarak

parçalanması bu dönemde yaşanan diğer önemli gelişmeler arasındadır. Eğreti istihdamın toplam

istihdam içindeki payı artmaya başlamış, bu durum sendikal örgütlenmenin bir hayli zor olduğu

çevresel işgücünün genişlemesine yol açmıştır. Bütün bunlara dışsallaştırma stratejileriyle firma

ölçeğinin küçültülmesi eklenmiş, küçük ölçekli firmalarda sendikal örgütlenme güç olduğu için

sendikalaşma oranları hızla düşmüştür (Çelik 2007: 124). Toplu pazarlığın ve toplu eylenin

gerilemesine yol açan bu durum işçi sınıfının tarihsel kazanımları açısından aşındırıcı bir etkide

bulunmuş, sendikaların güç kaybetmesine neden olmuştur.

Öte yandan neoliberal politikalara eşlik edecek şekilde, kapitalizmin krize karşı yeniden

yapılanma stratejileri çerçevesinde enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki gelişimi hızlandırması

da bu dönemde yaşanan bir başka önemli gelişmedir. Kapitalist sınıfın enformasyon ve iletişim

teknolojilerini üretim ve tüketim süreçlerine uygulayarak sermaye devir hızını kısaltması ve dijital

ağları yaygınlaştırması, beraberinde dijital kapitalizm olarak adlandırabileceğimiz bir dönemin

kapılarını açmıştır. Sermayenin gerek maddi gerekse ideolojik olarak kendini yeniden ürettiği

neoliberal politikalar ve dijital kapitalizm, toplumsal alanda da bir dönüşüme yol açmış ve dijital emek

olarak adlandırabileceğimiz yeni bir emek formunun ortaya çıkmasını sağlamıştır. Dijital emeğin

ortaya çıkmasıyla ilişkili oldukları için Fordizm, post-Fordizm, esneklik, prekarya, vb. şeklinde

oldukça geniş kapsama sahip olan, ayrıca akademik literatürde geniş bir yer tutan bu tartışmalar bu

bölümde özetlenecektir.

I. Sermayenin Krizi, Keynesyen Politikaların Terki ve Neoliberalizm

Dijital kapitalizmle birlikte dijital emek formunun ortaya çıkmasını sağlayan neoliberalizm

günümüz kapitalizminin hâkim ideolojisidir. Chicago’da üretilen

, Washington, New York ve Londra

gibi merkezlerde şiddetle pazarlanan neoliberalizm, küreselleşme ve modern devlet reformunun,

sermayenin yeniden yapılanmasının baskın rasyonalizasyon ideolojisi haline gelmiş, 20. yüzyılın son

çeyreğinden itibarendünyaya damgasını vurmuştur. Başlangıçta ütopik bir entelektüel hareket olarak

başlayan bu ideoloji, 1980’li yıllarda ABD’de Ronald Reagan ve İngiltere’de Margaret Thatcher ile

agresif bir politik harekete dönüşmüş

, 1990’larda ABD ve diğer G-8 ülkelerin öncülük ettiği

Washington Konsensüsü ile daha teknokratik biçim kazanmıştır (Peck, Tickell 2002: 380; İnsel 2021:

7). Reagan ve Thatcher yönetimi ile simgelenen neoliberalizmi, küresel kapitalizmi yeniden

örgütlemeyi amaçlayan “ütopik” bir proje ya da iktidarı ekonomi seçkinlerine iade ederek, sermaye

birikimine ilişkin koşulları yeniden oluşturmaya yönelik bir siyasi proje olarak değerlendirmek

olanaklıdır (Harvey 2015a: 27). Kolektif yapıları reddeden, bireyciliği ve rekabeti kutsayan, toplumsal

hayatın düzenlenmesini piyasaya terk eden, “serbest piyasa” ekonomisinin zaferi anlamına gelen bu

proje, IMF, Dünya Bankası ve WTO gibi sermaye kuruluşlarının aracılığıyla dünyanın geri kalan

ülkelerine dayatılmıştır. Neoliberalizmin içerdiği geniş kapsamlı ulusal ve yerel bağlamlarda devlet

yeniden yapılandırma ve yeniden ölçeklendirme programları, küresel kredi kuruluşlarının ekonomik

krizle boğuşan Asya, Afrika, Latin Amerika ve eski Sovyetler Birliği ülkelerine borç vermesinin temel

kurallarını oluşturmuştur (Peck, Tickell 2002: 380). Ancak neoliberalizmi salt iktisadi açıdan

değerlendirmek eksik olacaktır. Politik hedef ve toplumsal örgütlenme tarzı olarak egemenliğini ilan

eden neoliberal ideoloji, refah devleti sisteminin müdahaleci ve paylaşmacı pratiklerinden radikal bir

kopuşun bayraktarlığını yapmıştır ve yapmaya devam etmektedir (İnsel 2021: 7).

Neoliberalizm, Keynesyen iktisat paradigmasının bir reddi olarak ortaya çıkmıştır. 1929

Büyük Buhran’la ve aynı dönemdeki sosyalizm seçeneğinin ortaya çıkışıyla var olma savaşı veren

kapitalist sistem, II. Dünya Savaşı sonrasında uygulamaya konulan Keynesyen politikalarla kimsenin

ummadığı bir büyüme ve gelişme dönemi geçirmiş, 1960’lı yılların sonuna dek uzanan dönemde hızlı

bir sermaye birikimi ve genel büyüme yaşamıştır (Savran 1988: 25). Kapitalizmin “altın çağı” olarak

da anılan bu dönemin karakteristiği, bir bakıma kapitalist sınıf ile işçi sınıfını birbirine bağlayan

Burada Milton Friedman ve George Stigler’in öncülük ettiği “Chicago Ekonomi Okulu” (Chicago school of

economics) kastedilmektedir. Kent sosyolojisi alanına önemli katkılar yapan Robert Park, Roderick D. McKenzie, Ernest

Burgess ve Louis Wirth’ün önde gelen isimlerinin olduğu “Chicago Okulu” (Chicago school) ise ayrı bir ekoldür.

Her ne kadar neoliberal politikaların öncüsü olarak Reagan ve Thatcher gösterilse de bu politikalar gerçekte ilk

olarak Şili’de halkın oylarıyla seçilen Salvadore Allende’nin iktidarına karşı Augusto Pinochet diktatörlüğü tarafından

gerçekleştirilen askeri darbe ile uygulamaya sokulmuştur. Ancak yine de neoliberalizm en somut ifadesini Thatcher

yönetimindeki Muhafazakar Parti’nin “Seçenek yok” (There is no alternatifve) sloganıyla hayata geçirdiği politikalarla

bulmuştur.

“toplumsal uzlaşma” düşüncesinin ürünü, bir yeniden dağıtımcı kapitalizm türü olan sosyal refah

devletinin gelişmiş kapitalist ülkelerde kurumsallaşması ve güç kazanmasıdır (Robinson 2018: 79). Bu

dönemde işçi sınıfı, özel mülkiyete dayanan üretim ilişkilerine itiraz etmemenin ödülü olarak yeniden

dağıtımdan sorumlu bir sosyal devletine ve etkin bir toplumsal müzakere sistemine kavuşmuştur

(Rosanvallon 2004: 47). Ancak 1970’li yılların başından itibaren (Fordizmin kriziyle de ilişkili

biçimde) kapitalist sistemin içine girdiği kriz bu sistemi sorgulanır hale getirmiş, krizin Batı

toplumlarında yarattığı iktisadi ve toplumsal şok etkisi neoliberal ideolojinin güç kazanmasına ve

yayılmasına neden olmuştur. Ana akım iktisatçılar ve politikacılar bu krizin en büyük nedeni olarak

sistemin sahip olduğu “katılıklar”ı göstermiştir (Harvey 1997: 215-219). Ancak gerçekte krizin en

büyük nedenlerinden biri olarak ekonomik büyümedeki yavaşlamanın etkisiyle kâr oranlarının ve kâr

marjlarının düşmesi (Magdoff, Yates 2009: 51), dolayısıyla sermaye birikiminde yaşanan tıkanma

gösterilebilir. Enflasyonun ve işsizliğin birlikte arttığı, iktisadi büyümenin tıkandığı, Keynesyen

makroekonomik politikaların etkinliğine dair güvenin en aza indiği bu dönemde, daha önce

aktardığımız kapitalizm içi zımni sınıf ittifakları hızla bozulmuş, Batı toplumlarında sermaye ve emek

kesimlerinin temsilcilerinin savaş sonrası iktisadi büyümenin üzerine kurdukları ve yaklaşık otuz yıl

boyunca yürürlükte olan refah devleti rejimi etrafındaki toplumsal konsensüs yavaş yavaş ortadan

kalkmaya başlamıştır. Benzer bir gelişme, Batı toplumlarının dışında kalan gelişmekte olan Üçüncü

Dünya ülkelerinde de yaşanmış, ithal ikameci politikalar başta olmak üzere planlı ya da plansız bütün

kalkınma modelleri sürdürülemez hale gelmiştir. Finansman gereksinimleri hızla büyüyen kalkınmakta

olan ülkeler, 1970’li yılların sonralarında giderek büyüyen dış borç batağına girmiştir. Meksika’nın

1982’de kısmi moratoryuma girmesiyle, kalkınmakta olan ülkelere net kaynak girişi sıfırın altına

inmiş, bu ülkelere IMF ve Dünya bankası başka olmak üzere uluslararası mali kuruluşlar tarafından

yeni neoliberal dogmaya uygun “çözüm” önerileri dayatılmıştır (Kozanoğlu, Gür, Özden 2015: 68;

İnsel 2021: 8-9). Neoliberalizm böylece zaferini ilan etmiştir.

Kapitalist üretim tarzında paradigma değişimini ifade eden neoliberalizm, keskin bir

küreselleşme söylemiyle birlikte serbest piyasanın tam egemenliği altında malların, hizmetlerin ve

fiziki sermayenin önündeki tüm engellerin temizlenmesini, uluslararası planda da bunların serbest

dolaşımını amaçlamaktadır. Saf ve mükemmel bir pazar ütopyasına dayanan neoliberalizmin temel

iddiası, bütün bu politikaların uygulanmasıyla serbest piyasalarda oluşacak rekabetçi ortam sayesinde

kaynakların daha etkin dağıtılacağı, bu durumun da bütün tarafların yararına olumlu sonuçlar

yaşatacağıdır. Neoliberal ideolojiye göre piyasa devletten; özel mülkiyet ise kamu mülkiyeti ve

toplumsal mülkiyetten üstündür. Bu anlayış çerçevesinde dış ticaret, ülke içindeki finansal piyasalar ve

uluslararası finansal akımlar serbestleştirilmeli, devletin ekonomideki rolü ise en aza indirilmelidir.

Nitekim deregülasyon ya da kuralsızlaştırma olarak da bilinen neoliberalizmin en temel politikaları ile

çok uluslu şirketlerin hemen her sektöre, istedikleri gibi girmelerine olanak sağlayan “açık kapı”

politikaları uygulamaya sokulmuş, sermayenin ve finansal akımların önündeki tüm engeller

temizlenmiştir.

İşçi sınıfının somut kazanımlarını ifade eden Keynesyen dönemin “katılıklarını” ortadan

kaldırıp sermaye birikiminin önünü açma iddiasını taşıyan neoliberalizmin dikkat çekici

uygulamalarından birisi de yaşamın hemen her alanını metalaştırmasıdır. Burada kapitalizmin amacı,

sermaye birikimini sekteye uğratarak onu yok etmekle tehdit eden krizleri aşmaktır. Bu çerçevede

kapitalizmin yayılması ile ne zaman piyasaların doyması ve bunun sonucunda bir kârlılık bunalımı

yaşansa, sistem yeni piyasaların yaratılabileceği yeni metalarla hizmetlerin yeni üretim biçimlerini

oluşturarak kapsamına alacağı taze yaşam alanları bulmaktadır. Genellikle yeni teknolojilerin

yayılmasıyla ilişkili olan bu süreç ile kapitalizmin belli aralıklarla kendini tehdit eden krizleri

atlatmaktaki olağanüstü yeteneği dikkati çekmektedir (Huws 2018: 10). Nitekim bu çabalar

çerçevesinde yeni bir birikim alanı olarak görülen hizmetler sektörü, sermaye tarafından küresel ticaret

sistemine dahil edilmektedir. WTO’nun verilerine göre hizmet sektöründe küresel dış ticaret hacmi,

2018 yılında 5,83 trilyon dolara ulaşmıştır. Dünya ticaretinde hizmetler sektörüne ilişkin bu miktarın,

sadece 12 yıl önce, 2006 yılında 2,9 trilyon düzeyinde olduğunu söylemek (WTO 2017: 11; WTO

2019: 9), sermayenin bu alana olan yönelimini net bir biçimde gözler önüne sermektedir. Teknolojik

ilerlemeler nedeniyle daha çok mal ve hizmet zaman içinde ticarete konu olmaktadır (World Bank

2019: 137). Bu anlamda hayatın her alanının metalaşmasının yolunun açıldığı söylenebilir. Ancak bu

yeni metaların bir bölümünün yaşamın, daha öncesinde para ekonomisinin dışında ya da en azından

kapitalistler için kâr yaratan kısmın dışında kalan biyoloji, kültür ve sanat, kamu hizmetleri ve

sosyalliği de içeren yeni bir parçası olarak türetildiği dile getirilebilir (Huws 2018: 11).

Ancak neoliberalizm her ne kadar “serbestleşmeyi” savunduğunu iddia etse de emeğin

serbest dolaşımını büyük ölçüde engellemiştir. Fiyatlar üzerindeki devlet denetiminin azaltılarak iç

piyasadaki fiyatların dünya fiyatlarına ulaşımı amaçlanmış, bu amaç doğrultusunda esnek faiz ve kur

politikaları uygulanmıştır. Sermayenin krizine karşı yeniden yapılanma hamlesi olan neoliberal

politikaların bir diğer önemli unsuru devletin ekonomi alanından hızla çekilmesidir. Bu çerçevede

kamu işletmeleri, alt yapılarının özelleştirilmesiyle başlayan süreç, sağlık, eğitim ve sosyal güvenlik

alanlarına yayılmış, Keynesyen dönemin refah devleti uygulamaları ve kurumları büyük oranda tasfiye

edilmeye başlanmıştır. Yoksulların kamu yardımlarından yararlanması olabildiğine güçleştirilirken,

aynı anda sermaye kesiminin devlet yardımlarından yararlanması kolaylaştırılmıştır. “Serbest

piyasa”nın oluşturulması adına iş gücü piyasalarının esnekleştirilmesi, Fordizmin terk edilip esnek

birikimin (Fordizm sonrası politikaların) uygulanmaya başlanması emek süreçleri üzerinde yıkıcı bir

etkide bulunmuş, yeni bir dönemin kapısını açmıştır. Şirketlerin ve zengin kişilerin ellerindeki paranın

bollaşması durumunda, bunu yatırıma dönüştürecekleri, dolayısıyla ekonomiyi büyütüp istihdamı

artıracakları gerekçesiyle, firmaların sermaye kazançları ve genel olarak zenginlerin vergileri

azaltılmıştır. Ayrıca sendikaların piyasalarda rekabeti azalttığı iddiasıyla, işçilerin sendika kurmaları

ve sendikalara üye olmaları güçleştirilmiş, toplu pazarlık iyiden iyiye işlemez hale getirilmiştir. Bütün

bu politikalar sonucunda güvencesiz çalışanların oranı, yoksulluk ve işsizlik daha da artmış,

eşitsizlikler ise derinleşmiştir (Bourdieu 1998; Magdoff ve Yates 2009: 52-53; Kozanoğlu, Gür, Özden

2015: 67-70; Şenses 2017: 115-116).

Neoliberal politikalara eşlik eden bir başka gelişme, enformasyon ve iletişim teknolojilerinin

gelişim hızında yaşanan olağandışı patlamadır. Bu patlama elbette tesadüfi değildir, bilinçli bir

çabanın ürünüdür. Enformasyon ve iletişim teknolojilerine (EİT) yapılan yatırımlar bunu açık bir

biçimde göstermektedir. 1970’li yıllarda enformasyon ve iletişim teknolojilerine yapılan yatırım, fiziki

altyapılara ve imalata yapılan yatırıma eş değer biçimde yüzde 25 dolaylarındayken, 2000’li yıllara

gelindiğinde bu oran yüzde 45’i bulmuş, imalat ve fiziki altyapıların tüm yatırımlardaki payı ise

düşmüştür (Harvey 2015b: 166). EİT’lerdeki ilerlemelerle birlikte finansal piyasaların küreselleşmesi,

sermayenin eşi görülmemiş hareketliliğini sağlamakta ve yatırımlarının kısa vadeli karlılığı konusunda

endişe duyan yatırımcılara, taahhüt edilen en büyük kârlılığı kalıcı olarak sağlama olanağı vermektedir

(Bourdieu 1998). Bu çerçevede Harvey, enformasyon ve iletişim teknolojilerini neoliberalizmin

ayrıcalıklı teorisi olarak nitelemekte, bu teknolojinin üretimi geliştirmekten çok, spekülatif

faaliyetlerin ve kısa vadeli piyasa sözleşmelerinin sayısının azamileştirilmesine yaradığını

savunmaktadır (2015: 166-168). Kapitalist sınıf açısından neoliberalizmin başarıya ulaştığını dile

getiren Harvey, bu politikaların uygulanmasıyla servet ve gelirin yeniden dağıtıldığını söylemekte ve

bunu sağlayan ana mekanizmanın “mülksüzleştirme yoluyla birikim” olduğunu dile getirmektedir.

Toprağın metalaştırılıp özelleştirilmesi ve köylü nüfuslarının topraklarından kopartılması; müşterek,

kolektif ve kamusal mülkiyet biçimlerinin özel mülkiyet haklarına dönüştürülmesi; emek gücünün

metalaştırılması ve alternatif üretim ve tüketim biçimlerinin baskı altına alınması; sömürgeci, yeni

sömürgeci ve emperyalist varlık gaspı süreçleri; vergilendirmenin ve alışverişin paraya dökülmesi;

köle ticaretinin kullanılması; tefecilik ve en önemlisi kredi sisteminin genişletilmesi mülksüzleştirme

yoluyla birikimin temel araçları olarak kullanılmaktadır. Bu bağlamda mülksüzleştirerek birikim dört

ana özelliği bünyesinde barındırmaktadır. Kamuya ait varlıkların özelleştirilmesi, yaşamın hemen her

alanının metalaştırması neoliberal projenin, mülksüzleştirerek birikimin ana özelliklerinden ilkidir.

1980’li yıllardan itibaren başlayan güçlü finansallaşma dalgası bu mekanizmanın ikinci temel

özelliğidir. Neoliberal politikaların yaygınlık kazanmasıyla finans sistemi spekülasyon, yağma,

dolandırıcılık ve hırsızlık yoluyla yeniden dağıtımın ana merkezlerinden biri haline gelmiştir. Üçüncü

temel özellik ise kriz yönetimi ve manipülasyonudur. Dünya genelinde kriz yaratımı, yönetimi ve

manipülasyonu evrilmekte, yoksul ülkeler borç tuzağına çekilmekte, bu ülkelerdeki servet zenginlere

bilinçli olarak aktarılmaktadır. Son olarak neoliberalleşen devlet gelir dağılımı politikalarının birinci

aktörü haline gelmektedir. Özelleştirmeler, kamu harcamalarındaki kesintiler, vergi yasalarındaki

değişiklikler yoluyla devlet; servet ve geliri alt sınıflardan üst sınıflara aktarmaktadır (Harvey 2015a:

167-174).

Öte yandan iletişim alanı bu dönemde sermaye tarafından metalaştırma sürecinin konusu

olmuştur. Öyle ki dünya genelinde EİT ihracatı 2008’de 314,5 milyar dolar düzeyindeyken, 2018’de

606,5 milyar dolar düzeyine ulaşmıştır. 2018 yılında ise küresel bazda bir önceki yıla göre en çok artış

gösteren sektör, yüzde 15 ile EİT (telekomünikasyon, bilgisayar ve enformasyon) hizmetleridir (WTO

2019: 40). Dünya ticaretinde EİT’lerde cisimleşen bu yönelim elbette tesadüf olarak nitelendirilemez.

Hizmetler sektörünün önemli bir parçası olarak EİT’lere yönelimin asıl nedenini, bu teknolojilerdeki

yeniliklerin / gelişimin sermayeye üretim, dolaşım ve tüketimi daha esnek ve küresel ölçekte

örgütleyebilmesi olanağı sunması oluşturmaktadır. Nitekim kapitalizmin dijital nitelik kazanması tam

da bu süreç ile gerçekleşmeye başlamıştır (Kıyan 2015: 31).

Görüldüğü gibi sermayenin krizine karşı yeniden yapılanma hamlesi olarak devreye soktuğu

neoliberalizm, ekonomik, toplumsal, politik, kültürel, vb. alanlarda önemli dönüşümlere yol açmıştır.

Keynesyen zımni sınıf ittifakı politikalarının terk edilmesi anlamına da gelen neoliberalizm,

deregülasyon politikalarıyla Fordizmin krizini ve “katılığı” aşmak adına emek süreçlerinde yeniden

yapılanma sürecini hızlandırmıştır. Sermaye dolaşım hızını tüm evrelerinde artırma ve bu dolaşımı

kolaylaştırma, dolayısıyla zaman yoluyla mekanı ortadan kaldırma gibi sonuçları olan bu politikaların

hayata geçirilmesinde enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerin de önemli bir katkısı

olmuştur.

II. Emek Sürecinin Yeniden Yapılanması: Fordizmin Krizi ve Esneklik

Politikaları

Teknolojiyi toplum ve sermaye ile olan ilişkisi açısından değerlendirdiğimizde, teknolojideki

ilerlemelerin üretim sürecinde değişiklikler yarattığını ikinci bölümdeki “Teknoloji ve Endüstriyel

Gelişim” başlığı altında ele almıştık. Bu değişiklikler emek örgütlenmelerini etkilemekte, ama aynı

zamanda yeni çalışma ilişkileri, yeni pazar stratejileri ve yeni toplumsal uyumlanma süreçleri gibi

sonuçları da ortaya çıkarmaktadır. İş gücünün istihdamı, çalışma biçimleri, yaşam düzeyleri ile

tüketim kalıpları üzerinde etkide bulunan bu değişimler hem sınıf ilişkilerini hem de sınıf

mücadelesini yeniden biçimlendirmektedir (Öngen 2014: 128-129). Sermayenin 1970’li yıllarla

birlikte içine girdiği krizi aşmak için gerçekleştirdiği teknolojinin de yardımıyla uyguladığı yeniden

yapılanma stratejileri bu kapsamda değerlendirilebilir. Bu stratejilerin emek süreci açısından karşılığı,

ölçek ekonomisinin avantajlarını kullanmaya odaklı, kitlesel seri üretim gerçekleştiren büyük ölçekli

fabrikaları içeren Fordist-Taylorist modelin terk edilmesi; bunun yerine büyük oranda daha küçük

ölçekli üretim gerçekleştiren, az sayıda nitelikli iş gücüne gereksinim duyan ve kitlesel üretimden

giderek uzaklaşan yeni iş örgütlenmelerinin devreye sokmasıdır. Esneklik politikaları olarak

niteleyebileceğimiz bu yeni stratejilerin uygulamaya sokulmasıyla yaşamın her alanında ekonomik,

toplumsal, politik ve ideolojik dönüşümler ortaya çıkmıştır. Bu alt bölümde “esnek birikim rejimi”,

“post-Fordizm”, “neo-Fordizm”, “Toyotizm”, “esnek uzmanlaşma” ve “yalın üretim” gibi farklı

adlarla anılan ve farklı biçimde yorumlanan Fordizm sonrası süreç ele alınacaktır.

A. Fordizm Sonrası Esneklik Yaklaşımları

Daha önceki bölümlerde kısmen değindiğimiz Keynesyen makro iktisat politikalar ve ona

eşlik eden Fordist kitlesel üretim, İkinci Dünya Savaşı sonrasından 1970’li yıllara kadar uzanan

dönemde istikrarlı biçimde seyreden büyüme oranları ve büyümenin getirdiği refah artışının sermaye

ile işçi sınıfı arasındaki zımni sınıf ittifakıyla bölüşülmesiyle kapitalist sisteme “altın çağ”ını

yaşatmıştır. Ancak 1970’li yıllara gelindiğinde Fordist seri üretimin Taylorist zaman tutma ile

birleşimi olarak adlandırabileceğimiz Fordizm/Taylorizmin bazı sınırlılıkları, bu modelin ilerleyen

dönemde sermaye tarafından terk edilmeye başlanmasına yol açmıştır (Dyer-Witheford 2018: 68). Bu

sınırlılıklardan ilki ağırlıklı olarak düşük vasfa sahip işçilerden salt önlerindeki hattın kesintisizce

sürdürülmesinin beklenmesidir. Zamanı azaltarak, işin ritmini artırarak gerçekleşen seri üretim

(Antunes 2013: 22) niceliksel anlamda büyük artışlar yaratsa da niteliksel anlamda sorunlara yol

açmıştır. Kalite kontrolünde yaşanan yetersizlik, Fordist/Taylorist modele getirilen en önemli

eleştirilerden biridir. Bu modelin sahip olduğu bir diğer sınırlılık ise büyük dikey ve katı hiyerarşik

şirketlere ait fabrikaların merkezileşmesinin yeterli yedek parça ve stoku hazırda tutmak için önemli

bir sermaye ayrılmasını gerekli kılmasıdır (Dyer-Witheford 2018: 68), bu durumun beraberinde

hantallığı getirdiği yönünde görüşler bulunmaktadır. Bir diğer eleştiri, Fordist modelin aşırı

mekanizasyona dayalı iş örgütlenmesinin emeği yoğunlaştırdığı, bunun da işçilerin fiziksel ve zihinsel

dengelerini olumsuz yönde etkilediği, insan kapasitesinin yıkıma uğratıldığı yönündedir. Sinirsel

yorgunluk nedeniyle iş kazalarındaki artış, çatışmaları derinleştirmiştir (Aglietta 2015: 183-184).

Fordist modelin uygulandığı dönemde her ne kadar refah devleti uygulamalarıyla zımni bir sınıf

uzlaşmasının varlığından söz edilebilse de sermaye ile işçi sınıfı arasındaki sınıf savaşımı ortadan

kalkmamıştır. Bu gelişmelerin sonucunda gelişmiş kapitalist ülkelerde görülen işten ayrılmalar, iş

devamsızlığı ve artan grevler, Fordizmin, göreli artı değer elde edilmesi yönündeki etkinliğini ortadan

kaldırmış, kapitalizm açısından yeni bir “birikim rejimi”ni zorunlu kılmıştır. Fordizmin karşılaştığı bir

başka sorun, pazarlamanın gelişimiyle birlikte kitlelerin tüketim tercihlerine yeterince yanıt

verememesidir. Standartlaşmış malları çok daha ucuza üstelik kitlesel ölçekte sağlama konusunda

benzersiz olan Fordizm, müşterilerin isteklerini daha fazla karşılayan, çeşitlendirilmiş, kısa seriler

halindeki malları üretmekte zorlanmıştır (Kumar 2004: 60). Sermaye sınıfının 1970’li yıllardan

itibaren EİT’lerde yaşanan hızlı ilerlemelerle birlikte kapitalist üretim çevriminin dolaşım alanının

süresini kısaltmak, dolayısıyla artı değer üretimini hızlandırıp, sermaye birikimini artırmak yolundaki

politikalarını Fordizm yeterince karşılayamamıştır. Son olarak Fordizmin işçi sınıfının tarihsel

kazanımları ve ayrıca “komünizm tehlikesi” nedeniyle uygulanan ve burjuvazi ile proletarya

arasındaki sınıf savaşımının bir yansıması olan sosyal politikaların yarattığı “katılıkları”, ama en

önemlisi artı-değer üretimi için sermayenin devasa fabrikaları, dolayısıyla “kitlesel işçiyi” üretmesi,

bu durumun da işçi sınıfı hareketine güç katması, sermaye açısından aşılması gereken bir sorun

yaratmıştır. Bu yüzden sermayenin bu tıkanıklıkların aşmak için yeni bir üretim paradigmasını

devreye sokması gerekmiştir (Dyer-Witheford 2019: 68). Bu üretim paradigmasının önemli

unsurlardan birisini üretimin küresel ölçekte yeniden yapılandırılması oluşturmaktadır.

Başlangıçta gelişmiş kapitalist ülkelerdeki sanayi sektörünün emek gücü maliyetlerinin daha

ucuz olduğu çevre ülkelere kayması (Fröbel, Heinrichs ve Krey 1982) olarak gerçekleşen yeni

uluslararası iş bölümü, günümüzde kapitalist üretim sürecinin bütününü kapsayacak şekilde

genişlemiştir. Bu süreci “değer zinciri”, “meta zinciri”, “üretim ağı”, “tedarik zinciri”, “küresel tedarik

zinciri” gibi adlarla değerlendiren çalışmalar bulunmaktadır. Tedarik zinciri yaklaşımına göre

kapitalist girişimci metalaşma sürecini yeniden organize etmiştir. Buna göre üretim, emek gücü

maliyetlerinin düşük olduğu, hammaddeye kolayca erişilebilen, ayrıca hedef pazarlara yakın farklı

coğrafyalara dağıtılmakta, tedarik zinciri sürekli ve entegre tutulacak şekilde bağlantılandırılmaktadır

(Dyer-Witheford 2019: 109). Dördüncü bölümde ele alacağımız gibi enformasyon ve iletişim

teknolojilerindeki önemli ilerlemeler, kapitalist sisteme üretimi tedarik zincirleri ile organize edebilme

fırsatı sunmuştur. Üretim süreci tekil bir fabrika ekseninden ayrılmış, küresel ölçeğe yayılmıştır.

Bunun emek açısından anlamı, Fordist modelin kitlesel üretimi gerçekleştirdiği büyük ölçekli

fabrikalarda emek gücünü bir araya getirip kitlesel işçiyi yaratması gibi, bu modelin enformasyon ve

iletişim teknolojilerinin de katkısıyla üretimi parçalara ayırıp dünya genelinde örgütleyerek küresel

proletaryayı yaratması (Dyer-Witheford 2019), sermayeye karşı mücadeleyi küresel ölçekte yürütmeyi

bir zorunluluk haline getirmesidir.

Öte yandan sermaye, birinci bölümde “Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim” başlığı altında

detaylı bir biçimde ele aldığımız üçüncü endüstriyel devrim ile elektronik, nükleer fizik ve EİT’lerde

gerçekleşen yenilikler, “esnek üretim sistemlerinin” ve “bilgisayarla tümleşik üretim” biçimlerinin

ortaya çıkmasını sağlamış, böylece esnekleştirme stratejilerinin uygulanabilmesi için zemin

oluşmuştur (Öngen 2014: 138-139). Bu gelişmelerin sonucunda üretim süreçlerinde esnek imalat

sistemleri, esnek organizasyon biçimleri, esnek uzmanlaşma, yalın üretim, post-Fordizm gibi farklı

şekillerde ifade edilen bir teknolojik dönüşüm ortaya çıkmıştır (Ansal 1996: 11). Fordizm sonrası

dönemi açıklamak için geliştirilen bu yaklaşımların hepsi sıklıkla hatalı biçimde “post-Fordist” olarak

adlandırılmaktadır. Ancak bu yaklaşımlardan her biri diğerlerinden ciddi farklılıklar içermektedir.

Amin’e göre post-Fordist tartışmanın merkezinde esnek uzmanlaşma, düzenleme okulu ve Yeni

Schumpeter’ci olmak üzere üç yaklaşım bulunmaktadır (1994: 6). Bu yaklaşımlara Harvey’in

geliştirdiği esnek birikim rejimini, yalın üretim yaklaşımını ve İngiltere’de bir dönem etkili olan “yeni

zamanlar” grubunu da ekleyebiliriz. Fordizm sonrası bu yaklaşımların genel karakteristiği ise

Fordizmin katılıklarıyla açıktan çatışma içine girmeleri ve “esneklik”

politikalarını içermesidir.

Bütün bu yaklaşımlar kısaca da olsa bu bölümde ele alınacaktır.

Esnek Uzmanlaşma (Flexible Specialization): Fordizm sonrası öne çıkan yaklaşımlardan ilki

“esnek uzmanlaşma”dır. Amerikalı sosyal bilimciler Piore ve Sabel (1984) tarafından geliştirilen,

sonrasında Hirst ve Zeitlin tarafından katkı sunulan esnek uzmanlaşma yaklaşımını; teknoloji,

kurumlar ve politikalar arasında karmaşık ve çeşitlenmiş ilişkileri tanımlayan, toplumsal ilişkiler

arasındaki karmaşıklığı vurgulayan ve endüstriyel değişmeyi daha çok stratejik tercihler ve varoluş

bağlamında değerlendiren kurumsal bir bütün olarak değerlendirebiliriz (Öngen 2014: 140).

Üzerinde durulması gereken bir diğer konu ise tedarik zinciri sistemiyle birlikte işçi sınıfı coğrafyasında

yaşanan önemli değişimlerdir. Kuzey’in endüstrisizleşmesi ile Güney’in endüstriyelleşmesi, bu coğrafyalarda işçi sınıfı

bileşimlerinde dönüşümler yaratmıştır. “Enformasyon toplumu”, “post Fordist toplum” teorilerini ele alırken görebileceğimiz

gibi bu teorilerin en önemli sorunu, bir bakıma etnosantrik bakış açısıyla, analizlerine Kuzey ülkelerini temel almaları,

endüstrinin Güney ülkelerine kaydığını gizleyerek işçi sınıfının ortadan kalktığını iddia etmeleridir. Oysa işçi sınıfı ortadan

kalkmamıştır, Güney’de yeni proleterleşen milyonlarca kişi bunun kanıtıdır. Küresel işçi sınıfının ortaya çıkışı ve üretim

alanındaki mücadelenin Güney yarımküreye taşınması ile ilgili olarak şu çalışma incelenebilir: (Ness 2018)

Esneklik (flexibility) sözcüğü İngilizcede sert bir rüzgara maruz kalan ağacın eğilip düzelme gücünü, ağacın

biçiminin rüzgarda sınanmasını ve tekrar eski haline dönmesini ifade etmektedir. Esnek insan davranışının da aynı elastik

güce sahip olması, değişen koşullara uyum sağlayarak zarar görmemesi beklenmektedir. Ancak günümüzde esneklik

uygulamaları sıklıkla kişiyi eğen güçler üzerine yoğunlaşmaktadır (Sennett 2002: 47).

Fordizmin, dolayısıyla kitle üretiminin artık yerini yeni bir üretim paradigması olan esnek

uzmanlaşmaya terk ettiğini ileri süren bu yaklaşım, yüksek teknoloji ve zanaatların sahip olduğu

potansiyellere dayanan yeni bir endüstriyel organizasyon biçiminin ortaya çıktığını savunmaktadır.

Buna göre esnek uzmanlaşma sadece üretim organizasyonuyla sınırlı kalmayacak, piyasaların

özelliklerini; işletmeler arası, endüstri ve devletler arası ilişkilerin niteliği gibi ekonomik faaliyetin pek

çok boyutunu değiştirecektir (Parlak 1999: 84). Esnek uzmanlık biçiminin ilk ortaya çıkışı ise 1970’li

yılların başında “Üçüncü İtalya” (La Terza Italia) olarak adlandırılan bölgede gerçekleşmiştir. Torino,

Milano ve Cenova üçgenindeki büyük ölçekte kitlesel üretimin yoğunlaştığı “Birinci İtalya”dan ve

ekonomik açıdan az gelişmiş güney bölgesini oluşturan “İkinci İtalya”dan ayrılan “Üçüncü İtalya”

ülkenin orta ve kuzeydoğu bölgesinde yer alan küçük firmalar ve atölyelerden oluşan dinamik alanı

adlandırmaktadır. Genellikle 10-50 arasında işçi istihdam eden küçük atölyeler ve fabrikalar,

zenginleşmekte olan endüstrinin çekirdeğini oluşturmuş, üretimi ademi merkezileştirmiştir. Birbiriyle

gevşek biçimde bağıntılı bir ürün dizisinde uzmanlaşan (Toscana’da tekstil ve seramik; Emilia-

Romagna’da dayanıklı çiniler, otomatik makineler ve tarım makineleri; Marche’de ayakkabı,

Veneto’da seramik ve plastik mobilya) bu bölgede zanaatçı gelenekler varlığını sürdürmüştür. Ancak

bu bölgedeki atölyeler ve fabrikaların yeniliği ve yüksek teknolojiye dayanan en yeni aletlerin

kullanılması, ürünlerin gelişkin ve bilinçli tasarıma dayanıyor olması dikkat çekicidir (Kumar 1999:

54-55). Gerçekte yaşanan ise İtalyan sermayesinin, İtalya işçi sınıfı hareketinin güçlü mücadelesine

çözüm olarak geliştirdiği ademi merkezileştirme ve taşeronlaştırma pratiğidir. Nitekim “Üçüncü

İtalya” örneğinde de görebileceğimiz gibi İtalyan sermayesi fason üretimle hem maliyetleri düşürmüş

hem de Fordist dönemin kitlesel üretiminde büyük fabrikalarda örgütlenmiş emekle doğrudan

çatışmaya girmekten kurtulmuştur. Böylece “çekirdek” konumundaki büyük şirketlerin ve etrafındaki

halkalar oluşturan “uydu” konumundaki küçük tedarikçi firma ağlarının oluşturduğu bir üretim

organizasyonu ortaya çıkmıştır (Ansal 1996: 16). Bu organizasyonda çekirdek iş gücü yüksek vasfa,

görece yüksek ücrete ve yine görece iş güvencesine sahip olurken, çevresel iş gücü ise belirsiz çalışma

koşullarına sahip eğreti istihdamın bir parçası haline gelmiştir (Çelik 2007: 124). Günümüzde sayıları

düzenli olarak azalan çekirdek iş gücü, “tam zamanlı çalışan, sürekli statüye sahip ve kurumun uzun

vadeli geleceği için merkezi önem taşıyan” çalışanlardan oluşmaktadır. Göreli cömert emeklilik ve

sigorta haklarına sahip bu grubun, iş güvencesi, yükselme ve yeni beceri edinme şansı daha yüksektir.

Bu gruptan kendini koşullara uydurma kapasitesini artırması, esnek olması ve gerekirse coğrafi

akışkanlığa açık olması beklenmektedir. Çevre iş gücünü ise iki farklı alt grup olarak

değerlendirebiliriz. Birinci alt grupta iş gücü piyasasında her an bulunabilecek vasıflara sahip, büro işi,

rutin işler, vb. gibi işlerde yer alan ve mesleki yükselme olanakları daha düşük olan, ayrıca yüksek bir

iş gücü devir hızı özelliğine sahip çalışanlar yer almaktadır. İkinci alt grup ise ilk çevresel gruptan

daha düşük iş güvencesine sahip olan, yarı-zamanlı çalışanları, gereksinim oldukça istihdam edilenleri,

sabit süreli sözleşmeyle çalışanları, geçici işçileri, taşeron işçilerini ve stajyerleri içermektedir. Bazı

araştırmacılar tarafından “prekarya”

olarak da adlandırılan bu grubun sayısı, istihdamın eğretileştiği

esnek birikim döneminde hızla çoğalmaktadır. Nitekim günümüz sermayesinin temel istihdam

stratejilerinden birisini “çekirdek” işçilerin sayısını azaltmak ve artan ölçüde, süratle işe alınabilen ve

işler bozulduğunda yine aynı süratle ve masrafsız biçimde işten çıkarılabilecek bir iş gücüne

yaslanmak oluşturmaktadır (Harvey 1997: 174). Emek gücünde tabakalaşmayı derinleştiren bu

stratejinin ekonomik, politik ve sosyal sonuçları ise ilerleyen dönemi belirlemiştir.

Konuyu üretim süreci açısından tekrar ele alırsak, esnek uzmanlaşma, küçük ve orta

büyüklükteki firmaların endüstriyel alanlarına ve yerinden yönetim ilkesine göre işleyen şirketlere

dayanmaktadır (Ansal 1996: 15; Öngen 2014: 141). Piore ve Sabel kapitalizmin içine girdiği krizle

birlikte, zanaat esaslı üretim paradigmasının yeniden ortaya çıktığını ileri sürmektedir. Buna göre

Fordizmin, dolayısıyla kitle üretiminin kafa emeği ile kol emeğini ayıran, vasıfsız işçinin vasıflı işçiyi,

özel amaçlı makinenin genel amaçlı makineyi ikame eden sisteminin yerine; bunun tam tersi şekilde

tasarımcıyla vasıflı üreticinin genel amaçlı makineler kullanarak çok çeşitli makineler yaptığı bir

model gelmektedir (Piore ve Sabel 1984’ten aktaran Parlak 1999: 85). Enformasyon ve iletişim

teknolojilerinin gelişiminin ürünü olan dijital olarak denetlenen makineler gerek üretici gerekse

tüketici piyasalarının özel bölümlerine yönelik malların küçük takımlar halinde ekonomik olarak

üretilmesine izin vermekte, yeni aletler yeni fırsatlara ve yeni ihtiyaçlara yanıt olarak üretimde hızla

değişiklik yapılmasını olanaklı kılmaktadır. Üstelik dijital olarak denetlenen bu aletler, herhangi bir

uzmanlaşmayı gerektirmeyen evrensel makinelerdir. Üretim teknolojilerinin doğurduğu bu esneklik,

beraberinde esnek uzmanlaşmayı getirmektedir. Makinelerin esnekleştiği böylesi bir evrede, işçilerin

vasıflı ve esnek olması beklenmektedir. Bu bağlamda esnek uzmanlaşmayı zanaat üretiminin yeniden

doğuşuna yol açacağı şeklinde değerlendiren görüşler bulunmaktadır (Kumar 1999: 60-61). Büyük

oranda Piore ve Sabel’in dile getirdiği bu görüşler; kitle üretimiyle, zanaata dayalı üretim arasında

yanlış bir kutuplaşma üzerine kurulduğu; esnek uzmanlaşma tezinin merkezi hipotezlerinden biri olan

kitle üretim endüstrilerinde teknolojik değişmenin gereğinden fazla abartıldığı; yeni teknolojiler

nedeniyle ölçek ekonomilerinin artık önemini yitirdiği iddiasının doğru olmadığı, başta otomobil

olmak üzere bazı sektörlerde ölçek ekonomisinin önemini koruduğu; iş organizasyonun oluşumunda

teknolojiye son derece önemli rol atfedildiği için teknolojik belirlenimci bir bakış açısına sahip olduğu

gerekçeleriyle eleştirilmektedir (Parlak 1999: 86-87). Emek süreçleri açısından ele aldığımızda ise

esnek uzmanlaşmanın pratikte emek gücü üzerinde çok sayıda olumsuz sonuç doğurduğundan söz

Prekarya kavramı, bu bölümde “2000’lerde Teknolojinin Emek Üzerine Etkisi: Eğretileşme (Prekaryalaşma) ve

Tabakalaşma” başlığı altında detaylı olarak ele alınacaktır.

100

etmek olanaklıdır (Öngen 2014: 145-146): Esnek uzmanlaşmada sistemin üretim sürecinin denetimini

daha üst boyuta taşıması, çalışanların büyük bir bölümünün iş süreçlerine doğrudan ve kesin bir

biçimde bağlanmasını doğurmuştur. Bu durum işçileri makinenin bir dişlisi yapmaya çalışan Fordist

dönemi

bile geride bırakmış, özellikle rutin olmayan süreçlerde emek gücünün yaratıcı kapasitesini

büyük ölçüde sınırlamıştır. Bir diğer olumsuz sonuç, mikroelektronik teknolojisinin üretim alanına

uygulanmasıyla otomasyonun artması ve bu durumun büyük ölçüde istihdamı daraltmasıdır. Karmaşık

görevlerin makinelere geçmesiyle, insanın makinenin bir izleyicisi haline gelmesi, dolayısıyla

niteliksizleşmesi (vasıfsızlaşması) bir diğer olumsuz sonuçtur. Öte yandan süreç ikili bir yön

taşımakta, emek gücünün büyük bir bölümü niteliksizleşirken, emek gücünün görece küçük bir kesimi

nitelik kazanmaktadır. Ayrıca birçok örnekte esneklik, işçilerin ırk, cinsiyet ve vasıf düzeyine dayanan

ayrımcılıkla karşılaşmasını ve sonuna kadar sömürülmesini içermektedir. Esnek uzmanlaşmayla

birlikte ölçek ekonomilerinin yanı sıra büyük atölyelerin görece küçük ya da bölünmüş birkaç pazara

yönelik üretim yapmak üzere esnek üretim teknolojilerini kullandığı “kapsam ekonomileri”nin

ortaya çıkması, ama daha da önemlisi taşeron sisteminin güç kazanması da önemlidir. Daha önce

“Üçüncü İtalya” örneğinde gördüğümüz gibi birçok sektörde büyük firmalar, bu sayede üretimi

parçalara ayırarak Taylorist türde büyük ölçekli, merkezileşmiş, hiyerarşik olarak koordine edilmiş

birer örgüt görüntüsünden çok giderek birer küçük firma konfederasyonları görüntüsü verecekleri bir

yapıya bürünmüşlerdir (Kumar 1999: 61-63). Emek organizasyonlarını da derinden etkileyen bu

gelişmeler, endüstriyel üretimin işçi sınıfı hareketinin ve kazanımlarının güçlü olduğu, Fordist

dönemin “katılıklarını” taşıyan gelişmiş kapitalist ülkelerden, yeni endüstrileşen ve işçi sınıfı

hareketinin görece güçsüz olduğu güney ülkelerine kaydırılması anlamına gelen offshoring sürecini de

başlatmıştır. Bütün bu gelişmelerin sonucunda ise, çalışmamızın dördüncü bölümünde dijital emeği

değerlendirirken görebileceğimiz gibi tabakalaşmış bir emek piyasası ortaya çıkmıştır. Ayrıca bu

politikalardan son derece zayıf konumda bulunan kadın işçiler de son derece olumsuz biçimde

etkilenmiş, kadın işçilerin emek gücü, aşırı derecede düşük ücret ve bütünüyle güvencesiz çalışma

koşullarıyla sömürüye açık hale getirilmiştir (Harvey 1997: 177). Öte yandan arada sırada iş bulan,

hiçbir sosyal güvencesi olmayan küçük işyerlerinde kolayca işe alınıp atılabilen vasıfsız bir emek

Fordist üretim modelini ele alırken, sermayenin tek bir iradeymiş gibi sürece müdahale ettiği, işçi sınıfının bir

direnç göstermediği şeklinde bir yorum geliştirmek hatalıdır. Böylesi bir düşünce, sermayenin tüm dünyayı en rasyonel

olacak şekilde kurguladığını empoze eden bir ideolojik kabuldür (Ruben 2017: 24). Oysa işçi sınıfı mücadeleleri tarihi bunun

tam tersini söylemektedir. Fordist dönemde sermayenin uygulamak istediği politikalar, zaman zaman işçi sınıfı ve sendikal

hareketin sert direnişiyle karşılaşmıştır. Kuzey ülkelerinde Fordist modelin uygulanmasıyla elde edilen yüksek büyüme

oranları ve büyümenin getirdiği refahın Keynesyen refah devleti politikaları aracılığıyla sermaye ve işçi sınıfı arasındaki

zımni sınıf ittifakı yoluyla bölüşüldüğünü söylemek bu dönemde işçi sınıfı ve sendikal hareketinin mücadelesinin askıya

alındığı yorumunu getirmemelidir. Dünya genelinde sendikal hareketin güç kazandığı ve grevlerin yoğunlaştığı bu döneme

ilişkin şu çalışmalar incelenebilir: Hyman 1991; Seidman 1994; Ebbinghaus, Visser: 2000; Silver 2003.

Kapsam ekonomisi, iki ürünün birlikte üretilmesinin maliyetinin, yalnızca x ürününü üreten bir firmanın

maliyeti ile yalnızca y ürününü üreten bir firmanın maliyetinin toplamından küçük olmasını ifade etmektedir. Bir başka

anlatımla, bir firmada birden fazla ürünün üretilmesinin birim maliyetinin, aynı ürünlerin başka firmalarca ayrı ayrı

üretilmesinden daha düşük olması durumunda kapsam ekonomisi söz konusu olmaktadır (Kibritçioğlu 1998: 55; Rekabet

Kurulu 2019).

101

kitlesi ile daha çok sürekli istihdam olanağına sahip nitelikli, çekirdek iş gücü bir arada varlığını

sürdürmektedir (Ansal 1996: 17). Bu durum işkolu sendikacılığını olumsuz yönde etkilemiştir. Son

olarak, emeğin kendi içinde bölünmesi ve çalışanların emek süreci içinde yoğunlaşmasının

önlenmesine paralel olarak, üretim noktasındaki çatışmalar sermaye tarafından daha rahat kontrol

altına alınmakta, bu durum sendikal mücadeleyi zayıflatmaktadır.

Düzenleme Okulu (L’école de la régulation): Fordizm sonrası dönemi açıklamak için

geliştirilen yaklaşımlardan bir diğeri Düzenleme Okulu’dur. İlk olarak 1970’lerde Fransa’da filizlenen

ve 1980’li yıllarda kapitalizmin krizine Marksist pencereden getirdiği açıklamalarla daha rafine bir hal

alan “Düzenleme Okulu” bir dönem oldukça etkili olmuştur, günümüzde önemini görece

sürdürmektedir (Jessop 1990: 154; Amin 1994: 7). Aglietta, Berger, Mistral, Lipietz, André, Delorme

ve Boyer gibi yeni Marksist Fransız iktisatçılar öncülük ettiği için Fransız Düzenleme Okulu olarak

anılan bu yaklaşım, sonrasında Jessop, Amin, Dunford, Hirst gibi İngilizce yazan yazarların

katılımıyla sadece Düzenleme Okulu adını almıştır

(Dikmen 2017: 222). Okul, sermaye birikim

süreçlerinin gelişimini kapitalizmin ilerlemesinin ekseni olarak görmekte, emek süreçlerinin

dönüşümünü de sermaye birikim rejimlerindeki krizler kapsamında ele almaktadır. Bu çerçevede

Düzenleme Okulu, emek rejiminde yaşanan dönüşümü krizden çıkışın bir yolu olarak görmektedir

(Öngen 2014: 146-147). Kapitalist gelişmenin aşamalarının sistemik tutarlılığını ifade etmek ve

açıklamak için, Düzenleme Okulu, “birikim rejimi” (regime of accumulation) ve “düzenleme tarzı”

(mode of regulation) şeklinde iki anahtar kavramdan yararlanmaktadır.

“Birikim rejimi”, tüm

ekonomi düzeyinde, az çok tutarlı bir sermaye birikimi sürecini mümkün kılan bir dizi düzenliliğe

atıfta bulunmaktadır. Kavram, sermaye birikim sürecinin sürekliliğini sağlayacak şekilde toplumsal

ürünün üretim yöntemini, tüketim ve birikim arasında paylaşılmasını (dağıtım mekanizmasını)

anlatmaktadır. “Düzenleme tarzı” ise kapitalist yeniden üretimi, daha doğrusu sermaye birikimini

güvence altına alan kurumsal topluluğa (yasalar, anlaşmalar, vb.) ve kültürel alışkanlıklar ve normlar

kompleksine atıfta bulunmakta, temel sosyal ilişkileri kodlayan bir dizi resmi veya gayri resmi

Düzenleme Okulu monolitik bir yapıya sahip değildir, kendi içinde 7 ana okuldan, yaklaşımdan oluşmaktadır.

Bu okullar Grenoble, Paris, FKP-Tekelci devlet kapitalizmi, Amsterdam okulu, Batı Almanya okulu, İskandinav ve Kuzey

Amerika yaklaşımlarıdır. Bir başka sınıflandırmaya göre (ekonomik ve toplumsallaşma odakları, göreceli teorik

karmaşıklıkları açısından) ise Düzenleme Okulu’nu ulusal birikim rejimlerine büyüme biçimine odaklananlar; düzenlemenin

uluslararası ekonomik boyutlarına odaklananlar; ulusal düzeyde karmaşık toplumsallaşma (Vergesellschaftung) veya

'toplumsal birikim yapıları' modellerini inceleyenler ve son olarak uluslararası toplumsallaşmayı (uluslararası yapılar ve

stratejiler arasındaki tamamlayıcılıkları) ve/veya uluslararası rejimler aracılığıyla küresel bir düzen kurma girişimlerini

inceleyenler olmak üzere dört başlık altında ele alabiliriz (Jessop 1990: 155-162). Çalışmamızın ana konusunu oluşturmadığı

için bu yaklaşımlar arasındaki farklara değinilmeyecektir.

Ayrıca Nielsen tarafından geliştirilen “baskın endüstriyel paradigma” (dominant industrial paradigm), Lipietz

tarafından kullanılan “kalkınma modu” (mode of development) ve Jessop ile Lipietz tarafından önerilen “toplumsallaşma

modu” (mode of societalization) kavramları Düzenleme Okulu yaklaşımlarında önem taşımaktadır (Amin 1994: 8).

102

“kurallardan”, kurumsal biçimlerden oluşmaktadır (Amin 1994: 7-8: Öngen 2014: 147; Dikmen2017:

223). Düzenleme Okulu’na göre ücret, sermaye ve emek arasındaki en önemli kurumsal biçimlerden

birisidir. Ancak buradaki ücret ilişkisi, işçiye emeği karşılığında ödenen paradan öte, işçinin

denetimini, teknik ve toplumsal iş bölümünü, çalışmanın süreklilik derecesini, toplumsal ücretlerin

belirlenmesini ve ücretlilerin yaşam düzeyini gösteren bir makro kavram olarak değerlendirilmektedir.

Konuyu emek süreçleri açısından ele alırsak, Düzenleme Okulu yaklaşımları, her bir birikim rejiminin

kendi iç çelişkileri sonucunda krize girdiği, emek süreçlerinde yaşanan dönüşümlerin de bu krize karşı

verilen fonksiyonel bir yanıt olduğunu savunmaktadır (Öngen 2014: 147). Kapitalist gelişmeyi

dönemselleştirmeye, göreli istikrarı ve sistemik tutarlılığı açıklamaya ve yapısal krizi yorumlamaya

çalışan Düzenleme Okulu, kapitalizmin 1950’ler ve 1960’larda en parlak dönemini yaşadığını savunur

ve bu dönemi Fordizm olarak niteler. Fordizmi, ekonominin “tekelci düzenlemesi” ile “yoğun birikim”

çağı olarak özetler. Fordist “yoğun birikimin” itici gücünün, öncülüğünü ABD’nin yaptığı ve işin

yoğunlaştırılmasına, üretkenliği artırmak için ayrıntılı görev dağılımına ve mekanizasyona ve çeşitli

“tekelci” düzenleme biçimlerine dayanan seri üretim dinamiği olduğu savunulur. 1970’lerin

ortalarından itibaren büyüme yavaşlamış ve tekrarlayan durgunluklar, Fordizm’in farklı örgütlenme

düzeyleri arasındaki uyumsuzluklar ve dengesizliklerle desteklenen krizi ortaya çıkarmıştır (Amin

1994: 8-9). Fordizmin toplumsal ve teknolojik sınırlarına ulaşması sonucunda üretkenlikte yaşanan

azalmalar; kitlesel üretimin genişlemesi sonucunda ekonominin küreselleşmesinin hız kazanması,

bunun da ulusal düzeyde ekonomi yönetimini zorlaştırması; kamusal harcamalardaki büyük artışın

enflasyonist etkisinin tüketimin göreli maliyetlerini yükseltmesi, dolayısıyla bir tüketim modeli krizine

yol açması; son olarak tüketim kalıplarındaki değişmeye paralel olarak, ölçek ekonomisinin

avantajlarından yararlanmak isteyen Fordist modelin standart, kitlesel ürününü tüketicilerin

çeşitlendirilmiş ürün talebine yanıt verememesi

Düzenleme Okulu’na göre Fordist üretim ve birikim

rejiminin yerini post-Fordizme bırakmasına yol açmıştır. Nitekim günümüzde esneklik ve esnek

üretim yöntemleri daha çok kabul görmektedir (Amin 1994: 10; Dikmen 2017: 222).

Yeni Schumpeter’ci Kuram: Fordizm sonrası yaklaşımlardan bir başkası olan ve 1980’li

yıllardan itibaren Sussex Üniversitesi’ndeki Bilim Politikası Araştırma Birimi’ndeki (SPRU - Science

Policy Research Unit) araştırmacıların çalışmalarıyla şekillenen bu kuram, Schumpeter’in yenilik

(inovasyon) çalışmalarıyla yakından ilişkilidir (Freeman, Perez 1988). Düzenleme Okulu’yla kapitalist

gelişmenin sistemik ve döngüsel doğası; Fordizm dönemselleştirmesi ve genel dinamiği; tekno-

Fordizm sonrası dönemde çeşitli malların küçük desteler halinde ucuzca imal edilebilmesi anlamına gelen

çeşitlilik ekonomilerinin, ölçek ekonomilerini yenilgiye uğrattığı savunulmaktadır. Bu görüşe göre küçük deste üretimi ve

taşerona iş verme gibi uygulamaları içeren bu sistem, Fordizmin “katılıklarını” devreden çıkarma ve piyasa ihtiyaçlarının çok

daha geniş bir yelpazesini tatmin etme gibi üstünlükleri taşımaktadır (Harvey 1997: 179).

103

ekonomik paradigma (birikim rejimi) ile sosyo-kurumsal çerçeve (düzenleme tarzı)

kavramlaştırmaları; ekonomik gelişmenin “uzun dalga” (long wave” ve “uzun döngü”lerinin (long

cycle) istikrarı konularında geniş bir düşünce birliği bulunmaktadır (Amin 1994: 11-12). Yeni

Schumpeter’cilere göre 1970’lerin krizi ile başlayan ve 1980’li yıllarda netleşen yeni ekonomik

durum, gerçekte Fordist kitle üretimi dönemi dönemini ifade eden Dördüncü Kondratiev Dalgası’nın

söndüğü bir tekno-ekonomik paradigma değişimidir. Bu çöküşün nedeni kurumsal yapıların teknolojik

ve ekonomik gelişmelere uyum sağlayamamasıdır. Bu dönemin ölçek ekonomisine dayanan standart

kitlesel üretiminin yerine, daha talep odaklı, küçük, esnek ve siparişe göre yapılan üretime geçiş

yapılmıştır. Enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelerin bunda payı büyüktür.

Nitekim bu yüzden yeni Schumpeter’ciler 1980 ve 1990’larda başladıklarını savundukları bu dönemi

Beşinci Kondratiev Dalgası “enformasyon ve iletişim Kondratiev’i” olarak adlandırmaktadırlar

(Freeman, Perez 1988: 47-49; Dikmen 2017: 218).

Esnek Birikim (Flexible Accumulation): Ele alacağımız yaklaşımlardan bir diğeri Harvey

tarafından geliştirilen “esnek birikim”dir (flexible accumulation). Esnek birikim ile emek süreçleri, iş

gücü piyasaları, ürünler ve tüketim kalıpları esnekliğe yaslanmaktadır (Harvey 1997: 170). Yeni

dönemde Fordist modelin aksine, küçük ölçekli, az sayıdaki çok nitelikli iş gücü talep eden ve kitle

üretiminden uzaklaşan yeni iş örgütlenmeleri öne çıkmaktadır (Öngen 2014: 140). Bu çerçevede, kitle

üretimine, zanaat üretiminin karakteristikleri olan esneklik, kalite ve vasıf gibi özelliklerin

eklenmesiyle, Fordizmin kimi boyutlarının tersine çevrildiği, vasıf ve otonominin kitle üretimi yapan

işletmelere geri getirilerek bir bakıma işçi sınıfına saygınlıklarını iade edildiği ileri sürülmektedir

(Parlak 1999: 83-84). Öte yandan esnek birikim, salt bir üretim organizasyonundaki değişiklikten

ibaret değildir. Yepyeni üretim sektörlerinin ortaya çıkmasının dışında, finans hizmetlerinde yepyeni

sektörlerin ve piyasaların oluşturulması, ama daha da önemlisi teknolojik ve örgütsel yeniliklerin

temposunun ciddi anlamda artması bu dönemin özellikleri arasındadır. Bu dönemde gerek sektörel

bazda gerek coğrafi bölgeler arasında eşitsiz gelişme kalıplarında hızlı değişimler yaşanmıştır.

Nitekim hizmet sektörü, özellikle gelişkin kapitalist ülkelerde hızla büyümüş, o döneme dek

azgelişmiş olarak kalmış bazı bölgelerde (Üçüncü İtalya, Belçika’nın Flaman bölgesi, vb.) yeni sınai

kümelenmeler ortaya çıkmıştır. Bu gelişmelere paralel olarak, EİT’lerdeki devrimsel nitelikteki

ilerlemelerle birlikte kapitalist dünyada “zaman-mekan sıkışması”nın yeni bir evresine girilmiştir.

Yeni giderek maliyetleri düşen EİT’lerin sayesinde karar verme süreçleri kısalmış ve bu kararları artan

ölçüde genişleyen ve çeşitlenen bir mekana yayma olanakları artmıştır. “Offshoring” ile endüstriyel

üretim, gelişmiş kapitalist ülkelerden, emek gücü maliyetlerinin düşük olduğu, dahası sendikal

gelenekleri olmayan “güney” ülkelerine kaydırılması, esnek birikim odaklarının kurulması söz konusu

104

olmuştur. Üretimin bu ülkelere kaydırılması, gelişmiş kapitalist ülkelerdeki işçi hareketlerini olumsuz

yönde etkilemiştir. Esnek üretimin yüksek yapısal işsizlik düzeyleri, vasıfların hızla geriletilmesi,

gerçek ücretteki artışların en alt düzeye inmesi, Fordizmin temel direklerinden biri olan sendikaların

gücünü geriletmiştir. İş gücü piyasalarında radikal bir yeniden yapılanmaya da yol açan bu

gelişmelerin sonucunda, yoğunlaşan rekabet, piyasaların dalgalanması ve azalan kâr marjlarıyla

karşılaşan işverenler, sendikaların zayıf düşmesinden ve artan iş gücü fazlasından yararlanarak daha

esnek çalışma rejimlerini ve iş sözleşmelerini dayatmıştır (Harvey 1997: 170-171). Neoliberal

ideolojinin egemen olduğu bir iklimde bunda da fazlasıyla başarılı olmuşlardır.

Görüldüğü gibi bu yaklaşımda “esneklik” kavramı kilit öneme sahiptir. Esneklik; emek

süreci, emek piyasası, devlet müdahalesinin azalması ve coğrafi hareketlilikle yakından ilişkili çok

boyutlu bir süreçtir. Bu yaklaşımların bir diğer ortak özelliği ise yeni zanaat ya da yeni manüfaktür

olarak da değerlendirilebilecek, kitlesel olmayan üretim stratejisine sahip iş organizasyonlarını

içermesidir. Bu iş örgütlenmesinin ortaya çıkışında, teknolojide yaşanan bir dizi gelişmenin de katkısı

bulunmaktadır. Üçüncü endüstriyel devrimle birlikte üretimde ve yönetimde bilgisayarların

kullanılmaya başlanmasıyla yaşanan gelişim bunlardan ilkidir. Bir diğer gelişme, üretim teknolojisinde

yaşanan değişimler sonucunda emek gücünün bileşiminde ortaya çıkan farklılaşmadır. Yeni dönemde

eğitime ve vasıflı (nitelikli) iş gücüne duyulan gereksinim artmakta, zihinsel emek yoğun sektörler öne

çıkmakta, kas gücüne dayanan geleneksel iş gücü giderek ortadan kalkmaktadır. Son olarak gelişen

üretim teknolojisiyle endüstri örgütlenmesi değişikliğe uğramış ve yeni bir yönetici elit ortaya

çıkmıştır. Bunun sonucunda ekonominin ve devletin politik aygıtının denetimi girişimcilerden ve

sermaye sahiplerinden oluşan bir teknokrasinin eline geçmeye başlamıştır (Öngen 2014: 142-143).

Yalın Üretim (Lean Manufactring, Lean Production): Fordizm sonrası geliştirilen

yaklaşımlardan bir diğeridir. Taichi Ohno’nun geliştirdiği “Toyota Üretim Sistemi” (Toyotizm), yalın

üretim sisteminin doğuşuna kaynaklık etmiştir (Womack, Jones, Ross 1990: 49). Japon üretim

sisteminin yaptığı gibi hantallık yaratan, gereksiz tüm öğelerden kurtulmuş olmak anlamına gelen

yalın üretim, esnek uzmanlaşmanın aksine, kitle üretimine dayanmaktadır (Ansal 1996: 11). Bu

bağlamda yalın üretim anlayışı daha basık organizasyonel yapılarını, takım çalışmasını, sürekli

iyileştirmeyi, israfın önlenmesi ile kaynakların etkili kullanılmasını, bütünsel kalite kontrolünü ve

“tam zamanında” (JIT – just-in-time) üretim esaslı malzeme tedarikini içermektedir. Yalın üretim hem

kitle üretiminin hem de zanaat üretiminin güç merkezlerinin yerini almakta ve 21. yüzyılın standart

küresel üretim sistemi olma iddiasını taşımaktadır. Fordizmin parça parça çalışmasının aksine, çapraz

fonksiyonlara dayalı ekip çalışması söz konusudur. Yalın üretim çerçevesinde özel amaçlı makine ve

105

teçhizat yerini bilgisayar destekli makine ve teçhizata bırakmakta, böylelikle yüksek düzeyde

verimlilik ve etkinlik sağlanmaktadır. Ayrıca bu sistemde tedarikçi işletmelere ürünün tasarım ve

kalitesi konusunda daha fazla sorumluk verilmekte, ana sanayi ve yan sanayi arasında uzun dönem iş

birliğine dayalı ilişkiler geliştirilmektedir. Fordizmde üretimin yaklaşık yüzde 75’i tek bir fabrikada

gerçekleştirilirken, yalın üretimin uygulandığı Toyota fabrikası üretimin sadece yüzde 25’inden

sorumludur. Bu modelde ana firma taşeron firmaları da içerecek şekilde yatay olarak örgütlenmiştir.

Bu çerçevede yalın üretim sisteminin önemli bir özelliği olarak “tam zamanında” parça ve malzeme

teslimatı etrafında yapılandırılmış yalın tedarik sistemi öne çıkmaktadır. Nitekim JIT sisteminde

stoklar minimum düzeyde tutularak, ana ve tampon stoklar kaldırılarak maliyetler büyük ölçüde

düşürülmüştür. Öte yandan hem üretim hattında akışkanlık sağlanmış hem de üretim sırasında ara

mallarda ve hammaddelerde defolu olanlar ya da hatalı üretim anında tespit edilebilmiştir.

Bu çerçevede sıfır hatalı üretimin gerçekleştirilmesi ve üretim akışının kesintiye

uğramamasında işçiye büyük pay düşmektedir. Bu yüzden yalın üretimin bir diğer önemli unsuru

işçilere çok çeşitli vasıflar öğretilmesi, böylece gerek iş rotasyonunun uygulanması gerekse de

işçilerin birbirlerinin yerine ikame edilebilmesidir. Ayrıca akıllı makinelerin kullanılması, otomasyona

başlanmasıyla iş gücünde küçülmeye gidilmiştir. Bu azalmadan kaynaklı eksiği kapatmak için

işçilerden aynı anda birden fazla makineyi çalıştırabilmeleri (Toyota fabrikalarında bu sayı ortalama

5’tir) beklenmektedir. Bu bağlamda üretim insan-makine ilişkisini değiştiren esnek bir üretken süreç

içerisinde değiştirilmiştir. Yalın üretim sisteminin getirdiği yenilikler bunlarla sınırlı değildir. Sistem

işçilerden, sorunlar daha da kökleşmeden, ciddi hale gelmeden çözüm geliştirmelerini ve proaktif

davranmasını istemektedir. Öyle ki, Fordist dönemde en büyük “kabahat” montaj hattını

durdurmakken; Kaizen sisteminde üretim sürecini maksimum hıza tekrar ayarlayabilmek için

işçilerden hızına yetişemedikleri noktada montaj hattını durdurmaları istenmektedir. Şirketlerin

üretkenliğini artırmak amacıyla kalite çemberleri kurulmuş, kurulan ekiplerde grup içi baskı devreye

sokularak işçilerin etkinliği ve verimliliği artırmak için öneriler getirmesi istenmiştir. Bu yaklaşımın

Fordizmden önemli bir farkı da üretim ile dolaşım süreçlerinin iç içe girmesi

, dolayısıyla üretimin

taleple sıkı sıkıya bağlı hale gelmesidir. Bu yüzden aynı tip üründen çok sayıda ürün üretmeyi içeren

Üretimde yeni teknolojilerin kullanılmasıyla robotlaşma ve otomasyona hız verilmesi, ayrıca JIT gibi yeni

örgütlenme biçimlerinin kullanılmaya başlanması, kapitalist kârlılığın önemli bir değişkeni olan devir hızını ciddi biçimde

yükselmiştir. Ancak kârlığın gerçek anlamda artması için üretimdeki devir hızının artışına tüketimdeki devir hızının artışının

eşlik etmesi gerekmiştir. Standart Fordist ürünün yarı-ömrü beş ile yedi yıl arasındayken, esnek birikim döneminde

tüketimdeki devir hızının artırılmasıyla bu süre bazı sektörlerde yarı yarıya azalmış, dijital ürünlerde ise bu süre süre on sekiz

ayın altına inmiştir. Bu ürünlerin yarı-ömürlerinin düşürülmesinde ürünlerin özellikleri kadar, kültürel biçimlerin

metalaştırılmasını, farklılığı, gelip geçiciliği, gösteriyi ve modayı yücelten postmodernist estetiğin de payı bulunmaktadır.

1970’lerin başından itibaren hizmetler alanında görülen dikkat çekici oransal istihdam artışının gerisinde yatan etkenlerden

birisini de tüketim cephesinde yaşanan bu değişiklikler oluşturmaktadır (Harvey 1997: 180).

106

homojen Fordist seri üretimin ürünlerinin aksine

, yalın üretimin ürünleri çeşitlidir ve heterojendir.

Bunun anlamı üretim düzenlemelerin kısa dönemli olarak yapılması, sık sık tezgahların değişmesi ve

esnek iş gücüdür. Son olarak yalın üretimin uygulandığı büyük şirketlerdeki işçilerin bir kısmı için

(kadınlar hariç çalışan nüfusun yaklaşık yüzde 25 ile 30’u) “ömür boyu istihdam” sağlanmış ve

üretkenlik kazanımlarına uygun olarak ücretler artırılmıştır (Ansal 1996: 18; Parlak 1999: 89-90;

Antunes 2013: 38-39).

Yeni Zamanlar (New Times): Bir diğer Fordizm sonrası yaklaşım ise “Yeni Zamanlar” olarak

adlandırılmaktadır. İngiliz politika dergisi Marxism Today yazarlarının öncülük ettiği bu yaklaşım, 20.

yüzyılın ekonomik ve toplumsal kalıplarından köklü biçimde kopuşu simgeleyen “yeni zamanlar”

(new times) dönemine girildiğini ileri sürmüş ve yeni bir sol politika çağrısında bulunarak, bu

politikalara duyulan gereksinimi anlatmak için “post-Fordizm” kavramını kullanmıştır (Hirst, Zeitlin

1991: 8; Öngen 2014: 148). Post-Fordizm yaklaşımı, Gramsci’nin daha önce ele aldığımız büyük

ölçekli ekonomilerin etkin olduğu, yığın pazarlarına ve standartlaşmış ürünlere dayanan

“Amerikanizm” ve “Fordizm” dönemselleştirmesinin tümüyle sona erdiğini savunmuş, “yeni

zamanlar”da kolektivizmden bireyciliğe, üretimden tüketime, imalattan hizmet sektörüne ve özden

biçime doğru kayan bir ekonominin geçerli olduğunu savunmuştur (Öngen 2014: 148-149). “Yeni

zamanlar” grubu, toplumsal üretim ilişkilerinin yeniden üretimiyle olduğu kadar bizzat üretim

sistemiyle de ilgilenmektedir. Bu çerçevede “yeni zamanlar” grubu, eğitim ve toplumsallaşmadaki

değişikliklere, devlete düşen yeni role, enformasyon sanayilerinde kitle iletişim araçlarının yeniden

yapılandırılmasına ve yeni tüketim ve tüketici davranış biçimleri ve örüntülerine dikkat çekmektedir.

Öte yandan “yeni zamanlar” grubu post-Fordizmin meydan okuyuşunu kabul etmekte, kapitalist

sistem her ne kadar küresel evresinde çok daha derinlemesine tahkim edilse de kapitalizme meydan

okumanın yeni fırsatları bulunduğunu savunmakta, küreselleşmenin bir tehdit olduğu kadar fırsatlar da

içerdiğini ileri sürmektedir (Kumar 1999: 70-71).

Görüldüğü gibi Fordizm sonrası bu yaklaşımlarda, Fordist-Taylorist modelin işçileri

vasıfsızlaştırarak üretimin bilgisinden koparmasının aksine, vasıf ve becerinin işyerine tekrar

getirilmesi, böylece işçilerin, işyerine ve işverene bağlığının artması ve iş birliğine dayalı istihdam

ilişkilerinin geliştirilmesi iddiası söz konusudur. Ancak tersine zanaatkarlaşma, daha doğrusu

zanaatkarlığın yeniden doğuşu iddiası çok gerçekçi değildir. Buna karşın, çalışmamız büyük ölçüde

Harvey’in “esnek birikim” yaklaşımını benimsemektedir. Nitekim bu yaklaşımın da ortaya koyduğu

Henry Ford’un “Model T” için dile getirdiği, “Herhangi bir müşteri, siyah olduğu sürece istediği renge

boyanmış bir araca sahip olabilir” (Ford and Crowther 1923: 72) sözü, Fordist modelin homojen ürününü tanımlayan en

meşhur ifadelerden birisidir.

107

gibi özellikle 3. Endüstriyel Devrimden itibaren bilgisayarlı üretim tekniklerinin kullanılmaya

başlanması, artan otomasyon ve bazı sektörlerde büyük ölçekli üretimin (kitle üretiminin) varlığını

sürdürmesi tam tersine zanaatkarlaşmayı imkansız hale getirmekte, dahası emek gücünün büyük bir

bölümünü daha da vasıfsızlaştırmaktadır. Nitekim esnek birikim olarak adlandırabileceğimiz, Fordizm

sonrası dönemde emek gücünün geniş bir kesimi eğretileşmekte (prekarlaşmakta), daha vasıf sahibi

olan küçük bir kesimin de olduğu tabakalaşmış bir yapı ortaya çıkmaktadır. Bir sonraki bölümün

konusunu işte bu oluşturacaktır.

B. 2000’lerde Teknolojinin Emek Üzerine Etkisi: Eğretileşme (Prekaryalaşma)

ve Tabakalaşma

Kapitalizmin krizine karşı geliştirdiği yanıt olarak değerlendirilebilecek neoliberal politikalar

ve ona eşlik eden esnek birikime geçiş şeklindeki paradigma değişikliğini bir önceki bölümde ele

almıştık. Söz konusu süreç bu bölümde emek açısından değerlendirilecektir. Öncelikle neoliberalizmin

dünyanın geneline egemen olmasıyla birlikte istihdam güvencesi ve sosyal güvenliğin insan ruhuna

aykırı ve yararsız olarak kabul edilmeye başlandığını söyleyebiliriz (Çelik 2007: 122). Bu durumun

yaşanmasında esnekliğin ve akışkanlığın gücünü arkasına alan sermayenin, 1970’li ve 1980’li

yıllardaki iki deflasyonist kriz sonrasında gelişmiş kapitalist ülkelerde (Japonya hariç), görülmemiş

düzeylere ulaşmış işsizliğin zayıflattığı emek üzerindeki denetim baskısını uygulama olanağı elde

etmesinin payı büyüktür. Böylece sendikaların zayıf düşmesinden ve işsizlik ve eksik istihdam

nedeniyle oluşan iş gücü fazlasından yararlanan sermaye, çok daha esnek çalışma rejimlerini ve iş

sözleşmelerini kabul ettirmeye çalışmış, iş gücü piyasalarını yeniden yapılandırmıştır (Harvey 1997:

171).

Bu yapılanma çerçevesinde kitlesel üretimin gerçekleştirildiği büyük ölçekli fabrikalara

dayanan Fordist modelin aksine üretim, mekânsal sınırlamaları aşacak şekilde parçalara ayrılmış,

küresel (ya da çevresel) Fordizm olarak da adlandırılabilecek şekilde dünyanın farklı noktalarında

eşgüdümlü gerçekleştirilebilecek şekilde organize edilmiştir. Taşeronlaşma olarak da ifade

edebileceğimiz bu dönemde güvencesizlik, belirsizlik, geçicilik ile istihdam ve çalışma yaşamı büyük

oranda eğreti hale gelmiştir (Çelik 2007: 123). Öyle ki esnek birikim döneminde belirsizlik

kapitalizmin gündelik işleyişine sinmiş, istikrarsızlık normal bir durum olarak kabul edilir olmuştur.

Bu dönemi özetleyen “uzun vade yok” mottosu, uzun vadede kişinin davranışını yolundan

saptırmakta, güven ve sadakat bağlarını zayıflatmakta, iradeyle davranışı birbirinden koparmaktadır.

Bu gelişmeler bireyin karakterini aşındırmaktadır (Sennett 2002: 30). Nitekim Uluslararası Çalışma

108

Örgütü’nün (ILO), öncelikli hedeflerinden birinin tüm çalışanlara insana yakışır / düzgün işin (decent

work) sağlamak olması, bireyin çalışma hayatındaki bu yöndeki deneyimleriyle ilişkilidir.

ILO’ya

göre insana yaraşır / düzgün iş, kadınların ve erkeklerin hakların korunduğu, yeterli gelir ve yeterli

sosyal korumanın sağlandığı üretken çalışma anlamına gelmektedir. Kavram aynı zamanda herkesin

gelir getiren fırsatlara tam erişime sahip olması hedefini de içermektedir. İşçi hakları ve sosyal

standartlardan ödün vermeden istihdam, gelir ve sosyal korumanın sağlanması anlamına gelen bu

hedef, aynı zamanda ekonomik ve sosyal kalkınmaya da yol açacaktır (ILO 1999). Burada da

görülebileceği gibi ILO’nun insana yaraşır iş yaklaşımında en önemli unsuru çalışanın iş güvencesine

sahip olması ve geçersiz nedenlerle işten çıkartmaya karşı korunmasıdır. Ancak bu hedefin yaşama

geçirildiğini söylemek güçtür. Neoliberalizmin hegemonyası ile iş gücünün yeniden yapılandırılması

süreci hız kazanmış, Fordist dönemin standart istihdam ilişkileri terk edilmeye başlanmış, kısmi süreli

çalışma, geçici çalışma, mevsimlik çalışma, çağrı üzerine çalışma, iş paylaşımı, kayan iş süreleri, çok

taraflı istihdam ilişkisi (taşeron işçilik), örtülü istihdam (platform ekonomisi), evde çalışma, tele

çalışma ve kendi hesabına çalışma gibi standart dışı istihdam biçimleri ortaya çıkmış ve

yaygınlaşmıştır. Öte yandan gelişmiş ülkelerde eğreti istihdam daha çok kısmi süreli, belirli süreli ve

geçici çalışma şeklinde öne çıkarken, gelişmekte olan ülkelerde bu süreç kayıt dışı istihdamın

genişlemesi şeklinde yaşanmıştır (Temiz 2004: 55-56; Çelik 2007: 7; ILO 2011: 7-11). Bu arada

standart dışı istihdam kimi zaman eğreti (precarious) istihdam ile eş anlamlı olarak kullanılsa da iki

kavram arasında farklar bulunmaktadır. Tüm eğreti işler standart dışı niteliğe sahipken, tüm standart

dışı işler ise eğreti bir nitelik taşımamaktadır (Temiz 2004: 57). Bir işin eğreti (precarious) olarak

değerlendirilmesi için ise çeşitli nitelikleri taşıması gerekmektedir. Özellikle yoksulluk düzeyinde

veya altında ve değişken kazançlarla ilişkili olması, genellikle düşük ücretli iş olarak anlaşılması

bunlardan ilkidir. Bir diğer nitelik güvencesizlik, istihdamın sürekliliği konusunda belirsizliğin

bulunması ve işini kaybetme riskinin yüksek olmasıdır. İşçinin bireysel veya toplu olarak çalışma

koşulları, ücretleri veya çalışma temposu hakkında hiçbir söz hakkının, dolayısıyla iş üzerinde

denetiminin olmaması bir başka niteliktir. Son olarak işçinin iş sağlığı ve güvenliği, sosyal koruma,

ayrımcılık ve diğer haklar bakımından yasalar veya toplu sözleşmelerle korunmaması eğreti

çalışmanın karakteristikleri arasındadır. Bu tür çalışmada iş ile ilgili riskleri işveren değil işçi

üstlenmektedir. Ayrıca işçinin cinsiyeti, etnik kökeni ve hangi ülkenin yurttaşı olduğu onu eğreti

çalışmaya zorunlu kılabilmektedir (ILO 2011: 18). Görüleceği gibi eğreti istihdam kategorisi altında,

işten çıkarılma riski taşıyan işçilerin dışında, yüksek düzeyde istihdam belirsizliği yaşayan, düşük

ücret düzeyinde çalışan ve sürekli kötü istihdam koşulları altında çalışan işçiler de bulunmaktadır

ILO’nun “insana yakışır / düzgün iş” (decent work) çalışmalarının arka planındaki önemli isimlerden birisi de

“prekarya” konusunu ele alırken görüşlerini yakından inceleyeceğimiz Guy Standing’dir. Standing’in “prekarya” kuramı,

ILO’daki bu çalışmaların devamı niteliğindedir (Munck 2013: 757).

109

(Sapancalı 2005: 149). Bu çerçevede eğreti istihdamın çok boyutlu olduğunu ve bunların zaman

(istihdamın süresi ve sürekliliği), ekonomik (gelir güvencesi), sosyal (sosyal haklar ve sosyal koruma)

ve çalışma koşulları boyutları olduğundan; bunlardan birinin ya da birkaçının eğretiliği

oluşturduğundan söz edilebilir (Çelik 2007: 123). Bütün bunların özeti olarak eğreti istihdamı,

istikrarsızlık, güvencesizlik, belirsizlik, korunmadan yoksunluk, ekonomik ve sosyal kırılganlık, kötü

çalışma koşulları, bedensel ve ruhsal sağlığa yönelik yüksek riskler içeren istihdam biçimi olarak

tanımlayabiliriz (Temiz 2014: 58-59). Günümüzde eğreti istihdamın yaygınlık kazanmasını sağlayan

ise neoliberalizmin kuralsızlaştırma (deregülasyon) politikaları ile bir önceki bölümde ele aldığımız

esneklik politikalarının bir arada uygulanması olmuştur. Bütün bunların sonucunda eğreti çalışma

biçimlerinin toplam istihdam içindeki payı artmış, “Fordizm Sonrası Esneklik Yaklaşımları” başlığı

altında ele aldığımız çevresel iş gücü ise düşük vasfı nedeniyle kolaylıkla ikame edilebileceği için

sendikasız ve kayıt dışı olarak varlığını sürdürmeye başlamıştır. EİT’lerin gelişiminin sunduğu

olanakların da etkisiyle üretimin parçalanarak dış kaynak kullanımı (outsourcing) stratejilerinin

uygulanmasının kolaylaşmasıyla, firma ölçekleri küçülmüş, KOBİ olarak adlandırılan üretim birimleri

yaygınlaşmıştır. Esneklik uygulamaları sayesinde üretimin daha önceden sendikal gelenekleri olmayan

bölgelere kaydırılması ve bu yeni bölgelerde yerleştirilen geriletici norm ve uygulamaların eski

merkezlere ithali, örgütlü işçi hareketinin altındaki zemini kaydırmaya başlamıştır. Esnek üretim

sonucunda ortaya çıkan yüksek “yapısal” işsizlik düzeyleri, vasıfların hızla yok edilmesi ve yeniden

oluşması, gerçek ücrette yaşanan mütevazı artışlar, Fordist rejimin ana direklerinden biri olan

sendikaların gücünü geriletmiştir. Geçmişte Fordist dönemin kitlesel üretim yapan fabrikalarında

örgütlenme pratiği geliştiren sendikalar, bu küçük işletmelerde faaliyet göstermekte zorlanmış,

dolayısıyla esnek üretimle birlikte eğreti çalışma biçimlerinin yaygınlaşmasıyla sendikalaşma oranları

düşmüştür (Harvey 1997: 171; Çelik 2007: 124). Bu stratejinin izini 1990’lı yıllarda ABD’de yazılan

bir danışman raporunda da görebiliriz. Bu rapor ABD’li kapitalistlere sendikalaşmayı önlemek için

emek süreçlerini hiçbiri elli işçiden fazla istihdam etmeyen bileşenlere bölmelerini ve birimleri

birbirinden en az iki yüz mil uzaklığa yerleştirmelerini tavsiye etmektedir. Nitekim esnek üretim

koşulları, sermaye sınıfına bu raporda sunulan önerileri hayata geçirmelerini olanaklı kılmaktadır

(aktaran Harvey 1997: 265). Bu ve benzeri stratejilerin hayata geçirilmesi ile günümüzde işçi sınıfı

parçalanarak bir tarafta standart istihdam biçimlerinde yer alan görece ayrıcalıklara sahip ve sendikal

örgütlülüğe sahip olanlar, diğer tarafta ise eğreti istihdam biçimlerinde yer alan ve güvencesiz olanlar

olmak üzere tabakalı bir yapıya sahip hale gelmiştir

. Öyle ki bu farklı işçi tabakalarının dünyaları da

“Serbest çalışma” (freelance çalışma) ise bu istihdam biçimleriyle belirli noktalarda kesişen bir biçim olarak

değerlendirilebilir. “Serbest çalışma” da tabakalı bir istihdam biçimidir. Kimi durumlarda “serbest çalışma” çalışanın bir

tercihi olarak gerçekleşmekteyken kimi durumlarda işverenin dayatması sonucu bu biçim uygulanmaktadır. Ofis ortamından

ve mesai saatinden bağımsız olma kimi çalışanlar için “özgürlük” ya da “kendi işinin patronu olma” olarak algılanırken,

işverenler açısından ise işletme maliyetlerinin (sigorta, ofis, vb. giderleri) azalması, hem mutlak ham da göreli artı değer

110

farklılaşmakta, hatta birbirlerinin rakibi haline gelmektedir. Bu yüzden Fordist dönemin geleneklerini

sürdüren sendikalar sınıf içinde bir tabakanın çıkarlarını savunan dar çıkar örgütleri konumuna

dönüşmektedir (Çelik 2007: 128-129). Güvencesiz çalışmanın 1980’li yıllardan itibaren hem Kuzey

hem Güney ülkelerinde hızla artması, çalışma yaşamında bir istisna olmaktan çıkıp bir norm hale

gelmesi (Oğuz 2011: 8), sendikal hareketin zayıflamasına neden olmuştur. Sendikalı sayısının

sendikalaşabilir işçi sayısına bölünmesiyle hesaplanan sendikalaşma oranlarının (DİSK-AR 2020: 70)

düşük seyretmesi

, sendikaların eğreti istihdamı örgütlemede başarılı olamadığını göstermektedir.

Eğreti istihdam yöntemlerinin uygulanması ve güvencesizliğin yaygınlaşmasıyla emek

gücünde ortaya çıkan tabakalaşmayı ele alırken, 2000’li yıllarla birlikte Avrupa’da güvencesiz

çalışmaya karşı verilen toplumsal mücadele deneyimlerinde ortaya çıkan “prekarya” kavramına

değinmekte yarar bulunmaktadır. “Precarious” (güvencesiz) ve “proleteriat” (proleterya) sözcüklerinin

birleşmesinden türetilen “prekarya kavramını, ilk kez Fransa’da bir grup sosyolog işsiz ve düzensiz

çalışanların mücadelelerindeki ortaklıkları vurgulamak için kullanılmıştır. Latince “precarious” ya da

“precor” sözcükleri dua etmek anlamına gelmektedir. Dolayısıyla “precarious” durumu ancak dua

etmek ile çözülebilecek belirsizlik ve çaresizlik içeren durumu ifade etmektedir. L’homme précaire et

la littérature (Düşünen İnsan ve Edebiyat) adlı kitabında kavramı kullanan André Malraux, sanatsal ve

imgesel açıdan insanın güvencesizliğini tahayyül etmiş ve günümüz uygarlığının “güvencesiz insanı”

(l’homme précaire) doğurduğunu ileri sürmüştür. Bununla birlikte kavramı çalışma yaşamıyla ile ilgili

olarak ilk kullanan Pierre Bourdieu olmuştur. 1963’te Cezayir’deki çalışma koşullarını analiz eden

Bourdieu düzenli işlerde çalışan ile düzensiz işlerde çalışan işçilerin yaşam koşullarının

farklılaşmasının doğurduğu toplumsal bölünmeye dikkati çekmiş ve ikinci kategoride yer alanları

vurgulamak için “précarité (güvencesizlik) kavramını kullanmıştır. Bu çerçevede çalışma

koşullarından kariyer olanaklarına, bireysel ilişkilerden estetik anlayışına kadar yaşamın her alanında

esneklik politikaları ile belirsizliğe mahkum edilen kitleyi prekarya olarak adlandıran görüşler dile

getirilmiştir (Barbier 2004: 7; Oğuz 2011: 11; Vatansever 2013: 2; Standing 2017a: 21; Çakır 2018:

71). Neoliberal politikalara eşlik eden esneklik politikaların devreye sokulmasıyla bireyin, yaşanan

acımasız rekabet nedeniyle iş gücü piyasalarının dışına itilme korkusu nedeniyle, hak gasplarına ve

vasıflarının önemsizleştirilmesine sessiz kalması, sömürüyü içselleştirmeye razı gelecek derecede

sömürüsünün yoğunlaştırılması ve esneklik anlamına gelmektedir. Bu noktada kimi durumlarda yüksek gelir düzeyiyle

ayrıcalıklı bir çalışma biçimi olarak değerlendirilebilecek serbest çalışma, çoğunlukla eğreti istihdam biçimlerine

yaklaşmaktadır. Dijital emeğin bir kesimini oluşturan yazılım işçilerinin bir bölümü de serbest çalışan (freelance) olarak

istihdam edilmektedir.

OECD verilerine göre 2017 itibarıyla Türkiye’de sendikalaşma oranı yüzde 8,6, toplu iş sözleşme kapsamı ise

2016 itibarıyla yüzde 7’dir. Türkiye OECD ülkeleri arasında sendikalaşma oranının ve toplu iş sözleşmesi kapsamının en

düşük olduğu ülkelerden birisidir. Sendikalaşma oranı her ne kadar İskandinav ülkelerinde yüksek seyretse de (İzlanda yüzde

85,2, Danimarka yüzde 67,2, İsveç yüzde 66,1, Finlandiya yüzde 64,5), güçlü bir işçi sınıfı geleneği olan bazı gelişmiş

kapitalist ülkelerde bir hayli düşüktür: Fransa yüzde 7,9; ABD yüzde 10,3; Almanya yüzde 17; İngiltere yüzde 23,7 (Çelik

2019: 43-44).

111

sindirilmesi sürecine ise prekarizasyon denilmektedir. Esnek birikim döneminde giderek daha geniş

bir kesim prekarize olmakta, bu kesimlerin hem kişisel ve mesleki vasıfları hiçleşmekte hem de

gelecekleri belirsizleşmektedir (Vatansever 2013: 7).

İçinde bulunduğumuz dönemde küreselleşme süreciyle birlikte eşitsizliklerin daha da

artması, uluslararası göç hareketlerinin yaygınlaşması, eğreti istihdamın genellik kazanması ve dijital

emek örneğinde olduğu gibi yeni emek formlarının ortaya çıkmasıyla birlikte işçi sınıfı daha parçalı

bir görünüme sahip olmuştur. Orta sınıfların çözülüşü ile de sayıları hızla artan güvencesiz çalışanları,

Standing proletaryanın altında yeni filizlenen, oluşum içindeki bir sınıf olarak değerlendirmiş ve bu

yöndeki görüşlerini Prekarya – Yeni Tehlikeli Sınıf ve Prekarya Bildirgesi – Hakların Kısılmasından

Yurttaşlığa adlı kitaplarında detaylı biçimde ele almıştır. Standing’e göre günümüz kapitalist

toplumunda yedi sınıf bulunmaktadır. Bu sınıflar elitler, maaşlılar, “profisyenler”

(profesyonel

teknisyenler), geleneksel işçi sınıfı (proletarya), prekarya, işsizler ve sınıf-altı kesim olarak da

değerlendirilebilecek lümpen-prekaryadır (Standing 2017a: 21-24; Standing 2017b: 22-23). Bu

yaklaşım büyük ölçüde Weber’in sınıf kuramından da etkilenmektedir. Bu yüzden kısa da olsa

Marx’ın ve Weber’in sınıf kuramına değinmek yararlı olacaktır.

Toplumsal sınıf kategorisinin kullanımına dair ilki Marx’ın diğeri Weber’in olmak üzere iki

temel kuram bulunmaktadır (Scase 2000: 10). Marx, sınıfı insanların sermaye sahipliğine ve üretim

araçlarıyla olan ilişkisine göre tanımlamaktadır (Turner 1997: 59; Edgell 1998: 12-15; Giddens 2000:

285; Gülalp 1993: 19). Toplumsal sınıflar arasındaki ilişkiler ise sömürüye dayanmaktadır. Nitekim

bugüne kadarki bütün toplumların tarihi sınıf mücadeleleri tarihidir. Özgür yurttaş ile köle, patrisyen

ile pleb, bey ile serf, lonca ustası ile kalfa, dolayısıyla ezen ile ezilen arasında dur durak bilmeyen bir

mücadele, sınıf mücadelesi vardır (Marx, Engels 1998: 33). Kapitalizmde iki temel sınıf söz

konusudur: Burjuvazi ile emek-güçlerini satmak zorunda olan proletarya, işçi sınıfı. Kapitalizmde

emek-gücü meta haline getirilmekte ve artı-değer yoluyla işçi sınıfı sömürülmektedir. Marx’a göre

elbette ki bir toplum yalnızca bu sınıflardan oluşmayacak, orta sınıflar da var olacaktır. Kendi küçük

işlerinde çalışan kesimlerden olan küçük burjuvazi (Turner 1997: 59), orta sınıfların en önemli

kesimini oluşturmaktadır. Analize küçük burjuvazinin dahil edilmesi, kapitalizmin sınıf sistemini

karmaşıklaştırmaktadır. Ancak Marx, kapitalizmin gelişimi ile keskinleşen sınıf mücadelesinin ve

üretimde tekelleşmenin orta sınıfların toplumsal temellerini sarsacağını, onları proletaryanın saflarına

iteceğini savunmuştur. Böylelikle orta sınıflar ortadan kalkacak, toplumun kutuplaşması

derinleşecektir (Edgell 1998: 20).

Standing bu kavramı, profesyoneller ile teknisyenler sözcüklerini birleştirerek türetmiştir (2017a: 22)

112

Weber ise Marx’ın sınıfın nesnel olarak belirli ekonomik koşullara dayandığı görüşünü kabul

etse de sınıfın oluşumunda ekonomi dışı etkenlerin de belirleyici olabileceğini ileri sürmektedir

(Giddens 2000: 285). Burada önemli bir nokta, Weber’in sınıf konumunu piyasadaki yaşama şansına

göre belirlemesidir. “Toplumsal tabakalaşma teorisi” olarak da bilinen Weber’in teorisine göre sınıfsal

konum, son noktada piyasadaki konumla özdeştir. Ayrıca kişinin sınıfsal konumu mülk sahipliğiyle

belirlenir. Mülk sahibi olmak ya da mülksüzlük tüm sınıfsal konumların en temel kategorileridir

(Weber 1986: 178). Weber ayrıca ayrıcalıklı sınıfları mülkiyetçi ya da mülk sahibi sınıf ile edinimci ya

da ticari sınıf olarak birbirinden ayırmaktadır (Edgell 1998: 30). Peki, sınıf kavramı kapitalist piyasa

ile ilişkilendirilecekse, piyasanın söz konusu olmadığı kapitalizm öncesindeki eşitsizlikleri hangi

kavramla açıklamak gerekmektedir? Burada toplumsal tabakalaşma kuramları açısından, Weber’in

Marx’a göre en büyük farklılığı açığa çıkmaktadır. Weber, eşitsizlikleri açıklamakta sadece sınıf

kavramından yola çıkmamakta, bunlara statü ve partiyi de eklemektedir. Buradan hareketle Weber,

kölelerin, serflerin birer statü grubu olduğunu savunmakta, kapitalizm öncesi toplumsal tabakalaşmayı

ise statü düzeninin belirlediğini söylemektedir. Bu bağlamda Weber’in kuramı ekonomik tabakalaşma

ile statüye dayalı toplumsal tabakalaşma olmak üzere farklı tabakalaşma biçimlerini birleştirdiği için

“çok boyutlu” olarak ele alınmaktadır (Gülalp 1993: 18-19). Weber, ekonomik tabakalaşmanın

gerilediği yerlerde statü çatışmasının büyüdüğü ve güçlendiği düşüncesindedir. Ayrıca Weber’in

sosyolojisinden çıkartabileceğimiz önemli bir sonuç da statü gruplarının toplumsal sınıflarla bir arada

ortaya çıkabileceği, statü grubu kimliğinin ise sınıf üyeliği duygusunu ve sınıf bilincini

zayıflatabileceğidir (Turner 1997: 64-65). Öte yandan statü bir kişinin mesleğiyle de

ilişkilendirilmekte, yönetime yakın, işletmeye ve profesyonel gruplara yakın olan meslekler yüksek

statülü olarak değerlendirilmektedir. Standing’e göre ise, sınıf ve statü açısından kendine özgü bir

durum söz konusudur. Standing’e göre sınıfsal açıdan “prekarya”, proletaryanın sahip olduğu (refah

devleti anlayışının egemen olduğu Fordist dönemde en üst seviyeye ulaşan) toplumsal sözleşme

ilişkilerinin dışındadır. Refah devletlerinin yazılı olmayan kurallarına göre proletarya, kendisine

verilen güvenceler karşısında sermaye ile itaat ilişkisine girmektedir, oysa herhangi bir güven ya da

güvenlik bulamayan prekarya için itaat ilişkisi söz konusu değildir. Statü açısından ele aldığımızda ise

prekarya, parçalı statüye sahiptir. Çünkü prekarya yüksek statülü profesyonel ya da orta statüdeki

zanaat mesleklerine tam olarak denk gelmemektedir. Sonuç olarak Standing, “prekarya”nın eskiye

dayalı sınıf ya da statü (meslek) kavramlarıyla kolay kolay örtüştürülemediğini savunmaktadır (2017a:

23).

113

Standing’e göre prekarya, İkinci Dünya Savaşı sonrası izlenen “endüstri vatandaşlığı”

(Keynesyen refah devleti politikaları kastedilmektedir) gündemi çerçevesinde işçi sınıfı ya da endüstri

proletaryası kapsamına giren emeğe verilen yedi tip güvenden yoksun kişileri içermektedir. Bu

güvence tipleri ise tam istihdam politikasına bağlı olarak yeterli gelir getirici fırsatların sunulması

anlamına gelen emek piyasası güvenliği; keyfi işten çıkarmalara karşı korumayı ve çeşitli

düzenlemeleri içeren istihdam güvenliği; statü ve gelir açısından dikey mobilitenin sağlanmasına

yönelik fırsatları içeren iş güvenliği; çalışma koşullarının iyileştirilmesini, çalışma saatlerinin

sınırlandırılmasını, iş sağlığı ve güvenliğinin sağlanmasını amaçlayan çalışma güvenliği; işçilerin

sahip olduğu becerilerin kullanılabilmesini içeren vasıfların yeniden üretiminin güvenliği; asgari ücret,

kapsamlı sosyal güvenlik, ilerici vergi sistemi gibi uygulamaları içeren gelir güvenliği ve son olarak

sendikal örgütlenme ve grev hakkını içeren temsil güvenliğidir. “Prekarya” olarak adlandırılan kesim

bu yedi tip güvenceden yoksundur (Standing 2017a: 26-30; Standing 2017b: 26-28). Öte yandan

“prekarya” homojen bir yapıya sahip değildir. Genel olarak prekaryayı bir kalıba sokmak güç olsa da

üç farklı gruptan söz edilebilir

. Bu gruplardan ilki işçi sınıfı topluluklarından ya da işçi sınıfı

ailelerinden atılan, işçi sınıfından kopan, göreli bir mahrumiyet yaşayan, kısmen eğitimsiz ve sağ

popülizm ile neo-faşist hareketten etkilenmeye fazlasıyla açık olan kesimdir. İkinci kesimi ise

geleneksel kısmi yurttaşlar-göçmenler (denizen), yaşadıkları toplumun en ayrıcalıksız katmanını

oluşturan etnik azınlıklar, durumu belirsiz sığınmacılar, kısacası az da olsa bazı hakları güvence altına

alınmış insanlar (“sessizler” ve “ötekiler”) oluşturmaktadır. Gittikçe büyüyen üçüncü kesim ise parlak

bir kişisel gelişim kariyeri hedefleri olmalarına karşın güvencesiz bir varoluşa saplanan, göreceli

mahrumiyet ve büyük bir hüsran duygusuna sahip eğitimli insanları içermektedir. Sonuç olarak birinci

kesim hayali bir geçmişe dayalı mahrumiyet yaşarken, ikinci kesim mevcut durumda bir “evin”

olmamasından kaynaklı yoksunlukla karşılaşmakta, son grup ise içinde bulunduğu durumu bir

geleceksizlik duygusuyla ilişkilendirmektedir. Birbirinden farklı bu üç kesimi ortak bir grup kimliği

altında toplamak ise en büyük zorluktur (Standing 2017b: 38-40). Standing’e göre pek çok ülkede

yetişmiş nüfusun yaklaşık dörtte biri bu kategoride yer almaktadır. Bu kitlenin özelliği içinde

bulundukları güvencesizlikle yakından ilişkili yabancılaşma, dışlanma, kaygı ve hiddete eğilim gibi

duygulara sahip olmasıdır. Ancak prekarya, Marksist terminolojiyi kullanırsak, “kendisi için bir sınıf”

değildir. Bunun nedeni ise kendisiyle savaş içinde olması, gerilimler yaşamasıdır. Düşük ücrete sahip

bir işçinin, yaşadığı bölgeye gelen göçmen işçileri suçlaması örneğinde olduğu gibi prekarya olarak

adlandırılan grubun içinde yaşadığı çatışmalar, yaşadıklarının sorumlusunun mevcut ekonomik ve

Standing, 2011 tarihinde ilk kaleme aldığı “Prekarya – Yeni Tehlikeli Sınıf” adlı çalışmasında dört kesimden

bahsetmektedir. Geçici işlerde çalışmak durumunda olanlar; yarı-zamanlı istihdam edilenler; çağrı merkezi çalışanları ve

stajyerler bu dört grubu oluşturmaktadır (Standing 2017a: 33-35). Ancak Standing 2014 tarihli Prekarya Bildirgesi adlı

kitabında bu sınıflandırmayı değiştirmiş ve prekaryanın üç gruptan oluştuğunu savunmuştur.

114

sosyal yapı olduğunu görmelerini engellemekte, bu durum onları popülist politikacıların ve neofaşist

mesajların etki alanına girmelerine yol açmaktadır. Yaşananlar bu kesimin korkularına, güvencesizlik

durumuna ve arzularına yanıt verecek bir politikayı zorunlu kılmaktadır (Standing 2017a: 50). Ancak

prekarya olarak adlandırılan bu kesimin sürekli bir belirsizlik ve oturmamışlık durumu içerisinde

yaşamak zorunda kalması; dünyaya ve topluma karşı uzun vadeli sorumluluk hissi ve bir iradeyi

ortaya koyup bunu davranışa çevirecek dirayet şeklinde bir toplumsal hareketin sahip olması gereken

iki unsurdan yoksun olmasına yol açmaktadır (Vatansever 2013: 12).

Eğreti istihdamın genelleştiği esnek birikim döneminde prekarya kavramı akademik ve

politik literatürde oldukça popüler hale gelmiştir. Kasım 2018’de Fransa’da patlak veren “sarı

yelekliler” hareketiyle

birlikte kimileri prekaryanın politik olarak harekete geçmiş bir sınıfa

dönüştüğünü (Telek 2018) ileri sürse de önemli çelişkiler söz konusudur. Prekarya kuramına göre

EİT’lerde yaşanan ve dördüncü bölümde ele alacağımız devrim niteliğindeki gelişmelerle birlikte

sınıfsal ilişkiler dönüşüme uğramış, hatta eski sınıf ilişkileri ortadan kalkmış; proletaryanın yerini

yepyeni bir sınıf olan prekarya almaya başlamıştır. “Prekarya sınıfı”nın temel karakteristikleri ise

esnek çalışmaya dayanması, güvencesiz olması ve sosyal güvenceleri önemsememesi, kimilerinin

eğitimsiz kimilerinin ise yüksek eğitimli, hatta ikinci bir dil bilen olması, birbirinden çok farklı

kesimlerin bir araya gelmesidir (Çakır 2018: 21). Ancak prekarya kuramına yönelik çok sayıda eleştiri

vardır. Prekarya kuramına getirilen en önemli eleştiri, üretim sürecindeki konumları ve ekonomik-

toplumsal gereksinimleri çok farklı olan kesimleri tek bir kategori altında birleştirmek istemesidir.

Walmart, Starbucks, McDonalds gibi yerlerde çalışan zincir işçileri ile vasıflarını kullanarak bilgisayar

progamları, filmler, reklam müzikleri gibi metalar üretmeleri için istihdam edilen kafa işçileri buna

örnek olarak gösterilebilir. Hem zincir işçileri hem de kafa işçileri parça başı çalışmakta, esnek ve

güvencesiz çalışma koşulları nedeniyle prekarya kapsamında değerlendirilmektedir. Ancak dijital

emeği de içinde barındıran kafa işçilerinin ücretleri hem zincir işçilerine göre çok daha yüksektir hem

toplumsal konumları daha yüksektir hem de çalışma koşulları üzerinde daha fazla kontrole sahiptir.

Çalışma zamanını kendileri belirleyebildikleri için bu çalışma türü kafa işçileri için bir tercih nedeni

olabilmektedir. Oysa zincir çalışanlar için böylesi bir durum olanaksızdır. Zincir çalışanlar Fordist

fabrikanın seri üretim hattının disiplinine bütünüyle tabidirler, üstelik buna karşı mücadele etmenin

araçlarına sahip değildirler (Oğuz 2011: 15-16). Bu çerçevede prekarya net bir kavram değildir,

heterojen grupları içermektedir. Nitekim Standing’in prekaryanın bileşenlerini sayarken dile getirdiği

üç grubu ele aldığımızda, her ne kadar bunların hepsini birleştiren güvencesizlik ve belirsizlik gibi bir

ortak payda bulunsa da gerek Marx’ın gerekse de Weber’in sınıf kuramı açısından bir sınıftan söz

“Sarı yelekliler” hareketiyle ilgili olarak ayrıntılı bilgi için bkz. Genestier 2019.

115

etmek olanaklı değildir. Bu eleştirilere karşı Standing, prekaryanın bir sınıf olduğu yönündeki

iddiasını Weber’in sınıfsal konumunun son noktada piyasadaki konumla özdeş olduğu (1986: 178;

Day 2001: 10) şeklindeki görüşüne dayandırmak istese de söz konusu kesimin neden işçi sınıfının bir

parçası olmadığı yönünde ikna edici bir kanıt sunamamaktadır. Oysa sınıf konumları, üretim ve

yeniden üretim ilişkisindeki rollere göre belirlenmektedir. Sosyal sınıflar ilişkiseldir, kendi başlarına

ortaya çıkmazlar ve dayandıkları üretim ilişkileri üzerinden belirlenirler. Buna karşın prekarya

kuramını savunanlar, bu “sınıfa” kapitalizmin üretim ilişkileri açısından yeni bir rol tanımlasa da bir

bütün olarak bu sınıfın sosyal sistemin yeniden üretimi için nasıl bir temel olabileceğine dair herhangi

bir şey söylememektedir (Munck 2013: 752).

Prekarya kuramına getirilen bir diğer önemli eleştiri neredeyse tamamen Batı Avrupa

(Kuzey) merkezli olmasıdır. Avrupa merkezci bir bakış açısına sahip olan kuram, buradaki gelişmeleri

tüm dünyada geçerli olan bir norm olarak kabul etmektedir. Oysa ‘prekarite’ terimiyle tanımlanan

çalışma türünün küresel Güney’de ilk defa norm olduğu söylenemez, çünkü bu ülkelerde çalışma her

zaman güvencesiz olmuştur, bu anlamda yaşananlar yeni olarak değerlendirilemez. Standing’in

“tehlikeli sınıf” benzetmesi de sorunludur. Victor Hugo’nun ünlü yapıtı Sefiller’de çalışan yoksulların

potansiyel katiller ve gaspçılar değil, sömürücü bir sistemin kurbanları olduğunu göstererek,

zamanının “tehlikeli sınıf” söylemine yanıt vermesinden yaklaşık 150 yıl sonra, Standing’in yeni

oluşan bir sınıf olarak nitelediği prekaryayı “tehlikeli sınıf” nitelemesi siyasi olarak sorumsuzluk

olarak değerlendirilmektedir (Munck 2013: 759).

Son olarak proletaryanın tarih sahnesinden çekildiği, yerini prekaryaya bıraktığı yönündeki

iddia da eleştiri konusudur. 1980’li yıllardan itibaren uygulanan neoliberal politikalar ve esnek birikim

rejimiyle birlikte endüstriyel emeğin küreselleşmesi, Kuzey ülkelerinde azalırken Güney ülkelerinde

yoğunlaşması, küresel iş gücünün cinsiyet bileşiminin değişmesi, kadınların iş gücüne katılımının

yüzde 50’yi aşması gibi gelişmeler yaşanmıştır. Dünya genelinde 1995-2019 arasındaki dönemde

endüstriyel işçilerde yaşanan niceliksel değişim Tablo 3.1’de görülebilir. Buna göre “Yüksek Gelir

Grubu Ülkeler” olarak sınıflandırılan Kuzey ülkelerinde 1995 yılında yaklaşık 151 milyon olan

endüstriyel işçi sayısı 2019 yılına gelindiğinde yaklaşık 144 milyona gerilemiştir. Öte yandan aynı

dönemde dünyanın geri kalanını oluşturan (düşük gelir grubu, alt-orta gelir grubu ve yüksek-orta gelir

grubu) Güney ülkelerinde

endüstriyel işçi sınıfının sayısında ciddi bir artış söz konusu olmuş,

Ülkelerin Kuzey – Güney şeklinde sınıflandırılması uluslararası kuruluşlar tarafından üretilmiştir, sosyal

bilimcilere analiz kolaylığı sağlamaktadır. Kuzey’i ve Güney’i hangi ülkelerin oluşturduğu ise tartışma konusudur. Bu

konuda çeşitli yaklaşımlar bulunmaktadır (Cengiz 2019: 24-29). Burada Dünya Bankası’nın ülkeleri yüksek, üst-orta, alt-orta

ve düşük gelir grubu olmak üzere 4 gruba ayıran sınıflandırması kullanılmıştır. Listede Türkiye, üst-orta gelir grubu ülkeler

arasında yer almaktadır (World Bank 2022, 1 Temmuz). Bu sınıflandırmada yüksek gelir grubu ülkeleri Kuzey ülkelerini

116

1995’te yaklaşık 393 milyon olan sayı 2019 yılına gelindiğinde 639 milyona çıkmıştır. Dünya

genelinde ise endüstriyel işçi sayısı aynı dönemde yaklaşık 544 milyondan, yaklaşık 783 milyona

yükselmiştir. Bu çerçevede endüstriyel işçi sınıfının tarihte hiç olmadığı bir büyüklüğe eriştiğinden

söz edilebilir.

Tablo 3.1

Küresel Endüstriyel İşgücü (kişi)

Ülke

Grupları

1995

2000

2005

2010

2015

2019

Yüksek

Gelir Grubu

Ülkeler

150.869.836

148.034.844

143.138.473

138.260.739

139.620.516

143.598.416

Düşük Gelir

Grubu

Ülkeler

12.892.024

13.868.482

16.158.900

20.027.344

23.927.835

26.774.878

Alt-Orta

Gelir Grubu

Ülkeler

132.158.994

149.881.036

184.619.140

218.475.362

254.788.369

278.918.995

Üst-Orta

Gelir Grubu

Ülkeler

248.242.963

256.287.771

282.867.335

326.543.233

344.813.408

333.614.282

Güney

Ülkeleri

393.293.981

420.037.289

483.645.375

565.045.939

623.529.612

639.308.155

Dünya

Geneli

544.163.817

568.072.133

626.783.848

703.306.678

763.150.128

782.906.571

Kaynak: World Bank Open Data (2022), “Employment in industry (% of total

employment)”, https://bit.ly/3BJ8Zi7, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022); World Bank Open Data

(2022), “Labor force, total”, https://bit.ly/3R1o1EB, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022)

Buna karşın proleterleşmenin kitlesel genişlemesi, işçi sınıfının 1950’lerde veya 1960’larda

olduğu gibi aynı öncü sektörlerle olduğu gibi kaldığı anlamına gelmemektedir. Kuzeydeki sendikalar

endüstriyel üretimden çok hizmetler sektörüne dayanmaya başlarken, Güney’de (örneğin Bolivya’da)

madenciler ve diğer geleneksel işçi sektörleri, işçi sınıfının bileşimi daha karmaşık hale geldikçe öncü

oluşturmakta, geri kalan ülkeler ise Güney ülkeleri olarak kabul edilmektedir (IOM 2013: 43). Dolayısıyla Türkiye Güney

ülkeleri arasında bulunmaktadır.

117

bir rol oynamayı bırakmıştır (Munck 2013: 755; Ness 2018: 19-39). Kısacası işçi sınıfı ortadan

kalkmamakta, yeni emek formları ortaya çıkmaktadır. Güvencesizliğe karşı emeğin farklı kesimlerini

bir araya getirme ve politik bir hareketi tetikleme konusunda prekarya yararlı bir işlev edinse de onu

yeni bir sınıf tanımlamasının temeli olarak değerlendirmek yanıltıcı olacaktır (Oğuz 2011: 20).

Sonuç olarak eğreti istihdamın yarattığı olumsuzluklar, dijital kapitalizm koşullarında daha

da ağırlaşmaktadır. Dijital teknolojilerin gelişimiyle emek gücünün karşı karşıya kaldığı aşırılıklar

artmış, daha çok sayıda insan neredeyse hiç iş güvenliği olmadan çoğu zaman gereksiz, tatmin

sağlamayan işlerde düşük ücret karşılığında çalışmak zorunda kalmıştır. Teknolojik gelişmeleri

yücelten görüşlerin aksine, EİT’lerde yaşanan gelişimle birlikte metalaşma ve sömürünün arttığı bir

gelecek yaratılmıştır. Kimilerince “prekarya” olarak nitelenen, ama her ne adlandırmayı yaparsak

yapalım, daha az hak ve güvenliğe sahip, dolayısıyla işçi sınıfının “güvencesizleşmesinden” çok daha

fazla pay alan yeni bir kesimi ortaya çıkmıştır. Kapitalist sistem varlığını sürdürmede,

“güvencesiz”lerin genişlemesiyle ortaya çıkan bu emek fazlasından (Marksist terminolojiyle yedek

sanayi ordusundan) sıklıkta yararlanmaktadır (O’Shea 2021: 188-192).

III. Teknoloji ve Emek: İşin Geleceği

Çalışmamızın amaçlarından birini, teknolojinin toplumla olan ilişkisini ele almak, teknolojik

değişimlerin endüstri ilişkileri alanında, özellikle emek üzerinde ne gibi değişiklikler yarattığını,

iktidar ilişkilerini de dikkate alarak incelemektir. Bu bağlamda günümüzdeki teknolojik değişimlerin

emeği ne yönde etkilediği konusunu analiz etmek önemlidir. Bu çerçevede teknolojik değişimin

oldukça hızlı seyrettiği günümüz dünyasının yanıtı en çok merak edilen, tartışılan sorularından

birisiyle başlamak gerekmektedir: Teknolojide yaşanan ilerlemeler, insan hayatı üzerinde nasıl bir

etkide bulunmaktadır? ABD’li akademisyenler Brynjolfsson ve McAfee, ses getiren çalışmaları

“İkinci Makine Çağı”nda (The Second Machine Age – Work, Progress, and Prosperity in a Time of

Brilliant Technologies) bu soruya yanıt vermeye çalışmakta, birinci bölümde “Teknoloji ve

Endüstriyel Gelişim” başlığında ele aldığımız ve büyük oranda Neo-Schumpeter’ci endüstriyel

devrimler yaklaşımına yeni bir yorum getirmektedir. Çalışmalarının girişinde insanlık tarihini, insani

sosyal gelişme açısından ele alan yazarlar, 18. yüzyıldan itibaren kritik bir kırılmanın yaşandığını ileri

sürmektedir. Birinci Makine Çağı olarak adlandırdıkları bu dönemi başlatan eşik, Watt’ın buhar

makinesini geliştirmesiyle ivmelenen Endüstri Devrimi’dir. Watt’ın buhar makinesi, insan ve

hayvanın kas gücünün sınırlamalarının aşılmasını sağlamakta, istediği zaman büyük ve yararlı bir

enerjinin üretilmesine olanak tanımaktadır. Devasa miktarda açığa çıkan bu mekanik güç, fabrikalarda

118

seri üretime, demiryollarında ise kitle taşımasına olanak sağlamış, insanlık tarihinde görülmedik bir

değişimin kapısını da aralamıştır. Brynjolfsson ve McAfee, günümüzde ise ikinci bir kırılma anı

yaşandığını ileri sürmektedir. Bu kez kas gücünün sınırlamaları değil, zihinsel gücün sınırlamaları

aşılmaktadır. “İkinci Makine Çağı” olarak adlandırdıkları bu dönemin itici gücü ise bilgisayarlar ve

diğer dijital ilerlemelerdir. İnsanlık tarihinin ilerleme eğrisinin yeniden bükülmesi anlamına gelen bu

çağın olumlu olduğu (kıtlığın aşılması, özgürlüğün yolunu açması, vb.) kadar olumsuz sonuçları

(Birinci Makine Çağı’nda yaşanan çevre kirliliği ve çocuk istihdamı gibi) olacaktır. Yazarlar

dijitalleşmenin daha da hız kazanması, bilgisayarların daha güçlü hale gelmesiyle şirketlerin daha az

işçiye ihtiyaç duyacağını ileri sürmektedir. Özel becerilere veya doğru eğitime sahip olan işçiler için

bugünün en doğru zaman olduğu görüşünü savunan yazarlar, bunun aksine sıradan beceri ve

yetenekleri olan işçiler için bundan kötü zaman olamayacağı görüşünü dile getirmektedir. Teknolojik

ilerlemenin sonucunda “sıradan” becerilere sahip işçiler geride kalacak, yalnızca özel yetenekleri

bulunan ya da “doğru eğitime” sahip olan işçiler değer yaratmak için bu yeteneklerini

kullanabilecektir. Öte yandan bilgisayarlar, robotlar ve diğer dijital teknolojiler olağanüstü bir hızda

bu becerileri ve yetenekleri elde etmeye başlamıştır, bu yüzden “sıradan” becerilere sahip işçiler için

ciddi bir tehlike söz konusudur (Brynjolfsson, McAfee 2014: 414).

Dördüncü Endüstriyel Devrim’e, daha bilinen adıyla Endüstri 4.0’a enformasyon ve iletişim

teknolojilerinde 1970’li yıllarda başlayan, ama asıl olarak 2000’li yıllarda üst boyuta ulaşan devrim

niteliğindeki ilerlemelerin yön verdiği, dolayısıyla bu evrenin kritik teknolojisinin EİT olduğu

görüşüne daha öncesinde değinmiştik. Henüz oluşum halinde bir süreç olarak ifade edebileceğimiz,

doğrultusu yönünde ancak tahminde bulunabileceğimiz Endüstri 4.0’ın çalışmamız açısından önemi,

günümüz kapitalizmin her derde deva, bir ilerleme ülküsünün ifadesi olarak mitleştirilmesi değildir.

Endüstri 4.0 stratejisinin uygulanmasının emek üzerinde önemli etkilerde bulunması, bir bakıma köklü

dönüşüme yol açması, çalışmamız açısından önem taşımaktadır.

Endüstri 4.0 ile otomasyonun daha da hız kazanacağı, robotların üretim sürecinde daha

yoğun kullanılmasıyla birlikte işsizliğin artacağı, birçok mesleğin ortadan kalkacağı

öngörülmektedir.

Özellikle yapay zeka uygulamaları ve ona eşlik eden artan robotizasyon ile birlikte,

birçok işin tehdit altında olduğunu söylemek olanaklıdır (Pfeiffer 2017: 28; Ford 2018: 81-83;

Kozanoğlu 2018: 112; Erdoğdu 2021: 133). Ancak tehdit altında olan sadece daha çok kol gücüne

dayanan mavi yakalı istihdam biçimleri değildir. Endüstri 4.0 teknolojilerinin getireceği robotik, akıllı,

Makinelerin, içinde bulunduğumuz dönemde ise robotların, işçilerin elinden işlerini alacağı endişesi / korkusu

yeni değildir. Kökeni 19. yüzyıla dayanan “John Henry ile buharlı şahmerdan” masalı, bir demiryolu işçisinin çelik bir

elektrik matkapla yarışını konu edinmektedir. Demiryolu işçisi bu yarışı kazanır, ancak bu uğraşta hayatını kaybeder (Frase

2017: 8). Bu “amansız yarış” günümüzde de işçilerle robotlar arasında sürmektedir.

119

otonom çözümler, işleri dijitalleştirecek, otomatize edecek ve sadece mavi yakalı istihdam biçimlerini

değil, daha çok rutin işleri gerçekleştiren beyaz yakalı istihdam biçimlerini de ortadan kalkma tehlikesi

ile baş başa bırakacaktır (Ansal, Yıldırım 2018). Akıllı algoritmalar ve büyük verinin (big data),

nitelikli (vasıflı) bilgi işçilerinin yerini alabileceği ileri sürülmektedir (Pfeiffer 2017: 28). Yapay zeka

uygulamalarının da eşlik ettiği bu süreçle birlikte bir işi yapmak için gerekli olan zaman ve enerji

azalmış, enerji tasarrufu ortaya çıkmıştır. Teknolojinin gelişimiyle maliyetleri daha da düşen

robotların yaygınlaşmasıyla kol gücünün yerini robotların, beyin gücünün yerini ise yapay zekanın

alacağı, bunun sonucunda istihdam alanında bir daralmanın yaşanacağı yönünde güçlü belirtiler vardır.

Kısacası robotların üretim alanında çoğalması ile emek ciddi bir tehdit altındadır (Ford 2018: 57-64;

Erdoğdu 2021: 134).

Öte yandan robotlaşmanın emek gücünden tasarrufun yanında istihdamı artıran bir yanının

da bulunduğunu savunan görüşler de bulunmaktadır. Bu görüşü savunanlar bu durumu üç başlık

altında gerekçelendirmektedir. İlk olarak robotların kullanıldığı sektörlerde yaşanan verimlilik artışı,

küresel tedarik zincirini de büyüterek ara mal ve hammaddeye olan talebi artıracak, bu da daha fazla

istihdamı gerektirecektir. İkinci olarak robotların kullanımı ve artan otomasyon, verimlilikte de büyük

bir artışın yaşanmasına neden olacaktır, bu da nihai ürüne olan talebi artıracaktır. Son olarak ise

robotların üretimde giderek daha çok kullanılması, ekonominin yapısında bileşimsel değişimlere

neden olabilecek, bunun sonucunda yüksek iş gücü payına sahip sektörlerin büyümesini teşvik ederek

istihdam yaratabilecektir (World Bank 2019: 150).

Ancak yapılan bazı araştırmalar, emek açısından fazla iyimser olmamak gerektiğini

göstermektedir. Nitekim McKinsey Global Institute (MGI) tarafından 2019 yılında yapılan bir

araştırmaya göre tüm dünyadaki işlerin yüzde 50’si, günümüz teknolojilerinin uyarlanması ile

otomasyona geçebilme potansiyeli taşımaktadır. Yine aynı araştırmaya göre, 2030 yılında

otomasyonun etkisiyle ortadan kalkacak işlerin miktarı 400 milyonu bulacaktır. Otomasyondan

olumsuz etkilenecek bu işler ağırlıklı olarak gelişmiş kapitalist ülkelerde bulunmaktadır. Almanya’da

mevcut işlerin yüzde 24’ü, ABD’de yüzde 23’ü, Çin’de ise yüzde 16’sı, bu senaryoya göre ortadan

kalkacaktır. Her ne kadar 75 milyon kişinin bu dönemde yeni mesleklere geçeceği tahmin edilse ve

2030’da tüm işlerin yüzde 9’unun Endüstri 4.0 etkisiyle ortaya çıkacak yeni işler olacağı McKinsey

Global Institute (MGI) tarafından yayınlanan bu araştırmanın raporunda bir tahmin olarak ortaya

konulsa da (Manyika vd. 2017: 1-3) genel toplamda çok daha fazla insanın işini kaybedeceği, işsiz

kalacağı açıktır. Nitekim kitlesel işsizlik korkusu, Endüstri 4.0 konseptinin tüm dünyaya yayılmasında

önemli bir pay sahibi olan Dünya Ekonomik Forumu (WEF - World Economic Forum) çevrelerinde de

120

endişe yaratmaya başlamıştır. Bu çevrede sarf edilen “Endüstri 4.0’ın ayakta kalabilmesi için biraz

Marksizme ihtiyaç var” (Bendell 2016) sözleri bu endişenin bir ifadesi olarak değerlendirilebilir. Bu

sürece ilişkin sermayenin belirli kesimlerinin bakış açısını yansıtması açısından Tennessee merkezli

bir restoran zinciri olan Hardee’s Food Systems Inc.’in direktörü Andrew Puzder’e ait şu sözleri de

aktarmamız yararlı olacaktır: “Onlar her zaman kibarlar, her zaman daha fazla satıyor, asla tatil

yapmıyor, asla geç kalmıyorlar, asla kayma-düşme gibi kazalar geçirmiyor, ayrıca yaş, cinsiyet ve ırk

ayrımcılığı gibi vakalara konu olmuyorlar” (World Bank 2018: 20). Puzder, burada çalışanların

yerlerini makinelerin ve robotların alması gerektiğini kastetmektedir. Benzer bir yaklaşıma, dördüncü

bölümde ele alacağımız Tayvan kökenli, ağırlıklı olarak Çin’de üretim yapan dev elektronik firması

Foxconn ile ilgili bir analiz yapan The Economist’in kullandığı ifadelerde rastlamak olanaklıdır. Ağır

çalışma koşulları karşısında çok sayıda işçisi intihar eden ya da intihar girişiminde bulunan

Foxconn’un üretimde daha çok robot kullanma yönündeki kararına göndermede bulunulan bu

makalede şu ifadeler kullanılmaktadır: “Robotları yönetmek kolaydır, çünkü onlar şikâyet etmezler

veya daha yüksek ücret istemezler veya kendilerini öldürmezler” (The Economist 2011).

Şekil 3.1: Robotlaşma ve Kişi Başına Düşen Gelir İlişkisi

Kaynak: World Bank (2019), World Development Report 2020: Trading for Development

in the Age of Global Value Chains, Washington, DC: World Bank: 147

Bu gibi ifadelerin iş dünyasında giderek çoğalması, emeğin robotlaşma karşısında ciddi bir

risk altında olduğunu kanıtlamaktadır. Çin gibi sınırsız görünen iş gücü arzına sahip ülkelerde bile

ücretlerin yükselmeye başlaması (Dyer-Witheford 2019: 216; The Economist 2011), sermayenin

121

üretim sürecinde endüstriyel robotlar kullanımı kararlarını almasını her geçen yıl artırmaktadır.

Robotlaşma sürecinin ücretlerin ve kişi başına gelirin görece yüksek olduğu ülkelerde daha yüksek

hızla seyrettiği gözlemlenmektedir. Nitekim robotlar ağırlıklı olarak Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve

Asya’daki bu ülkelerde kullanılmaktadır (Şekil 3.1). İşçi başına robot yoğunluğunun en yüksek olduğu

ülkeler Almanya, Güney Kore ve Singapur’dur. Bu yoğunluğa karşın bu ülkelerde istihdam oranı hala

yüksektir (World Bank 2018: 20). Öte yandan Çin’in ilerleyen yıllarda en büyük endüstriyel robot

stokuna ülke olması beklenmektedir (World Bank 2019: 147).

Şekil 3.2: Robotlaşma ve Sektörlerde Otomasyonun Uygulanabilirliği

Kaynak: Artuc, Bastos ve Rijkers 2018’den aktaran World Bank 2019: 147

Buna karşın üretimde robotların en yoğun olarak kullanıldığı sektör, geçmişte olduğu gibi,

günümüzde de otomotiv sektörüdür (Şekil 3.2). Tekstil gibi geleneksel emek yoğun sektörlerde, her ne

kadar otomasyona elverişlilik söz konusu olsa da robotlaşma daha az görülmektedir. Ancak COVID-

19 pandemisi nedeniyle küresel tedarik zincirinin kesintiye uğramasının birçok otomotiv tedarikçisini

ve otomotiv üreticisini üretimi geçici olarak durdurmaya zorlaması, 1961 yılında New Jersey’deki

General Motors fabrikasına ilk ünitelerin yerleştirilmesinden bu yana endüstriyel robotların en büyük

müşterisi unvanını elinde bulunduran otomotiv sektörünün, bu konumunu kaybetmesine yol açmıştır.

2020 yılında elektrik / elektronik sektörü, ilk kez otomotiv sektörünü geçerek endüstriyel robotların

ana müşterisi olmuştur. Genel planda ise son yıllardaki yüksek hacimli robot kurulumlarının etkisiyle,

Asya’nın ortalama robot yoğunluğu 2015’ten bu yana yüzde 18 artarak 2020’de 10.000 çalışan başına

Endüstriyel robot satışlarıyla ilgili olarak ikinci bölümde yer alan “Akıllı Robotlar” başlığı incelenebilir.

122

134 adede yükselmiştir. Avrupa robot yoğunluğu ise Asya’ya göre kısmen düşüktür. Avrupa robot

yoğunluğu 2015’ten beri sadece yüzde 6 artmış 2020’de 10.000 çalışan başına 123 birime ulaşmıştır.

Amerika’da ise 10.000 çalışan başına 111 robot (2015’ten beri yüzde 9 artış) söz konusudur (IFR

2021). Üretimde robotların kullanılmasının, kaliteye göre ayarlanmış robotların fiyatlarındaki düşüş ile

önümüzdeki on yıl içinde daha da artacağı öngörülmektedir (World Bank 2019: 147). Bu durumun

emek gücünü olumsuz yönde etkileyeceği ise açıktır.

Üretim sürecinde kullanılarak emek süreçleri üzerinde önemli etkilerde bulunan bir diğer

teknolojik gelişme yapay zekadır. İnsan beyninin bir benzerinin yapılabilmesi iddiasıyla başlayan

yapay zeka çalışmalarında, özellikle son 25 yılda ciddi ilerlemeler yaşanmış, insan gibi davranan bir

robot oluşturma konusunda kısmi başarılar elde edilmiştir. Günümüzde askeri, sivil ve ticari

uygulamalarda karar destek, planlama ve operasyon süreçlerinde yapay zekanın kullanımı artmıştır.

Yapay zekanın ve onun bedene bürünmüş hali olan (Say 2018: 121) robotların, canlı emeğin,

dolayısıyla işçi sınıfının yerini alabileceği şeklinde görüşler bu dönemde sıkça dile getirilmiştir. Bu

görüşlerin yaygınlık kazanmasında 2000’lere kadar daha çok rutin işlerde insan emeğini ikame eden

robotların, “makine öğrenmesi” (machine learning) olarak adlandırılan yapay zeka uygulamalarıyla

artık bilişsel görevleri de yerine getirmeye başlaması etkili olmuştur. “Makine öğrenmesi” sayesinde

robotlar, geçmiş deneyimlerinden, hatalarından ve olasılık hesaplamalarından “öğrenmekte” ve

kendilerini yeni duruma uyarlamaktadır. Böylece robotların işleyişinde insan faktörü belli oranlarda

ortadan kalkmakta, tam otonominin yolu açılmaktadır (Aydın 2021: 275). Endüstri 4.0 yaklaşımının

simgelerinden olan ve minimum ya da sıfır insan müdahalesi ile dolayısıyla insansız olarak üretimi

gerçekleştiren, “karanlık fabrikaların” (Lights-out Manufacturing) üzerinde yükseldiği temel tam

olarak da bu gelişmelerdir (Lee 2018: 1). Öte yandan karanlık fabrikalarda her ne kadar işleyiş

insansız olsa da bu işleyişin arka planında ileri düzey programlama ve planlama bilgisine sahip,

bakım-onarımı gerçekleştirebilecek nitelikli bir işgücü gerektiğini vurgulamak önemlidir (Aksoy

2017: 38). Bu bağlamda Endüstri 4.0’ın getireceği bu teknolojik gelişmelerle birlikte işin tamamı

ortadan kalkmayacaktır. Bu süreçten en çok orta vasıf düzeyindeki emek olumsuz etkilenecektir.

Bunun bir örneğini de yapay zeka uygulamalarının hizmet sektöründe yarattığı etkide görebiliriz.

Rusya Federasyonu’nun en büyük bankası olan Sberbank’ta yaşananlar bu çerçevede incelenebilir.

Sberbank’ta kredi kararlarının yüzde 35’i yapay zeka uygulamaları yardımıyla alınmaktadır. Ayrıca

şirketin “robot avukatları”, 3 bin çalışanın yerini almıştır. 2011’de 59 bin olan “back office” (idari

departman) çalışanlarının sayısının yakın bir gelecekte bine düşürülmesi hedeflenmiştir. Benzer bir

şekilde Çin’deki bir finansal teknoloji firması olan Ant Financial, binlerce kredi memuru veya avukat

123

kiralamak / çalıştırmak yerine kredi anlaşmalarını değerlendirmek için büyük veri (big data) analizini

kullanmaktadır (World Bank 2018: 21).

Üretimde artan robotlaşmaya ek olarak otomasyonun artması da emek gücünü günümüzde

önemli ölçüde etkilemektedir. Otomasyon, sermayenin bir dizi işte emeğin yerini almasını sağlayan

yeni teknolojilerin geliştirilmesi ve benimsenmesine karşılık gelmektedir. Otomasyon aynı zamanda,

görece düşük vasıflı işlerin daha sıkı yönetildiği ve daha yüksek ücretli işlerin az bulunur ve daha

karmaşık hale gelen beceri grupları gerektirdiği bir dünya yaratmaktadır (O’Shea 2021: 190).

Otomasyon üretim sürecinin içeriğini emeğin aleyhine değiştirmekte, yer değiştirme efekti sayesinde

sermaye daha öncesinde emek tarafından gerçekleştirilen işleri devralmaktadır. Otomasyondan

kimlerin yararlanacağını, kimlerin zarar göreceğini belirleyen ise bilgisayarlar ve robotlar değil, onlara

sahip olanlar, dolayısıyla sermayedir. Nitekim kapitalizmin doğduğu andan itibaren sermayenin

kontrolünde otomasyon, yer değiştirme efekti ile birçok zanaatçıyı, tarım işçisini yerinden etmiştir.

Günümüzde ise hızlı bir otomasyon dönemine tanık olduğumuz söylenebilir. Robotların ve diğer

otomatik makinelerin yükselişiyle üretim sektöründeki işçilerinin işleri zarar görürken, benzer

gelişmeler özel yazılımların ve yapay zeka uygulamalarının etkisiyle muhasebe, satış, lojistik, ticaret

ve bazı yönetimsel mesleklerde yer alan beyaz yakalı işçilerde de görülmektedir. Ancak

otomasyonunun yer değiştirici etkisi kadar onu dengeleyen verimlilik etkisi de bulunmaktadır.

Nitekim otomasyonun yer değiştirme etkisi, emeğin karşılaştırmalı üstünlüğe sahip olduğu yeni işler

yaratan teknolojilerle dengelenmektedir. Bu tür yeni işler sadece olumlu bir üretkenlik etkisi değil,

aynı zamanda eski haline getirme etkisi (reinstatement effect) de yaratmaktadır. Eski haline getirme

etkisi emeği daha geniş bir iş yelpazesine geri döndürmekte ve böylece üretimin iş içeriğini emek

lehine değiştirmektedir. Bu duruma örnek olarak ABD’de artan robotlaşma sonucu endüstriyel

işçilerin sayısının azalmasına karşın, satış temsilcileri, mühendisler ve programcıların sayısının

artmasını gösterebiliriz. Bir başka araştırmaya göre 1999-2016 tarihleri arasında Avrupa’da teknolojik

değişim 23 milyon yeni işin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bu rakam, toplam istihdam artışının yarısını

oluşturmaktadır (Frase 2017: 20; Acemoğlu, Restrepo 2018: 4-5; World Bank 2018: 20; World Bank

2019: 151).

Ancak Frey ile Osborne’un ABD iş gücü piyasasında yer alan 702 meslek üzerinden

yaptıkları bir analiz artan otomasyonun emek üzerinde olumsuz sonuçlar doğuracağını göstermektedir.

İşleri bilgisayarlı otomasyona (computerisation) geçiş olasılıkları üzerinden, yüksek, orta ve düşük

risk kategorilerine ayıran Frey ve Osborne, ABD iş gücü piyasasında yer alan işlerin yüzde 47’sinin

araştırmanın yapıldığı tarihten sonraki on ya da yirmi yıl içinde yüksek risk kategorisinde yer alacağını

124

ileri sürmüştür. Nitekim yazarlara göre, bir makineyi çalıştıran hemen her işçinin görevi basit ve rutin

işlemlerden oluşur, dolayısıyla bu işler bu yeni otomasyon seçeneğiyle kolaylıkla yer değiştirir. Bu

modele göre taşımacılık ve lojistik mesleklerindeki çalışanların çoğu, ofis ve idari destek işçilerinin

yanı sıra, imalat sektöründeki işçiler risk altındadır (Frey, Osborne 2017: 255).

Teknolojik gelişmelerin genel olarak insanların yaşam standartlarını yükselteceği şeklinde

olumlu görüşler de bulunmaktadır. Ancak teknolojinin bu olumlu etkisi yerkürenin her noktasında eşit

oranda dağılmamaktadır. Coğrafi eşitsizlikler (gelişmiş ülkeler – gelişmekte olan ülkeler, Kuzey –

Güney) bir yana, aynı coğrafya içerisinde bulunan çeşitli sektörlerde de farklılıklar söz konusudur.

Bazı sektörlerde işçiler teknolojinin nimetlerinden cömertçe faydalanırken, diğer sektörlerdeki işçiler

yerlerinden edilme korkusunu fazlasıyla yaşamaktadır (World Bank 2018: 13). Nitekim istihdam

kutuplaşmasının bir sonucu olarak pek çok vasıfsız işçi için iş ve ücret kaybı yaşanırken, en yüksek

ücretlilerin aldıkları ücret ise çarpıcı biçimde artmıştır (O’Shea 2021: 189). Öte yandan robotların,

ileri analitik, kişilerarası veya manuel beceriler gerektiren rutin olmayan görevlerde bulunan işçileri

tamamlayabileceği yönünde görüşler bulunmaktadır. Bunlara örnek olarak ekip çalışması, ilişki

yönetimi, insan yönetimi ve bakıcılık içeren işler gösterilmektedir. Tasarım yapmak, sanatsal üretimde

bulunmak, araştırma yapmak, ekipleri yönetmek, hemşirelik ve temizlik işleri gibi faaliyetlerin ise en

azından şimdilik, robotların yapmasının zor olduğu görevler içerdiği ileri sürülmektedir. Artan

otomasyon ve robotlaşmadan en olumsuz etkilenecek olan kesimin genç işçiler olacağı

öngörülmektedir. Bunun nedeni ise otomasyon nedeniyle genç işçilerin işe alınma nedeninin düşmesi

gösterilebilir (World Bank 2018: 20-24). Son olarak otomasyon sonucu verimlilikte iyileşmeler

yaşansa da ekonomik daralmalar nedeniyle işlerin tasfiyesi söz konusu olmakta, bu daralmanın

ardından gelen genişleme dönemi, iş yaratmada çok az büyüme yarattığı için “istihdamsız

toparlanmalar” (jobless recoveries) adı verilen durum yaşanmaktadır. Söz konusu eğilimin, sistemik

ekonomik sıkıntılar sırasında büyüyen olumsuz etkileri özellikle nüfusun daha savunmasız kesimlerini

vurmaktadır. Ayrıca işçi hareketinin “sekiz saatlik işgünü” kazanımlarından giderek uzaklaşılmakta,

daha fazla insan daha fazla işte daha uzun süreler çalışmaktadır (O’Shea 2021: 191-195).

Endüstri 4.0’ın emek piyasasında doğuracağı etkiler bunlarla sınırlı değildir. Otomasyonun

etkisiyle ortadan kalkan işlerin işsizliği artırarak, ücretler üzerinde bir basınç oluşturacağını,

dolayısıyla ücretleri düşürücü bir etki doğuracağı tahmin edilebilir. Ücretlerdeki bu düşüşün ise işçi

sınıfının sermaye çevriminin dolaşım aşamasında bir tüketiciye, müşteriye dönüştüğü dikkate alınırsa,

üretilen ürünlerin kimin alacağı şeklindeki soruyu gündeme getirmektedir. Bu durum bir açmazı

beraberinde getirecektir. Öte yandan Endüstri 4.0 stratejisinin gerçek anlamda işletilmediği

125

günümüzde dahi, otomasyonun etkisiyle orta düzey nitelik gerektiren işlerin ortadan kalktığı, bunun

yerini alan daha az sayıdaki işin ise düşük ücretli hizmet işleri ile yüksek ücretli profesyonel işlerin

(yüksek ücretli bu işler büyük oranda dijital emeği oluşturmaktadır) bir kombinasyonundan oluştuğu

gözlenmektedir (Ford 2018: 70-72; World Bank 2018: 18). İstihdamın kutuplaşması olarak nitelenen

bu durumun bir sonucu olarak bir yanda düşük düzey nitelik gerektiren ve düşük ücrete sahip işler,

diğer tarafta da dijital emeğin içinde yer aldığı, robotlar tarafından gerçekleştirilen işleri tamamlayan

yüksek nitelik gerektiren ve yüksek ücrete sahip işler yer almakta, orta düzey nitelik gerektiren işler

ise giderek azalmaktadır (Acemoğlu, Autor 2011: 1070-1074; Autor 2011: 12-13; World Bank 2019:

137). 2008 krizinden sonra ABD’de gözlemlenen bu “istihdam kutuplaşması” süreci, başta gelişmiş

kapitalist ülkeler olmak üzere, diğer ülkelerde de yaşanmaya başlamıştır. İş gücünün kompozisyonu

değişmekte, bazı işler ortadan kalkarken ya da bu işlerde çalışanların daha düşük ücretlere rıza

göstermek zorunda kalırken, özellikle bilgisayar teknolojilerine hakim iş gücünün gelirlerinde büyük

artışlar yaşanmakta, bir gelir kutuplaşması durumu ortaya çıkmaktadır (Kozanoğlu 2018: 113).

Endüstri 4.0 ile otomasyonun daha yoğun uygulanacağı önümüzdeki on yıllarda, istihdam

kutuplaşmasının tüm dünyada görülebilecek bir trend olabileceği söylenebilir.

Bu bölümün başında “Emek Sürecinin Yeniden Yapılanması: Fordizmin Krizi ve Esneklik

Politikaları” başlığı altında belirttiğimiz gibi, emek sürecinin ve emekçinin denetimi, her zaman için

kapitalistin kârlılığını ve sermaye birikimini sürdürmesinde kritik öneme sahip olmuş ve bu noktada

teknoloji önemli bir işlev edinmiştir. Nitekim sermaye tüm geçmişi boyunca emek üzerindeki

denetimini artırmak için yeni teknolojiler geliştirmiş ve bunları uygulamıştır. Bu denetim süreci

sadece maddi verimliliğin artırılmasını hedeflememekte, aynı zamanda istihdam edilen emekçilerin öz

disiplinini, piyasaya arz edilen emeğin kalitesini, emekçilerin kültürel alışkanlıklarını, kendilerinden

beklenen iş ve almayı umdukları ücret hakkındaki fikirlerini de içermektedir. Bu yüzden Marx’a göre

teknolojik yenilikler sınıf mücadelesinde yaşamsal bir öneme sahiptir (Harvey 2015b: 112). Bu

çerçevede Endüstri 4.0 süreciyle birlikte özellikle otomasyon, yapay zeka ve robot teknolojilerinin

kullanımının bu denetim sürecini bir üst boyuta taşıyacağı şeklinde güçlü belirtiler bulunmaktadır.

Öte yandan esnek birikime geçiş ve neoliberal politikaların güç kazanmasıyla birlikte

çalışma yaşamında geçerli hale gelen esnekleşme, düzensizleşme ve güvencesizleşmenin, kısacası

eğreti istihdamın Endüstri 4.0 koşullarında daha da artacağına yönelik görüşler bulunmaktadır.

Özellikle dijital teknolojilerde yaşanan ilerlemelere paralel olarak platform ekonomilerinin

Uber, Airbnb, Upwork, Amazon Mechanical Turk, vb. gibi bilinen örnekleri olan bu platformlar, gerçekte

büyük veriyi elde etme ve bu konuda rakiplerine karşı avantaj elde etme amacıyla hareket etmektedir (Srnicek 2017: 254-

126

yaygınlaşmasıyla, dijital emek platformları ortaya çıkmaktadır. Bu platformlara örnek olarak Upwork,

Amazon Mechanical Turk, vb. gibi küresel çevrimiçi çalışma platformlarını verebiliriz. Kendi

hesabına çalışma görünümü adı altında, işçiler toplu ilişkiler yerine bireysel ilişkilere

yönlendirilmekte, dolayısıyla sendikal örgütlenmeden, toplu iş sözleşmesinden mahrum bırakılmakta,

iş yasalarının ve sosyal güvencenin dışına çıkartılmaktadır. Bu bağlamda platform işçilerini yeni

dönemin dijital göçmenleri olarak değerlendirmek olanaklıdır. Bütün bunların sonucunda dördüncü

bölümde “Yeni Emek Formu Olarak Dijital Emek” başlığı altında göreceğimiz gibi, dijital

platformlarda toplanan bu kalabalıklar, kendilerine sunulan işleri dünyanın herhangi bir noktasından

çok düşük ücretlerle yerine getirmekte, böylece Kuzey ülkelerindeki işçilerin işlerini elinden

alabilmektedir (Erdoğdu 2021: 131-133). Sendikal örgütlenmenin ve toplu iş sözleşmesinin fiilen

olanaksız hale getirme eğilimi taşıyan bütün bu gelişmeleri işçi sınıfı mücadelesinin tarihsel

kazanımlarının aşındırılması olarak değerlendirebiliriz.

Emek üzerinde etkide bulunan ve bizim çalışmamız açısından kritik öneme sahip bir diğer

gelişme ise enformasyon ve iletişim teknolojilerinde (EİT) yaşanan devrim niteliğindeki

ilerlemelerdir. “Emek bağlantılandıran” teknoloji olarak da niteleyebileceğimiz enformasyon ve

iletişim teknolojilerinin gelişmesiyle ortaya çıkan geniş bant (broadband) internet ile bilginin üretim

alanında kullanılması süreci hız kazanmış, bunun sonucunda fiber optik ağ üzerinde aktarılma

maliyetleri giderek düşmüş, gelişmiş kapitalist ülkelerdeki firmalar gelişmekte olan ülkelerdeki

firmalarla daha kolay bağlantı kurarak, üretim sürecini sınırlar ötesine yayma olanağına kavuşmuştur

(World Bank 2019: 137). “Emek bağlantılandıran” teknoloji sayesinde özellikle ABD gibi gelişmiş

kapitalist ülkelerdeki mavi yakalı işçiler (endüstri işçileri) işlerini kaybetmektedir (Kozanoğlu 2018:

113). Öte yandan bilgisayar destekli otomasyonun “çalışmanın sonu”nu getireceğine dair 1980’li ve

1990’lı yıllarda Rifkin (1995: 3-14), Ramtin (1991: 140-144), Aranowitz, Difazio (1994: 328-358)

gibi isimlerin geliştirdiği teorilerin, 21. yüzyılda sermayenin emek piyasasını küreselleştirerek, küresel

tedarik zincirlerini (GVC – global value chain) geliştirmesi / genişletmesi ve böylece ucuz iş gücü

bulma seçeneğini elde etmesiyle, bir süre için, yanlışlandığı ileri sürülmektedir. Bu görüşe göre

sermaye, bu dönemde küresel proletaryanın oluşması sayesinde ucuz iş gücü bulma seçeneğine sahip

olduğu için işçileri pahalı robotlarla değiştirme seçeneğini uygulamaya koymamıştır (Dyer-Witheford

2019: 214). Offshoring ile birlikte endüstriyel üretim, işçi sınıfı hareketinin güçlü, dolayısıyla emek

gücünün görece pahalı olduğu “merkez” ülkelerden; işçi sınıfının tarihsel kazanımlarının daha az,

emek gücünün görece ucuz olduğu, kırlardan kentlere göç etmiş yeni işçileşen milyonların bulunduğu

çevre ülkelere kaymıştır (Ness 2018). Güney’deki milyonların katılımıyla muazzam boyutlara oluşan

255). Ancak konuya endüstri ilişkileri açısından bakarsak, söz konusu platformlar emek gücünü ortaya koyan işçileri

bireyselleştirmekte, onları işçi sınıfı hareketinin dışına çıkarmaktadır.

127

bu iş gücü havuzunda ise kayıt dışı çalışma bir hayli yaygındır. Öyle ki gelişmekte olan ülkelerde

ortalama olarak her üç kişiden ikisi kayıtdışı işçilerdir (World Bank 2018: 28). Ayrıca bu işçiler büyük

oranda herhangi bir sosyal haktan mahrum olarak güvencesiz koşullarda çalışmaktadır. Ancak düşük

ücretin doğal bir sonucu olarak eksik tüketim ve yatırım olanaklarında yavaşlama ortaya çıkınca,

ortaya çıkan bu durgunluğa yanıt olarak bireysel ve ulusal düzeyde finansallaşma ve kredi, kısacası

bireysel veya kolektif borçlanma mekanizması devreye sokulmuştur (Dyer-Witheford 2019: 214).

Güney’deki yeni proleterleşmiş genç emekçilerin çalışma koşullarının iyileşmesini talep ederek

bağımsız taban örgütleri kurması ve neoliberal politikalara karşı bir muhalefet odağı haline gelmesi

(Ness 2019: 74), sermaye açısından teknolojik olarak onu ortadan kaldırma seçeneğini tekrar gündeme

getirmiştir. Yeni nesil robotların devreye sokulduğu bu savaş ise bu kez sadece mavi yakalı işleri

değil, beyaz yakalı işleri de hedef almıştır (Dyer-Witheford 2019: 214-215). Ayrıca enformasyon ve

iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemeler sonucunda ekonominin ve üretimin hızla dijitalleşmesi,

dijital kapitalizmin de ortaya çıkması, emeğin mekânsal bağımlılığının ortadan kalkmaya başlaması ve

dijitalleşmesi, yeni bir emek formu olarak dijital emeğin de ortaya çıkmasına yol açmıştır.

Çalışmamızın ana odak noktasını oluşturan dijital emek, dördüncü bölümde detaylı olarak ele

alınacaktır. Ancak öncesinde dijital emeğin ortaya çıkmasını sağlayan dijital kapitalizm tartışmalarını

ele almamız gerekmektedir.

IV. Enformasyon Toplumu ve Dijitalleşen Kapitalizm Tartışmaları

Çalışmamızda bir önceki alt başlıkta 1970’li yıllarda sermayenin içine girdiği birikim krizine

çözüm bulmak için yaptığı ekonomik, toplumsal, politik, kültürel, vb. dönüşümlerden söz etmiştik.

Gerçekten de 1970’li yılların sonunda başlayan, 1980’lerde hız kazanan dönemde, kapitalist sistem

krize çözüm bulmak için yeniden yapılandırılmıştır. Esnek birikim olarak da adlandırılabilecek bu

dönemde adeta “katı olan her şey buharlaşmıştır”. Bu bölümün ilk başlığında gördüğümüz gibi,

teknolojide, ama özellikle enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan gelişmelerin sağladığı

olanaklarla, tarihten bu yana gelen güçlü bir işçi sınıfı hareketi geleneğine sahip gelişmiş kapitalist

Kuzey ülkeleri, endüstriyel üretimlerini işçi hareketinin görece güçsüz olduğu, emek gücü

maliyetlerinin düşük olduğu gelişmekte olan Güney ülkelerine hızla kaydırmaya başlamıştır. Güney

ülkelerinde endüstriyel işçi sınıfı hızla büyümesine karşın, Kuzey ülkelerinde yaşanan bu

gelişmelerden hareketle 1980’li yıllardan itibaren endüstri toplumunun artık sonuna gelindiği, bu

yüzden “proletaryaya elveda” demenin gerektiği, enformasyonun sermayenin yerini almaya başladığı,

enformasyon toplumunu yaşamaya başladığımız şeklinde görüşler akademik ve politik tartışma

alanlarında güç kazanmıştır. Öte yandan enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan devrim

128

niteliğinde sayılabilecek ilerlemeler de bir gerçekliği oluşturmaktadır. Endüstri 4.0 tartışmalarında da

gördüğümüz gibi, özellikle çok uluslu şirketler dijital ağlar üzerinde örgütlenmekte ve kimi

hizmetlerini dijitalleştirmektedir. Daha da ötesi toplumun da dijitalleştiği yönünde görüşler

bulunmaktadır. Bu bağlamda enformasyon toplumu ve dijitalleşen kapitalizm tartışmalarını ele

alacağımız bu bölüme, “post-endüstriyel toplum” ve “enformasyon kuramları”nı aktararak

başlayacağız. Bu bölümü yeni kapitalizm kuramlarını inceleyerek bitireceğiz.

A. Post-Endüstriyel Toplum, Enformasyon Toplumu Kuramları

Kapitalizm dijitalleşiyor mu sorusuna yanıt aramadan önce, 1970’li yıllardan itibaren

akademik ve politik tartışma ortamını fazlasıyla meşgul eden ve etmeye de devam eden endüstri

sonrası toplum, enformasyon toplumu, vb. gibi farklı isimlerle anılan yaklaşımlara kısaca yer vermek

gerekmektedir. Birçoğu farklı görüşler ve politik duruş içerse de bu yaklaşımların çıkış noktasında 20.

yüzyılın son bölümünde kapitalizmin yaşadığı dönüşüm yer almaktadır. Buna göre, endüstriyel

devrimler ile ortaya çıkan endüstri toplumu dönem sona ermiş, yeni bir dönemin kapısı açılmıştır.

Klasik endüstriyalizm, dolayısıyla Marx, Weber ve Durkheim tarafından çözümlenen ve 19. ve 20.

yüzyılda Batı’da yaşanan toplum artık bulunmamaktadır (Kumar 2004: 15). Büyük oranda, gelişmiş

kapitalist “Kuzey” ülkelerinin endüstriyel üretimini “Güney” ülkelerine kaydırıp

“endüstrisizleşmesini” dünyanın diğer ülkelerine genellemesiyle ilişkili olan bu dönem farklı

yazarlarca “post-endüstriyel toplum”, “sanayi ötesi toplum”, “sanayi ötesi sosyalizm”, “üçüncü dalga

uygarlığı” gibi farklı isimlerle, farklı yaklaşımlarla ele anılmaktadır (Parlak 2004: 95-96). Bu

yaklaşımı savunanlar kapitalist sistemin 1970’li yıllarda yaşadığı ve daha önceki bölümlerde ele

aldığımız krizin yarattığı sıkıntıları, endüstri toplumunun can çekişmesi olarak nitelemekte,

“enformasyon ve iletişim teknolojilerinde (EİT) yaşanan ilerlemelerin sunduğu olanaklarla

enformasyonun işlenmesi sayesinde bir zenginliğin yaratılacağını, böylece enformasyon toplumu

adında yeni ve müreffeh bir toplumun oluşacağını, şu anda bunun doğum sancılarının yaşandığını ileri

sürmektedirler (Yüksel 2015: 38). Enformasyon toplumu kuramları olarak gruplanabilecek bu

yaklaşımlardan öne çıkanlara kısaca değinmek yararlı olacaktır.

Bu yaklaşımlardan ilki fütürist kimliğiyle öne çıkan Alvin Toffler’in geliştirdiği “üçüncü

dalga uygarlığıdır. Neo-Schumpeter’ci yaklaşımın dörtlü endüstriyel devrim kavramlaştırmasını farklı

şekilde yorumlayan Toffler’in bu çok bilinen kavramlaştırmasında belirtildiği gibi insanlık tarihini

Endüstri 4.0 olarak tanımlanan Dördüncü Endüstriyel Devrim tartışmaları, bu yaklaşımların geliştirilmesinden

sonraki dönemde gündeme gelmiştir. Endüstri 4.0 yaklaşımının yaygınlık kazanması bir bakıma bu yaklaşımların reddi

anlamına gelmektedir.

129

sarsan üç değişim dalgası yaşanmış / yaşanmaktadır. Bunlardan ilki bundan on bin yıl önce tarımın

başlamasıyla doğan birinci dalgadır. Birinci değişim dalgası olan tarım devrimi, yaklaşık bin yılda

gerçekleşmiştir. İkinci değişim dalgası ise, 18. yüzyılda Avrupa’da yaşanan endüstri devrimi ile ortaya

çıkmıştır ve gerçekleşmesi için üç yüz yıl yetmiştir. Buna karşın ortaya çıkan yeni uygarlık üçüncü

dalgayı oluşturmaktadır. Üçüncü değişim dalgasının birkaç on yılda tamamlanması yüksek olasılıktır.

İkinci dalganın ürünü olan endüstri toplumunun değerleri ile ortaya çıkmakta olan üçüncü dalganın

yeni uygarlığın birçok yönü çatışmaktadır. Yeni bir yaşam tarzını beraberinde getiren üçüncü dalga,

çeşitli ve yenilenebilir enerji kaynaklarına, eski fabrika düzenini etkisiz hale getiren üretim düzenine,

yeni bir aile yapısına, eğitim sistemine, elektronik ev denilebilecek yeni bir kuruma dayanmaktadır.

Üçüncü dalga ile yeni toplum, standartlaşmadan, senkronizasyondan, merkezi birimlerden ve yönetim

şekillerinden; enerji, para ve gücün tek elde toplanmasından uzaklaşmaktadır (Toffler 2018: 15-17).

André Gorz da post-endüstriyel toplum konusunda düşünceler geliştiren isimlerden birisidir.

1970’li yıllardan itibaren yaşanan krizin hem kapitalizme hem de sosyalizme özgü bir değer olan

“endüstriyalizm”in (endüstri üretim sistemi), yapısal ve fiziksel sınırlarına gelen gelişimini bundan

sonra sürdüremeyeceğini savunmakta, geleceğin sosyalizminin post-endüstriyel ya da üretimcilik-

karşıtı olması gerektiğini ileri sürmektedir (Gorz 1985: 13-16). Yeni toplumun oluşturulmasında

mikroelektronik devrimin kritik öneme sahip olduğunu dile getiren Gorz, bu teknolojinin dönüştürücü

etkilerinin yanı sıra olumsuz sonuçlarına da değinmektedir. Mikroelektronik teknolojilerin üretim

alanında kullanımıyla artan otomasyon, bir yandan üretimi artırıp maliyetleri düşürürken, diğer yandan

gerekli iş gücünü azaltıp, ücretli emeğin, dolayısıyla tüketicilerin sayısını düşürmek gibi bir etkide

bulunmaktadır. Bu çerçevede istihdamın yapısı değişmekte, bir tarafta iş güvencesine sahip tam-

zamanlı işlerde çalışan emek aristokrasisi diğer tarafta işsizler kitlesi ve sıradan işleri yapan

güvencesiz vasıfsız işçiler şeklinde kutuplaşmaktadır. Yaşanan bu dönüşümle endüstriyel dönemin

sınıf bilincine sahip devrimci proletaryası ortadan kalkmakta, “işçi olmayan sınıfsız post-endüstriyel

yeni proletarya” ortaya çıkmaktadır. Bu yeni proletarya, bir önceki dönemin toplumsal dönüşümü

kendisine misyon edilmiş proletaryasından farklıdır ve öz-gerçekleştirmeyi tamamen iş dışında

aramaktadır. Endüstriyel kapitalizmin yükselişi ile, ekonomik amaçlı iş bir öncelik halini almış,

bireylerin gerçek yaşamındaki diğer faaliyetleri marjinalleşip değersizleşmiş ve işe bağımlı hale

getirilmiştir. Post-endüstriyel sosyalizm ile bu ilişki tersine dönmektedir (Parlak 2004: 101-103). Bu

görüşler çerçevesinde Gorz’un dile getirdiği “elveda proletarya” söylemi, oldukça ses getirmiştir.

Gorz’un endüstriyel işçi sınıfının ortadan kalktığına yönelik görüşleri, günümüzde gerek gelişmiş

kapitalist Kuzey ülkelerindeki endüstriyel işçi sınıfının varlığıyla gerekse özellikle yeni endüstrileşen

130

Güney ülkelerindeki işçi sınıfının gelişimiyle fazlasıyla yanlışlanmıştır. Ancak yine de Gorz’un bu

görüşleri hem prekarya

tartışmalarına hem de maddi olmayan emek

tartışmalarına katkı sunmuştur.

Bir diğer yaklaşım ise Daniel Bell’in geliştirdiği “post-endüstriyel toplum” kuramıdır.

Bell’in The Coming of Post-Industrial Society (Post-Endüstriyel Toplumun Gelişi) adlı kitabında

formüle ettiği bu kurama göre, modern kapitalist toplumlar, “endüstriyalizm”in çöküşüne yol açacak

bir takım temel ekonomik ve sosyal dönüşümlerin eşiğinde bulunmaktadır. Bu durum post-endüstriyel

olarak adlandırılan yeni bir toplumun oluşumuna yol açmaktadır. Bu toplumun en temel özelliği ise

imalat sektörünün, mavi yakalı endüstri işçilerinin, örgütlü emeğin ekonomi ve toplum içindeki rol ve

öneminin azalması, bunun yerine hizmet ekonomisinin ve beyaz yakalı iş gücünün ön plana çıkmasıdır

(Parlak 2004: 97). İlk olarak 1973’te yayımlanan “The Coming of Post- Industrial Society”, ileri

toplumların yaşadığı patlayıcı teknolojik değişimleri çok iyi açıklamıştır. Ofislere, endüstriyel

süreçlere, okullara ve evlere hızla nüfuz eden yeni teknolojilerin (bilgisayarlar çok geçmeden her

yerde görülmüştür) ani gelişini gören Bell, enformasyon ile karakterize edilen yeni bir topluma, post-

endüstriyel topluma girilmekte olunduğunu savunmaktadır. Bell, ABD’nin dünyayı yeni bir sistem

tipine, endüstri sonrası topluma doğru yönlendirdiğini öne sürmektedir (Webster 2014: 36-42). Öte

yandan Bell’e göre bu yeni toplumda imalat üretimi yerine, hizmet üretimi istihdam ve verimliliğin en

önemli kaynağı ve ekonominin itici gücü haline gelmiştir. Ayrıca yeni teknoloji ve yeni kurumların

karakterize ettiği post-endüstriyel toplumun dinamik gücü ve merkezi ilkesi kuramsal bilgi

(knowledge) ve bu bilginin üretilmesidir (Bell, 1976: 576). Bu kuramsal bilgi, EİT’lerin gelişimiyle

toplumun her sektörüne uyarlanabilir hale gelmiştir. Bu yüzden kuramsal bilginin kaynağı olan

üniversiteler ve araştırma merkezleri, post-endüstriyel toplumun en temel kurumları haline gelmiştir.

Sonuç olarak post-endüstriyel toplumda sınıfsal konum ve gücün temeli bilgi üretimine ve bireysel

vasıflara kaymıştır. Bu durum yeni egemen sınıf olarak bilgi sınıfını (knowledge class) ortaya

çıkarmaktadır. Endüstriyel toplumun sınıflarına benzemeyen, daha çok statü gruplarına benzeyen bu

yeni sınıf; bilim insanları, öğretmenler, sanatçılar, medya ve sosyal hizmet çalışanları ve

yöneticilerinden oluşmaktadır. Nasıl ki endüstri toplumu mal üretilen dayalı bir toplumsa, post-

endüstriyel toplum da enformasyon toplumudur (Parlak 2004: 98-100; Kumar 2004: 15).

Bell’e göre değişimin / enformasyon toplumuna geçişin temel simgesi ve analitik motoru

bilgisayarlardır. Geçmişte enerji, doğal kaynaklar ve makinenin endüstriyel toplumun dönüştürücüsü

Gorz’un işçi sınıfının sonunun geldiği yönündeki iddiasını destekleyen Standing, günümüzde oluşum halinde

bir sınıf olan prekaryanın ortaya çıktığını savunmaktadır. Prekarya konusu bu bölümde “Post-Endüstriyel Toplum,

Enformasyon Toplumu Kuramları” başlığı altında incelenmiştir.

Hardt ve Negri’ye göre endüstriyel emek hegemonyasını yitirmiş, onun yerini maddi olmayan emek almıştır

(2004: 123). Bu konu dördüncü bölümde “Maddi Olmayan Emek: Dijital Emeği Anlamak İçin Bir Çerçeve” başlığı altında

analiz edilecektir.

131

olmasına benzer biçimde bilgi ve enformasyon post-endüstriyel toplumun dönüştürücüsü

konumundadır. Ayrıca enformasyon toplumunu doğuran bilgisayar ile telekomünikasyonun patlayıcı

yakınsamasıdır (convergence). Bu sayede bilginin işlenmesi ile iletilmesi arasındaki ayrım ortadan

kalkmıştır. Öte yandan enformasyon toplumu savunucuları, EİT’lerde yaşanan devrim ile zaman ve

mekanın bir dönüşüme uğradığı görüşünü savunurlar. Buna göre EİT bileşenleri olan uyduların,

televizyonun, fiber optik kabloların (internet) ve mikroelektronik bilgisayarın bileşimi dünyayı bileşik

bir enformasyon ağında iç içe geçirmiş, dolayısıyla enformasyon küresel bir bağlamda iş görmeye

başlamıştır. Dijital kapitalizmin de doğmasına olanak sağlayan bu gelişmeyle mekânsal engeller

aşılmaya başlanmıştır. Bir diğer dönüşüm zaman kavramında olmuştur. Saatler, dakikalar ve

saniyelerle ifade edilen saat ve demiryolu tarifesi endüstriyel toplumun simgesidir. Buna karşın

enformasyon toplumunun simgesi bilgisayardır ve milyarda bir saniye, binlerce mikrosaniye içinde

düşünebilmektedir. Kısacası zaman kavramı, enformasyon toplumunda çok daha hızlanmıştır.

Yerkürenin tamamını kapsayacak ölçüde genişleyen mekan, neredeyse gerçek zamana bağlanmıştır

(Kumar 2004: 27-28). Enformasyon toplumu kuramları birçok açıdan eleştirilmiştir ve bu kuramların

geçerlilikleri sorgulanmıştır. Bu kuramlara yönelik eleştirilerin ağırlık noktasını aşırı

genelleştirmelerde bulunması ve tek faktöre dayalı belirlenimci analiz yöntemini kullanması

oluşturmaktadır. Ayrıca bu kuramların varsayımlarının sosyolojik açıdan tutarlı olmadığı ve ütopik

öngörülere sahip olduğu şeklinde eleştiriler de bulunmaktadır (Parlak 2004: 107). Enformasyon

toplumu kuramlarına getirilebilecek bir diğer eleştiri ise etnosantrik bir bakış açısına sahip olması,

gelişkin kapitalist Kuzey ülkelerinde offshoring süreciyle yaşanan gelişmeleri tüm dünyaya

genellemesidir. Ayrıca Kuzey ülkelerinde Endüstri 4.0 stratejisinin uygulanmasıyla bir reshoring

sürecinin yaşanabileceğine dair olasılığın ortaya çıkması, enformasyon toplumu kuramlarının birçok

tezinin sorgulanır hale gelmesine yol açmıştır. Ancak enformasyon toplumu kuramları yine de dijital

kapitalizm kuramları için bir çıkış noktası olduğu için önem taşımaktadır. Bir sonraki bölümde bu

konu ele alınacaktır.

B. “Yeni Kapitalizm” Kuramları

20. yüzyılın son bölümünde gelişmiş kapitalist ülkelerde (Kuzey) yaşanan bu gelişmeler,

beraberinde kapitalizmin yeni bir aşamasına geçildiği yönündeki iddiaları ve tartışmaları da

getirmiştir. Bu konuda bazı ortak yanları bulunmakla birlikte, özünde politik, ideolojik farklılıklar

içeren çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Her biri farklı biçimlerde Marksizme güncel bir yorum

getirdiğini ileri süren bu kuramlar, toplumsal ilişkilerin tarihsel boyutunu, üretici güçlerin gelişimini,

enformasyon/güç ilişkilerini ve sınıf çelişkilerini analizlerine dahil etmekte ve geçildiğini

132

varsaydıkları bu yeni aşamayı “dijital kapitalizm”, “bilişsel kapitalizm”, “enformasyonel kapitalizm”,

“yenilik odaklı kapitalizm”, “tekno-kapitalizm”, “büyük veri kapitalizmi” gibi değişik terimlerle

adlandırmaktadır (Akçoraoğlu 2019: 527). Ayrıca yine aynı dönemde Kuzey ülkeleri başta olmak

üzere kapitalizmde yaşanan bu gelişmeleri açıklamak için geliştirilen “paylaşım ekonomisi”, “gig

ekonomisi”, “platform kapitalizmi / ekonomisi” gibi farklı kuramlar, görüşler de akademik literatürde

yerini almıştır.

Kapitalizmin yaşadığı bu gelişimin kimilerine göre ise dönüşümün arka planında,

kimilerince sermayenin “Aşil topuğu” olarak değerlendirilen “aşırı birikim” (overaccumulation)

(Robinson 2018: 79) krizine karşı çözüm olarak geliştirilen esnekleşme politikaları ve neoliberalizm

bulunmaktadır. Resesyon, stagnasyon, depresyon, toplumsal alt üst oluş gibi sonuçlar doğuran

döngüsel krizler, kapitalist sistemde yaklaşık her on yılda bir meydana gelmekte ve tipik olarak on

sekiz ay sürmektedir. Kondratiev döngülerinde de gördüğümüz gibi üstesinden gelmenin tek yolunun

sistemi yeniden yapılandırmak olduğu yapısal krizler ise yaklaşık 40-50 yılda bir ortaya çıkmaktadır.

Nasıl ki 1870’lerin ve 1880’lerin yapısal krizini çözmek için yeni bir sömürgecilik ve emperyalizm

dalgası (elektrik enerjisinin endüstriyel üretimde kullanıldığı 3. Kondratiev); 1929’daki Büyük

Buhran’la açığa çıkan yapısal krizin çözümü olarak Fordizmin, Keynesçiliğin, sosyal demokrasinin,

yeni dalga (new deal) kapitalizminin vb. “sınıf uzlaşması” olarak da adlandırabileceğimiz yeniden

dağıtımcı kapitalizm türü devreye sokulduysa (4. Kondratiev); 1970’lerde yaşanan yapısal krize yanıt

olarak sermaye sınıfı, neoliberal politikaların geçerli olduğu, EİT’lerin yükselişiyle yakından ilişkili,

hızla dijitalleşen, küresel kapitalizm modelini (5. Kondratiev) uygulamaya koymuştur (Robinson

2018: 79-80). Bu bağlamda 1980’lerden sonra etkisini hızla artıran neoliberal politikaların,

günümüzde dijital kapitalizmin ekonomik yol haritasını oluşturduğu söylenebilir (Sevgi 2021: 13).

Öte yandan kapitalist sınıf içi dinamiklerle yakından ilişkili olan enformasyon ve iletişim

teknolojilerinde (EİT) yaşanan devrim niteliğindeki ilerlemeler de yaşanan bu gelişimi / dönüşümü

hızlandıran faktörlerden birisi olmuştur. 1970’li yıllardan itibaren kapitalist sistemin çelişkilerini

denetim altında tutma fonksiyonlarını yitiren Fordist model ile Keynesyen iktisat politikaları terk

edilmeye başlanmıştır. Fordizmin “katılıklarını” aşma iddiasını taşıyan esnek birikim politikaları bu

yıllarda devreye sokulmuştur. Emek süreçleri, iş gücü piyasaları, ürünler ve tüketim kalıplarının

esnekliğe yaslandığı bu dönemin temel özellikleri arasında ise yepyeni üretim sektörlerinin, finansal

piyasalarda yeni yöntemlerin, yeni piyasaların ortaya çıkması; ayrıca ticari, teknolojik ve örgütsel

yeniliklerin büyük bir hız kazanması yer almaktadır (Harvey 1997: 165-171). Fordizm sonrası

esneklik yaklaşımları başlığında incelediğimiz bu gelişmelerin önemli sonuçlarından biri,

133

enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişim ve bunun doğal sonucu olarak internetin

giderek daha fazla küresel piyasa sisteminin merkezi üretim ve kontrol cihazı haline gelmesi, kapitalist

ekonominin sosyal ve kültürel alanını genişletmesidir. Harvey, sermaye birikiminin krize eğilimli iç

çelişkilerinin yaşandığı bu süreci “zaman-mekan sabitesi” (spatio-temporal fix) kuramı ile

açıklamaktadır. Bu kurama göre kapitalist sınıf; sermaye (mal, para ve üretken kapasite fazlaları) ve iş

gücü fazlalarını kârlı bir biçimde bir araya getirmenin yolunu bulamadığında krizler ortaya

çıkmaktadır. 1929’da patlak veren Büyük Buhran örneğinde görülebileceği gibi kapasite kullanımı

tüm zamanların en düşük, işsizlik ise tüm zamanların en yüksek düzeyine ulaşmış, mal fazlaları ise

satılamamıştır. Bunun sonucunda sermaye ve iş gücü fazlaları değer yitirmiş, hatta bazı durumlarda

erimiştir. Bu durumun yaşanmasında kâr elde etme olanağının ortadan kalkması etkili olmuştur. Bu

yüzden devalüasyon olasılığını ortadan kaldırmak için sermaye fazlalarını çekecek kârlı alanlar

bulunmak zorundadır, seçeneklerden biri coğrafi genişlemedir. Bu yöntem uzun ömürlü fiziki ve

sosyal altyapı yatırımları gerektirdiği için üretim ve mekan ilişkilerinin yeniden düzenlenmesi,

kapitalizmin kriz yaratıcı eğilimini kısmen dizginlemektedir. 1970’lerden bu yana ise kapitalist

sisteminin bütününde kronik ve sürekli aşırı birikim sorunu yaşanmaktadır. Yeni bir zaman-mekan

sabitesini devreye sokan sermaye sınıfı, böylece belli bir alansal sistem içindeki aşırı birikimi emek

(artan işsizlik) ve sermaye fazlasını (eritilemeyen mal fazlaları, atıl kapasite, üretken ve karlı yatırım

alanları bulamayan para fazlaları) emmek istemiştir (Harvey 2004: 74-92). Bunun yolu ise sermaye

dolaşım hızını tüm evrelerinde artırmaktan ve bu dolaşımı kolaylaştırmaktan, dolayısıyla zaman

yoluyla mekanı ortadan kaldırmaktan geçmektedir. Sermayenin, üretimde ve piyasada sermayenin

devir süresini kısaltma ve tüketim mallarının ömrünü azaltma yoluyla aşırı birikim sorununu çözmek

için 1970’li yıllardan itibaren bulduğu yöntem, teknolojik gelişmelerin yardımıyla ulaştırma ve

iletişimin hızını artırıp, coğrafi mesafe engellerini ve pürüzlerini aşmak olmuştur. Bu bağlamda

enformasyon ve iletişim teknolojilerinde bu dönemden itibaren yaşanan hızlı gelişim, sermayenin aşırı

birikim sorununu çözme zorunluluğundan kaynaklanmaktadır. Anında enformasyon ve haber alma

olanağı sayesinde kapitalist sınıf gücünün yeniden üretimi sağlanabilmiştir. Bu teknolojiler sayesinde

yatırım kararları ve piyasa faaliyetleri yönlendirilebilmiş, ama daha da önemlisi üretim etkinliği

küresel ölçekte gerçekleştirilebilmiş, işin ve emeğin denetimi bir üst boyuta taşınmış, tüketici

tercihlerinin yönlendirilebilmesi olanaklı olmuş, finansman ve para sermaye için yaşamsal bir platform

inşa edilebilmiştir (Harvey 2015b 108-111). Mekanın zaman aracılığıyla yok edilmesi anlamına gelen

bu süreç (Harvey 1997: 327), yeni kapitalizm kuramlarına kaynaklık eden ortamı hazırlamıştır. Büyük

ölçüde dijital emek ile de yakından ilgili olan bu kuramların öne çıkanları olan “dijital kapitalizm”,

“bilişsel kapitalizm” ve “büyük veri kapitalizmi”, çalışmamızın bu bölümünde ele alınacaktır.

134

1. Dijital Kapitalizm

Dijital kapitalizm kavramı ilk olarak Daniel Schiller (1999) tarafından, kapitalizmin yeni bir

evreye girdiği iddiasıyla kullanılmıştır. Kavram, ekonomik, sosyal ve kültürel faaliyetlerin giderek

daha fazla organize edildiği egemen küresel sistemi karakterize etmek için geliştirilmiştir (Huws 2015:

20). Nitekim dijital kapitalizm kavramı zaman içinde dijital teknolojilere ve ağlara dayanan günümüz

kapitalizmine atıfta bulunmak için kullanılan bir genel bir kavram haline gelmiş, yaygınlaşmıştır

(Akçoraoğlu 2019: 530). Bu bağlamda dijital kapitalizmin, günümüz kapitalizminin egemen boyutu ya

da türü olduğu ileri süren görüşler bulunmaktadır (Fuchs, Chandler 2021: 21). Schiller’e göre ise

kapitalist sistem 1970’li yıllarda girdiği yapısal krizi aşmak için başta internet olmak üzere

telekomünikasyon teknolojilerini devreye sokmuştur. 1980’ler ve 1990’lar boyunca ABD, AB ve

WTO baskısıyla piyasa odaklı bir ağ (network) geliştirmeye yönelik baskılar had safhaya ulaşmıştır.

Nitekim 1990’ların son bölümünde ağların etrafında bir piyasa ortaya çıkmış, kapitalizm dijital bir

görünüm kazanmıştır. Kapitalizmin bu yeni evresi dijital kapitalizm olarak adlandırılmaktadır

(Schiller 1999: 203-206). Bu bağlamda dijital kapitalizminin, ekonominin bir evrimi sonucunda değil,

sistemin yapısal sorunlarına ve kapitalizmin kalıcı sermaye birikim kriz eğilimine bir yanıt olarak arz

yönlü bir strateji olarak geliştirildiğini söylemek de önemlidir (Chakravartty, Schiller 2010: 672;

Akçoraoğlu 2019: 531). Dijital kapitalizm yaklaşımı açısından enformasyon ve iletişim teknolojileri

büyük önem taşımaktadır. Buna göre EİT’ler, küreselleşmeyi olanaklı kıldığı ve hızlandırdığı için

kapitalizmin sistemsel birikim krizlerine çözüm konusunda önem taşımaktadır. Özellikle 1980’li

yıllardan itibaren çok uluslu şirketler EİT’leri daha etkin kullanarak dijital ağ etrafında ulusal sınırların

ötesinde örgütlenmiş (Sevgi 2021: 15), sermaye fazlalarını çekecek kârlı alanlar bulabilmiştir. Bu

bağlamda dijital kapitalizm kuramına göre bu dönemde sistemik aşırı kapasite giderek büyümüştür.

Buna ek olarak yatırım fırsatlarının azalması karşısında, sermaye EİT’lerin sunduğu olanaklarla artan

oranda finansallaşmıştır. Finans sektörünün gelişimi ile enformasyon ve iletişim teknolojilerinin

gelişimi yakından ilişkilidir. 1960’ların sonundan itibaren finans sektörü, hem ağ bağlantılı dijital

hizmetleri desteklemek hem de matematiksel olarak karmaşık ürün yeniliklerini geliştirmek için başta

bilgisayarlar olmak üzere enformasyon ve iletişim teknolojilerine önemli yatırımlar yapmıştır. Nitekim

finansal hizmetler, iletişim endüstrisinden sonra EİT’ye yönelik ikinci en büyük sektörel talep

kaynağını oluşturmuştur (Schiller 2011: 925). 2017 yılında gayrisafi dünya hasılası (Gross World

Product – GWP) olarak adlandırılan dünya çapında üretilen mal ve hizmetlerin toplam değeri 75

trilyon dolar seviyesindeyken, o yıl sadece döviz spekülasyonunda günde 5,3 trilyon dolar, finans

ürünlerini içeren küresel türev piyasalarının 1,2 katrilyon dolara ulaştığı tahmin edilmektedir

(Robinson 2018: 78). Bu istatistikler finansal sektördeki olağanüstü büyümeyi net biçimde

göstermektedir. Nitekim finans sektöründeki bu büyüme sayesinde sermayenin dolaşım hızı

135

artırılabilmiş, aşırı biriken sermaye fazlası emilebilmiş, dolayısıyla birikim krizinin etkileri belirli bir

düzeyde aşılabilmiştir (Harvey 2004:74-76; Akçoraoğlu 2019: 531). Bu anlamda dijital kapitalizm,

kapitalizmin küresel planda yeniden yapılandırılması olarak da değerlendirilebilir. Nitekim dijital

kapitalizm, sermayenin hareket alanını genişlettiği, üretim üzerindeki kontrolü daha da sıkılaştırdığı,

maliyetleri azaltıp, emek sömürüsünü derinleştirdiği bir dönemi temsil etmektedir (Sevgi 2021: 21).

Ancak yine de dijital kapitalizm, sermayenin birikim krizine tam anlamıyla çözüm getirememiştir.

Özellikle 2008 yılında yaşanan küresel ekonomik krizden sonra, dijital kapitalizmin, kapitalizmin

yapısal kriz eğilimini (sermaye birikim krizi) ortadan kaldıramayacağı anlaşılmıştır (Akçoraoğlu 2018:

531).

Öte yandan dijital kapitalizm kavramı, modern toplumda enformasyonun rolünü vurgulayan

ve daha öncesinde post-endüstriyel toplum, enformasyon toplumu kuramları başlığı altında

incelediğimiz diğer kuramlardan farklı olduğu iddiasındadır. Bu kuramlar hizmetler sektörünün

büyümesini ve toplumun “entelektüel teknolojileri” benimsemesini, kapitalist mülkiyet ilişkilerinin

tarihsel bir aşkınlığı olarak değerlendirirken, “dijital kapitalizm” kavramı, yüzlerce yıllık bir tarihte

sermayenin ücretli emeğe artan bağımlılığının ama aynı zamanda dönemsel krizlerin de damgasını

vurduğu bir evre değişikliğini ifade etmektedir. Dijital kapitalizmin özgüllüğü, politik ekonominin

varsayımsal evriminden çok, kalıcı yapısal eğilimler ve kalıcı kriz eğilimleri içinde üretilmesidir. Bu

bağlamda dijital kapitalizm kuramı, modern politik ekonominin başlıca özelliğinin, sermayenin artan

finansallaşmasıyla birleştiğinde piyasa sistemini krize sürükleyen sistemik aşırı kapasite birikimi

olduğunu kabul etmektedir (Chakravartty, Schiller 2010: 672). Nitekim 1980’lerden sonra işletmelerin

enformasyon ve iletişim teknolojilerine yatırımları kitlesel düzeyde artış göstermiş, benzer biçimde

finans sektörü de dijital ağ hizmetlerine önemli yatırımlar yapmıştır. EİT’lere yapılan yatırımlar

1970’lerde 17 milyar dolar seviyesindeyken, 1990’da 175 milyar dolara, 2000’de 496 milyar dolara

çıkmış, bu rakam 2017 sonunda 700 milyar dolara ulaşmıştır. Kapitalist sınıf, aşırı değerli

enformasyon ve iletişim teknolojileri sektörlerine yaptığı bu yatırımlar sayesinde aşırı birikmiş

sermayeyi boşaltma olanağı elde etmiş, bu teknolojiler aracılığıyla küreselleşmeyi en uç noktalara

götürmüş, tüm küresel ekonominin dijitalleşmesini yönlendirmiştir (Robinson 2018: 80-82). Bu

anlamda dijital kapitalizmin 1990’lardan sonra sermaye birikim sürecine önemli katkılar sağladığı,

enformasyonun iktisadi büyüme alanının önemli bir bileşeni haline geldiği söylenebilir (Sevgi 2021:

15). Buradan hareketle dijital kapitalizm kuramı, Harvey’in daha önce aktardığımız “zaman-mekan

sabitesi” (spatio-temporal fix) kuramını ödünç almakta, enformasyonun sermayenin kendisini son

büyük kriz döneminden kurtarmaya çalıştığı zaman-mekan sabitesinin önemli bir bileşeni olduğunu

ileri sürmektedir (Chakravartty, Schiller 2010: 672).

136

2008 yılında, Dünya Ticaret Örgütü (WTO) Genel Direktörü Pascal Lamy’nin,

telekomünikasyonun gelişen veya gelişmiş herhangi bir ulusal ekonomide; tarım, seyahat ve turizmden

madencilik ve imalata kadar geniş bir ekonomik faaliyet yelpazesi için temel bir ön koşul olduğu

şeklindeki beyanatını doğrular şekilde, dijital kapitalizm sektörel veya iletişim merkezli bir fenomen

olarak değil, kapsayıcı, ekonomi çapında bir proje olarak yaygınlık kazanmıştır. Ekonominin her

alanında kök salmış büyük şirketler, iş süreçlerini çok işlevli dijital ağlar etrafında sınır ötesi bir

temelde yeniden düzenlemiş, önemli sermaye yatırımları gerçekleştirmiştir. Bu süreci hızlandıran,

dahası kolaylaştıran neoliberal politikaların bir gereği olarak 1984 ve 1999 yılları arasında devlete ait

telekomünikasyon ağlarının 250 milyar dolar ile 1 trilyon dolar arasında bir bedelle özelleştirilmesi, bu

alandaki yatırımların önünü açmıştır (Chakravartty, Schiller 2010: 672-673). Böylece dijital içeriğin

dünya çapında sorunsuz bir şekilde iletilmesini sağlayacak altyapı ucuzlatılmış ve bunların kontrolü

çokuluslu şirketlerin eline geçmiştir (Huws 2015: 23). Ayrıca üretimin ve dolayısıyla onun çıktılarının

dijitalleşmesiyle birlikte neredeyse sonsuz miktarda çoğaltılabilen, toplum tarafından paylaşılabilen

bilgi malları ortaya çıkmıştır. Dijital kapitalizm yaklaşımını savunanlar, bunun önemli iktisadi

yansımaları olduğunu savunmaktadır. Klasik iktisadın her şeyin, kaynakların kıt olduğuna dair

varsayımından hareket eden arz-talep yasası, dijital kapitalizmde geçerli değildir. Çünkü üretimin

dijitalleşmesiyle birlikte belirli malların kıtlığı değil, bolluğu söz konusudur. Bu çerçevede arz ve talep

ilgisiz hale gelmekte, aralarındaki ilişkisellik ortadan kalkmaktadır. Fiyat mekanizmasının normal

işleyişini aşındıran bu durum, dijital kapitalizmin, geleneksel kapitalizmden en önemli farklarından

biri olarak gösterilmektedir (Mason 2016: 174-175).

Bunun sonucunda özellikle enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan hızlı

ilerlemeler geleneksel, endüstriyel kapitalist üretim ilişkilerini teknoloji eksenli bir dönüşüme

zorlamış, ama bu dönüşüm daha çok yüzeysel düzeyde gerçekleşmiştir. Bu bağlamda dijital

kapitalizmde de tıpkı geleneksel kapitalizmde olduğu gibi emek-sermaye arasındaki uzlaşmaz karşıtlık

devam etmekte, artı-değer sömürüsüne dayalı kapitalist sömürü ilişkileri varlığını sürdürmektedir. Bu

yüzden dijital emeği, kapitalizmden farklı bir üretim tarzı olarak değil, onun yeni bir evresi olarak

değerlendirmek olanaklıdır. Bu evrede sermaye, enformasyon ve iletişim teknolojilerin sunduğu

olanaklarla yeni üretken kaynaklar ve organizasyon biçimleri yaratmakta, ama dahası üretimden,

finans ve hizmetlere kadar bütün küresel ekonomiyi etkisi altına almaktadır. Enformasyon ve iletişim

teknolojilerindeki gelişmeler ve bu gelişmelerin küresel ekonomideki yansımaları dijital kapitalizmin

yapısal özelliklerini oluşturmaktadır (Sevgi 2021: 16-17).

137

Dijital kapitalizmi endüstri 4.0 ile ilişkilendiren görüşler de bulunmaktadır. Bu görüşe göre

dijitalleşmenin merkezinde akıllı robotlar, yapay zekâ, 3 boyutlu baskı, Nesnelerin İnterneti ve makine

öğrenmesi (machine learning), biyoteknoloji ve nanoteknoloji, kuantum ve bulut bilişim, yeni enerji

depolama biçimleri ve otonom araçlar gibi 4. Endüstriyel Devrim’e kapı açan teknolojik gelişme

dalgası bulunmaktadır. Ancak 4. Endüstriyel Devrim’in bu “kritik teknolojileri” gayrisafi dünya

hasılasının (GWP) yalnızca bir bölümünü oluştururken, dijitalleşme endüstriyel üretim ve finanstan

hizmetlere, formel sektörden enformel sektöre, küresel ekonominin tamamını kapsamaktadır.

Dijitalleşmeyle birlikte firmalar artık işlerinin tüm yönleri için dijital iletişim ve verilere bağımlı hale

gelmiştir. Bu dönemde veriler, şirketlerin “rekabetçi” kalabilmeleri için giderek artan bir şekilde

merkezi bir kaynak haline gelmiş, küresel ekonomi ile ilişkili tüm süreçlerin merkezinde yer almıştır.

Bu sayede şirketler esnek üretim modelini uygulayarak emek gücünü kontrol etmekten dış kaynak

kullanımı (taşeron) yoluyla emek gücü temin etmeye, küresel finansal akışlar, küresel tedarik

zincirlerinin koordinasyonunu sağlamaya bir dizi olanağı elde etmiştir (Robinson 2018: 82-83). Öte

yandan tüm bu yaşananların kapitalizmin özünde bir değişiklik yaratmadığı, bu yüzden endüstriyel

(geleneksel) kapitalizmin ortadan kalktığı şeklinde yorumlanabilecek dijital kapitalizm kavramı yerine

“internet çağında kapitalizm” ya da “dijital çağda kapitalizm” kavramlarını kullanmanın daha doğru

olacağı şeklinde görüşler bulunmaktadır (Huws 2015: 19-20).

2. Bilişsel Kapitalizm

Endüstriyel kapitalizmin ortadan kalktığı ve yeni evrede dijital kapitalizmin ortaya çıktığı

şeklindeki yaklaşıma yönelik eleştiriler bulunmaktadır. Ayrıca dijital kapitalizmin yeni bir evre

olduğunu kabul etmekle birlikte, dijital kapitalizm kavramına temkinli yaklaşan görüşler de

bulunmaktadır. Dördüncü Bölüm’de “EİT’lerdeki Gelişim ve Dijital İşyerlerin Doğuşu” başlığı altında

daha detaylı olarak ele alacağımız otonomcu Marksistlerden Yann Moulier Boutang, Carlo

Vercellone, Maurizio Lazzarato, Antonella Corsani, Jean-Marie Monnier ve Patrick Dieuaide bu

kategoride değerlendirilebilir. Daha sonra farklı bir yön çizse de otonomcu Marksist gelenekten gelen

Negri’yi de içeren bu yaklaşıma göre kapitalizmin içinde bulunduğu yeni evreyi “bilişsel kapitalizm”

olarak adlandırmak gerekmektedir (Sevgi 2021: 18).

Otonomcu Marksistlerle, Fransız Düzenleme Okulu’nun yaklaşımlarının bir kombinasyonu

olarak değerlendirilebilecek (Thompson, Briken 2017: 242) bilişsel kapitalizm yaklaşımı, dijital

kapitalizm yaklaşımının teknolojik iyimserlik tuzağına düştüğünü, kapitalizmin bu evresinde iyimser

ve umut verici söylemler geliştirdiğini, üstelik teknolojik gelişmeleri temel alıp kapitalizmi

138

meşrulaştırdığını savunmakta, bunların iki kavram arasındaki temel farklılıkları oluşturduğunu ileri

sürmektedir. Dijital kapitalizm ilerici bir unsur olarak değerlendirilmesine, EİT’lerin toplumsal

yapılara uyarlanmasıyla toplumsal sorunları büyük ölçüde çözeceği görüşüne karşı çıkan bilişsel

kapitalizm yaklaşımı, EİT’lerin etkisiyle endüstriyel kapitalizmin kendisini geliştirdiğini, buna karşın

kapitalizmin özünde yer alan emek sömürüsünün varlığını sürdürdüğünü savunmaktadır. Buradan

hareketle kapitalizmin yeni bir evreye, bilişsel çağa girdiğini savunan Negri, endüstriyel emeğin

varlığını sürdürmekle birlikte bilişsel, entelektüel emeğin hegemonik güç olarak ortaya çıktığını ileri

sürmektedir (Sevgi 2021: 18). Moulier Boutang da bilişsel kapitalizmin maddi olmayan sermaye

birikimi, bilginin yayılması ve bilgi ekonomisinin dinamik rolü üzerine kurulduğunu savunmaktadır

(Fuchs, Chandler 2021: 21).

Bilişsel kapitalizm yaklaşımı tarihsel süreç içerisinde kapitalizmin üç evreyi yaşadığını

savunmaktadır. Birinci bölümdeki “Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim” ara başlığında incelediğimiz

gibi bu evreler merkantilist (ticari) kapitalizm, endüstriyel kapitalizm ve bilişsel kapitalizmdir. Öte

yandan kapitalizmin bu evreleri arasında keskin sınırlar bulunmamaktadır. Tıpkı endüstriyel

kapitalizmin merkantilist kapitalizminin özünden kopmaması gibi; “bilişsel” kapitalizm, maddi

endüstriyel üretim dünyasıyla bir arada olmakta, ancak onu yeniden düzenlemekte, organize etmekte

ve sinir merkezlerini değiştirmektedir. Bu yeniden yapılanma, maddi üretimin yeniden

biçimlendirilmesi finansallaşmayla ifade edilmektedir ve 20. yüzyılın son bölümünde ortaya çıkmıştır.

Yine de ortaya çıkan bu yeni kapitalizmin, 1750 ile 1820 yılları arasında merkantilist ve köleci

kapitalizmden koparak doğan endüstriyel kapitalizmle pek ilgisi yoktur (Moulier Boutang 2007: 74-

77; Mason 2016: 198; Fuchs, Chandler 2021: 21). Bu çerçevede endüstriyel kapitalizmden bilişsel

kapitalizme bu geçiş oldukça önemlidir ve Karl Polanyi’nin ifadesiyle “yeni büyük dönüşüm”ün

zirvesi olarak adlandırılabilir. Ancak bu ‘yeni’ büyük dönüşüm kapitalist üretim biçimini

değiştirmemiş, kapitalizmin unsurlarının yenilenmesine yol açmıştır (Moulier Boutang 2007: 24;

Akçoraoğlu 2019: 537). Maddenin enerji ve emek gücü harcanarak mekanik olarak dönüştürülmesi

bilişsel kapitalizmde ortadan kalkmamış, ancak EİT’lerin gelişimi sonucu yaşanan dijitalleşmeyle

birlikte merkezi önemini yitirmiştir. Bu bağlamda kömür madeni, buhar makinesi, dokuma tezgahı ve

demiryolu nasıl endüstriyel kapitalizmin simgesiyse, kritik teknolojileriyse; dijital teknolojiler,

bilgisayar ve internet bilişsel kapitalizmin simgesi, kritik teknolojileri haline gelmiştir (Moulier

Boutang 2007: 87). Bilişsel kapitalizm yaklaşımı, “bilim” ve “bilgi”ye (knowledge, connaissance)

Polanyi, “Büyük Dönüşüm – Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri” adlı kitabına şu cümleyle başlar:

“Ondokuzuncu yüzyıl uygarlığı çöktü. Bu kitap, bu olayın siyasal ve ekonomik kaynaklarıyla, aynı zamanda da onun yol

açtığı büyük dönüşümle ilgili” (Polanyi 2003: 35). Moulier Boutang da Polanyi’nin modern piyasa sistemine geçişi ifade

etmek için kullandığı “büyük dönüşüm” kavramlaştırmasını, bilişsel kapitalizme geçiş aşamasını betimlemek için

kullanmaktadır.

139

büyük önem vermektedir. Çünkü bu yaklaşıma göre bilim ve bilgi, bilişsel kapitalizm evresinde

stratejik bir konumda yer almış, sistemin ‘önde gelen sektörü’ durumuna gelmiştir. Yenilik

olanaklarını belirleme konusunda ve hem ürünlerde hem de hizmetlerde değişim değerinin önemli bir

bölümünü kristalize etmede, bilim ve bilgi hegemonik bir karaktere bürünmüştür. Bunun temel sebebi

ise bilim ve bilginin kapitalist değerlemede belirleyici halkayı yönetmesidir (Moulier Boutang 2007:

78-79).

Bilişsel kapitalizm yaklaşımının çıkış noktasında Fordizmin krizi bulunmaktadır. Ancak

post-Fordizm kuramları, neo-endüstriyel bir vizyona dayandığı ve kapitalizmin çelişkilerine yönelik

geleneksel bir yaklaşım geliştirdiği için bilişsel kapitalizm yaklaşımı tarafından reddedilir. Dolayısıyla

eleştirel bir yaklaşımdır. Bunun yerine bilişsel kapitalizm yaklaşımı yeni birikim sistemini, sermaye ve

emeğin antagonistik ilişkisi ve bundan kaynaklanan çatışmaların derin bir dönüşümü ile karakterize

ederek ortaya koyarlar (Thompson, Briken 2017: 242). Buna göre bu yeni kapitalizm türü, emeğin

bilişsel boyutunun değer yaratmanın baskın ilkesi, maddi olmayan ve entelektüel sermayenin ise temel

sermaye biçimi haline geldiği yeni bir “tarihsel birikim sistemi”dir. Kavramdaki “kapitalizm” ifadesi,

kapitalist üretim tarzının yapısal sabitlerinin değişimindeki kalıcı unsuru, özellikle kârın ve ücret

ilişkisinin itici rolü ya da daha doğrusu, artı emeğin çıkarılmasının üzerine kurulduğu farklı bağımlı

emek biçimlerini tanımlamaktadır. “Bilişsel” ifadesi ise sermaye ile emek arasındaki çelişkili ilişkinin

ve sermaye birikiminin dayandığı mülkiyet biçimlerinin yeni doğasını vurgulamaktadır (Vercellone

2007: 14). Bu çerçevede üzerinde durulması gereken bir yanda sermayenin değerlenmesi, diğer yanda

ise bilgi üretiminin toplumsal koşullarının, sermaye ile metanın hayali bir biçimde dönüştürülmesinin

denetimidir (Lucarelli 2013: 11). Bilişsel kapitalizm yaklaşımını savunanlara göre kapitalizmin bu

evresinde söz konusu olan maddi emeği içeren endüstriyel üretimden, maddi olmayan emeğe ve

bununla bağlantılı sermaye birikim araçlarına doğru geçiş, böylece “zenginliğin temellerinin radikal

dönüşümü”dür. Dijitalleşmenin, internetin, diğer enformasyon ve iletişim teknolojilerinin

“ekonominin sanallaştırılması” için uygun koşulları geliştirmede oynadığı önemli rolleri kabul eden

bilişsel kapitalizm kuramı, dijital kapitalizmden bu değişikliklerin kapsamlı doğasını ve bunların hem

kapitalizmin hem de yaşamın temel yapısına nüfuz etmelerini vurgulaması açısından ayrılır. Bu

yaklaşımı savunanlara göre bilişsel kapitalizmi endüstriyel kapitalizmden ayıran en radikal faktör

bilgiye ve maddi olmayan emeğe artan bağımlılık değildir, değerin yaratılma biçimidir. Bu kapitalizm

türüne “bilişsel” özelliği katan, değerin, veri saklama ve işleme kapasiteleri artan dijital ağlar içinde

yaratıcı faaliyetlerde bulunan insanlar tarafından kolektif olarak üretilmesidir (Burton 2013: 73).

Bilişsel kapitalizm yaklaşımına göre bu evrede değerin temel kaynağı artık sermaye ve maddi emek

değildir. Artı değerin temel kaynağı canlı emeğe katılan ve onun tarafından harekete geçirilmiş

140

bilgilerdir. Bilgi, bilişsel kapitalizmde başlıca değer kaynağı haline gelmiş, endüstriyel kapitalizme

özgü üretkenlik, nicelik ve doğrudan emek zamanı ölçütlerinin yerini almıştır. Bütün bunların

kapitalist sistemde, hem emek-sermaye çelişkilerini hem de uluslararası iş bölümünü kuran egemenlik

etkileri düzeyindeki çelişkileri artıran, yeniden kuran bir değişime yol açtığını söylemek olanaklıdır

(Lebert, Vercellone: 31-39).

Konuyu emek-sermaye ilişkileri bağlamında ele alırsak, bilişsel kapitalizm yaklaşımına göre,

sermaye piyasa alanını genişletmekte, bilişsel emeğin yarattığı artık değere el koymaktadır. Bu

çerçevede “fikri mülkiyet hakları” önem kazanmaktadır ve müşterek olarak değerlendirilmesi gereken

ortak bilgi ve yaşam ürünleri sermaye tarafından hızla metalaştırılmakta ve sömürülmektedir. Ayrıca

EİT’lerin gelişimiyle birlikte yüksek eğitimli çalışanlara yönelik talep daha da artmakta, bunun

sonucunda vasıflı emek ile vasıfsız emek ücretleri arasındaki makas daha da açılmaktadır. Bilişsel

kapitalizmin gereksinim duyduğu dijital ekonomiye bağlı olarak ücretler arasındaki bu farklar daha da

derinleşmektedir. Çalışmanın niteliğinin dönüşüm geçirdiği bu evrede bedensel çalışma ve endüstri

ortadan kalkmamakta, ama geri plana doğru itilmektedir. Sermaye birikimine olanak tanıdığı için

kapitalizm için olmazsa olmaz olan kârın gitgide büyüyen bir bölümü artık tüketici davranışının

yarattığı bedelsiz değerin yakalanmasından gelmeye başlamıştır. Bu yüzden kitlesel tüketime

odaklanmış bir toplumu bu yönde seferber edebilmek için fabrika toplumun bütününe yayılmıştır.

Bilişsel kapitalistlerce “toplumsal fabrika” olarak adlandırılan bu durumu kavramak, salt sömürüyü

kavramak açısından değil, bu sömürüye karşı direniş biçimleri geliştirebilmek açısından da büyük

önem taşımaktadır. Üretim sürecinin endüstriyel kapitalizmde olduğunun aksine fabrika sınırları

içerisinde değil, toplumun genelinde, iş-özel yaşam arasındaki sınırların belirsizleşeceği şekilde

gerçekleştirilmesi olarak değerlendirebileceğimiz “toplumsal fabrika”da üretim ile tüketimin çizgileri

de net bir biçimde çizilmemiştir, bulanıktır. Bu dünyada düşünceler, davranışlar ve müşteri-marka

etkileşimi kâr üretmek için kritik bir önem taşımaktadır. Ancak bilişsel kapitalistlerin, geleneksel

endüstriyel üretimin Çin, Hindistan, vb. gibi gelişmekte olan Güney ülkelerinde gösterdiği

yükselmenin önemini küçümsemeleri ve görmezden gelmeleri eleştiri konusudur. Bu yaklaşımı

savunanlar Güney ülkelerindeki bu gelişmeleri, yeni doğan bir sistemin diş çıkarma sancıları olarak

görmektedir. Onlara göre bilişsel kapitalizm, insan zekâsının yeni teknolojiler ve iletişim ağlarıyla

senkronize olduğu yeni bir ekonomi modeli olarak değerlendirebileceğimiz dijital ekonomi ekseninde

gerek emeği yapısal bir dönüşüme zorlama yoluyla gerekse de yeni emek biçimlerini kullanma

yoluyla, sermayenin yeniden üretilmesini ve birikimini sağlamaktadır (Mason 2016: 199-201; Sevgi

2021: 19-20).

141

Öte yandan bilişsel kapitalizm kuramı, Marx’ın emek-zamanı değer kuramının modern

kapitalizmde geçerliğini yitirdiğini ileri sürmektedir. Marx’ın artı değer kuramının gerçekte iki

varyantının olduğunu öne süren Vercellone, bunlardan ilkinin emek-sermaye arasındaki sömürü

ilişkisinin niteliksel yönüne odaklanan “artı-değer kuramı”, diğerinin ise sömürü ilişkisinin niceliksel

yönüne odaklanan “emek-zamanı değer kuramı” olduğunu savunur. Buna göre “artı-değer

kuramı”nda, soyut emek, piyasa ilişkilerinin ve ücretli emeğin gelişmesiyle karakterize edilen

kapitalist bir toplumda değerin özü ve ortak kaynağı olarak görülürken; “emek-zamanı değer

kuramı”nda, emek-zamanı bir metanın değerinin ölçüsü olarak kabul edilmektedir. Ancak

Vercellone’ye göre Marx, emek-zamanı değer yasasını hiçbir şekilde fetişleştirmemiştir. Marx, bu

yasayı kapitalizmin işleyiş tarzının bir tür yapısal değişmez özelliği (modus operandi) olarak

görmemektedir. Bu bağlamda emek-zamanı değer kuramı kapitalizmin tarihsel olarak belirlenmiş bir

döneminde geçerlidir. Artı-değeri, kârın ve rantın kaynağı yapan “artı-değer kuramı” ise, emeği ve

göreli meta fiyatlarının gelişimini ölçmek için bir ölçüt olarak birincil öneme sahiptir, bu anlamda

“emek-zamanı değer kuramı”ndan özerktir. Bilişsel kapitalizm evresinde, “emek-zamanı değer

kuramı” geçerliliğini yitirmiştir, çünkü bu kuram endüstriyel kapitalizm evresi için geçerlidir

(Vercellone 2014: 421-423). Bunun nedeni üretimde bilginin artan önemiyle birlikte, Marx’ın “Genel

Zekâ” olarak ifade ettiği şeyi içeren bilgi emeğinin zaman temelinde ölçülememesidir (Fuchs 2015:

398). Ayrıca bilişsel kapitalizmde, maddi olmayan üretiminde çalışılan ve çalışılmayan zaman,

dolayısıyla iş ile özel yaşam arasındaki sınırlar belirsizleşmiştir. Bu yüzden çalışma zamanının ve

değerin niceliksel olarak belirlenmesi hemen hemen olanaksız hale gelmiştir. Öte yandan bilişsel

kapitalizm evresinde ‘emek sömürüsü’ devam etmektedir. Çünkü emek, kapitalizmin bu yeni

evresinde değerin ve servetin yegâne kaynağını oluşturmaktadır (Akçoraoğlu 2019: 541-542).

Caffentzis, bilişsel kapitalizm kuramcılarının modern kapitalizm çalışmalarına yeni bir

heyecan getirdiğini dile getirmekle birlikte, birtakım eleştiriler getirmektedir (2014: 110-112). Örneğin

geleneksel Marksizmin yenilgi olarak gördüğü endüstrisizleşme ve küreselleşme, bilişsel kapitalist

kuramcıların gözünde kapitalistleri üretim sürecinin dışına ittiği için ABD ve Avrupa proletaryası

açısından bir zafer olarak değerlendirilmiştir. Buna göre bilişsel aşamadaki işçiler artık mesleklerinde

kendi bilgilerini uygulama sürecinde iş birliği yapabilmekte ve kendi kararlarını verebilme güçlerini

kullanabilmektedir. Öte yandan kapitalistler “ortadaki kişi” rolüne indirgenerek üretim süreciyle olan

temaslarını yitirmektedir. Bilişsel kapitalizm kuramcılarına göre kapitalistler bu durumdan acı

çekerken, dünyanın metropol bölgelerindeki “bilişterya” (cognitariat)

güç kazanmaktadır. Ancak

“Bilişterya” (cognitariat) kavramı, “bilişsel emek” (cognitive labour) ile “proletarya”nın (proletariat)

birleştirilmesinden türetilmiştir. Bilişsel kapitalist yaklaşıma göre bilişterya, bilişsel emeğin toplumsal bedenselliğidir

(Berardi 2005: 57).

142

Caffentzis’e göre bilişsel kapitalizm kuramcıları “bilişterya”nın mücadelelerine odaklanırken, dünya

çapındaki fabrikalardaki ve geniş tarım alanlarındaki fabrikalarda yaşanan sınıf mücadelelerini ihmal

etmektedir. Bu yüzden bilişsel kapitalist kuramcılar, günümüz modern proletaryasının karmaşık

bileşiminden doğan çelişkili politik tepkilerle ilgili en yaşamsal konulara değinmedikleri için

eleştirilmektedir (Caffentzis 2014: 110-111).

3. Büyük Veri Kapitalizmi

Endüstri 4.0 konusunu ele alırken, “büyük veri”nin (big data) günümüz kapitalizminde

edindiği önemden bahsetmiş, Dördüncü Endüstriyel Devrim’in kilit unsurlarından birinin, herhangi bir

insan veya insan grubunun kavrayabileceğinden daha fazla bilgi anlamına gelen “büyük veri”

(Andrejevic 2014: 1675) olduğunu aktarmıştık. Buradan hareketle bazı yazarlar (Fuchs 2021;

Chandler 2021; Jarrett 2021), içinde bulunduğumuz toplumun dijital dönüşümünü ve dijital yaşamın

son evresini “büyük veri kapitalizmi” olarak adlandırmaktadır. Akademik literatürde yeni yeni kendine

yer bulmaya başlayan bu kurama göre günümüzde büyük veri üreten algoritmalar; ekonomiyi,

politikayı, kültürü ve çevreyi dönüştürmektedir. Algoritmalar sadece giderek hacmi büyüyen mevcut

verileri işlemekle kalmamakta, aynı zamanda korelasyonlar bularak yeni duyusal ve deneysel bilgi

biçimleri geliştirmektedir (Fuchs, Chandler 2021: 12-14).

Büyük veri kapitalizminin yükselişiyle neoliberal politikalar arasında yakın ilişki

bulunmaktadır. Fuchs’a göre veri ve iletişim dahil, ekonomide hemen her alanın özelleştirilmesiyle,

politik sistem içerisinde bir gözetim-endüstri kompleksi ortaya çıkmıştır. Büyük verinin toplanması,

depolanması, denetimi ve analizi, büyük oranda bu kompleks tarafından yönlendirilmektedir. Bu

kompleksin ekonomik ve politik denetim ve bireylerin hedeflenmesini amaçlayan politik-ekonomik

çıkarları bağlamında bu işlemler gerçekleştirilmektedir. 1950’li yıllarda ABD’de ortaya çıkan ve

enformasyon ve iletişim teknolojilerine yaptığı yatırımlarla kapitalizme yön veren askeri-endüstriyel-

bilimsel komplekse benzer biçimde, günümüzde de AOL, Alphabet (Google ve Youtube), Apple,

Facebook, Microsoft, vb. gibi EİT şirketlerini de içeren gözetim-endüstri kompleksi ortaya çıkmıştır.

Gizli servislerin ve polisin büyük veri akışlarına erişim sağlamasına olanak tanıyan gözetim-endüstri

kompleksinde, gözetim sermayesi ile gözetim devleti eriyip iç içe geçmiş, kaynaşmıştır. Büyük veri,

bu anlamda despotik bir iktidara ve büyük kapitalist ekonomik faaliyete denk düşmektedir (Fuchs

2021: 81-82).

143

Ancak büyük veri, sermaye tarafından salt gözetim/denetim amacıyla kullanılmamaktadır.

Büyük veri kapitalizmi yaklaşımını savunanlara göre, algoritmik güç ile dünya adeta dev bir alışveriş

merkezine dönüştürülmüştür. Alışveriş merkezi benzetmesinin nedeni, özellikle internet aracılığıyla

insanların yaşamlarının her alanında hedefli reklamlara maruz kalmaları ve ticari mantığın toplumu

sömürgeleştirmesidir. Öte yandan büyük veriyi kullanıma koymak, son derece pahalı veri kümelerine,

yazılıma, işlem gücüne ve bunları analiz etmek için uzmanlığa bir erişimi gerektirmektedir. Bu

faktörler veri sahipliği ve veri kontrolü açısından bir “büyük veri bölünmesi”ne yol açmaktadır. Büyük

veri madenciliğiyle ilgili “bilme” biçimleri yalnızca makinelere, veritabanlarına ve algoritmalara

erişimi olanlar tarafından kullanılabilmektedir. Bu yüzden veritabanlarına erişimi, işlem gücü ve veri

madenciliği uzmanlığı olanlar, böyle bir erişimi olmayanlara kıyasla kendilerini avantajlı bir konumda

bulmaktadır (Andrejevic 2014: 1675-1676). Verinin metalaştırması olarak da değerlendirebileceğimiz

bu süreç, toplumsal eşitsizliklerin ortaya çıkması ve internetin sömürücü eğilimlerinin pekişmesi

anlamına gelmektedir (Fuchs 2021: 83).

Bu bölümde gördüğümüz gibi kapitalist sistem İkinci Dünya Savaşı sonrasından 1970’li

yıllara kadar uzanan dönemde Fordist modelin uygulanmasıyla elde edilen yüksek büyüme oranları ve

büyümenin getirdiği refahın sermaye ile işçi sınıfı arasındaki zımni sınıf ittifakıyla bölüşülmesine

yönelik Keynesyen refah devleti politikalarıyla altın çağını yaşamıştır. Ancak bu model 1970’li

yıllardan itibaren sermayenin birikim krizine girmesiyle tıkanmıştır. Sermaye sınıfının buna yanıtı, arz

yanlısı neoliberal politikaları IMF ve Dünya Bankası eliyle tüm dünyada egemen kılmak, Fordizmin

ve Keynesyen refah devleti politikalarının “katılıklarını aşmak için esnek birikim modelini devreye

sokmak, tüm bunların sonucunda kapitalizmi yeniden yapılandırmak olmuştur. Bu noktada teknoloji,

kapitalist sınıfın hizmetinde önemli bir rol üstlenmiştir. Sermaye sınıfı, kapitalizmin yeniden

yapılandırılması politikalarını hayata geçirirken teknolojik ilerlemelerden ve yeni teknolojilerden

fazlasıyla yararlanmıştır. Bu yeni teknolojiler arasında enformasyon ve iletişim teknolojileri özellikle

öne çıkmıştır. İkinci Dünya Savaşı sırasında Manhattan Projesi’nin “başarıya ulaşması”nın da etkisiyle

1950’li yıllarda askeri-endüstriyel-bilimsel kompleksin ortaya çıkmasıyla başta enformasyon ve

iletişim teknolojileri olmak üzere bir dizi teknolojide (yapay zeka uygulamaları, radar, jet motor,

penisilin, vb.) önemli ilerlemeler yaşanmıştır. Enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler

ise sermaye sınıfına yeni bir zaman-mekan sabitesini devreye sokma olanağı sunmuştur. Bu

teknolojilerin kullanılmasıyla ulaştırma ve iletişimin maliyetleri azalırken, hızı artmıştır. Bu sayede

sermaye coğrafi mesafe engelleri ve pürüzleri aşılabilmiş, üretimi küresel ölçekte yeniden

yapılandırabilmiş ve dijital ekonominin alanını genişletmiştir. Bu gelişmelerin sonucunda gerek üretim

gerekse dolaşım alanında sermayenin devir süresi kısalmış, ayrıca tüketim mallarının ömrü azalmıştır.

144

Kısacası kapitalist sistem yeniden yapılandırılmış ve dijital bir kimliğe bürünmeye başlamıştır. Bu

yeniden yapılandırma farklı yaklaşımlarca “esnek birikim”, “dijital kapitalizm”, “bilişsel kapitalizm”,

“enformasyonel kapitalizm”, “büyük veri kapitalizmi”, vb. gibi adlarla değerlendirilmiştir. Bu

kuramların her biri kapitalizmin içinde bulunduğu evreyi değerlendirmemize katkıda bulunmaktadır.

Ayrıca tüm bu farklı yaklaşımların ortak noktası, söz konusu yeniden yapılandırma politikalarının

hayata geçirilmesinde enformasyon ve iletişim teknolojilerinin rolüne verdikleri önemdir. Bu yüzden

dördüncü bölümde dijital emeğin ne olduğu konusuna geçmeden önce enformasyon ve iletişim

teknolojileri ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

145

DÖRDÜNCÜ BÖLÜM

ENFORMASYON VE İLETİŞİM TEKNOLOJİLERİ VE EMEK:

DİJİTAL EMEĞİN ORTAYA ÇIKIŞI

Çalışmamızın ikinci ve asıl odak noktasını dijital emek oluşturmaktadır. Üçüncü bölümde

emek üzerine güncel tartışmalar başlığı altında kapitalizmin içine girdiği sermaye birikimi krizini

aşmak için çeşitli çözüm yöntemleri geliştirdiğini dile getirmiştik. Özellikle neoliberalizm ve esnek

birikim ile cisimleşen bu politikaların yanı sıra, yeni uluslararası iş bölümü çerçevesinde gelişmiş

kapitalist ülkelerdeki endüstri sektörünün emek gücü maliyetlerinin daha ucuz olduğu çevre ülkelere

kayması (offshoring), dolayısıyla bunun sonucunda söz konusu ülkelerdeki istihdamda hizmetler

sektörünün payının artması da dikkati çekmektedir. Esnekleştirme politikalarıyla emeğin örgütlü

gücünü kırmak, işçi sınıfının geçmiş kazanımlarını yok etmek, emek gücünü eğretileştirmek,

güvencesiz, belirsiz, geçici işlerin yaygınlık kazanmasını sağlamak neoliberal politikalar kapsamında

değerlendirilebilir. Bütün bunların ışığında “enformasyon toplumu” savunucularının aksine kapitalist

üretim ilişkilerinin fazlasıyla geçerli olduğunu ve tam tersine sermayenin yeni alanlara sıçrayarak

doğa, sağlık ve eğitim gibi sayısız yeni metalaşma alanları yarattığını söyleyebiliriz. Nitekim

enformasyon ve iletişim teknolojilerinin gelişmesi; cep telefonları, tabletler, vb. gibi akıllı cihazların

dünyanın dört bir yanında, hemen hemen tüm toplumun (farklı sınıflar ve gelir grupları) kullanabildiği

bir araç haline gelmesi; internet, sosyal medya gibi EİT’lerin topluma nüfuz etmesi, buradaki

tüketimin artması yeni bir alan olarak dijital alanın da metalaştırıldığını, sömürü ilişkilerinin burada da

geçerli olduğunu göstermektedir.

Dijital emek olarak kavramlaştırılan ve üzerine tartışılan bu alandaki çalışmalar, görece yeni

olması nedeniyle sınırlıdır. Tek bir kategori altında inceleyemeyeceğimiz, birbirinden farklı emek

kesimlerini bünyesinde barındıran, yer yer eğretileşen, hatta bazı durumlarda köle emeğini andıran

aşırı sömürü ilişkilerini de içeren, tabakalaşmanın olduğu, dijital emeğin niteliğini ortaya koymak,

bunun sınırları belirlemek gerekmektedir. Endüstri ve hizmet sektörleri açısından baktığımızda ise

dijital emek biçiminde sınırların belirsiz olduğunu ve arada geçişkenliğin bulunduğunu söyleyebiliriz.

Bu yüzden buradaki üretim ilişkilerinin incelenmesi bir gereklilik halini almaya başlamıştır. Bu

bağlamda akademik literatürde son dönemde “dijital emek”, “dijital çalışma”, “siber emek”, vb. gibi

başlıklar altında bu konuya ilgi gösterilmeye başlandığı gözlemlenmektedir. Çalışmamız bu literatüre

eleştirel bir analiz getirmeyi hedeflemektedir.

146

Ancak dijital emek tartışmalarını analiz etmeden önce, Dördüncü Endüstriyel Devrim’in bir

“kritik teknolojisi” olan ve kapitalizmin dijitalleşmesinde, dolayısıyla dijital emeğin ortaya çıkmasında

pay sahibi olan enformasyon ve iletişim teknolojilerini tarihsel gelişim süreci içinde analiz etmek

gerekmektedir. Dördüncü bölüm bu tarihsel analiz ile başlayacaktır. Bu analiz kapitalizmin nasıl dijital

bir görünüm kazanmaya başladığı, dijital işyerlerinin nasıl ortaya çıktığı, dolayısıyla üretimde

mekansızlaşmasının nasıl gerçekleştiği sorularına verilecek yanıtlara katkı sağlayacaktır. Ayrıca

EİT’lerin emek süreçleri üzerindeki etkilerini de analiz etmek önemlidir. Öte yandan bilişsel

kapitalizm kuramının “maddi olmayan emek” ve “toplumsal fabrika” kavramlarına kısaca da olsa

değinmek, özellikle sosyal medyada dijital emek konusunu incelemeden önce yararlı olacaktır.

Dördüncü bölümün son kısmında ise dijital emek ayrıntılı biçimde değerlendirilecektir.

I. Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinde Yaşanan Gelişim

Çalışmamızın ana odak noktasını dijital emek oluşturmaktadır. Yeni bir emek formu olarak

nitelendirebileceğimiz dijital emeğin ortaya çıkmasında, teknolojik gelişmelerin, ama özellikle

enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki (EİT) gelişimin önemli bir payı bulunmaktadır. Bu yüzden

bu bölümde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonraki süreçte başlayan, ancak 1980’li yılların sonu ile hız

kazanan, 2000’li yıllar ile daha görünür hale gelen ve kimilerince bir devrim olarak nitelenen

EİT’lerdeki hızlı gelişim ele alınacak, bu gelişim süreci kapitalist üretim tarzı ile ilişkisi bağlamında

incelenecektir. Bu bölümde amacımız EİT’lerdeki gelişim seviyesini sergilemenin dışında, bu gelişimi

tetikleyen faktörleri de dile getirmektir. Ama öncesinde enformasyon ve iletişim teknolojilerinin ne

olduğuna kısaca değinmek yararlı olacaktır.

A. Enformasyon ve İletişim Teknolojileri Nedir?

Enformasyon ve İletişim Teknolojileri (EİT)

, enformasyon teknolojileri ile iletişim

teknolojilerini birleştiren, 1970’li yıllardan itibaren yaygınlık kazanan bir kavramdır. EİT’lerin

bileşenleri arasında bilgisayarlar, dijital bilgi teknolojileri, internet, yazılım, telekomünikasyon, fiber

optikler, mobil aygıtlar vb. yer almaktadır. Bu kavram 1970’li yıllardan itibaren geçmişte birbirinden

bağımsız hatlarda ilerleyen iki farklı teknolojinin, iletişim teknolojileri (enformasyonun iletilmesi) ve

bilgisayar teknolojilerinin (enformasyonun işlenmesi) dijital yakınsamasına (digital convergence)

Bu kavramın yerine literatürde Bilgi ve İletişim Teknolojileri (BİT) kavramı da kullanılmaktadır. Ancak “veri”,

“enformasyon” ile “knowledge” anlamına gelen “bilgi” kavramlarını karşılaştırırken görebileceğimiz gibi, her üç kavram

özünde farklılıklar içermektedir. Bilginin “işlenmiş ve iletilmiş” versiyonu, çeşidi anlamında “enformasyon”un daha doğru

bir tanımlama olduğuna inandığımız için, çalışmamızda BİT kavramı yerine EİT kavramı kullanılacaktır.

147

dayanmaktadır. Şekil 4.1’de görülebileceği gibi bu yakınsama sonucu analog sistemlerden dijital

sistemlere geçilmektedir (Dicken 2011:80).

Bu bağlamda dijitalleşmenin son dönemde yaşanan en etkili ve en yaygın teknolojik gelişme

olduğunu söylemek doğrudur. Nitekim EİT’lerdeki büyük gelişim ile her türlü enformasyon,

elektronik bir sayı (digit) şeklinde dijital (ikili) formda depolanabilmektedir. Bu dijital veri

bilgisayarlarda işlenebilmekte, içerikleri süratle değiştirilebilmekte ve saklanabilmekte ve

telekomünikasyon altyapısının (başta internet ve mobil cihazlar) yardımıyla dünyanın herhangi bir

noktasına anında gönderilebilmektedir. EİT’lerdeki bu hızlı ilerleme, bireylerden hane halkına, yerel

topluluklardan ulusal topluluklara kadar hemen her düzeye etkide bulunmakta ve dönüşüm

yaratmaktadır (Dicken 2011: 80; Huws 2018: 23).

Şekil 4.1: İletişim ve Bilgisayar Teknolojileri Arasındaki Yakınsama

Kaynak: Dicken, P. (2011). Global Shift - Mapping the Changing Contours of the World Economy,

New York: The Guilford Press: 80

Bu dönüşüm elbette ki ekonomik süreçlerde de yaşanmaktadır. Yeni kapitalizm

tartışmalarında gördüğümüz gibi özellikle 1970’li yıllarda kapitalizmin içine girdiği birikim krizini

148

aşabilmek için başta internet ve bilgisayar olmak üzere enformasyon ve iletişim teknolojilerini devreye

sokmuş, piyasa odaklı bir ağ (network) yaratmıştır. Gelinen noktada üretim ve dolaşım giderek dijital

bir görünüm kazanmakta, emek ürünü metalar dijital hale gelmekte, emeğin yeniden organizasyonu

gereklilik haline gelmekte, şirketler farklı iş yapma pratiklerini geliştirmekte, tüketim süreçleri de

dönüşmektedir (Kıyan 2015: 29). Ayrıca EİT’lerin yardımıyla önceden tek bir konumda yerleşmiş

faaliyetlerin mekânsal olarak yeniden dağıtılabilmesi, daha da önemlisi bu üretim birimlerinin

merkezden eşgüdümle gerçek zamanlı olarak uzaktan yönetilebilmesi olanaklı hale gelmiştir (Huws

2018: 92). Yeni bir emek formu olan dijital emek, bu gelişmelerin bir ürünüdür. Bu yüzden söz

konusu dönüşüme zemin hazırlayan enformasyon ve iletişim teknolojilerini analiz etmek yararlı

olacaktır. Ancak öncesinde “bilgi” ve enformasyon” kavramlarını açıklamak gerekmektedir. Özellikle

kavramın İngilizcedeki üç kullanımının (data, information ve knowledge) Türkçede sıklıkla aynı

sözcükle, “bilgi” ile ifade edilmesi, kavranışı zorlaştırmaktadır. Öncelikle sözlük anlamına bakarsak

bilgi, “insan aklının erebileceği olgu, gerçek ve ilkelerin bütünü”dür (TDK 2005: 267). Ancak bu

tanımda söz konusu olanın işlenmemiş bilgi olan verinin (data) mi; verinin işlenmesiyle ortaya çıkan,

böylece anlam ve değer kazanan bilgi olan enformasyonun (information) mu; enformasyonun

birey/toplum tarafından içselleştirilmesi, anlamlı bir yapıda toplanması anlamına gelen bilginin

(knowledge) mi (Yılmaz 2009: 27-28; Kiper 2004: 65) kastedildiği belirsizdir. Bu yüzden bilgi

kavramı üzerinde biraz daha durmak gerekmektedir.

Lyotard, 1950’lerden itibaren postmodern çağa giriş ve yaşanan teknolojik dönüşüm ile

bilginin konumunun değiştiğini, bu değişimin iki temel işlevde açığa çıktığını savunmaktadır. Bilgi

süreci açısından bu işlevlerden ilki araştırma, ikincisi ise kazanılmış öğrenmenin aktarımıdır. İkinci

işlev için bilgiyi işlemekte kullanılan makinelerin küçültülmesi ve ticarileştirilmesi örneğini veren

Lyotard, bilginin artık satılmak üzere üretildiği, yeni bir üretimde değerlendirilmek üzere tüketildiği,

mübadele amacıyla kullanıldığı sonucuna varmaktadır. Ona göre enformasyon malı formundaki bilgi,

üretimin esas gücü haline gelmiştir (Lyotard 1994: 16-21). Bell, ise üçüncü bölümde “Post-Endüstriyel

Toplum, Enformasyon Toplumu Kuramları” konusunu ele alırken gördüğümüz gibi kuramsal bilgiyi,

değerin ve büyümenin kaynağı olarak öne çıkarmaktadır (Bell 1976: 576). Bu bilginin üretilmesi ve

işlenmesi, ekonomik büyümenin en önemli kaynağı ve itici gücüdür (Parlak 2004: 98). Yine Bell’e

göre, EİT’deki gelişim ile kuramsal bilgi, toplumun her sektörüne uygulanma potansiyeli taşımaya

başlamıştır (Kumar 2004: 15).

Ancak “enformasyon”un bu anlamıyla “bilgi”den farklılıklar içerdiğine dair görüşler vardır.

Örneğin Fuchs enformasyonu, insanların dünyayı tanıyarak fikirlerini oluşturdukları ve

149

dönüştürdükleri, toplumsal ilişkiler içinde diğer insanlarla etkileştikleri ve ortak çalışma şeklinde

iletişim kurarak toplumsal dünyanın yeni niteliklerini oluşturdukları bir biliş, iletişim ve iş birliği

süreci olarak nitelemektedir (Fuchs 2015: 218). Castells ise enformasyonu bilgiden ayırmakta ve onu

örgütlenmiş ve iletilen bir veri olarak tanımlamaktadır (Castells 2005: 25). Bu anlamda

enformasyonun, aynı zamanda süreç sonunda ortaya çıkan ürünü de içeren bir kavram olduğunu

söyleyebiliriz (Göker 2001: 33). Sonuç olarak veri, enformasyon ve bilginin aralarında hiyerarşik bir

ilişki olan birbirinden ayrıştırılabilen kavramlar olduğunu söyleyebiliriz. Veri (data), bir öznenin

içinde bulunduğu ortamdaki farklılıkları algılaması sonucu elde ettiği nicel ya da nitel değerleri

tanımlarken; enformasyon (information) özne tarafından bu veriler arasındaki düzenliliklerin

bulunmasını; bilgi (knowledge) ise öznenin belirli bir bağlam içinde enformasyonu anlamasını ve

anlamlandırmasını ifade etmektedir. Öte yandan dijitalleşme açısından kodlanmış bilgi (codified

knowledge) ve zımni bilgi (tacit knowledge) arasındaki farkı kavramak önemlidir. Kitap, makale,

resim, video gibi bir ortamda ifade edilebilen ve başka öznelere aktarılabilen bilgi kodlanmış bilgiyi

oluştururken; bir özneden diğerine aktarılması zor olan, kolaylıkla ifade edilemeyen, bu nedenle her

öznenin kendisi tarafından tekrar üretilmesi gereken bilgiye zımni bilgi adı verilmektedir. Dijital

teknolojiler, her türlü bilginin dijital formatta rahatlıkla ve içeriğinden bir şey kaybetmeden

kodlanabilmesine olanak tanımış, bu sayede kodlanmış bilginin alanını genişletmiştir. Dijitalleşmeyle

birlikte bir öznenin bilgisi, başka bir özne için veri haline gelmekte, böylece geleneksel anlamda veri-

enformasyon-bilgi arasındaki hiyerarşik ilişki kırılmakta, farklılıklar muğlaklaşmaktadır (Taymaz

2018: 26). Bu bağlamda enformasyonun tanımı da daha geniş olarak düşünülmeye başlanmıştır.

“Dijitalleştirilebilen (bir bit akışı olarak kodlanan) her şey enformasyondur” anlayışı genel kabul

görmeye başlamıştır (Shapiro, Varian 1999: 3).

Bu bölümde görebileceğimiz gibi EİT’lerdeki devrim niteliğindeki ilerlemeler, 1980’li

yıllardan itibaren kapitalist sistemin yeniden yapılandırılması sürecinde araçsal öneme sahip olmuştur

(Castells 2005: 16). Burada özellikle bilgisayarların meta üretiminin temel bileşeni haline gelmesi

kritiktir. Bu durumun yaygınlaşması, hatta sıradanlaşması hem üretim etkinliklerinin coğrafi

dağılımında hem de bunların nasıl yönetileceğine dair stratejilerin belirlenmesinde ön plana çıkmıştır.

EİT’ler, çok boyutlu bir dönüşüm süreci içerisindeki kapitalist üretim tarzının üretim, dolaşım,

bölüşüm ve tüketim kalıplarının belirlenmesinde merkezi bir rol üstlenmiştir (Savul 2018a: 207).

Dijital emek formunun ortaya çıkışını, kapitalist üretim formundaki bu dönüşümle ilişkilendirmek

doğru olacaktır. Bu yüzden EİT’lerin bu dönüşümdeki rolünü daha iyi kavrayabilmek için, belli başlı

EİT ürünlerinin tarihsel süreç içerisinde nasıl bir değişime uğradığı üzerinde durmakta yarar vardır.

150

B. Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinin Tarihsel Gelişimi

İçinde bulunduğumuz dönemde gündelik yaşamın neredeyse her alanında, EİT kökenli

metalar (üretimde kullanılan robotlar, akıllı telefonlar, tabletler, bilgisayarlar, vb.) kendine yer

bulmaktadır. EİT’nin hem kendi başına bir sektör olması hem de diğer sektörleri destekleyici işlevinin

bulunması, onu kapitalist üretim tarzının sürekliliği açısından önemli kılmaktadır. EİT, kapitalist

üretim sürecinde kritik bir rol üstlenmeye başlamıştır. Kapitalizmin, içinde bulunulan dönemin

bilimsel, teknolojik, sosyo-kültürel olanaklarından yararlanıp sermaye birikimini mutlak hale getirme

isteği (Savul 2018a: 176) bu durumun başlıca nedenidir. Birinci bölümde endüstriyel devrimleri

incelerken gördüğümüz gibi özellikle kritik teknolojilerde yaşanan devrim niteliğindeki ilerlemeler

kapitalist sermaye birikiminde yaşanan tıkanıklıkları aşan, birikimi hızlandıran bir işlev edinmiştir.

EİT’lerde yaşanan ilerlemeler de bu eksende değerlendirilmelidir.

Enformasyon ve İletişim Teknolojileri, dijital yakınsama sürecinin sonucunda, 1970’lerin

başından itibaren yaygınlaşmaya başlamıştır. Bilgisayar destekli tasarım (CAD – computer aided

design) ve bilgisayar destekli üretim (CAM – computer aided manufacturing) gerek büyük ölçekli

üretim yapan fabrikalarda gerekse de küçük ve orta ölçekli üretim yapan fabrikalarda kullanılan EİT

temelli donanım ve yazılımlar olmuştur. Ancak günümüzde otomasyon kitlesel meta üretiminde daha

da belirleyici bir hal kazanmıştır. Dicken’ın Birinci Bölüm’de “Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim”

başlığı altında yer alan (Şekil 1.2) grafiğinde kesik çizgiyle gösterdiği aşama, 2000’lerin başına kadar

olan gelişmeleri resmetmektedir. Oysa 2010’lı yıllardan itibaren EİT sektörünün daha ileri bir

aşamaya taşınması anlamına gelen Endüstri 4.0 tartışmaları yoğunlaşmaya başlamıştır. Nitekim Şekil

1.2’de de görülebileceği gibi bir Kondratiev dalgasının genelde 50 yıl civarı sürmesinden hareketle,

Endüstri 4.0’ı içerdiği ileri sürülen beşinci dalganın (K5) 2040’lara kadar süreceği, dolayısıyla bu

dönem içinde EİT’nin kapitalist üretim tarzı açısından önemini sürdüreceğini söylemek mümkündür

(Savul 2018a: 208-211).

Bu bağlamda Endüstri 4.0 “projesinin” önümüzdeki yıllarda hangi noktaya evrileceğini tam

olarak kestiremezsek de önümüzdeki dönemde EİT’nin kapitalist üretim tarzı açısından daha da kritik

bir role bürüneceğini söyleyebiliriz. Ayrıca EİT’lerin gelişimi, üretim yerinin nihai pazara yakın

olması gereğini ortadan kaldırmış (Erdoğdu 2006: 135), bu durum da offshoring olarak adlandırılan

Lee’ye göre enformasyon ve iletişim teknolojilerinde her on yılda bir paradigma değişikliği yaşanmaktadır.

Buna göre 1990’larda bilgisayarlarla iletişim, 2000’lerde web, 2010’larda ise mobil teknolojileri dramatik bir değişim

geçirmiştir. 2020’lerin paradigmasının anahtar sözcüğü ise metaverse olacaktır (Lee 2021: 72). Metaverse sanal gerçeklik

başlığı altında kısaca değindiğimiz gibi, 2021 yılından itibaren popüler bir kavram olmuştur. Ancak metaverse henüz yeni ve

şekillenmekte olan bir evren olduğu için çalışmamızda detaylı bir biçimde alınmayacaktır. İlerleyen dönemlerde yapılan

çalışmalarda ise metaverse kavramını detaylı bir biçimde ele almak bir gereklilik olacaktır.

151

üretimin emek gücü maliyetlerinin düşük olduğu çevre ülkelere kaydırılması sürecinin önünü açmıştır.

Bu dönüşümleri sağlayan EİT’lerin sayısı ve çeşidi oldukça fazladır. Ancak üretim yöntemlerindeki

etkileri açısından bilgisayar, internet, mobil ve nesnelerin interneti teknolojileri üzerinde ayrıntılı

biçimde durmak, tarihsel gelişimi içinde incelemek, dönüşümün niteliğini kavramak açıdan gereklidir.

1. Elektronik Teknolojisinin Doğuşu ve Silikon Vadisi

20. yüzyılın son bölümü genel olarak “bilgisayar çağı” olarak nitelenmektedir. Bu dönemin

bu şekilde adlandırılmasında elektronik sektöründeki önemli ilerlemelerin payı büyüktür. İkinci Dünya

Savaşı sonrasında başlangıçta askeri amaçlarla icat edilen bilgisayarların ilerleyen yıllarda hızlıca

gelişmesi ve herkesin erişebileceği bir cihaz haline gelerek enformasyon işlemeyi kolaylaştırması; bir

ağ olarak internetin yaygınlaşarak tüm dünyada milyarlarca kişiyi birbirine bağlaması ve bunun

2000’li yıllarla birlikte mobil teknolojilerdeki önemli atılımlar ile iletişim sürecini görülmemiş

boyutlara getirmesi bu dönemi karakterize eder. Bu yüzden bu dönemde, çoklukla, Enformasyon ve

İletişim Teknolojileri devrimi yaşandığı görüşü dile getirilir ki bu ifade büyük oranda haklılık payını

içermektedir.

Elektronik temelli enformasyon teknolojilerinin bilimsel ve endüstriyel öncülleri, 18.

yüzyıldan itibaren ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu bağlamda 1703’te Gottfried Wilhelm Leibniz’in

dijital mantığın temellerini atacak ikili sayı sistemini geliştirmesi 1876’da Alexander Graham Bell’in

telefonu, 1898’de Guglielmo Marconi’nin radyoyu, 1907’de Lee De Forest’in boşluk tüpünü (vacuum

tube) icadını saymak önemlidir. Çoğu bilim tarihçisi tarafından zamanının ötesinde olarak

değerlendiren Charles Babbage’ın 1820’lerde tasarladığı ancak kaynakları tükendiği için küçük bir

bölümünü inşa edebildiği “fark motoru” (difference engine), sonrasında ölümüne dek üzerinde

çalıştığı “analitik motor” (analytical engine) bu alandaki öncü çalışmalardır. Babbage’ın

çalışmalarından etkilenen ve “analitik motor” üzerine yazdığı makalesi bir bilgisayar tarafından

işlenmek üzere yazılan ilk algoritmayı içeren, bu anlamda ilk bilgisayar yazılımcısı (programcısı)

olarak kabul edilen Ada Lovelace’ın çalışmaları da önemlidir. 1936 yılında icat ettiği Turing Makinesi

ile İkinci Dünya Savaşı sırasında Nazilerin enigma şifresini çözen Alan Turing’e de yer vermek

gerekmektedir. Ancak elektronik alanındaki asıl önemli gelişme İkinci Dünya Savaşı sırasında

ABD’de balistik problemlerin yüksek bir duyarlılıkla çözümü ve atomik patlama analizleri için

geliştirilen elektronik dijital bilgisayardır (Ramtin 1991: 48; Kumar 2004: 20; Fuchs, Chandler 2021:

11). Bu alandaki çalışmalar 1946’da günümüzdeki bilgisayarların atası olarak nitelendirebileceğimiz,

ENIAC (Electronic Numerical Integrator and Computer) adı verilen büyük hesap makinesinin

152

geliştirilmesine yol açmıştır (Kumar 2004: 21; Tez 2005: 215, Dyer-Witheford 2019: 60). 1947 yılında

ise büyük ölçüde savaş döneminin Amerikan hükümeti tarafından finanse edilen Bell

Laboratuvarları’nın üç fizikçisi, Bardeen, Brattain ve Shockley transistörü icat etmiştir. Transistörün

icadı, enformasyon teknolojisi devriminin özündeki mikro-elektroniğin kaynağı olduğu için önemli bir

dönüm noktasıdır (Castells 2005: 51).

1959’dan itibaren ise entegre devreler ve 1969-71’den itibaren mikroişlemcilerin

geliştirilmesi, mikro-elektronik teknolojisinde kaydedilen önemli ilerlemelerdir ve bunlar

enformasyon ve iletişim alanındaki devrim niteliğindeki diğer adımlardır (Tez 2005: 216). 1971’de

Intel mühendislerinden Ted Hoff’un mikroişlemciyi (çipe yerleştirilmiş bilgisayar) icat etmesi, bilgi

işleme gücünün her yere monte edilebilir olmasını sağlamıştır. Bu gelişme elektronik dünyasını, hatta

tüm dünyayı alt üst etmiştir (Castells 2005: 52-53; Ramtin 1991: 49). Sürekli olarak daha yetenekli ve

daha ucuz veri işleme düzeneklerinin geliştirilmesi, bu teknolojilerin bilimsel, ekonomik ve toplumsal

yaşamın çeşitli alanlarına girerek çalışma biçimlerinde önemli değişikliklerin yaşanmasına yol

açmıştır (Tez 2005: 216). 1971 yılında geliştirilebilen programlanabilir mikroişlemci ile

mikroelektronik ve otomasyon çağı başlamıştır (Ramtin 1991: 49). Burada yeri gelmişken söz konusu

teknolojik sistemlerin geliştirilmesinin arkasında yatan nedeni de irdelemek gerekmektedir. Daha

gelişkin enformasyon teknolojisi geliştirme yönündeki çabaları güdüleyen faktörler, büyük ölçüde

İkinci Dünya Savaşı sonrasında ABD’nin dünya çapında üstlendiği askeri rolün artması, ama aynı

zamanda söz konusu dönemde kapitalist sistem içerisinde pazar payını artıran Amerikan şirketlerinin

dünya çapında yayılmasıdır. Çok uluslu şirketler adı altında dünya çapına yayılan Amerikan

şirketlerinin yaşadığı “kumanda” ve “denetim” sorunları, bu sorunların çözümü olarak görülen

“iletişim” teknolojilerine yönelinmesine yol açmıştır. Bu çerçevede 1950’li yıllarda bir askeri-

endüstriyel-bilimsel kompleksin ortaya çıkışı EİT’lerdeki gelişimin merkezinde yer almaktadır

(Kumar 2004: 20-21). Nitekim enformasyon ve iletişim teknolojileri, lojistik destek ve kuvvetlerin

küresel komuta ve kontrolü, gerçek zamanlı tedarik istihbarat ve uzaktan operasyonlar gibi ABD

ordusunun yaptığı hemen her şeyi sağlamaktadır. 2011 verilerine göre ABD ordusu bu işlevlerini

yerine getirmek için onlarca ülkede yüzlerce noktadaki 15 bin ağ ve yedi milyon bilgi işlem

cihazından oluşan küresel iletişim omurgasında 90 binden fazla kişiyi istihdam etmektedir. Bir

tahmine göre, ABD Savunma Bakanlığı’nın (Pentagon) 2011 EİT bütçesi 36 milyar doları aşarak

federal hükümetin toplam EİT harcamasının yarısına yaklaşmıştır (Schiller 2011: 926). Kapitalist

sistemdeki güncel gelişmelere bakarak bu mekanizmanın ve onun bütçesinin günümüzde çok daha

genişlediğini varsaymak ise fazlasıyla olanaklıdır.

153

Mikroişlemcilerin geliştirilmesi, aynı zamanda bilgisayar teknolojilerindeki gelişmelerin de

önünü açmıştır. Başlangıçta oldukça büyük olan ve pahalı olduğu için az sayıda bulunan bilgisayarlar,

sadece işyerlerinde ve üniversitelerde kullanılmıştır (Mason 2016: 176). Ancak minyatürleşme süreci

olarak da ifade edebileceğimiz mikro alandaki gelişmeler hem maliyetleri önemli ölçüde azaltmış hem

de cihazların temel performansını artırmış hem de enerji ve materyalleri büyük ölçüde sınırlandırmıştır

(Ramtin 1991: 49-55). 1975’te Ed Roberts’in geliştirdiği Altair adlı küçük bilgisayar ise diğer

geliştiricilere ilham kaynağı olmuştur. Öyle ki Steve Wozniak ile Steve Jobs’un ebeveynlerinin

garajında yaptıkları Apple I ile ticari açıdan başarılı olan ilk mikro bilgisayar olan Apple II’nin

tasarımın temelinde Altair yer almıştır. Wozniak ile Jobs’un kurduğu Apple Computers, 1982’ye

gelindiğinde 583 milyon dolarlık satış rakamına ulaşmış, bilgisayar gücünün yayılma çağının öncüsü

olmuştur. 1981’de IBM’in kendi mikro bilgisayar versiyonunu çıkarması ve buna “kişisel bilgisayar”

(personal computer – PC) adını vermesi de önemlidir. Nitekim bu tarihten itibaren PC, mikro

bilgisayarların jenerik adı haline gelecektir (Castells 2005: 53; Mason 2016: 176). PC’ler kısa süre

içinde gerek ev gerekse de işyerlerinde yaygın bir kullanım alanına sahip olmuştur. 1976 yılında

satılan kişisel bilgisayar sayısı 46 bin iken (Reimer 2005), günümüzde ise sadece 2021 yılının

dördüncü çeyreğinde satılan bilgisayar sayısı 88 milyon 392 bin adete ulaşmıştır (Gartner 2022)

Akıllı mobil cihazların artan kullanımına karşın dikkat çekici olan bu rakam, aynı zamanda

enformasyon ve iletişim teknolojilerinin geldiği noktayı sergilemektedir.

Bilgisayar teknolojilerindeki asıl gelişim ise nicelikselden çok niteliksel yöndedir. Son 40

yılda gözlemlenen olgu, bilgisayarların her geçen süre daha güçlü işlemcilere sahip olması ve giderek

daha da hızlanmasıdır. Bu konuyu ele alırken, Moore Yasası’na da değinmek yararlı olacaktır. Moore

Yasası, günümüzün en önemli işlemci üreticilerinden biri olan Intel şirketinin kurucularından Gordon

Moore’un 19 Nisan 1965 yılında Electronics Magazine dergisinde yayınlanan “Cramming more

components onto integrated circuits” (Entegre devrelere daha fazla bileşen sığdırmak) başlıklı

makalesiyle (Moore 1965) gündeme gelen bir yasadır. Moore’un ampirik gözlemlerinden yola çıkarak

geliştirdiği bu “yasa”ya göre, her 18 ayda bir tümleşik devreler (mikroçipler) üzerine

yerleştirilebilecek bileşen sayısı iki katına çıkmakta, bu durum bilgisayarların işlem kapasitelerinde

büyük artışlar yaratmakta, üretim maliyetleri aynı kalmakta, hatta düşme eğilimi göstermektedir.

Moore ilerleyen yıllarda 18 aylık periyot ifadesini 24 ay olarak revize etmiştir.

Moore’un bu

Bu rakama masaüstü bilgisayarlar, notebook’lar, Microsoft Surface gibi ultramobil cihazlar dahildir. iPad gibi

tabletler bu rakama dahil değildir.

Ayrıntılı bilgi için: (Waldrop 2016: 144-148) ve (Ford 2018: 85-96)

154

yasasının günümüz için hala geçerli olup olmadığı tartışma konusu olsa da bilgisayar teknolojisinin

geldiği ve gittiği nokta üzerine genel bir fikir vermektedir.

Enformasyon ve İletişim Teknolojisinde son 40 yılda yaşanan büyük ilerlemeleri aktarırken,

Silikon Vadisi’nden

mutlaka bahsetmek gerekmektedir. Silikon Vadisi, EİT’lerdeki gelişimin ve

yeniliğin simgesi niteliğini taşımaktadır. San Fransisco’nun yaklaşık 50 mil güneyinde yer alan ve bir

zamanların yemyeşil kayısı, erik ve şeftali bahçeleriyle ünlü San Jose Vadisi, 1970’li yıllardan itibaren

modern bilgisayar endüstrisini başlatan silikon mikroçipleri keşfeden ve üreten firmalar burada olduğu

için Silikon Vadisi olarak anılmaya başlanmıştır (Dyer-Witheford 2019: 82). Cupertino, Los Altos,

Mountain View, Palo Alto, Santa Clara ve Sunnyvale gibi şehirleri bünyesinde barındıran Silikon

Vadisi, yeni teknolojik bilginin, başta Stanford Üniversitesi olmak üzere bölgedeki büyük

üniversitelerden bilim insanlarının, yetenekli mühendislerin, ABD Savunma Bakanlığı’nın ve büyük

firmaların sunduğu cömert finansman kaynaklarıyla toplandığı ve çalıştığı bir yenilik mecrası

konumundadır (Castells 2005: 79). İlerleyen dönemde ise Silikon Vadisi, yüksek teknoloji ile ilgili

sektörleri simgeleyen bir ifade haline gelmiştir. Nitekim Silikon Vadisi terimi, bu bölgede faaliyet

gösteren EİT şirketlerinin varlığına işaret etmektedir. Dünyanın en büyük şirketleri arasında yer alan

ve EİT endüstrisinde faaliyet gösteren Intel, HP, Apple, Google, Oracle ve eBay firmaları, burada

faaliyet gösteren firmalardan sadece birkaçıdır. 2012 yılında, dünyanın en büyük donanım şirketlerinin

kârlarının yüzde 89’u, bilgisayar hizmetleri alanında yüzde 26’sı, internet üzerinden perakende satış

alanında yüzde 68’i, yarı iletken sanayisinde yüzde 39’u Silikon Vadisi şirketlerine aittir (Fuchs 2015:

312-313). Silikon Vadisi’nin EİT sektöründe öne çıkmasında iki neden ortaya konulabilir. Bu

nedenlerden ilki Silikon Vadisi’nin sunduğu etkileşim ortamıdır. Burada, keşifler ve uygulamalar

etkileşim içinde olmakta, sürekli tekrarlanan bir deneme yanılma süreciyle, yaparak öğrenmeyle

sınanan bir yenilik mecrası ortaya çıkmaktadır. Bu etkileşimi olanaklı ve verimli kılan ise, burada

faaliyet gösteren araştırma merkezlerinin, yüksek eğitim kurumlarının, ileri teknoloji şirketlerinin ve

yeni firmaları finanse edecek risk sermayesi şirketlerinden kurulu bir ağın mekânsal varlığıdır. İkinci

neden ise bu ortamın dünyanın dört bir yanından bilgi, yatırım ve yetenekleri toplamasıdır. Nitekim

Silikon Vadisi, 1990’lı yıllardan itibaren Japon, Tayvanlı, Koreli, Hint ve Avrupalı şirketleri yanı sıra,

burada yer almayı bilgi kaynaklarına ulaşmanın en üretken yolu olarak gören binlerce mühendis ve

bilgisayar uzmanını kendisine çekmeye başlamıştır (Castells 2005: 83). Bu yüzden Silikon Vadisi,

dijital emek kategorisinin görece ayrıcalıklı kesimini bünyesinde toplayan bir üretim mekanı

konumuna gelmiştir. Bilgisayar teknolojilerinde bu bahsettiğimiz gelişim, üretim süreçleri üzerinde

Beşinci bölümde teknoloji geliştirme bölgelerini ele alırken görebileceğimiz gibi, Silikon Vadisi elde ettiği

başarıyla ilham kaynağı olmuştur. Sonradan Türkiye’de ve dünyanın birçok ülkesinde kurulan teknoloji geliştirme bölgeleri,

Silikon Vadisi’ni örnek almıştır. Bu anlamda Silikon Vadisi’ni teknoloji geliştirme bölgelerinin bir “ideal tip”i olarak

niteleyebiliriz.

155

önemli etkilerde bulunmuştur. Günümüzde bilgisayar meta üretiminin temel bir bileşeni haline

gelmiştir. Giderek sıradanlaşan bu durum hem üretim etkinliklerinin coğrafi dağılımında hem de de

bunların nasıl yönetileceğine ilişkin stratejilerin belirlenmesinde önemli bir adım olmuştur (Savul

2018a: 207).

2. İnternet Teknolojisinin Hızlı Gelişimi

Enformasyon ve İletişim Teknolojileri’ndeki devrim niteliğindeki ilerlemenin bir başka

simgesi ise internettir. İnternet teknolojisinin icadının ana motive edici gücü, İkinci Dünya Savaşı

sonrasında ABD ile Sovyetler Birliği arasında yaşanan rekabettir. 1957 yılında Sovyetler Birliği’nin

uzaya Sputnik 1 uydusunu fırlatmasının ardından, teknolojik liderliği ele geçirmeye çalışan ABD de

çeşitli adımlar atmıştır. 1960-64 döneminde, Rand Corporation’da görevli Paul Baran, nükleer

savaştan etkilenmeyecek bir iletişim sistemi tasarısı önermiştir (Castells 2005: 59). Bu eksende ABD

Savunma Bakanlığı İleri Araştırma Projeleri Kurumu (ARPA - Advanced Research Project Agency)

tarafından başlatılan çalışmalar (Dyer-Witheford 2019: 64), 1969 yılında UCLA, Stanford Araştırma

Enstitüsü, UC Santa Barbara ve Utah Üniversitesi’ni birbirine bağlayan ARPANET adını taşıyan ilk

bilgisayar ağının kurulmasıyla somutlaşmıştır. Kısa süre içinde birçok merkezdeki bilgisayarlar

ARPANET ağına bağlanmış, 1971 yılından itibaren ise Ağ Kontrol Protokolü (NCP – Network

Control Protocol) devreye girmiştir. Bir yıl sonra ise, Ekim 1972’de Uluslararası Bilgisayar İletişim

Konferansı’nda (ICCC – International Computer Comunications Conferance) ARPANET’in NCP ile

başarılı bir demonstrasyonu gerçekleştirilmiştir (Erbaşlar ve Dokur 2016: 7; ISOC, 1997: 4).

Sonrasında bilim insanları bu ağı, kendi iletişim amaçlarıyla da kullanmaya başlamıştır. Bunun

sonucunda askeri odaklı araştırmaları, bilimsel iletişimden ve kişisel sohbetlerden ayırmak güçleştiği

için 1983’te bilimsel amaçlara yoğunlaşmış ARPANET ile askeri araştırmalara yoğunlaşmış MİLNET

birbirinden ayrılmıştır. İlerleyen dönemde teknolojik açıdan modası geçen ARPANET, 28 Şubat

1990’da kapanmıştır (Castells 2005: 59). 1986 yılında ise Ulusal Bilim Vakfı (NSF – National Science

Foundation), Amerikan hükümetinin desteğiyle NSFNET 1,5 Mb/s hızındaki güçlü bir omurgayı

hayata geçirmiştir (Erbaşlar ve Dokur 2016: 7; ISOC, 1997: 4). ARPANET’in kapanmasından sonra

internetin iskeleti olma görevini NSFNET üstlenmiştir. Ancak ticari baskıların artması, özel şirket

ağlarının, kâr amacı gütmeyen ağların büyümesi, NSFNET’in 1995’te kapanmasına yol açmıştır.

NSF’nin bölgesel ağlarına bağlı bir dizi ticari şirketin iş birliğine giderek güçlerini birleştirmesiyle

internetin tümüyle özelleştirilmesinin önü açılmıştır (Castells 2005: 59). 1995’ten bu yana internet

omurga işletimi tamamen özel işleticilerin elindedir (Erbaşlar ve Dokur 2016: 7). Özelleştirilen

internette düzenleyici, yönetici görevini üstlenecek gerçek bir otorite yoktur. Buna karşılık bir dizi fiili

156

kurum ve mekanizma, teknik koordinasyonu sağlamak ve internet alan adlarının dağıtılması yönünde

anlaşmalar yapmak üzere gayri resmi sorumluluk üstlenmiştir (Castells 2005: 59).

Tablo 4.1

Dünya Nüfusu ve İnternet Kullanımı

Bölgeler

Nüfus (2022

tahmini)

Dünya

Nüfusuna

Oranı (%)

İnternet

Kullanıcıları

(31.12.2021)

Penetrasyon

Oranı (Nüfus

Büyüme

(2000-22)

(%)

Afrika

1.394.588.547

%17,6

601.327.461

%43,1

%13.220

Asya

4.350.826.899

%54,8

2.790.150.527

%64,1

%2.341

Avrupa

841.319.704

%10,6

743.602.636

%88,4

%608

G.Amerika /

Karaibler

663.520.324

%8,4

533.171.730

%80,4

%2.851

K.Amerika

372.555.585

%4,7

347.916.694

%93,4

%222

Ortadoğu

268.302.801

%3,4

205.019.130

%76,4

%6.141

Okyanusya

43.602.955

%0,5

30.549.185

%70,1

%301

Tüm Dünya

7.934.716.815

%100

5.251.737.363

%66,2

%1.355

Kaynak: Internetworldstats.com, “World Internet Usage and Population Statistics”,

https://bit.ly/3HD5V8K, (Erişim Tarihi: 15 Haziran 2022).

İlerleyen süreçte internet ağı giderek genişlemiş, mobil cihazların da gelişimiyle kullanıcı

sayısını hızla artırmıştır. 1999 yılında 200 milyon kişiyi bulan internet kullanıcısı sayısı (Erbaşlar ve

Dokur 2016: 8), Internet World Stats’ın verilerine göre 2021 yılında yaklaşık 5 milyar 252 milyona

ulaşmıştır. Tablo 4.1’de de görülebileceği gibi günümüzde tüm dünya nüfusunun yüzde 66,2’si

internet erişimine sahiptir. Bu oran (penetrasyon oranı) gelişmiş kapitalist ülkelerin bulunduğu Kuzey

Amerika’da yüzde 93,4’ü, Avrupa’da ise yüzde 88,4’ü bulmaktadır. Genel ortalamayı düşüren ise

görece yoksul ülkelerin yer aldığı Afrika (yüzde 43,1) ile Asya’dır (yüzde 64,1). Ancak 2000-2022

arasındaki dönemde Afrika’daki internet kullanıcı sayısının yüzde 13 bin 220 büyümesi dikkat

çekicidir. Ayrıca başta Çin ve Hindistan olmak üzere Asya ülkeleri, 2 milyar 790 milyon ile dünyanın

en kalabalık internet kullanıcı grubunu oluşturmaktadır. Bu veriler, internet penetrasyon oranlarının

önümüzdeki yıllarda daha da artacağını, birçok ülkede yüzde 100’e yaklaşacağını ortaya koymaktadır.

157

İnternet kullanıcı sayısına ilişkin bu veriler, enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan büyük

ilerlemeyi gözler önüne sermektedir. Geniş bant (broadband) internetin hızlı gelişimi ise bilginin bu

fiber optik ağ üzerinde aktarılma maliyetlerini giderek düşürmekte, gelişmiş kapitalist ülkelerdeki

firmaların gelişmekte olan ülkelerdeki firmalarla daha kolay bağlantı kurarak, üretim sürecini giderek

sınırlar ötesine yaymasını sağlamakta, böylece küresel tedarik zincirinin daha da genişlemesine olanak

tanımaktadır (World Bank 2019: 137). Üretim sürecindeki bu gelişmeler, ilerleyen bölümlerde ele

alacağımız emeğin içerisinde yeni tabakalaşmaların önünü açmaktadır.

3. Mobil Teknolojilerin Gelişimi

Enformasyon ve İletişim Teknolojilerindeki gelişimin önemli bir parçasını da mobil

teknolojilerindeki ilerlemeler oluşturmaktadır. Başta akıllı telefonlar olmak üzere mobil aygıtlarda ve

mobil genişbant internet bağlantılarında 21. yüzyılda kaydedilen ilerlemeler oldukça dikkat çekicidir.

Şekil 4.2’de yer alan International Telecommunication Union’un (ITU) verileri, bu konuda

2001 yılından bu yana yaşanan gelişmeleri gözler önüne sermektedir. Buna göre sabit hat telefon

abonelikleri gerilemeye başlarken, mobil hücresel telefon aboneliği sayısında büyük ilerlemeler

yaşanmıştır. Ülkelerin kapitalist gelişmişlik seviyesine göre farklılık içerse de günümüzde her yüz

kişiden 90’ından fazlasının mobil hücresel telefon aboneliği bulunmaktadır (ITU 2018:4). GSM

Association’ın (GSMA) verilerine göre ise 2017 yılında mobil servislere abonelikleri bulunanların

sayısı yüzde 66’lık penetrasyon oranıyla 5 milyarı aşmıştır. Bu rakamın 2025 yılında dünya nüfusunun

yüzde 71’ine denk düşecek 5,9 milyarı bulması beklenmektedir (GSMA 2018: 2). İsveç kökenli

telekom firması Ericsson’un verilerine göre ise 2018 yılında mobil genişbant aboneleri sayısı 5,5

milyardır. Bu aboneler daha çok az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde yer almaktadır. Örneğin

Afrika ülkelerinde 1 milyar 30 milyar abone, Asya ülkelerinde 1 milyar 520 milyon abone,

Hindistan’da 1 milyar 145 milyon abone, Çin’de ise 1 milyar 510 milyon abone; buna karşılık Batı

Avrupa’da 515 milyon abone, Kuzey Amerika’da ise 390 milyon abone bulunmaktadır (Ericsson

2018: 4; ITU 2018: 4). Abone sayısının ülkeler arasındaki bu dağılımı, sabit telefon ve sabit genişbant

internet sisteminin kurulması için gereken altyapı yatırımlarının miktarının büyüklüğü ve bu ülkelerin

bu altyapı sermayesine sahip olmaması ile ilişkilendirebiliriz. Aynı zamanda bu ülkelerin mobil

kapsama alanına alınarak kapitalist pazara bütünüyle entegre edilmesi çabaları da bir başka

motivasyon nedenidir. Her ne kadar ilerleyen yıllarda rafa kaldırılsa da Google’ın internet erişimi

olmayan bölgelere balonlarla ücretsiz internet hizmeti sunmayı hedefleyen projesi “Project Loon” bu

kapsamda değerlendirilebilir.

158

Şekil 4.2: Enformasyon ve İletişim Teknolojilerinin Küresel Gelişimi 2001-2017

Kaynak: ITU (2017), Measuring the Information Society Report - Volume 1, Cenevre:

International Telecommunication Union: 3

Mobil teknolojilerindeki gelişimin bir diğer göstergesi data trafiğindeki büyük artıştır.

Ericsson’un verilerine göre mobil teknolojilerde üretilen aylık toplam veri hacmi 2016 yılı sonu

itibariyle 7,2 exabyte’a ulaşmıştır. Bu rakamın, 5G teknolojisinin tam anlamıyla devreye girmesiyle

birlikte 2023 yılı sonunda 107 exabyte’a

çıkacağı tahmin edilmektedir (Ericsson 2018: 14).

Şekil 4.3, aynı zamanda mobil genişbant internet aboneliğindeki büyük gelişimi de

göstermektedir. 2007-2017 tarihleri arasında sabit genişbant internet abonelikleri yüzde 183 artış

göstermiştir. Ancak patlama niteliğindeki asıl artış, aynı dönemde mobil genişbant internet

aboneliğinde yaşanmıştır. Buna göre 2007 yılında dünya genelinde her yüz kişiden yalnız 4’ü mobil

genişbant internet aboneliğine sahipken, bu rakam 2017 yılında 56,4’e çıkmıştır (ITU 2018:4).

GSMA’in verilerine göre ise bu oran 2017 yılında yüzde 43’lük penetrasyon oranıyla 3,3 milyar

abonedir. GSMA, 2025 yılında penetrasyon oranının yüzde 61’e, abone sayısının ise 5 milyara

İnternetteki veri hacmi büyüdükçe, günlük yaşamımıza yeni ölçü birimleri girmektedir. 1990’lı yıllarda bu ölçü

birimi megabyte iken, 2000’li yıllarda bu gigabyte olmuştur. Çoğu bilgisayar kullanıcısının yakından bildiği gibi 1024

megabyte, 1 gigabyte’a eşdeğer bir ölçü birimidir. 1024 gigabyte ise 1 terabyte’ı oluşturmaktadır. Terabyte’ın bir üst birimi

petabyte’tır, dolayısıyla 1024 terabyte’ın anlamı 1 petabyte’tır. Exabyte ise petabyte’ın üst birimidir. 1024 petabyte’ın değeri

1 exabyte’tır. Bu durumda 1 exabyte’ın yaklaşık 1 milyar gigabyte olduğunu söylersek, 2023 yılında mobil teknolojilerde

üretilen toplam verinin ne kadar büyük olduğu zihinlerde daha iyi canlanacaktır. Bununla ilgili ilgi çekici bir başka örnek ise

2007 yılında Berkeley Üniversitesi’nde yayınlanan “How Much Information? 2003” başlıklı araştırma raporunda ortaya

konmuştur. Araştırmacıların iddiasına göre, insanlık tarihinin başlangıcından 2003 yılına kadar geçen süre içinde, konuşulan

tüm sözcüklerin toplamı 5 exabyte’a denk düşmektedir. (New York Times, “Trying to Measure the Amount of Information

That Humans Create”, https://nyti.ms/3OzzaLL, Erişim Tarihi: 29 Ekim 2018).

159

ulaşacağını tahmin etmektedir.

Mobil genişbant internet aboneliğindeki bu artışı sağlayan ise,

özellikle 4G ve yeni yeni devreye girmeye başlayan 5G mobil ağ teknolojilerinin sunduğu yüksek

hızdır. Mobil teknolojilerindeki bu gelişmeler genel toplamda ise üretimin zaman ve mekân

kısıtlarından sıyrılması anlamına gelen dijital işyerlerinin, dolayısıyla çalışmamızın ana konusunu

oluşturan dijital emek formunun varlığını kolaylaştırmaktadır. Bunun dışında mobil teknolojilerindeki

gelişmeler, Endüstri 4.0’ı ele alırken gördüğümüz Nesnelerin İnterneti (IoT – Internet of Things)

açısından da önemlidir. Yaşanan tüm bu dönüşlerin niteliğini kavrayabilmek için işte bu yüzden,

mobil ağ teknolojilerindeki tarihsel gelişimin üzerinde durmakta yarar vardır.

Şekil 4.3: Mobil Standartların Gelişimi

Kaynak: BTK (2018), “5G ve Dikey Sektörler Raporu”, Ankara: Bilgi Teknolojileri ve

İletişim Kurumu, https://bit.ly/3AgHcVY, (Erişim Tarihi: 10 Haziran 2022): 11

Mobil teknolojilerin tarihi 1980’lerin başına dayanmaktadır. 1G olarak adlandırılan ilk

jenerasyon ağ teknolojisi, 1979’da Japonya’nın Tokyo kentinde NTT (Nippon Telegraph and

ITU, GSMA ve Ericsoon’un verileri farklılık içerse de bu veriler mobil teknolojiler özelinde EİT’nin nasıl

yaygınlaştığını göstermesi açısından değerlidir. Burada “mobil penetrasyon oranı” kavramı üzerinde de durmak yararlı

olacaktır. Mobil penetrasyon oranı genellikle, belirli bir popülasyonda 100 kişi başına düşen aktif cep telefonu

kullanıcılarının sayısı anlamına gelmektedir. Ancak bir kişinin birden fazla cep telefonuna, dolayısıyla birden fazla mobil

servis aboneliği ve mobil internet aboneliğine sahip olabileceği dikkate alınırsa, bu rakamları tekil kullanıcı sayısı (unique

users) dolayısıyla kişi sayısı olarak yorumlamak yanlış olacaktır. Örneğin GSMA’in 2017 verilerinde bahsedilen 5 milyar kişi

değil, 5 milyar abonedir.

160

Telephone) tarafından geliştirilmiştir. 2,4 Kbps

‘ye kadar bir erişim hızına sahip olan ve analog ses

iletimine olanak veren 1G ağ teknolojisi farklı standartlarla ABD, Kuzey Avrupa, Doğu Avrupa ve

İngiltere’de uygulanmış; çağrı sistemi, telsiz telefon, özel mobil telsiz, mobil uydu sistemleri, bas-

konuş mobil telefon servisleri gibi alanlarda kullanılmıştır (Bulbul vd. 2017: 55). Dijital teknolojilere

dayanan ikinci nesil kablosuz telekomünikasyon teknolojisi ise 2G’dir. İlk olarak 1991’de

Finlandiya’da

başlatılan 2G teknolojisi ile ses iletimi için dijital sinyaller kullanılmış, erişim hızı ise

64 Kbps’ye ulaşmıştır. 2G ile ses netliği artmış, gürültü azalmış, mobil pillerin uzun süre dayanması

sağlanmış, ama en önemlisi kısa mesaj servisi (SMS) hayata geçirilmiştir. Farklı mobil erişim

teknolojilerini bünyesinde barındıran 2G’de GSM (Global System for Mobile) öne çıkmış ve dünyada

212’den fazla ülkede kullanılan ve en çok beğenilen standart haline gelmiştir (Bulbul vd. 2017: 56).

Mevcut 2G ağının genişletilmesi, 2,5G olarak da adlandırılan GPRS’in (General packet radio service)

ve sonrasında EDGE teknolojisinin ortaya çıkmasına yol açmış ve 115 Kbps’ye varan veri hızları

sağlamıştır (Heinemann, Gaiser 2015: 112).

Mobil telefon abonelerinin sayısının artması ve artan veri aktarımı talepleri doğrultusunda

2002 yılında 3G teknolojisi geliştirilmiştir. ITU’nun hazırladığı plan çerçevesinde geliştirilen 3G ile 2

mbps

‘yi aşan bir erişim hızı elde edilmiştir (Sharma 2013: 48). 3G teknolojisi ile geniş alanlı

kablosuz sesli telefon, görüntülü arama ve genişbant kablosuz veri, mobil televizyon, global

konumlandırma sistemi (GPS), video konferans, WLAN ve Bluetooth gibi gelişmiş servisler

sunulmuştur (Bulbul vd. 2017: 56). 3G teknolojisi ile mobil internet yaygınlaşmış ve bu yaygınlaşma

Facebook, Twitter, Youtube, vb. gibi sosyal ağların kullanımındaki artışı da tetiklemiştir. Bu artışla

birlikte görüntülü konuşmalar da artış göstermiş, bunun sonucunda mobil veri iletişiminde akıllı

aygıtların kullanımı yaygınlaşmaya başlamıştır. Bu da kullanıcıların beklentisinin ses trafiğinden çok,

veri trafiğine yönelik olmasına yol açmıştır (BTK 2018: 9). Bu beklentiler ve 3G sisteminin yarattığı

diğer sınırlamalar ve sorunlar

4G ile aşılmak istenmiştir.

Erişim hızı bir saniyede iletilen data miktarını tanımlamaktadır. 1G’deki örneğimizdeki 2 kbps’den kastedilen,

bir saniyede 2 kilobit data aktarımının yapılmasıdır. Yalnız bit ile bayt’ı (byte) karıştırmamak gerekir. 8 bit 1 byte’a eşittir.

Dolayısıyla 1 megabit, 125 kilobayta (125KB) denk düşmektedir.

1990’lı yıllarda cep telefonu piyasasında pazar lideri konumunda bulunan Nokia Corporation, Finlandiya’da

kurulmuştur ve merkezi bu ülkede yer almaktadır.

1 kilobit (Kb) 1000 bite, 1 megabit (Mb) 1 milyon bite, 1 gigabit (Gb) 1 milyar bite, 1 terabit (Tb) ise 1 trilyon

bite eşdeğerdir.

3G teknolojisinde, Wi-Fi, Wi-Max, GPRS, EDGE, WAP ve Wi-Bro gibi çeşitli teknolojilerin yardımıyla cep

telefonu kullanarak internete erişebiliyordu. Ancak bir yerden bir yere geçerken ağ değiştirdiğinizde, bu durum internet

bağlantısında sorun yaratabiliyordu. 4G ile ağ değişiminde yaşanan bu sorunlar büyük ölçüde ortadan kalkmıştır (Bulbul vd.

2017: 57).

161

Buradan hareketle ilk dördüncü nesil (4G) teknolojisi saha deneyimi, 23 Haziran 2005’te

Japonya’nın Tokyo kentinde gerçekleştirilmiştir. Japonya merkezli GSM operatörü NTT Do Co Mo,

yaklaşık 20 km/s’lik bir hareket hızında 1 Gbps gerçek zamanlı paket iletimini hayata geçirmiştir

(Sharma 2013: 49). Bu çalışmaların sonucunda 2010’lu yılların başında 4G ağları olan Uzun Süreli

Gelişim (Long Term Evolution - LTE), Mikrodalga Erişimi için Evrensel Uyumluluk (Worldwide

Interoperability for Microwave Access - WiMAX), Yüksek Hızlı Paket Erişimi (High Speed Packet

Access - HSPA+) ağları ve buna uygun aygıtlar yaygınlık göstermeye başlamıştır (BTK 2018: 11). 4G

ile farklı türde ağlar arasında yüksek hızlı veri aktarımı elde edilebilme olanağı sağlanmıştır. 4G’nin

sağladığı bu hız, esnekliği ile birleştiğinde, ona sabit geniş bant internet teknolojisi önünde avantaj

sağlamıştır, nitekim Şekil 4.4 bunu bize net biçimde göstermektedir. Günümüzde kullanılan ve

milyarlarca kişiyi birbirine bağlamayı başaran 4G teknolojisi gelişimine devam etmektedir. 4G’nin

mobil teknolojilerdeki egemenliğini 2025 yılına kadar sürdürmesi beklenmektedir (GSMA 2018: 18).

Şekil 4.4:

Teknolojik Açıdan Dünya Çapında Mobil Aboneliklerinin Durumu

Kaynak: GSMA (2018), The Mobile Economy 2018, Londra: GSM Association: 19

Öte yandan 5G için çalışmalar tüm hızıyla sürmektedir. Çünkü mobil internet sadece

insanları değil, makineleri de birbirine bağlamaktadır. Etrafımızdaki sayısız sensör, cihaz, sistem,

hizmet ve ağı birbirine bağlayacak Nesnelerin İnterneti (IoT – Internet of Things) teknolojisinin

gelişimi ile bu eğilim hız kazanmaktadır. Nitekim yapılan bir araştırmaya göre 2024 sonunda

Nesnelerin İnterneti ile birbirine bağlı cihazların sayısının 83 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir

(Juniper Research 2020). Bu eksende 5G teknolojisinin, sadece geniş bant mobil ağların dönüşümünü

162

değil, aynı zamanda mobil, sabit, uydu gibi tüm iletişim altyapılarına akıllı ağ ve hizmet yetenekleri

kazandıracak teknolojik bir dönüşümü sağlayacağı ileri sürülmektedir. Özellikle altyapının yetersiz

olduğu coğrafi noktalarda ve farklı tipte ağların birbiriyle çalıştığı homojen olmayan ortamlarda 5G

altyapısının, kesintisiz, hızlı ve güvenli iletişime olanak tanıyan bir akıllı altyapı sunması

beklenmektedir (BTK 2018: 12).

4G’nin yaklaşık 10 katı kadar veri iletim hızına sahip olması beklenen 5G ile ilgili hazırlıklar

ise devam etmektedir. Yeni nesil kablosuz internet bağlantısı olarak nitelendirilebilecek 5G’nin gerek

telefondan son derece hızlı veri indirmeyi ve yüklemeyi gerekse de daha çok sayıda cihazın internete

bağlanmasını olanaklı kılmaktadır. 5G teknolojisinin bunun için radyo sinyallerinden yararlanması,

özellikle havacılık sektöründe güvenlik riski yaratmakta, bu durum bu teknolojinin uygulamaya

sokulmasını geciktirmektedir (BBC 2022). Ancak yaşanan bu gecikmeye karşın, Çin, ABD ve

Japonya’nın 2025 yılında 5G ile önde gelen ülkeler arasında olması, AB’nin ise bir bütün halinde 5G

ile ilgili bir ilerleme kaydetmesi, bu dört ekonominin toplamda küresel olarak beklenen 1,2 milyar 5G

bağlantısının yüzde 70’inden fazlasını karşılaması beklenmektedir. 2025’e gelindiğinde tüm

dünyadaki mobil bağlantıların üçte ikisinin (hücresel IoT bağlantıları hariç) yüksek hızlı ağlarda

çalışacağı, Şekil 4.4’te de görülebileceği gibi, 4G’nin toplam mobil abonelikler içindeki payının yüzde

53, 5G’nin payının ise yüzde 14 olacağı tahmin edilmektedir (GSMA 2018: 18)

4. Nesnelerin İnterneti – Endüstriyel İnternet

Enformasyon ve İletişim Teknolojileri’ndeki gelişimin simgesel öğelerinden bir diğeri de

Nesnelerin İnterneti’dir (IoT - Internet of Things). Nesnelerin İnterneti kimilerine göre internetin bir

sonraki evresini oluşturmaktadır (ITU 2018: 99). Başlangıçta 2000’li yılların başında RFID (Radyo

Frekansı ile Tanımlama – Radio Frequency Identification) altyapıları ile ilgili yürütülen çalışmalar

bağlamında kullanılan kavram, ilerleyen dönemde kapsamını genişletmiş, fiziksel nesnelerin

birbirleriyle ya da daha büyük sistemlerle bağlantı kurmasına olanak veren iletişim ağını tanımlar hale

gelmiştir. ABD merkezli literatürde “endüstriyel internet” olarak da tanımlanan Nesnelerin

İnterneti’nin önümüzdeki dönemde gerek endüstriyel üretim gerekse de tüketici ürünlerinde önemli bir

belirleyici olacağı söylenebilir. Nesnelerin İnterneti’nin endüstriyel süreçler üzerindeki etkisine İkinci

Bölüm’de değinilmişti. Bu bölümde ise önemli bir EİT bileşeni olarak Nesnelerin İnterneti’nin tarihsel

gelişimi ve potansiyelleri üzerinde durulacaktır.

163

Nesnelerin İnterneti’nin ilk örneği sayılabilecek uygulama, 1991 yılında Cambridge

Üniversitesi’nde çalışan 15 akademisyenin geliştirdikleri kahve makinesidir. Çalıştıkları odaları

binanın alt katında yer alan akademisyenler, her seferinde onlarca merdiveni çıkıp kahve makinesini

boş bulunca bir çözüm geliştirmişlerdir. Kahve makinesinin her bir dakikada üç adet siyah-beyaz

resmini yakalayan ve masalarındaki bilgisayarlarına aktaran sistem geliştiren akademisyenler, böylece

kahve demliğindeki kahve miktarını çevrimiçi ve gerçek zamanlı olarak görebilmişlerdir. 1993 yılına

gelindiğinde web’e taşınan bu uygulama günde milyonlarca kez izlendikten sonra, birimin 2001

yılında başka bir binaya taşınmasıyla sonlandırılmıştır (Kutup 2011: 151). Ancak kavram olarak

Nesnelerin İnterneti ilk kez 1999 yılında RFID teknolojisinin Procter & Gamble firmasının tedarik

zincirine sağlayacağı yararları anlattığı bir sunumda Kevin Ashton tarafından kullanılmıştır

(Greengard 2015; Kutup 2011 152; Demirci 2018: 26). Kavramın resmen duyurulması ise 2005

yılında ITU tarafından yayınlanan bir raporla olmuştur. Bu raporda IoT için teknik anahtar kavramlar,

RFID ile çeşitli sensör teknolojileri, akıllı nesneler, potansiyel pazar fırsatları, güvenlik, gizlilik vb.

konulara değinilmiştir (Bayuk ve Öz 2017: 45). Cisco tarafından hazırlanan bir raporda ise IoT’nin

asıl olarak doğduğu tarihin 2008 ile 2009 yılları olduğu ileri sürülmektedir (Evans 2011: 3).

Nesnelerin İnterneti sözcüğün tam anlamıyla internete bağlanan “şeyler” veya “nesneler”dir.

Bu “şeyler” ve “nesneler” bir bilgisayar, tablet veya akıllı telefon olabileceği gibi fitness cihazı,

ampul, kapı kilidi, kitap, uçak motoru ve hatta ayakkabı dahi olabilmektedir. Burada önemli olan bu

aygıtların veya nesnelerin her birinin benzersiz bir kimlik numarası (UID - unique identification

number) ve bir Internet Protokolü (IP) adresinin olmasıdır. Bu nesneler kablolar ve kablosuz teknoloji

ile (uydular, hücresel ağlar, Wi-Fi, Bluetooth vb.) internete bağlanmaktadır. RFID ya da NFC (Near

Field Communication - Yakın Saha İletişimi) teknolojilerini kullanan IoT, tüm odadaki veya dünyanın

herhangi bir yerindeki süreçleri sağlamak için verilerin hareketini içermektedir (Greengard 2015).

Günümüzde IoT, hızlı biçimde tüketici elektroniği ve akıllı konutlar gibi tüketici

pazarlarında temel teknolojiye dönüşmektedir. Buna karşılık endüstriyel amaçlı kullanılan ve büyük

oranda Endüstri 4.0 uygulamalarına kaynaklık edecek IoT uygulamaları ise henüz emekleme

aşamasındadır. Ancak endüstriyel amaçlı IoT’nin gelişiminin tüketici pazarlarında kullanılan IoT

uygulamalarına göre çok daha hızlı olduğunu söylemek olanaklıdır. Nitekim, endüstriyel IoT

bağlantılarının sayısının, 2025 yılında tüketici pazarlarındaki IoT sayısını geçeceği tahmin

edilmektedir (Bu konudaki trend Şekil 4.5 yardımıyla izlenebilir). GSMA Intelligence’ın verilerine

göre genel olarak IoT bağlantılarının (hücresel ve hücresel olmayan) sayısı, 2017 ile 2025 tarihleri

arasında üç kattan fazla artacak ve 25 milyara ulaşacaktır (GSMA 2018: 24). Öte yandan McKinsey

164

Global Institute, IoT’nin 2025 yılına kadar küresel gayri safi yurtiçi hasılaya (GSYİH) yılda 3,9 trilyon

dolar ile 11,1 trilyon USD arasında katkıda bulunabileceğini tahmin etmektedir. Bu rakam küresel

GSYİH’nin yüzde 4,5 ile yüzde 11’i arasında bir oranına karşılık gelmektedir (Mckinsey Global

Institute 2015: 35).

Şekil 4.5: Dünya Genelinde IoT Bağlantıları

Kaynak: GSMA (2018), The Mobile Economy 2018, Londra: GSM Association: 24

II. Dijital İşyeri, Mekanın Değişimi ve Emek Üzerindeki Etkileri

Dijital emeği analiz etmeden önce, ona mekânsal anlamda kaynaklık eden dijital işyeri

kavramına değinmekte yarar vardır. EİT’lerin gelişimi sonucunda, dijital emeğe konu olan üretimin

gerçekleştiği mekanda önemli değişiklikler yaşanmıştır. Mobil ve fiber internetteki ilerlemelerin

sonucu olarak, emeğin belirli bir kesiminin dolaşımı üzerindeki fiziksel kısıtların ortadan kalktığı,

“küresel” dolaşımın hız kazandığı, yaşananın bir “mekansızlaşma” olup olmadığı bu bölümde

incelenecektir.

165

Dijital işyeri kavramı ele alınırken, otonomcu Marksistlerin geliştirdiği toplumsal fabrika

kavramını tekrar değerlendirmek gerekmektedir. EİT’lerdeki gelişim ve dijitalleşmeyle birlikte zaman

ve mekanda yaşanan dönüşüm, özellikle dijital kapitalizmin işyerlerinin mekansızlaşmasını sağlamış,

böylece sermaye aynı zamanda mutlak artı değer üretimini artırma imkanına kavuşmuştur. Bu

çerçevede dijital teknolojilerin gelişimi işçiler için bir dizi olumsuz sonuç doğurmuş; dünyanın pek

çok yerinde çalışanları ofiste, yolda veya evde devamlı iş başında, sürekli cihazlara bağlı getirmiştir

(O’Shea 2021: 186). Covid-19 pandemisi sırasında biraz da zorunluluktan kaynaklı olarak yaygınlaşan

bu sürecin, ilerleyen dönemde kalıcı olacağına ilişkin belirtiler bulunmaktadır. Nitekim Gartner’ın 30

Mart 2020 tarihinde 317 CFO ve finans yöneticisiyle yaptığı bir araştırma bu görüşü desteklemektedir.

Araştırmaya göre finans yöneticilerinin yüzde 74’ü, çalışanlarının en az yüzde 5’inin uzaktan

çalışmasını kalıcı hale getireceğini dile getirmiştir (Gartner 2020).

A. EİT’deki Gelişim ve Dijital İşyerlerin Doğuşu

EİT’lerdeki, daha doğrusu mikroelektronik alanındaki hızlı ilerlemeler, ama özellikle

mikroişlemcilerin geliştirilmesi emek gücü ile makineler arasındaki teknik bileşimi, dolayısıyla

sermayenin organik bileşimini değiştirmektedir. Bu teknolojinin gelişmesiyle birlikte üretim

sürecindeki kontrol eden daha doğrusu yönlendiren organın nesnelleştirilmesinin olanaklı olduğu

ortaya çıkmıştır. Bunun, kapitalist sistemin toplumsal yapısı ve örgütlenmesi üzerinde doğrudan bir

etkisi olduğu söylenebilir. Bunun nedeni ise söz konusu gelişmelerin ücretli emeğin ve dolayısıyla

sermaye birikiminin koşulları üzerinde doğrudan bir etkiye sahip olmasıdır (Ramtin 1991: 58-59).

Ancak EİT’lerdeki gelişimi sadece endüstriyel üretimle ilişkilendirmek doğru değildir. Kapitalizmin

1970’li yıllardan itibaren tekrar içine girdiği krizi aşmak için geliştirdiği politikalardan biri de yaşamın

hemen her alanını metalaştırmak olmuştur. Özellikle 1990’lı yılların ortalarından itibaren yaşanan ve

kimilerince devrim olarak nitelenen EİT’lerde yaşanan hızlı gelişim, daha fazla mal ve hizmetin

ticarete konu olmasına sağlayarak buna zemin hazırlamıştır (World Bank 2019: 146-147). Bu

çerçevede hizmetler sektörü büyük önem kazanmaktadır. WTO’nun verilerine göre hizmet sektöründe

küresel dış ticaret hacmi, 2006-2016 tarihleri arasında 2,9 trilyon dolardan 4,8 trilyon dolara çıkmıştır

(WTO 2017: 11). Hizmetler sektörünün önemli parçalarından biri olarak kabul edilen iletişim alanının

metalaştırma sürecine dahil edilmesinde EİT’deki bir dizi gelişmenin önemli payının olduğunu

söyleyebiliriz. EİT’lerdeki yeniliklerin artan yetenek ve kapasiteleri, sermayenin üretim, dolaşım ve

tüketimi daha esnek ve küresel ölçekte örgütleyip genişletebilmesine olanak tanımıştır (Kıyan 2015:

31).

166

Dicken’a göre ise dolaşım teknolojileri olarak nitelenebilecek ulaşım ve iletişim

teknolojilerindeki gelişim zaman ve mesafenin sürtünmesini ortadan kaldırmıştır. İnsanlık tarihinin

büyük bir bölümünde geçerli olan ulaşım ve iletişimin aynılığı, denkliği, elektronik teknolojisinin

değişimi ile ortadan kalkmış ve iletişim süreci büyük bir hız kazanmıştır. Bu gelişme; başta ekonomi

ve iş dünyası olmak üzere toplumu her yönden dönüştürmüştür. “Zaman ve mekanı azaltan

teknolojiler” (time-space shrinking technologies) olarak Dicken tarafından adlandırılan (2011: 81-82)

haberleşme, bilişim, ulaşımdaki atılımlar hem kapitalizmin dünya geneline yayılmasına olanak

sağlamış hem de teknolojik ve teknik yeniliklerin tetikleyicisi olmuştur (Savul 2018a: 198).

Kapitalizmin dijital nitelik kazanması olarak da niteleyebileceğimiz tüm bu süreçlerin doğurduğu

önemli sonuçlardan birisi de üretimin fiziksel mekana bağlılığının azalması ve buna bağlı olarak

merkezsizleşmesidir (Özmakas 2015: 16). Teknolojinin geleneksel işyeri kavramında yarattığı bu

değişimle birlikte, yeni bir kavram, dijital işyeri kavramı ortaya çıkmaktadır.

Büyük ölçüde enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki gelişmelerle ilişkilendirilebilecek

dijital işyeri kavramı, bir organizasyondaki çalışanların işlerini yapmalarını sağlayan tüm dijital

araçların toplamı olarak tanımlanmaktadır. Bu araçlar internet, intranet, iletişim araçları, e-posta,

müşteri ilişkileri yönetimi (CRM - Customer Relationship Management) ve kurumsal kaynak

planlaması (ERP - Enterprise Resource Planning) yazılımları ve bir işletmenin genel günlük işleyişine

yardımcı olan diğer kurumsal süreçleri veya araçları içermektedir. Dijital çalışma alanı, çalışanların

herhangi bir cihazda, herhangi bir zamanda ve herhangi bir yerden işlerini yapmak için kullandıkları

tüm bilgileri, teknolojileri, işbirliği araçlarını ve süreçleri kapsamaktadır (Attaran, Attaran, Kirkland

2019: 4-5). Bu platform sayesinde çalışanlar, konumlarından bağımsız olarak hem tek başlarına hem

de başkalarıyla işlerini etkin biçimde gerçekleştirebilmektedir (Williams, Schubert 2018: 479).

“Karmaşık, dinamik ve çoğu zaman yapılandırılmamış çalışma ortamlarında çalışma hayatını

basitleştiren fiziksel, kültürel ve dijital düzenlemeler” olarak da tanımlanabilecek (Dery, Sebastian,

Van der Meulen 2017: 136) dijital işyeri, kapitalizmin içinde bulunduğumuz evresinde işyerinin doğal

evrimi olarak düşünülebilir (Deloitte 2014: 6).

Sermayenin üretimi mekansızlaştırarak ve mesai kavramını da belirsizleştirerek bir bakıma

zamansızlaştırarak, mutlak artı-değer sömürüyü gerçekleştirme aracı olarak da değerlendirilebilecek

dijital işyerinin mevcut eşitsizlikleri yeniden üretme ve güçlendirme eğilimi taşıdığı yönünde görüşler

bulunmaktadır. Özellikle dijital emeğin çalıştığı dijital işyerlerinde bilgi işçisinde kökleşmiş gibi

görünen yüksek derecede özdenetim ve öz-rasyonalizasyondan yararlanılmaktadır. İşyeri kültürlerinin

kayıt dışılığı, çalışanlarla günün herhangi bir zamanında e-posta yoluyla temasa geçilmesinin olağan

167

karşılanması, iş-özel yaşam sınırlarının sürekli ihlali, çalışanlardanmesai süresi kavramının belirsizliği,

uzun çalışma saatlerinin normalleştirilmesi, bu konuda çalışanlardan fedakarlık yapmalarının

istenmesi dijital işyerinin karakteristikleri arasında yer almaktadır. Dijital işyerleri, bireyselleştirilmiş

çalışma uygulamalarıyla sektördeki “kendi kendini sömürmeyi” tamamen normalleştirmektedir.

Kısacası dijital işyerlerinde çalışanlar, aşırı iş yoğunluğu ve düşük ücretle çalışma, endüstride

bağlantılar kuramama ve aynı zamanda kendini bir meslek topluluğunun parçası hissedememe gibi

sorunlarla karşılaşmaktadır (Briken vd. 2017: 9-10). Bütün bu sorunlar dijital emek için fazlasıyla

geçerlidir.

B. EİT’lerdeki Gelişimin Emek Üzerindeki Etkisi

EİT’lerde yaşanan gelişim ile, istatistik kalemlerine yeni bir istihdam türü eklenmiştir. “EİT

istihdamı” olarak adlandırılan bu istihdam türünü OECD dar ve geniş anlamda olmak üzere iki şekilde

tanımlamaktadır. Uluslararası Standart Endüstriyel Sınıflandırma’nın 3. revizyonuna (International

Standard Industrial Classification – ISIC Rev. 3) dayanan bu tanıma göre EİT istihdamı, imalat

sektöründe bilgi işleme ve iletişim işlevini yerine getirmelidir ve fiziksel olayları tespit etmek, ölçmek

ve/veya kaydetmek ya da fiziksel bir süreci kontrol etmek için elektronik işlemeyi kullanmalıdır.

Hizmet üretiminde EİT ürünleri ise elektronik yollarla bilgi işlemeyi ve iletişimi sağlamalıdır. Bu

çerçevede OECD iki ayrı EİT istihdamı tanımı yapmaktadır. Dar ölçüt içeren tanıma işleri doğrudan

EİT’ye odaklı olan yazılım mühendisi gibi uzmanlar girmektedir. Geniş tanıma ise kendi başına

EİT’ye odaklanmasa da düzenli olarak EİT kullanan bilim insanları, mühendisler ve ofis çalışanları

dahildir. Bu tanıma ise görevlerini yerine getirmek için EİT kullanımı gerekli olmayan öğretmenler ve

tıp uzmanları dahil değildir (OECD 2011: 186). OECD’nin EİT istihdamına ilişkin bu raporu her ne

kadar üretimde çalışan işçiler ile yönetim kademesinde bulunan çalışanlar arasında bir ayrım yapmasa

da EİT’lerin ve sibernetiğin gelişimi ile birlikte yeni emek formlarının gözlemlenebilir ve yaygın

biçimde ortaya çıktığını bize göstermektedir (Dyer-Witheford 2019: 177).

1. Maddi Olmayan Emek: Dijital Emeği Anlamak İçin Bir Çerçeve

Dijital emek kavramını ele almadan önce, bilişsel kapitalizm yaklaşımının geliştirdiği maddi

olmayan emek kavramına değinmek yararlı olacaktır. Özellikle EİT ürünleri ve bunlara bağlı olarak

ortaya çıkan dijital ürünler dikkate alındığında, maddi olmayan emeğin duygulanımsal boyutu,

kapitalizmin içinde bulunduğu evreyi anlama konusunda katkı sağlamaktadır. İnsan zihninin bir ürünü

olan dijital emek, işçi figürünün ve iş kavramının değişimini, ama aynı zamanda “rıza” ve “sermaye”

168

kavramının değişimini yansıtmaktadır. Bu bölümde maddi olmayan emek kavramı, tarihsel arka planı

ve güncel gelişmeleri ile ele alınacaktır.

a. Maddi Olmayan Emek Tartışmalarının Tarihsel Arka Planı

Maddi olmayan emek kavramı ilk olarak 19. yüzyılın başlarında, Jean Baptiste Say’ın

takipçisi olan ve Adam Smith’in emek değer teorisini geçersiz kılmaya çalışan Henri Storch tarafından

geliştirilmiştir. Nitekim Marx, Storch’un bu konu ile ilgili tartışmalarına, Artı Değer Teorileri

kitabında yer vermiştir (1998: 268-276). Ancak Marx, bu çalışmasında “maddi olmayan emek”

kavramını kullanmamıştır (Haug 2009: 177). Buna karşın “maddi olmayan emek” kavramını, bugünkü

anlamıyla kullanan ve yaygınlaşmasını sağlayan isim ise Maurizio Lazzarato’dur. İtalyan otonomcu

hareketinin önde gelen isimlerinden biri olan Lazzarato, 1990’ların ortasında “maddi olmayan emek”

kavramını ortaya koymuş, sonrasında kavram özellikle akademik literatürde yaygın biçimde

tartışılmaya ve kullanılmaya başlanmıştır. Lazzarato, maddi olmayan emek kavramını, “metaların

kültürel ve enformasyonel içeriğini üreten emek” (1996: 132) olarak tanımlamaktadır. Görsel ve işitsel

üretim, reklamcılık, moda, yazılım üretimi, fotoğrafçılık, kültürel etkinlikler, vb. (Lazzarato 1996:

136) gibi üretim çıktıları soyut (gayri maddi) olan ve sanal bir etkinlik içeren sektörler, gayri maddi

emeğin faaliyet alanı olarak değerlendirilmektedir.

Her türlü toplumsal ilişki ve iletişim, artık

kapitalist üretimin bir parçası haline getirilmektedir. Üretim; somut, sayılabilir, ölçülebilir ürünler

yerine, hizmet, bilgi ve iletişim gibi ölçülemez şeylerin ortaya çıkarıldığı bir sürece dönümektedir

(Akalın 2017: 116). Lazzarato’nun iddialarından birisi de Fordizm döneminde yoğun biçimde

uygulanan ve üretim sürecinde işçiyi salt makinenin bir dişlisi olarak gören ve onu “makineleştiren”

Taylorist politikaların aksine, içinde bulunulan yeni dönemde (bilişsel kapitalizm), maddi olmayan

emekle birlikte yeni yönetim projesinin devreye girdiğidir. Buna göre kapitalizm, artık işçinin

kişiliğini bile değer üretimine dahil etmeye çalışmaktadır (Wright 2018: 55). Nitekim Lazzarato’ya

göre maddi olmayan emeğin kökeninde, 1960’lı ve 70’li yıllarda Toyotist fabrikalarda uygulanan

teknolojik değişikliklerle, Fordizmin uzmanlaşmış işçisinin yerini almaya başlayan “çok yönlü işçiler”

yer almaktadır. Bu çok yönlü işçiler, yeni bir öznellik türünü, “komuta edici” bir öznelliği

geliştirmektedir. Yeni dönemde, sermaye kârlarını maksimize etmek için, işçilerin entelektüel

gelişimine daha çok ihtiyaç duymaktadır, bu yüzden onlara öznelliklerini geri vermeye zorlanmaktadır

(Wright 2018: 76). Bu anlamda Lazzarato’nun maddi olmayan emeği, üretim ve emek boyutunun yanı

sıra, öznellik üretimi boyutunu da içermektedir (Özmakas 2015: 15). Ayrıca maddi olmayan emeğin

Bu sektörler nitelikleri gereği yüksek düzeyde geçici çalışmayı, güvencesizliği bünyesinde barındırmaktadır.

Bu anlamda bu sektörlerde çalışan işçileri, “prekarya” kavramı adı altında tanımlayanlar da bulunmaktadır. Prekarya

tartışmalarına üçüncü bölümde “2000’lerde Teknolojinin Emek Üzerine Etkisi: Eğretileşme (Prekaryalaşma) ve

Tabakalaşma” başlığı altında yer verdiğimiz için, burada tekrar üzerinde durmayacağız.

169

üretim döngüsünün örgütlenmesi salt mekânsal olarak bir fabrika binasıyla sınırlanamaz. Maddi

olmayan emeğin işe koşulduğu yer dışarıda, hatta toplumun genelindedir. Küçük ve “üretken” birimler

kendine özgü ve özel amaçlı projeler temelinde örgütlenmekte, hatta bu projeler süresince var

olmaktadır. Üretim döngüsü sermayenin gereksinim duyduğu anda çalışmaya başlamakta, iş bittiğinde

döngü bu kez yeniden üretimini ve verimlilik kapasitesini olanaklı kılan ağlara ve akışlara

dağılmaktadır (Özgün 2017: 34).

Mario Tronti, Raniero Panzieri ve Antonio Negri’yle birlikte İtalyan otonomcu hareketinin

önemli isimlerinden birisi olan Lazzarato’nun bu düşüncelerinin oluşumunda, 1960’lı yıllardan

itibaren İtalya’da yaşanan gelişmeler etkili olmuştur. Lazzarato’nun maddi olmayan emek yaklaşımını

daha iyi kavrayabilmek için, bu arka planı kısaca ele almakta yarar vardır. İkinci Dünya Savaşı’ndan

ekonomik anlamda büyük bir yıkımla çıkan İtalya’da 1960’lı yıllardan itibaren toparlanma belirtileri

görülmeye başlamıştır. Bu dönem kırsal üretimin ve ilişkilerin ağır bastığı “yoksul” Güney’den

köylülerin, endüstriyel kapitalist gelişimin daha üst seviyede olduğu, Milano, Torino ve Cenova

üçgeninde yer alan “zengin” Kuzey’e doğru göç edip emek gücüne katıldığı yıllardır. Tronti’ye göre

bu dönemde İtalya’da kapitalizmin gelişimi hız kazanmış, tarımsal-endüstriyel toplumdan endüstriyel-

tarımsal topluma geçiş yaşanmıştır (Tronti 2010: 186). Bu dönemde ayrıca endüstriyel işin yapısı da

değişmeye başlamıştır. Piyasa üzerine yapılan çalışmalar ile ağırlık üretimde verimliliği arttırmaktan

çok, tüketimin nasıl arttırılabileceğine ve işin yaşamın diğer alanlarına nasıl sirayet edebileceğine

doğru kaymıştır (Özmakas 2015: 9). İşte otonomcu Marksistlerin çıkış noktasını tam da bu

oluşturmuştur.

Tronti, Panzieri, Lazzarato ve Negri gibi isimlerin önderliğindeki hareket, üretim

alanında yaşanan teknolojik gelişmelerin işin yapısını ve niteliklerini değiştirdiğini, bunun sonucunda

iş ile özel yaşam arasındaki sınırların belirsizleştiğini ileri sürmüşlerdir. Otonomistler, buradan yola

çıkarak “geleneksel Marksizmin” değişimin ortaya çıkardığı sorulara yanıt veremeyeceğini, ayrıca

potansiyel direnişleri örgütlemede ve alternatif geliştirmede zorluk yaşayacağını iddia etmiştir

(Özmakas 2015: 9-10).

Birinci bölümde “Teknoloji ve Endüstriyel Gelişim” başlığı altında aktardığımız gibi,

Otonomcu kuram, kapitalizmi birbirini takip eden farklı evrelere sahip bir sistem olarak

Geleneksel Marksist ideoloji ve politikaların yaşanan bu gelişmelere yanıt vermekte yetersiz olduğunu ileri

süren, İtalyan Komünist Partisi’nden ayrılan bir grup, “Potere Operaio” (İşçilerin Gücü) adıyla yola çıkmış ve “Operaismo”

(İşçicilik) denilen hareketi başlatmıştır. “Quaderni Rossi” (Kızıl Defterler) ve “Classe Operaia” (İşçi Sınıfı) dergileri

aracılığıyla İtalyan politik ve entelektüel hayatında kendine önemli bir yer edinen “Potere Operaio”, 3 Haziran 1973’te

yaşanan çatışmalar ve ayrılıklar nedeniyle kendini feshetmiş, ancak “Operaismo” hareketinin doğuşuna kaynaklık etmiştir.

İşçi eylemlerine, başta üniversiteliler olmak üzere gençliğin eylemlerinin de eklemlenmesiyle ortaya “Autonomia Operaia”

(Otonom İşçiler) hareketi ortaya çıkmıştır. Otonomcu Marksistler ya da otonomistler olarak da bilinen bu hareket böylece

daha toplumsal bir boyut kazanmıştır. Otonomistler görüldüğü gibi toplumsal dokuda yaşanan değişime ideolojik ve politik

açıdan yanıt verme iddiasını taşımaktadır.

170

değerlendirmektedir. Buna göre 1848 ile Birinci Dünya Savaşı arasındaki ilk evre, “büyük ölçekli

endüstrinin” ilk evresidir. Zanaatkar bir iş gücünün faaliyetleri ve yetkinlikleri bu dönem boyunca

giderek daralmaya başlamaktadır. Ama yine de hâlâ vasıflı “profesyonel işçi” veya “emek

aristokrasisi” işçi sınıfının siyasi bileşiminde yol gösterici bir rol oynamaya devam etmektedir. Bu

dönemde emeğin siyasi çıkarları, Leninist ya da konsey komünist geleneğine göre örgütlenen, kitlesel

bir üyeliğe ve entelektüel birikime dayanan işçi partileri tarafından temsil edilmektedir. Büyük ölçüde

Negri tarafından şekillendirilen Otonomcu kuramda ikinci aşamayı ise 1914-1968 arasındaki dönem

oluşturmaktadır. Çalışmamızda Fordizm olarak adlandırdığımız döneme denk gelen bu evrede;

Otonomculara göre emeğin bileşimi, emek gücünü belirli üretken faaliyetlerden ayıran Taylorizm ile

yok edilmektedir. Taylorizm üretim sürecini yeniden biçimlendirmekte, iş gücünün becerilerini

azaltıp, bir önceki dönemin öncü aktivizmle olan bağlarını ortadan kaldırmaktadır. Bu süreçte

“profesyonel işçi”nin yerini montaj hattının insani bir uzantısı haline gelen “kitlesel işçi” almıştır

(Bowring 2004: 105-107). Bu yaklaşıma göre sermaye sınıfı, çalışma sürecinin yeniden organizasyonu

anlamına gelen Taylorizme ek olarak, iş gününün ve ücretin yeniden yapılandırılması anlamına gelen

Fordizmi; talep artırıcı politikaları ve refah devleti uygulamalarını içeren Keynesyen iktisat

paradigmasını ve kapsamlı toplumsal yönetime olanak sağlayan endüstriyel stratejileri uygulamaya

koyarak, işçi sınıfı muhalefetini kontrol altına almış ve birikiminin “altın çağı”nın önünü açmıştır

(Akçoraoğlu 2019: 532-533). Otonomculara göre bu ikinci evrede kitlesel işçinin çıkarları, reformist

sendikalara ve Komünist Partiye karşı çıkan gruplar tarafından temsil edilmektedir. Nitekim İtalyan

Komünist Partisi’nden ayrılan bir grubun, “Potere Operaio” (İşçilerin Gücü) hareketini kurması,

Otonomcular tarafından bu yeni bir durumun bir sonucu olarak değerlendirilmektedir (Bowring 2004:

107).

Negri tarafından formüle edilen ve otonomcular tarafından genel kabul gören kurama göre

ise kapitalizmin üçüncü aşaması 1968’li yıllardan itibaren başlamıştır. Başta bilgisayarlar olmak üzere

üretimde kullanılan enformasyon ve iletişim teknolojilerinde yaşanan ilerlemeler, üretken emeğin

üretim sürecindeki merkezi konumunu kaybetmesine yol açmıştır. “Bilişsel kapitalizm”, “üçüncü

kapitalizm” gibi isimlerle anılan bu evrede emeğin kendisi artık “tamamen soyut, maddi olmayan,

entelektüel”dir. Buna karşın ikinci evrenin fabrikada doğrudan üretimi gerçekleştiren kitlesel işçinin

yerini bütün üretim ve yeniden üretim alanına yayılan, dolayısıyla üretimi fabrika sınırları ötesine

taşıyan “toplumsal işçi”

almaya başlamıştır. Bu evrede fabrika, EİT’nin de yardımıyla toplumun

Toplumsal işçi kavramı ilk kez Negri tarafından, proletaryanın fabrikanın sınırlarını aşarak üretim ve yeniden

üretimin tüm kapsamında yayılmasını ifade etmek için kullanılmıştır (1982: 206-208). İlerleyen dönemde Negri, Hardt ile

birlikte kaleme aldığı Çokluk - İmparatorluk Çağında Savaş ve Demokrasi adlı kitabında toplumsal işçi kavramını çokluk

kategorisi içindeki maddi olmayan emek ile birleştirmiştir. Negri böylece toplumsal işçiyi sermaye tarafından sömürülen

171

içine yayılmış, işleyişini dağıtarak, merkezsizleşmiş, bir bakıma “duvarsız fabrika”ya dönüşmüştür.

Üretim ve yeniden üretim mekanındaki bu değişime paralel olarak maddi olmayan ürünler üreten

toplumsal işçi ortaya çıkmıştır. Böylece Negri’ye göre Marx’ın sermaye dolaşımında “üretken

olmayan” anlar olarak gördüğü faaliyetler olan üçüncül emek (iletişim ve medya, ulaşım, eğitim,

sağlık ve sosyal bakım, finans, reklam, eğlence ve kültür üretimi) “post-endüstriyel evrede” muazzam

biçimde genişlemiştir. Maddi olmayan emek yeni hegemonik güç olarak ortaya çıkmıştır (Bowring

2004: 110-111, Dyer-Witheford 2004: 120-121, Akçoraoğlu 2019: 532-533). Otonomcu Marksistler

kuramlarını bu varsayımlar üzerine inşa etmişlerdir.

Bu politik hareketin “otonomcu” ismiyle anılmasının nedeni ise işçilerin sermayenin

boyunduruğuna karşı çıkma ve son verme gücüne vurgu yapması olmuştur (Dyer-Witheford 2019:

11). Otonomistlere göre en temel sorun “kafa emeği” ile “kol emeği” arasındaki eski ayrımın

geçersizleşmesi, geleneksel işçi sınıfının önemli bir bölümünü oluşturan kol emeğinin her geçen gün

“zihinsel” bir emeğe dönüşüyor olmasıdır. Özellikle teknolojik gelişmelerle birlikte üretim aşamasında

işçi sınıfının bileşiminde bazı değişiklikler yaşanmaktadır. Nitekim 1961’de İtalya’nın önde gelen

teknoloji firmalarından biri olan Olivetti’nin fabrikasında bir çalışma gerçekleştiren Alquati, buradaki

işçileri sadece üretim bandında emek sarf eden değil, aynı zamanda özelleştirilmiş bir tür bilgi üreten

işçiler olarak değerlendirmiştir. Ona göre bu işçileri geleneksel işçilerden ayıran en önemli özellik

“enformasyon” üretmeleridir. “Enformasyon” kavramına yapılan bu vurgu, post modernizmle birlikte

bilginin statüsünde yaşanan değişimle ilgilidir. Bu değişimin temelinde ise bilginin, enformasyon

formu haliyle kendi başına bir “üretim gücü” haline gelmesidir (Özmakas 2015: 10). Otonomcuların

önde gelen isimlerinden biri olan, ancak ilerleyen dönemde ideolojik ve politik olarak kendine farklı

bir yol çizen Negri ise Hardt ile inşa ettikleri kuramlarında bu değişimin eski formülleri geçersiz

kıldığını savunmuştur. Foucault ile Marx’ı bir araya getiren Hardt ve Negri; Spinoza’dan yola çıkarak,

Otonomcuların geleneğini, Foucault’nun biyopolitikaya ilişkin görüşlerini, Deleuze’ün rizom ve yatay

örgütlenmeye ilişkin düşünceleriyle harmanlamıştır. Yazarların bu düşünceleri bir araya getirerek

oluşturdukları kavramsal ağın temel noktalarından birisini de “maddi olmayan” emek kavramı

oluşturmuştur (Özmakas 2015: 10-11).

Lazzarato’nun geniş yankı uyandıran “maddi olmayan emek” kavramlaştırması, Otonomcu

gelenekten gelen Negri’nin, Hardt ile kaleme aldığı İmparatorluk adlı kitabında yeniden

yorumlanmıştır. Tıpkı Lazzarato gibi “Fordist modelden Toyotist modele” geçişe önem atfeden

yazarlar, yeni modelde üretim ile tüketim arasındaki ilişkinin tersyüz edildiğini, üretim planlamasının

doğa ve kültür mülkiyetini üreten bir bakıma “yeni işçi sınıfı” olarak değerlendirilebilecek “çokluk” kavramına dönüştürür

(Fuchs 2014: 169; Fuchs 2015: 457).

172

piyasalarla sürekli ve doğrudan iletişime geçtiğini, bunun sonucu olarak enformasyon ve iletişimin

artık üretim süreçlerinde merkezi bir rol oynamaya başladıklarını ileri sürmüş, bu dönüşümü ortaya

çıkaran gelişmeleri “enformatikleşme” olarak adlandırmıştır (Hardt, Negri 2003: 297-301). Hardt ve

Negri’ye göre geçmişte yaşanan modernleşme ve endüstrileşme süreçleri, toplumsal alanın tüm

unsurlarını dönüşüme uğratmış ve yeniden biçimlendirmiştir. İlk olarak tarım endüstri olarak

modernleştiğinde, toplumun kendisi de yavaş yavaş insan ilişkileri ve insan doğasını dönüştürecek

şekilde endüstrileşmiştir. Yazarların modernleşme olarak adlandırdığı bu dönemde kırsal toplumdan

toplumsal fabrikaya geçiş yaşanmış, insan olma süreçleri ve bizatihi insan doğası kökten bir dönüşüme

uğramıştır (Hardt, Negri 2003: 297-298). Yazarlar bu değişimin izini istihdamdaki nicel değişimlerde

sürmüştür. Modernleşme sürecinde emek tarımdan ve madencilikten (birinci sektörden) endüstriye

(ikinci sektöre) doğru göç etmiştir. Ama günümüzde “modernleşme sona ermiştir” (Hardt, Negri 2003:

298), artık yeni bir süreç söz konusudur. Yazarlar bu süreci “postmodernleşme” ya da

“enformatikleşme” süreci olarak adlandırmaktadır. Bu süreçte emek endüstriden hizmet alanına

(üçüncü sektöre) göç etmektedir. 1970’li yıllardan itibaren ABD’de gözlemlenen bu sektörel

“kaymayla” birlikte hizmetler çok daha geniş bir alanı kapsamaya başlamakta, son derece değişken ve

esnek becerilere sahip bir emeğe gereksinim duymaktadır. İşin yapılmasında bilginin, enformasyonun,

duygulanımın ve iletişimin merkezi rol oynamasından kaynaklı olarak yazarlar bunu “post-endüstriyel

ekonomi”, ama asıl olarak da “enformasyon ekonomisi” olarak adlandırmaktadır (Hardt, Negri 2003:

298).

Hardt ve Negri’ye göre enformasyon ekonomisinde hizmet sektörünün ağırlıklı bir yeri

vardır. Çünkü yazarlara göre çoğu hizmetler sürekli enformasyon ve bilgi alışverişi üzerine kuruludur.

Bu hizmet üretimi ise ortaya maddi ve kalıcı bir mal çıkarmamakta; bir hizmet, bir kültürel ürün, bilgi

ya da iletişim gibi maddi olmayan mallar üretmektedir. İşte Hardt ve Negri, bu üretim ile ilgili emeği

maddi olmayan emek olarak nitelendirmektedir (2003: 303). Ancak, Hardt ile Negri, “enformasyon

ekonomisinin zirvesindeki” hizmet sektörünün itici gücü olarak tanımladıkları maddi olmayan (gayri

maddi) emeği tek bir başlık altında incelememekte, onu üçe ayırmaktadır. Bunlardan ilki

“enformatikleşmiş ve bizatihi üretim sürecini dönüştürecek bir şekilde iletişim teknolojilerini

bünyesine katmış bir endüstriyel üretim”le ilgilidir. Dayanıklı malların üretimindeki emek, maddi

olmayan emekle karışmakta ve maddi olmayan emek halini almaya başlamaktadır.

Maddi olmayan

emeğin ikinci türünü ise analitik ve simgesel işlerdeki emek oluşturmaktadır. Bu işlerdeki maddi

olmayan emek, bir yanda yaratıcı ve zeka ürünü manipülasyonu diğer yanda ise rutin simgesel

Yazarlar, İmparatorluk adlı kitaplarının devamı niteliğindeki Çokluk adlı kitaplarında, maddi olmayan emeğin

bileşenlerini ikiye indirmekte, endüstriyel üretimle ilgili olan emeği devre dışı bırakmaktadır (Hardt, Negri 2004: 122-123).

173

manipülasyonu gerçekleştirmektedir. Maddi olmayan emeğin son türünü ise gerçek (aktüel) ya da

sanal (virtüel) insani ilişki gerektiren ve duygulanımın

üretimi ve manipülasyonuyla ilgilenen

bedensel emek tarzı oluşturmaktadır

(Hardt, Negri 2003: 305-306; Hardt, Negri 2004: 122-123).

Duygulanımsal emek

, “emekçinin özvarlığını, yaptığı işle özdeşleştirmesi” olarak

tanımlanabilir. Duygulanımsal emek, rahatlık, esneklik, tatmin, heyecan ya da tutku gibi duyguları

üreten ya da işleyen bir emektir (Hardt, Negri 2004: 351). Duygulanımsal emekte, duygusal emekten

çok daha karmaşık bir “kolonileştirme” söz konusudur. Sermaye çalışanların bedenlerinin bir kısmını

belirli bir dönem boyunca ödünç almanın (duygusal emek) ötesine geçmiş, yeni bedensel

maddeleştirme biçimlerine girişmiştir (Akalın 2017: 119-120). Bu emek türü duygulanımların

yaratılması ya da manipüle edilmesine dayanır, bu nedenle ortaya doğrudan bir meta çıkarmaksızın,

birtakım duyguların üretilmesini içerir. İnsani iletişimin belkemiğini oluşturduğu için hizmetler

sektöründe daha baskındır (Özmakas 2015: 16). Çünkü “duygulanımsal emek, rahatlık, esenlik, tatmin,

heyecan ya da tutku gibi hisleri üreten ya da işleyen bir emektir” (Hardt, Negri 2004: 122). Bu

bağlamda duygulanımsal emekte, işçinin iş tanımı içerisinde bulunmayan bazı sosyal becerileri yerine

getirmeleri istenir (Özmakas 2015: 17). Nitekim özellikle sağlık, sivil havacılık, hukuk ve fast food

sektörlerinde çalışan işçilerden “güler yüzlü hizmet” adı altında duygulanımsal emek sergilemeleri

beklenir. Hardt ve Negri’ye göre duygulanımsal emek yaşamın her alanına yayılmış bir maddi

olmayan emek türüdür, dahası maddi olmayan emek türünün giderek hegemonik hale geldiğini

gösterir niteliktedir (2004: 351). Burada üzerinde durulması gereken bir başka konu ise gayri maddi

emeğin üç bileşeninin ortak noktasının, hiçbirinin “maddi” ya da “dayanıklı eşya” üretmiyor oluşları

ve söz konusu emek türlerinin çıktılarının fiziksel varlığa sahip olmamalarıdır. Bu yüzden bu çıktıları

Burada “duygu” ile “duygulanım” arasındaki farka değinmek gerekmektedir. “Duygu” zihinsel bir olgudur,

buna karşın “duygulanım” hem bedene hem de zihne aittir. “Duygulanım”a örnek olarak neşe ve üzüntüyü verebiliriz. Neşe

ve üzüntü, organizmanın bütündeki yaşamanın o andaki durumunu yansıtır, bu anlamda belirli bir beden haliyle birlikte

belirli bir düşünce halini de gösterir (Savul 2018b: 184).

Ancak Hardt ve Negri, İmparatorluk’tan sonra çıkardıkları Çokluk adlı kitaplarında, maddi olmayan emek

konusunu tartışırken, bu ilk türden (enformatikleşmiş endüstriyel emek) söz etmemektedir. Bu çalışmalarında yazarlar, maddi

olmayan üretimde emeğin maddi kalmaya devam ettiğini, maddi olmayanın emeğin ürünü olduğunu dile getirmektedir

(Hardt, Negri 2004: 122). Dolayısıyla, sanayi malları üreten emek, ne kadar enformatik hale gelirse gelsin, onu üreten emeğin

“maddi” olduğundan söz edilebilir (Koşar 2018: 100).

“Duygusal emek” (emotional labour) ile “duygulanımsal emek” (affective labour) birbirine karıştırılmaması

gereken iki farklı kavramdır. İlk olarak Arlie Russell Hochschild’in geleştirdiği “duygusal emek” kavramı, özellikle gelişmiş

Kuzey ülkelerinde daha merkezi bir rol üstlenmeye başlayan hizmet sektöründe kullanılan emekteki dönüşümü ifade

etmektedir. Hizmet sektörü insanlarla iç içe, yüz yüze ilişkilere dayanan bir iş kolu olduğu için, çalışanlardan müşterilerinin

memnuniyet hali üzerinde etkili olmaları beklenmektedir. Bu yüzden çalışanlardan müşteri memnuniyeti çabalarını her daim

yüzlerine bir maske gibi takmaları istenmektedir. Kısacası çalışanların kendi benliklerine ait duyguları, artık verdikleri

hizmetin bir parçası olmakta, bir metaya dönüştürülmektedir. Yeme içme, hava yolu, çağrı merkezi, vb. gibi sektörlerde

çalışanlar bu duruma örnektir. Buradaki çalışanların gerek müşterileri karşılarken gerek uğurlarken kalıp halindeki cümleleri

kullanması, sürekli olarak gülümsemeleri ve bunları ellerinde ne iş olursa olsun yapmaları, bunun kendilerine firma

tarafından verilen bir görev olduğunu göstermektedir. Öte yandın duygulanımsal emek hem duygusal emeği içermekte hem

de ondan daha öte bir kavramdır (Akalın 2017: 119). Tüm yaşamın bir üretim süreci olarak değerlendirilip, duyguların ve

bedenin sürece dahil edilmesi duygulanımsal emeğin, duygusal emekten en temel farkını oluşturmaktadır (Savul 2018: 51).

174

üreten emek, “maddi olmayan emek” olarak tanımlanmaktadır (Wright 2018: 56). Kısacası maddi

olmayan emeğin gayrimaddiliği, üretilen ürünün gayrimaddiliğinden gelmektedir. Emeğin

gayrimaddiliği ise emek ürünün toplumsal karakterine değil, fiziksel özelliklerine işaret etmektedir

(Kangal 2018: 164).

Lazzarato’nun maddi olmayan emeğin “komuta edici” öznelliği geliştirdiği şeklindeki

görüşleri, maddi olmayan emeğin toplumun dönüştürücü, devrimci gücü olacağı yaklaşımlarına temel

oluşturmaktadır. Nitekim maddi olmayan emek yaklaşımının savunucuları, her ne kadar genel emek

gücü havuzu içinde payları sınırlı olsa da maddi olmayan emeğin öncü konumuna vurgu yapmakta,

“maddi emeği üreten” geleneksel işçi sınıfının ise toplumsal üretim ve modern toplum içinde artık

işlevsizleştiğini savunmaktadırlar. Onlara göre 20. yüzyılın son on yılında her ne kadar nicel olarak

hala baskın olsa da endüstriyel emek hegemonyasını yitirmiş, onun hegemonyasını maddi olmayan

emek devralmıştır (Hardt, Negri 2004:122).

Postmodern toplumun postmodern öznesi olan

“çokluk”un merkezinde işte bu yüzden maddi olmayan emek bulunmaktadır (Koşar 2018: 101). Ancak

işçi sınıfını “maddi olan” ve “maddi olmayan emek” şeklinde ikili bir ayrıma sokmak ve onu bedensel

işlerle uğraşanlarla sınırlamak ise eleştiri konusudur. Her türlü zihinsel ya da maddi olmayan işle

uğraşan çalışanların (örneğin çağrı merkezi çalışanları), elle tutulur bir ürün üretmedikleri için “maddi

olmayan emek” kategorisi altında toplanması buna örnek olarak gösterilebilir (Koşar 2018: 99).

Öte yandan Hardt ve Negri, “maddi olmayan emeğin” çok muğlak bir terim olduğunu da

kabul etmektedir (2004: 123). Her ne kadar bu emek türü “maddi olmayan” ifadesini içerse de

“maddi” boyutu dışarıda bırakmanın olanaksız olduğunu dile getiren yazarlar, burada sadece emeğin

ürününün maddi olmadığını, oysa emeğin ortaya çıkma sürecinin tamamen maddi olduğunu

savunmuşlardır. Bu yüzden Çokluk kitabında maddi olmayan emeği, aynı zamanda biyopolitik emek

olarak tanımlamışlardır (Özmakas 2015: 18, Koşar 2018: 100). Foucault’nun siyaset sosyolojisi

disiplinine katkısı olarak değerlendirilebilecek biyopolitika, en genel anlamıyla, bedenin egemen

sistem / iktidar tarafından denetim altına alınması olarak tanımlanabilir (Savul 2018b: 183).

Biyoiktidarlar sayesinde sağlığın, hijyenin, diyetin, doğurganlığın, cinselliğin, vb. yönetimi denetim

altına alınmakta, bunların her biri bir politik mesele haline getirilmektedir. Böylelikle biyopolitika

yaşamın her alanına, tüm boyutlarına sızmaya başlamakta, biyopolitikanın gelişimi için emek gücünün

daha iyi yönetilmesi hedeflenmektedir. Kısacası yaşam iktidar alanının bir parçası haline gelmektedir

Öte yandan yazarlar modernleşmenin sona ermesinin, endüstriyel emeğin ortadan kalkmasına yol açtığı

anlamına gelmediğini savunmaktadır. Hardt ve Negri’ye göre, nasıl ki modernleşme süreci tarımsal üretimi dönüştürüp

endüstriyelleştirdiyse, post-modernleşme süreci (enformatikleşme) de endüstriyel üretimi dönüştürecektir. Bu süreçte

imalatla hizmetler arasındaki ayrım bulanıklaşacak, her türlü üretim hizmet üretimi haline gelecektir, eğilim bu yöndedir

(Hardt, Negri 2003: 298).

175

(Negri 2014: 16-17). Hardt ve Negri, buradan hareketle emeğin yeni hegemonik biçimini “biyopolitik

emek” olarak tanımlamakta, biyopolitik emeği maddi mallar üretmekle kalmayıp ilişkileri ve de

toplumsal yaşamın kendisini de üreten emek olarak değerlendirmektedir. Dolayısıyla biyopolitik

teriminin, ekonomik, siyasal, toplumsal ve kültürel arasındaki geleneksel ayrımların giderek

bulanıklaştığını anlattığını savunmaktadırlar (Hardt, Negri 2004: 123). Ancak yazarlara göre

biyopolitika terimi de kavramsal karışıklıklar yaratmaktadır. Bu yüzden Hardt ve Negri, her şeye

karşın maddi olmama mevhumunun daha çabuk anlaşılır ve ekonomik dönüşümün genel eğilimini

daha iyi ifade edeceği görüşündedir (2004: 123).

Görüldüğü gibi otonomcular, maddi olmayan emeğin niteliklerini ele alırken, geleneksel

Marksizmin değer kuramını ve bu kuramın kavramlarını kullanmaktan kaçınmaktadır. Buna gerekçe

olarak ise, günümüz koşullarında değer üretim süreçlerinin ve çalışma örüntülerinin bir değişim

geçirmesini, bu durumun da farklı kavram setleri kullanmayı gerektirmesini göstermektedirler (Savul

2018b: 177) Nitekim Hardt ile Negri, yeni gerçeklik karşısında yeni teorilere ihtiyaç duyulduğunu

savunmakta, bu konudaki görüşlerini şu cümlelerle ifade etmektedir:

“Demek ki, Marx’ın yöntemine uymak istiyorsak, Marx’ın eleştirdiği

kapitalist üretim ve bir bütün olarak kapitalist toplum değiştiği ölçüde Marx’ın

teorilerinden uzaklaşmamız gerekir. Özetle, Marx’ın izinden gitmek için aslında

Marx’ın ötesine geçmek ve mevcut durumumuza uygun olarak onun yöntemi temelinde

yeni bir teorik aygıt geliştirmek gereklidir” (Hardt, Negri 2003: 157).

Hardt ve Negri, günümüz kapitalist üretiminde bir dönüşümün yaşandığını, endüstriyel

emeğin hegemonyasından maddi olmayan emeğin hegemonyasına, Fordizmden ise Post-Fordizme

yönelik bir geçişin yaşandığını ileri sürmektedir. Post-Fordizmde emek ile yaşam arasındaki ilişkinin

bulanıklaştığını, zamansal ayrımın belirsizleştiğini savunan yazarlar, bu durumun maddi olmayan

emeğin ürünleri incelendiğinde daha bariz biçimde gözlemlendiğini ileri sürmektedir. Buna göre

maddi üretim “toplumsal yaşamın araçları”nı yaratmakta, maddi olmayan üretim ise toplumsal

yaşamın araçlarını değil, “toplumsal yaşamın kendisini” yaratmaktadır (Hardt, Negri 2003: 162).

Yazarlar günümüzde sermaye üretiminin, hiç olmadığı kadar açık ve doğrudan biçimde toplumsal

yaşamın üretimi olduğunu savunmaktadır. Buradan yola çıkan Hardt ve Negri, Marx’ın kapitalist

üretimde emek ve değer arasındaki ilişkiye dair fikrini gözden geçirilmesi gerektiğini, bunun

nedeninin ise biyopolitik üretimin bir yandan ölçülemez olmasının (sabit zaman dilimlerine

dökülemez olması) ve sermayenin ondan elde edeceği değerden fazla olmasının olduğunu, çünkü

176

sermayenin asla yaşamın tamamını ele geçiremeyeceğini ileri sürmektedir (2003: 162-163). Yazarlar

sonrasında ise şu görüşü dile getirmektedir:

“Emek ve değer artık biyopolitiktir, çünkü yaşamak ve üretmek birbirinden

neredeyse ayırt edilemez hale gelmiştir. Yaşamın tamamı üretim ve yeniden üretimle

dolu hale geldikçe, toplumsal yaşamın kendisi bir üretici makine haline geliyor”

(Hardt, Negri 2003: 164).

b. Maddi Olmayan Emek Kavramı Üzerine Genel Değerlendirme

Maddi olmayan emek üzerine tartışmalar her ne kadar 20. yüzyılın son bölümünde ortaya

çıksa da aslında kavram çok daha eskiye dayanmaktadır. Örneğin Marx da eserlerinde bu konu üzerine

kafa yormaktadır. Nitekim Marx’ın “Artı Değer Teorileri”, maddi / maddi olmayan ve zihinsel emek

konularında zengin bir kaynak sunmaktadır. Marx’ın eserlerinde geçen “tinsel emek”, “tinsel emekçi”

ve “tinsel üretim” gibi kavramlar, “maddi olmayan emek”, “maddi olmayan emekçi” ve “maddi

olmayan üretim” ile eş anlamlı olarak kullanılmaktadır. Burada zihinsel emek öne çıkmaktadır.

Avukatlar, aktörler, askerler, sanatçılar, öğretmenler, bilim insanları, vb. zihinsel emek sarf etmektedir

(Marx 1998: 149-150). Öte yandan maddi olmayan emek, kapitalist üretim tarzında, güncel olarak iki

farklı biçimde yer almaktadır (Savul 2018b: 193). Bunlardan ilki, maddi olmayan emeğin, maddi

metaların üretimini tamamlayıcı bir şekilde üretim sürecine dahil olmasıdır. Burada dikkat çekici olan

üretim sürecinde maddi olmayan emeğin, “maddi emekle”, (geleneksel işçi sınıfıyla) emeklerini

birleştirmesidir. Konuya, bizim çalışmamızla da yakından olduğu için bilgisayar sektöründen örnek

verirsek, bilgisayarın donanımsal bileşenlerini tasarlayan emekçinin maddi olmayan emeğiyle, bu

tasarımı uygulayan, montajını gerçekleştiren emekçinin maddi emeği birleşmektedir. Üretim sürecinin

son aşamasında ise, bilgisayarın ve istenen programların çalışmasını sağlayan yazılımı hazırlayan

emekçinin maddi olmayan emeği devreye girmektedir. Bu anlamda maddi ve maddi olmayan emeğin

birliği söz konusu olmaktadır. Maddi olmayan emeğin tasarımını maddi emek, gözle görülebilir, elle

tutulabilir hale getirmekte, son aşamada ise yine maddi olmayan emek devreye girip, ortak biçimde

üretilen bu metaya son şeklini vermektedir (Savul 2018b: 193-194). Bu bölümün sonunda “Fuchs’un

Uluslararası Dijital İş Bölümü ve Dijital Emek Kavramlaştırması” başlığında ele alacağımız gibi

Fuchs, EİT montaj sanayisi işçileri ile yazılım sanayisi işçilerini dijital emek kapsamında

değerlendirmektedir. Buradan yola çıkarak bu örnekte, bir EİT ürünü olan bilgisayar üretiminde yer

alan maddi ve maddi olmayan emek bileşenleri Fuchs’un geliştirdiği dijital emek kuramı kapsamında

kendine yer bulmaktadır. Ancak bu çalışmanın iddiası, Fuchs’un kuramındaki emek bileşenlerinden

sadece maddi olmayanların, dijital emek kapsamında değerlendirilmesi gerektiğidir.

177

Maddi olmayan emeğin kapitalist üretim tarzında diğer yer alma biçimi ise, sembolik ve

kültürel anlamların yaratımında ortaya çıkmaktadır (Savul 2018b: 194). Marx’ın değer teorisinde

gösterdiği gibi, sermaye kârlarını artırmak için kapitalist üretim çevriminin dolaşım aşamasının

(üretilen metaların tüketildiği aşama) süresini kısmaya gereksinim duymaktadır, bu noktada maddi

olmayan emeğin bu biçiminin katkısı devreye girmektedir. Metaların daha hızlı tüketilmesi, tüketiciler

tarafından talep edilmesi ve satın alınması için maddi olmayan emeğin metaya kattığı kültürel ve

sembolik değerler bu anlamda önem kazanmaktadır. Bu sayede bireysel ve toplumsal algılar

yönlendirilmekte, metalar tüketiciler nezdinde cazip kılınmaktadır (Savul 2018b: 194-195). Bu da

kapitalist üretim çevriminde dolaşım aşamasını kısaltmakta, belirli bir periyot içinde elde edilebilecek

kâr miktarını artırmaktadır.

Coté ve Pybus’a göre ise maddi olmayan emek, Post-Fordist küreselleşme içindeki eylem

pratiklerinde oluşan başlıca yön değişimlerini açıklamaya çalışmaktadır. Burada üzerinde durulması

gereken unsur, maddi olmayan emek ile üretim ve tüketimin yakınsamasıdır. Nitekim Lazzarato’ya

göre maddi olmayan emek ekonomisi ile boş zaman ile çalışma zamanı birleşmekte, ikisi arasındaki

ayrım ortadan kalkmaktadır (Coté ve Pybus; 2014: 257).

Maddi olmayan emek kavramlaştırmasının dijital emek ile de yakından ilgili bazı önemli

sonuçları vardır. Bu sonuçlardan belki de en önemlisi, maddi olmayan emek ile üretimin fiziksel

mekana bağımlılığının azalması ve buna bağlı olarak merkezsizleşmesidir (Özmakas 2015: 16).

“EİT’deki Gelişim ve Dijital İşyerlerin Doğuşu” başlığında daha önce değinildiği gibi dijital işyerinin

ortaya çıkışı olarak da adlandırabileceğimiz bu süreci doğuran Fordist modelin terk edilip esnek

birikim modelinin uygulanmasına geçiştir. Nitekim Hardt ve Negri, bu süreci endüstriyel ekonomiden

enformasyon ekonomisine geçiş olarak değerlendirmektedir. Bir önceki dönemde endüstriyel seri

üretimin etkililiğinin, üretim unsurlarının yoğunlaşması ve birbirleriyle yakınlaşmasına bağlı olduğunu

dile getiren yazarlar, bunun için uygun bir fabrika mekanı yaratmanın ve taşımayla iletişimi

kolaylaştırmanın zorunlu olduğunu aktarırlar. Ancak yazarlara göre endüstrinin enformatikleşmesi ve

hizmet üretiminin artan egemenliği nedeniyle yeni dönemde bu zorunluluk ortadan kalkmıştır.

Enformasyon ekonomisine geçişle birlikte, çalışanlar EİT’leri kullanmakta, bazı sektörlerde ise fabrika

mekanı ortadan kalkmaktadır (Hardt, Negri 2003: 306-307). Bunun en önemli sonucu ise “üretim

bandı”nın yerini üretimin örgütsel modeli olarak “ağ”ın (network) almasıdır. Enformasyon üretimi ve

ağ yapısına geçişle endüstriyel üretimin etkililiğin koşulu olan yakınlık ve üretimde merkezileşme

zorunluluğu ortadan kalkmıştır. EİT’ler mesafenin önemini azaltmış, üretimin mekandan

bağımsızlaşması eğilimi ortaya çıkmıştır. İşçiler evde oturup ağa katılabilmekte, ortaklaşa faaliyet

178

devresi soyut bir düzeyde ağ ve meta içinde pekiştirilmektedir. Eski dikey endüstriyel ve şirket

modelinin aksine, üretim genel olarak yatay girişim ağları içinde örgütlenmektedir. Üretimin

enformatikleşmesi ve maddi olmayan üretimin artan önemi, sermayeyi mekânsal kısıtlamadan

kurtarmakta, emek gücü karşısında pazarlık gücünü artırmaktadır (Hardt, Negri 2003: 308). Yani

sermaye üretimi, gerektiğinde emek gücünün ucuz olduğu mekanlara kaydırabilmektedir.

Üretimin dünyanın dört bir yanına dağıtılması ise beraberinde bu üretimi denetleyecek

mekanizmaların tek bir merkezde toplanması zorunluluğunu doğurmuştur. Böylelikle disiplinin

fiziksel mekanından çıkılarak, denetimin “yok-yer”ine geçilmiştir (Özmakas 2015: 17). Bu süreçte

Manchester, Osaka, Detroit gibi fabrika kentler haline gelmiş merkezler gerilemiş ve boşalmış, buna

karşılık New York, Londra ve Tokyo gibi kontrol merkezi olan küresel kentler yükselişe geçmiştir.

Üretim tam anlamıyla yeni EİT’leri kullanmaya başladıkça (dijitalleştikçe) bazı sektörlerde fabrika

mekanı ortadan kalkmaya başlamıştır (Hardt, Negri 2003: 307). Ancak bu değerlendirmeyi yaparken

günümüz kapitalizmin yaygın uygulama biçimlerinden biri olan dış kaynak kullanımını (outsourcing)

gözden kaçırmamak gerekmektedir. Üretimin maddi olmayan formu olduğu gibi maddi olan formu da

vardır. Nitekim özellikle çok uluslu şirketler, üretim, dolaşım, pazarlama ve reklam işlerini, gündelik

dilde taşeronlaştırma olarak kullandığımız dış kaynak kullanımı (outsourcing) mekanizmasıyla alt

yüklenici şirketlere devretmektedir.

Yani bir bakıma maddi olan emek bir yerde kaybolurken, başka

bir yerde ortaya çıkmaktadır. Bu konuya verilebilecek en güzel örnek, bu bölümün sonunda ele

alacağımız Foxconn şirketidir. Bünyesindeki 1 milyon 200 bini aşkın işçisiyle Foxconn, Kuzeyde

azalan maddi emek formunun, fazlasıyla Güneyde arttığını göstermektedir.

Maddi olmayan emek ile ilgili üzerinde durulması gereken bir başka noktayı ise, söz konusu

emek formunun çoğu durumda maddi emek formuyla birbirini tamamlamasıdır. Çoğunlukla maddi

Bu konuyu endüstriyel üretimin, gelişmiş kapitalist ülkelerden, gelişmekte olan ülkelere kaydırılması sürecini

(offshoring) incelerken ele almıştık.

Dış kaynak kullanımı (outsourcing) formel olarak gerçekleştirildiği gibi enformel olarak da

gerçekleştirilebilmektedir. ABD’de yaşanan ve basına da yansıyan bir olay bu anlamda ilgi çekicidir. 2013 yılında bir yazılım

altyapı firmasının başvurusu üzerine incelemelerde bulunan Verizon Risk Ekibi, 40’lı yaşların ortasında olan, birçok

programlama diline hakim ve uzun süredir de o şirkette çalışan ve yazdığı düzgün kodlarla elde ettiği başarılarıyla göz

dolduran bir yazılımcının VPN log’larında (kayıt günlükleri) bazı anormallikler saptarlar. Bu yazılımcının bilgisayarına

Çin’in Shengyang kentindeki bir noktadan düzenli olarak bağlanıldığını belirleyen uzmanlar başlangıçta bir “hack” ihtimali

üzerinde dururlar. Ancak araştırma derinleşince ve banka kayıtları da incelenince gerçeğin çok daha farklı olduğunu ortaya

çıkarırlar. 6 haneli bir ücret alan bu yazılımcı, ücretinin beşte birinden azına işlerini Çin’in Shengyang kentindeki üçüncü

parti bir yazılım şirketine dış kaynak kullanımı (outsourcing) yoluyla yaptırmakta, günün geri kalanında ise zamanını

Youtube’dan kedi videoları izlemek, Reddit ve E-Bay’de gezinmek, Facebook ve Linkedin’de paylaşımlarda bulunmak gibi

aktivitelere harcamaktadır. Adı açıklanmayan bu yazılımcının işine elbette son verilir [BBC (2013, 16 Ocak), “US employee

'outsourced job to China'“, https://bbc.in/3u9FcLv, (Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2020]. Yaşanan bu olayın tekil bir örnek

olmadığı, çok sayıda yazılımcı tarafından bir şekilde uygulandığı uzmanlar tarafından dile getirilmektedir [Help Net Security

(2013, 16 Ocak), “Log audit reveals developer outsourced his job to China”, https://bit.ly/3yq4yqP, Erişim Tarihi: 28

Temmuz 2018]. Bu durum dijital emek içindeki tabakalaşmayı farklı şekilde de olsa bize göstermektedir.

179

olmayan emeğin metaları, maddi olmayan formlarıyla boşlukta yüzergeçer bir özelliğe sahip değildir,

onlara meta niteliğini kazandıran maddi nitelikteki bir araca sabitlenmiştir. Nitekim söz konusu

metalar içerik olarak maddi olmayan bir niteliğe sahip olsalar bile, bu içeriklerin sabitlendiği DVD,

Hard Disk, vb. gibi araçlar ya da bu içeriğin dolaşıma sokulduğu ağa bağlı bilgisayarlar gibi mecralar

maddidir. Bu yüzden maddi olmayan emeğin maddi olana göre hegemonik hale geldiğini söylemek

yerine, her iki emek formunun çoğu durumda birbirine karıştığını söylemek uygun olacaktır (Kıyan

2015: 44). Sonuç olarak bu görüşe göre maddi olmayan emek, günümüzde kapitalist üretim

çeviriminin hem üretim hem de dolaşım aşamasında önemli bir rol üstlenmektedir (Savul 2018b: 195).

c. Maddi Olmayan Emek ve Sosyal Medya

Maddi olmayan emek ile dijitalleşme arasında ilişki sosyal medya üzerinden incelenebilir.

Sosyal medyanın doğuşu ve sosyal ağların ortaya çıkışıyla birlikte maddi olmayan emeğin yeni bir

türünün ortaya çıktığı ileri sürülmektedir. Coté ve Pybus, Facebook ve benzeri sosyal medya ağlarında

belirginleşen şeyin, Lazzarato ile Hardt ve Negri’nin ortaya koyduğu maddi olmayan emekten daha

yoğun, daha hızlı ve daha gizemli olduğunu savunmaktadır. Bu yüzden yazarlar sosyal medya

ağlarında ortaya çıkan bu emeği, “maddi olmayan emek 2.0” olarak adlandırmaktadır (Coté, Pybus

2014: 242). Yazarlar, “maddi olmayan emek 2.0”ı kavrayabilmek için öncelikle bazı konuları anlamak

gerektiğini söylemektedir. Üretim ile tüketimin bir arada bulunması; sosyal medya ağlarının gelişmesi

ile geçmişteki yazar-okuyucu ilişkisinin ortadan kalkması; eskiden kendi başına olan medya sektörleri

arasında bir yakınsama sürecinin ortaya çıkması; son olarak iletişimimizin ve kültürel pratiklerimizin,

sermaye ilişkilerinin gitgide daha fazla tamamlayıcısı olan emeğin yeni bir biçimi olduğunu kavramak,

yazarlar açısından bir ön kabul olarak sunulmaktadır (Coté, Pybus 2014: 243).

Coté ve Pybus, “maddi olmayan emek 2.0”ı ayrık bir yeni alt küme, Hardt ve Negri’nin

tanımına yapılan bir ilave olarak değerlendirmektedir. Onlara göre buradaki farklılık, bir sosyal medya

ağına üye olunduğunda, onunla kültürel ve biyopolitik düzeyde iştigal etmenize neden olan “özgür

emek”tir (free labour). Çünkü burada kullanıcıların oluşturduğu içeriğin yanı sıra, onların zevkleri,

tercihleri ve orada inşa ettikleri genel kültürel içerikleri de satılmaktadır (Coté, Pybus 2014: 244).

Sosyal ağlarda kullanıcılar tarafından oluşturulmuş profiller, ya da yazarların ifadesiyle,

bireyselleştirilmiş arşivler, artı değer ve mübadelenin kârlı can damarlarıdır. Nitekim Facebook gibi

sosyal ağların artan piyasa değeri, kullanıcıların maddi olmayan ve duygusal emeklerini sisteme

yükleme gönüllülüğüne dayanmaktadır (Coté, Pybus 2014: 259-260). Bu sosyal ağların piyasa değeri

arttıkça, kullanıcıların dijital emekleri aracılığıyla ortaya çıkan artı değer de artmakta, sanal dünyadaki

180

öznellik üretimi hızla kâra dönüşmektedir (Özmakas 2015: 15). Coté ve Pybus’un verdiği isimle,

“benliğin dijital arşivleri”nin yeniden üretimi söz konusu ağlarda sürekli tekrarlanmaktadır.

Kullanıcılar için bu, öznelliklerinin yeniden üretimi ve dolaşımı ile ilgilidir, buna karşın Facebook gibi

sosyal ağlar için bu politik ekonomik zorunluluktur. “Benliğin dijital arşivi”, iletişimsel ve duygusal

bir pratiktir, yeni sosyal ve ekonomik biçimlerin paradigmasını oluşturur. Kullanıcılar tarafından

oluşturulan ve yönetilen “benliğin dijital arşivi”, sürekli güncellenmektedir, “her zaman her şeyin

ortasındadır, sosyalden artı değere dönüşümde bağlantı yeridir” (Coté, Pybus 2014: 262).

2. Toplumsal Fabrika

Bir önceki kısımda “Maddi Olmayan Emek Tartışmalarının Tarihsel Arka Planı” başlığı

altında Otonomcu Marksistlerin ve Negri’nin, fabrikada doğrudan üretimi gerçekleştiren kitlesel

işçinin yerini bütün üretim ve yeniden üretim alanına yayılan, dolayısıyla üretimi fabrika sınırları

ötesine taşıyan “toplumsal işçi”nin aldığı iddialarını ele almıştık. “Toplumsal işçi” tartışmaları,

“toplumsal fabrika” tartışmalarıyla yakından ilişkilidir. Öte yandan “Bir Yeni Emek Formu Olarak

Dijital Emek” başlığı altında görebileceğimiz gibi, sanal dünyayı toplumsal fabrikalara benzeten

(Kücklich 2009: 347-348), sosyal ağların, böylesi bir benzeşimin ötesinde, dijital emek üretilen

toplumsal fabrikalar (Özmakas 2015: 15) olarak niteleyen görüşler bulunmaktadır. Bu yüzden, dijital

emeği analiz etmeden önce, kısaca da olsa toplumsal fabrika konusuna değinmek gerekmektedir.

Genel anlamda toplumsal fabrika, üretimin fabrika ve imalathane gibi geleneksel üretim

mekanlarının ötesine taşması, dolayısıyla değer üretiminin toplumun geneline yayılmasını ifade etmek

için kullanılmaktadır (Kıyan 2015: 48). Buna göre içinde bulunduğumuz dönemde çalışma zamanıyla

serbest zaman arasındaki, emek ile oyun arasındaki sınırlar bulanıklaşmıştır. Bunun sonucunda

çalışma zamanı ile boş zaman ayrılmaz hale gelmekte, fabrika sınırlarını toplumun içine doğru

genişletmektedir. İtalyan otonomcu Marksistlerden Tronti bunu “toplumsal fabrika” olarak

adlandırmaktadır.

Tronti, toplumsal fabrikanın ortaya çıkışını, kapitalizmin endüstriyel evresinin sona erdiği ve

yeni bir evreye girdiği şeklindeki görüşleriyle ilişkilendirmektedir. Tronti’ye göre bu aşamada üretim

– dağıtım – mübadele – tüketim döngüsü kaçınılmaz olarak kendini daha fazla kapatmakta, fabrika ile

toplum ve toplum ile devlet arasındaki toplumsal ilişki giderek daha organik hale gelmektedir (Fuchs

2015: 387-388). Buna göre, kapitalist gelişimin en yüksek düzeyinde toplumsal ilişki, bir üretim

ilişkisi anı haline gelmektedir. Bunun sonucunda tüm toplum üretimin bir eklemlenmesi olup

181

çıkmaktadır. Toplumun bütünü fabrikaya göre yaşamakta ve fabrika, toplumun bütünü üzerindeki

ayrıcalıklı egemenliğini genişletmektedir (Tronti 1971: 51’den aktaran Turchetto 2014: 278).

Tronti’nin formülasyonunda toplumun giderek bir fabrikaya dönüşmesi fikri söz konusudur. Ancak bu

fikir öncelikle ekonomide hizmet sektörünün genişlemesine atıfta bulunmaktadır. Hizmet sektöründeki

büyümenin orta sınıfın büyümesi, dolayısıyla işçi sınıfının küçülmesi olarak gören görüşlere karşı

Tronti, tüm emeğin endüstriyel emeğe indirgendiği yaklaşımını getirmektedir. Böylece ücretli emek

ilişkisi genelleşmekte, geniş nüfus kesimleri proleterleşmekte, üretken sayılmayan sektörler üretimin

buyruklarına tabi kılınmaktadır. Bu önermeler ilerleyen dönemde “toplumsal işçi” kavramının

doğmasına yol açmıştır (Turchetto 2014: 279).

1970’li yıllardan sonra yaşanan gelişmeler gerek kapitalist üretim tarzının gerekse de

sosyalist üretim tarzının egemen olduğu ülkelerde geleneksel işçi sınıfı tipolojisini değiştirdiği bir

gerçeklik olarak kabul edilebilir. Bu çerçevede esnek birikime geçişle birlikte, EİT’lerdeki

ilerlemelerin de etkisiyle, bilginin merkezde olduğu, özel bir eğitim sayesinde kazanılan ve toplumun

hizmetine sunulan entelektüel bir tekniğe sahip profesyonel meslekler (Seçer 2009: 252), yükselişe

geçmiştir. Teknolojik gelişmeler ve kafa emeği üretimde daha etkin rol almaya başlamış, Fordist

dönemde standartlaşan çalışma biçimlerinin dışına çıkılmaya başlanmıştır. Böylece çalışma, bazı

durumlarda belirli bir mekanla sınırlı, 8 saatlik işgününde gerçekleştirilen, belirli bir ekipmanla

yapılan etkinliğin dışına çıkmıştır (Savul 2018a: 26). Bu anlamda toplumsal fabrika yaklaşımının,

endüstri ilişkilerindeki bu gelişmeleri doğru olarak yorumladığını söyleyebiliriz. Ancak bu gelişmeler

endüstri ilişkilerinin tamamında geçerli değildir. Gelişmekte olan kapitalist ülkeler şeklinde

değerlendirebileceğimiz ve büyük çaplı endüstriyel üretimin gerçekleştirildiği Güney ülkeleri bir yana,

gelişmiş kapitalist Kuzey ülkelerinde de fabrika düzeni tamamen ortadan kalkmamıştır

. Bu anlamda

toplumsal fabrika yaklaşımının küresel ölçekte geçerli olduğunu söylemek zordur.

III. Kapitalizmin Dijitalleşmesi ve Yeni Bir Emek Formu Olarak: Dijital Emek

Bu alt bölümde, çalışmamızın odak noktası olan dijital emek ile ilgili olan tartışmalara yer

verilecektir. Bu çerçevede çalışmamızın bundan önceki bölümlerinde ortaya konulan bilgilerin

ışığında, yeni bir emek formu olarak tartışılan dijital emek analiz edilecek, bu konudaki farklı görüşler

ele alınacak ve genel bir değerlendirme yapılacaktır. Akademik literatürde çok eleştirilmesine karşın

dijital emek tartışmalarına önemli bir katkı sunan, bu alanda ilk kapsamlı kuramı geliştiren Christian

Bu bölümde “Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü ve Dijital Emek Kavramlaştırması” başlığı altında

aktaracağımız gibi EİT ürünlerinin montajını ve üretimini gerçekleştiren Tayvan kökenli Foxconn (resmi adıyla Hon Hai

Precision) firması bu iddiayı tek başına kanıtlamaktadır.

182

Fuchs’un görüşlerine ise özel bir vurgu yapılacaktır. Sermayenin yeni kar alanları bulmak için

kullandığı yeni emek formlarından biri olan dijital emek ile ilgili olarak Fuchs’un çalışmaları bu

bölümde eleştirel bir gözle incelenecek ve değerlendirilecektir. Fuchs’un geliştirdiği “uluslararası

dijital iş bölümü” kuramsallaştırması yine bu bölümde analiz edilecektir.

A. Yeni Emek Formu Olarak Dijital Emek

Çalışmamızın bundan önceki bölümlerde, zaman zaman dijital emek ile ilgili bazı

değerlendirmelerde bulunulmuştu. Bu bölümde tüm değerlendirmeleri sentezlemeyi ve dijital emek ile

ilgili temel düşünceyi ortaya koymayı hedefliyoruz. Ancak öncelikle tıpkı kapitalizmin güncel

versiyonunu değerlendirmede farklı görüşlerin, değerlendirmelerin bulunması gibi, yeni bir emek

formu olarak niteleyebileceğimiz dijital emek hakkında da farklı değerlendirmeler bulunmaktadır. Bu

yüzden bu bölümde dijital emek ile ilgili olarak akademik literatür taraması yapılacak ve önem

taşıyan, belli başlı tanımlamalara yer verilecektir. Üretimin ve ekonominin dijitalleşmesi, sanallaşması

noktasından hareketle, yeni gelişen bir emek formu olan dijital emekle ilgili tartışmalar bu bölümde

işlenecektir.

Yeni bir emek formu olarak dijital emeğin ortaya çıkışı, Üçüncü Bölüm’de “‘Yeni

Kapitalizm’ Kuramları” başlığında incelediğimiz “dijital kapitalizm”, “bilişsel kapitalizm”,

“enformasyonel kapitalizm”, “büyük veri kapitalizmi” gibi farklı yaklaşımlarla ifade edilen

kapitalizmin yeni evresinde gerçekleşmiştir. Dijital emek, özellikle 2000’li yıllarla birlikte Web 2.0

teknolojisinin ortaya çıkışı ve sosyal medyanın popülerlik kazanmasından sonra akademik literatürde

sıklıkla tartışılmaya başlanan bir kavram haline gelmiştir. Bu gelişmeler ve EİT’lerde yaşanan hızlı

gelişimin sağladığı diğer olanaklar sonucunda ağ tabanlı üretim araçlar yaygınlaşmaya başlamış, bu da

emek süreçlerinde bir değişimin yaşanmasına, emeğin yeniden organizasyonuna ve yeni iş bölümü

biçimlerinin doğmasına yol açmıştır. Üretim ve dolaşım süreçleri dijitalleştikçe, emek giderek bu

forma doğru evrilmeye, daha fazla enformasyon işleme, depolama ve iletimi süreçlerinde iş görür hale

gelmeye başlamıştır. Bu yeni emek formu da “dijital emek” olarak adlandırılmıştır (Kıyan 2015: 42).

Dijital emek kavramı ilk kez Otonomcu Marksistler tarafından kapitalizmin dijitalleşmesi karşısında

emeğin aldığı konumu göstermek için kullanılmıştır. Otonomcuların iddiasına göre kapitalizmin yeni

evresinde endüstriyel kapitalizmin aksine çalışma geleneksel işyerinin sınırlarını aşmakta ve

toplumsallaşmaktadır (Sevgi 2021: 22). Öte yandan “dijital emek” kavramlaştırması farklı biçimde de

kullanılmaktadır. Özellikle bahsettiğimiz dönemde ortaya çıkan çevrimiçi (online) değer üzerinde de

durulmakta, bu değeri üreten emeğe “dijital” ya da “sanal” emek denilmektedir. Üstelik internet

183

çalışmaları olarak tanınmaya başlanan bu alanda, dijital emeğe ve bunun nasıl kavramlaştırılması

gerektiği konusunda ciddi tartışmalar yaşanmaktadır. Ancak tartışmaların düğüm noktalarını, “iş” ile

“oyun” arasında (playbour – oyuniş) ve “üretim” ile “tüketim” (prosumption – üretketim) arasında

giderek belirsizleşen sınırlar oluşturmaktadır (Huws 2018: 168-169). Bu anlamda dijital emeğin ne

olduğunu açıklama konusunda farklı yaklaşımlardan söz edilebilir.

Bu yaklaşımlardan ilki dijital emeği, internet bazlı teknolojilerin sermaye birikim döngüsü

içindeki yerini açıklamaya yönelik çabalar kapsamında değerlendirmektedir (Allmer, Sevignani,

Prodnik 2015: 160-161). Buna göre ikili bir ayrım söz konusudur. İlk grupta 1970’li yıllarda Dallas

Smythe tarafından geliştirilen, 2000’li yıllarda Fuchs, Andrejevic, vb. tarafından geliştirilen izleyici

emeğinin metalaştırıldığını savunan anlayış yer almaktadır. İkinci grupta ise dijital çağda Marx’ın rant

kavramının yeniden ele alınmasını öngören Pasquinelli, Caraway, Huws, Arviddson ve Colleoni

tarafından savunulan anlayış bulunmaktadır (Allmer, Sevignani, Prodnik 2015: 160-161).

İzleyici emeğinden yola çıkan ilk anlayışa göre dijital emeği, yabancılaşmış dijital çalışma

olarak nitelemek olanaklıdır (Fuchs 2015, s.501) ve kavram dijital medya teknolojileri ve içeriğinin

üretimindeki bütün etkinlikleri içeren geniş bir kapsama sahiptir. Bu anlamda dijital emek; bir meslek

tanımından çok, kolektif sömürüyü, işçilerin ortak düşmanı olarak sermayeyi ve kapitalizmin

egemenliğini alt etmek için mücadelelerini ve bunun için ağ oluşturma gerekliliğini vurgulamak için

endüstri tabanlı geniş bir anlayışı betimlemektedir (Fuchs 2015, s.22). Nitekim Fuchs’un dijital emek

tanımında, çeşitli emek biçimlerinin kapsandığı bir değer yaratımı söz konusudur. İlerleyen sayfalarda

daha detaylı olarak ele alacağımız Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü kuramı, bu yaklaşımın bir

ürünüdür. Maddi olmayan emeğin ortaya çıkışı ve hegemonyası ile Marx’ın emek değer teorisinin

geçerliliğini yitirdiğini savunan Lazzarato, Hardt ve Negri gibi isimlere karşı bir çıkış geliştirmek;

ayrıca teknolojide yaşanan önemli gelişmelere ve dijitalleşmeye Marksist toplum bilimcilerin

“yeterince göstermediği” ilgiyi sergilemek, Fuchs’un dijital emek teorisinin temel amaçlarını

oluşturmaktadır (Kangal 2018: 159). Köle madencilik emeği, yüksek oranda sömürülen donanım

montaj emeği, yoğun stres altında çalışan yazılım mühendisliği, çağrı merkezlerinde çalışan Taylorist

ve “ev kadınılaşmış” (housewifization) hizmet emeği ile sosyal medya platformunda hedefli

reklamcılık yardımıyla, oluşturdukları içerik, yorum, beğenme, paylaşım, vb. gibi hareketleri

metalaştırılan ve sömürülen “üretketici” (prosumer) emek, bu kapsamda yer almaktadır (Fuchs 2015:

492).

184

İkinci anlayış ise, ticari sosyal medya platformlarının içerdiği rant mekanizması üçerinde

durmaktadır. Onlara göre, kullanıcıların bu platformlarda harcadıkları aktif zamandan çok, bu

platformların ürettikleri metaları satmak isteyen sermaye kesimine sunduğu rekabet avantajlarına

odaklanmak gerekmektedir. Bir tekel, ancak kendi işini (ürettikleri metaları satmayı) geliştireceğine

inandığı biriyle para değiş-tokuşuna girmekte, bu sayede yüksek kâr oranlarını elde etmeyi

hedeflemektedir. Facebook ve benzeri sosyal medya platformlarının kullanıcı tabanlarına erişim için

belirli maliyetlere katlanmak, bu anlamda bu tekel için ekonomik açıdan, bir gazetede ya da daha az

kullanıcıya sahip bir internet sitesinde reklam yapmaktan daha mantıklı olacaktır (Allmer, Sevignani,

Prodnik 2015: 161). Bu anlayışı savunan bazı yazarlar ise Facebook gibi sosyal medya platformlarının

değer üretiminin (kârın) metaların (maddi metaların ya da Smythe’nin izleyici metasının) satışından

değil, finansal sektörde değerin tahsisinde ve dağıtımında gerçekleştiğini (finansal rant) savunmaktadır

(Arvidsson, Colleoni 2012: 136). Bu bağlamda bu anlayışın savunucuları (örneğin Jin, Feenberg;

Bolin; Robinson) genel olarak internet kullanıcılarını emek kategorisinde değerlendirmemektedir

(Allmer, Sevignani, Prodnik 2015: 161). Ancak bu tutumun, rant yaklaşımını benimseyen herkes için

geçerli olduğu söylenemez. Nitekim maddi olmayan emek teorisini savunan otonomcu Marksistler,

bilişsel kapitalizm ile işin niteliğinde dönüşüm yaşandığını ve emeğin otonom formlarının ortaya

çıktığını savunmaktadır (Terranova 2000).

Sosyal medya platformlarında kullanıcılar tarafından üretilen içeriğin (UGC – user generated

content) kapsamı ve boyutları ise her geçen gün genişlemektedir. Ancak kullanıcılar aynı zamanda

şiddet içeren, ırkçı, pornografik, cinsiyetçi, homofobik, zenofobik, ahlak dışı, yasadışı vb. içerik dahil

olmak üzere rahatsız edici içerikler üretmekte ve sosyal medya platformlarında paylaşmaktadır.

Zaman zaman sosyal medya şirketlerinin büyük oranda kârlarını güvence altına almak için ilgili devlet

ile olan ilişkileriyle paralel olarak muhalif içeriğe sahip politik paylaşımları da içerecek şekilde, söz

konusu paylaşımların yayından kaldırılması gündeme gelebilmektedir. Sosyal medya platformunun

içerik politikasıyla ilişkili olan bu durum, bir dijital emek bileşenini bünyesinde barındıran “ticari

içerik denetimi”ni (commercial content moderation – CCM) ortaya çıkarmıştır (Roberts 2014: 12-15;

Roberts 2016: 147-148; Robinson 2018: 83-84; Dyer-Witheford 2019: 159-162; Chen 2014). Ticari

İçerik Denetimi, sosyal medya sektörü içinde çok iyi bilinen, ancak toplumun geri kalanları tarafından

iyi bilinmeyen, bir bakıma gizlenen, hemen hemen bütün sosyal medya şirketlerinin uyguladığı bir

faaliyettir. Teknolojinin gelişimi ile hala bazı rahatsız edici içeriklerin ortadan kaldırılması yapay zeka

uygulamaları ve çeşitli yazılımlar yoluyla olanaklı olsa da yine de bu içeriklerin büyük bir kısmı insan

müdahalesini gerektirmektedir. Özellikle üretilen içeriğin kültürel bağlam içinde değerlendirilmesi

gerekliliği insan faktörünü zorunlu kılmaktadır (Roberts 2014: 12-13). Ayrıca dijital emeğin dış

185

kaynak kullanımını ve çağrı merkezlerini ele alırken göreceğimiz gibi, Ticari İçerik Denetimi

faaliyetleri, sınır ötesine taşınmakta böylelikle, özellikle emek gücünün ucuz olduğu, ancak İngilizce

bildikleri için bu işi yapabilecek işçilerin rahatça bulunabileceği ülkelere taşınmaktadır. Ticari İçerik

Denetimi (CCM), sosyal medya platformları için yaşamsal önemdedir, çünkü onsuz bir internet -

sosyal medya, adeta bir “dijital foseptik” görünümündedir (Roberts 2016: 149-150). Bu yüzden Ticari

İçerik Denetimi’nin eksikliğinde sosyal medya platformları, kullanıcılarının kendilerini terk etmesi,

ayrıca yüklü cezai yaptırımları olan davaların açılması tehlikesi ile karşı karşıyadır (Dyer-Witheford

2019: 159-160). Kendilerine büyük kâr olanakları sağlayan, Fuchs’a göre artı değer üretiminin yolunu

açan kullanıcılar tarafından üretilen içeriği (UGC) teşvik eden ve buna yaşamsal bir şekilde bağlı olan

sosyal medya platformları, Ticari İçerik Denetimi’ni kullanarak, bu türden sorunları gizli bir şekilde

örtmeye çalışmaktadır. Ticari İçerik Denetimi’nin bir bölümü şirket içi (in-house) yöntemlerle, diğer

bölümü ise dış kaynak kullanımı (outsourcing) yöntemiyle gerçekleştirilmektedir. Bu konuda yapılan

bazı alan araştırmalarının (Roberts 2014) ve bazı mülakatların (Chen 2014) ortaya koyduğu gibi, bu

işler düşük vasıf gerektiren, tekrar edici (monoton), kotalı; çalışanları çoğunlukla şiddet içeren,

rahatsız edici görsel ve videolara maruz bıraktığı için ciddi psikolojik tahribatta bulunan işlerdir.

Çalışma koşulları ve ücretler farklılık gösterse de yapılan iş genellikle düşük statülü, güvencesiz ve

düşük ücretli bir iştir. Bu durum özellikle dış kaynak kullanımı yöntemiyle butik operatörlerde ya da

kitlesel çağrı merkezlerinde çalışan işçiler için geçerlidir (Dyer-Witheford 2019: 160). Ancak şirket içi

(in-house) istihdam edilen işçiler için de tablo pembe değildir. Ağır çalışma koşulları ve görece düşük

ücretleri ile şirketin diğer çalışanlarından ayrılan bu işçiler, gerek şirket içi mobilite olanağının sınırlı

olması gerekse psikolojik yıkım nedeniyle bir süre sonra işten ayrılmaktadır (Chen 2014), bu anlamda

bu işyerlerinde iş gücü devir hızının yüksek olduğu söylenebilir. Şirket içi ya da dış kaynak kullanımı

yoluyla istihdam edilen tüm Ticari İçerik Denetimi işçileri, bütün gün bilgisayar başında, çoğu

durumda diğer kullanıcılar tarafından işaretlenmiş, şikayet edilmiş görselleri, videoları izlemekte ve

çalıştıkları şirketin koyduğu kurallar çerçevesinde bunları yayından kaldırabilmektedir. Çalışanlar,

mesaileri boyunca dünyanın çeşitli noktalarından gelen çoğunlukla şiddet içeren, rahatsız edici

(Ortadoğu’dan kafa kesme ve bombalamalar, uyuşturucu kartellerinin çatışmaları, pornografi ve

pedofili görüntüleri, vb.) görsel ve videolara maruz kalmakta, içlerinden bazıları bu nedenle bir tür

travma sonrası stres bozukluğu (PTSD) rahatsızlıkları yaşamakta ve bu işlerde uzun süre

çalışamamaktadır (Chen 2014). Kısacası Ticari İçerik Denetimi’ni yürüten işçiler, gezegeni kuşatan

bir mutsuzluk fabrikasının kullanıcı kaynaklı içeriğine tanıklık eden dijital emekçilerdir (Dyer-

Witheford 2019: 161).

186

Dijital emek üzerine olan tartışmalarda Facebook, Twitter, Instagram, vb. gibi sosyal ağlar

da önemli bir yer tutmaktadır. Sosyal ağların, bir bakıma “toplumsal fabrika” olduğu ve bu

fabrikalarda dijital emek üretildiği şeklinde görüşler bulunmaktadır. Söz konusu olan sadece izleyici

emekleri sosyal medya platformları tarafından metalaştırılan ve satılan internet “üretketicileri”

(prosumer) değildir. Bazı durumlarda sosyal ağlardaki dijital emek, profilin takipçilerini bir müşteriye,

profil sahibini ise bir satıcıya dönüştürmektedir (Özmakas 2015: 15). Sosyal medyada “fenomen”

olarak adlandırılan, yüksek takipçi sayısına ya da özelleşmiş takipçi kitlesine sahip bazı sosyal medya

hesaplarının, ya da moda, teknoloji, kozmetik, vb. gibi alanlarda uzmanlaşmış bazı blog sahiplerinin

(blogger) sosyal ağ hesaplarına reklam alması (Özmakas 2015: 15) ya da “içerik pazarlaması” adı

altında oluşturdukları içerikte açık ya da örtük bir biçimde bir markanın reklamını yapması ve buradan

gelir etmesi buna örnek olarak gösterilebilir.

Dijital emek konusunda bir başka yaklaşım, çevrimiçi (online) iş kavramı üzerinden

şekillenmektedir. Buna göre EİT’lerin gelişiminin verdiği olanaklarla dijital kapitalizm, kitle kaynak

kullanımını (crowdsourcing) devreye sokmuştur. 2005 yılında Amacon.com tarafından kurulan

Amazon Mechanical Turk, bunun öncülerinden biridir. Bir görevin mikroskobik ölçülerde parçalara

ayrılması, sonrasında kullanılan yazılımla, Taylor’un bilimsel yönetim ilkelerinde tahayyül ettiklerinin

çok daha ötesinde, işin en vasıfsız kişinin bile yapabileceği şekilde basitleştirilmesi, ama bunu

yaparken işçinin üretimin bilgisinden tamamen azade edilmesi (Dyer-Witheford 2019:156-157) burada

dijital emeğin sahne aldığı yeni bir online iş türü olarak ortaya çıkmaktadır. Daha önce ele aldığımız

mobil teknolojilerin gelişimi ise, sermayeye bu online iş tekniği ile küresel emek havuzunu daha da

genişletme olanağı sunmuştur. Nitekim üçüncü dünya ülkeleri olarak adlandırdığımız, düşük gelir

düzeylerine sahip ülkelerde, başta mobil olmak üzere dijital teknolojilerinin yaygınlaşmasıyla birlikte,

sermaye açısından gerektiğinde kullanabileceği bir artık-nüfus oluşmuştur. Sosyal güvenlik sisteminin

dışında olan, güvencesizleştirilmiş, kayıtdışı ortamlarda düşük ücretlerle çalışan bu dijital işçiler,

sibernetik proleterleşme dalgası ile (Dyer-Witheford 2019: 157-158) ortaya çıkmaktadır. Bu işçiler, bir

bakıma üçüncü bölümdeki “2000’lerde Teknolojinin Emek Üzerine Etkisi: Eğretileşme

(Prekaryalaşma) ve Tabakalaşma” başlığı altında incelediğimiz prekaryalaşma sürecini

yaşamaktadırlar. Bu anlamda bu işçilerin, dijital emeğin prekarlaşan kesimi olarak değerlendirmek de

olanaklıdır.

Dijital emek kapsamında değerlendireceğimiz bir başka kesim ise mobil uygulama

(aplikasyon) yazılım işçileridir. Daha önce ele aldığımız gibi EİT’lerdeki devrim niteliğindeki

ilerlemelerin önemli bir veçhesini de mobil teknolojilerdeki hızlı gelişim oluşturmaktadır. Özellikle

187

akıllı telefon ve tabletlerin yaygınlaşmasıyla, bu cihazlarda kullanılan uygulamalar (aplikasyon)

yaygınlık kazanmış ve bir “aplikasyon ekonomisi” oluşmuştur. Aplikasyon ekonomisi, yeni iş

olanakları ortaya çıkmıştır (MacMillan Burrows, Ante 2009). Apple’ın App Store’u, Google’ın ise

Android Market’i (günümüzde Google Play) açmasıyla birlikte, akıllı telefonlar ve tabletler için

üretilen uygulamalar (aplikasyonlar) önemli sayılara erişmiştir. Apple ve Google’ın bu uygulama

marketlerinde kitle kaynak kullanımı (crowdsourcing) yolunu benimsemesi, harici aplikasyon

geliştiricilere açması, teknolojik gelişim ile aplikasyon üretmekte kullanılan araçların da ucuzlaması,

bu sektöre giren yazılımcıların / geliştiricilerin sayısını önemli ölçüde arttırmıştır (Dyer-Witheford

2019: 220). Genel olarak yazılımcıları / geliştiricileri (developer) birden fazla alanda çalıştıkları için

mobil, web, vb. şeklinde ayırmak kolay olmasa da yapılan bir araştırma 2022 yılında dünya genelinde

25 milyon yazılımcının / geliştiricinin bulunduğunu göstermektedir. Yine aynı araştırmaya göre bu

sayı 2026 yılında 29,573 milyona ulaşacaktır (Evans Data Corporation 2022). Apple, Google gibi

platform sağlayıcıların kimi zaman ücretsiz kimi zaman ise 100 dolardan daha ucuza dağıttıkları

yazılım geliştirme kitleri, yazılımcıların evlerini bir bakıma sanal aplikasyon fabrikasına

dönüştürmüştür. Böylece Google ve Apple uygulama marketlerinde başarı elde etmiş ürünleriyle söz

sahibi olan az sayıdaki uygulama geliştirme şirketlerinde ücretli ya da bağımsız (freelance) olarak

çalışan vasıflı yazılımcıların yanı sıra, önemli bir niceliğe ulaşan kendilerince bir başarı hikayesi

yaratmak isteyen hevesli geliştiriciler ve son olarak küçük startup’larda çalışan yazılımcılardan oluşan

bir istihdam sektörü ortaya çıkmıştır (Dyer-Witheford 2019: 223). Küresel anlamda farklı coğrafyalara

yayılan mobil uygulama yazılım işçileri, üretim süreci sonucunda ortaya çıkardıkları çıktılar gereği

dijital emeğin bir parçasını oluşturmakta ve sayıları her geçen gün artmaktadır.

Sonuç olarak dijital emek, enformasyon ve iletişim teknolojileriyle bağlı, ürünleri soyut

(gayri maddi), sanal bir faaliyet içeren emek türü olarak da nitelendirilebilir. Günümüzde dijital emek

gücü, toplam emek gücü içinde azınlık konumunda olduğunu, kapitalizmin kâr elde etmek, artı değer

üretmek için tercih ettiği yöntemin, bu çalışma kaleme alındığı dönemde, halen maddi metaların fiziki

üretimi olduğunu söyleyebiliriz (Huws 2018: 176-177). Ancak yine de dijital emeğin yeni ortaya çıkan

ama giderek genişleyen bir emek formu olduğu, bu çalışmanın hipotezleri arasındadır. Nitekim 2020

yılında tüm dünyayı etkisi altına alan COVID-19 salgını sırasında, “home office” olarak da

adlandırabileceğimiz evden çalışma şeklindeki dijital çalışma formları yaygınlık kazanmıştır. Evden

çalışma formlarının yaygın kullanımının, salgın sona erdikten ya da etkisini yitirdikten sonra da devam

edeceği, belirli oranda kalıcılaşacağı yönünde belirtiler vardır. Ancak bu yönde görüş belirtmek için

biraz zamana gereksinim bulunmaktadır.

188

B. Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü ve Dijital Emek Kavramlaştırması

Dijital emek konusunda akademik literatüre katkıda bulunan Fuchs’un “uluslararası dijital iş

bölümü” (UDİB) kavramlaştırması önemlidir ve bu yüzden üzerine ayrıntılı bir değerlendirmeyi hak

etmektedir. Lazzarato, Hardt ve Negri gibi isimlerin, Marx’ın emek değer teorisinin geçerliliğini

yitirdiği yönündeki tezlerine karşılık, emek değer kuramının yeniden inşası iddiasıyla yola çıkan

Fuchs (2015: 91-92), aynı zamanda Marksist toplum bilimcilerin yeni teknoloji ve dijital / sosyal

medya platformlarının ortaya çıkışını politik, ekonomik ve kültür teorileri açısından yeterince

irdelemediğini savunmaktadır. Bu çerçevede Fuchs’un dijital emek kuramlaştırmasının bu iki teorik

cepheye itirazların bir ürünü olduğu söylenebilir (Kangal 2018: 159). Fuchs’un dijital emek teorisine

geçmeden önce ise, onun bu konudaki görüşlerine kaynaklık eden Banaji’ye değinmekte yarar vardır.

Marx’ın kuramını yorumlayan Banaji, bir üretim biçiminin sadece tek bir tarihsel emek ve artı değere

el konulma biçimini barındırdığı, egemen üretim biçiminin önceki üretim biçimlerini tümüyle ortadan

kaldırdığı yönündeki görüşleri, “vulgar” Marksizm olarak nitelemiş ve bunlara karşı çıkmıştır (Fuchs

2015: 240). Banaji, egemen bir üretim biçiminin, kendinden önceki üretim biçimlerini kullanabilecek

güçte olduğunu savunmuş, benzer emek kullanım biçimlerinin çok farklı üretim biçimlerinde yer

alabileceği görüşünü dile getirmiştir (2010: 1-6). Buradan da kapitalizmin çok çeşitli sömürü

biçimlerini bir arada kullanabileceği (Banaji 2010: 144-145) sonucuna varmıştır.

Banaji’nin bu görüşlerinden hareket eden Fuchs, Marx ve Engels’in üretim biçimi ile ilgili

görüşlerine odaklanmaktadır (2015: 240-241). Ona göre üretici güçler ile üretici ilişkiler arasındaki

çelişkilerin bir sonucu olarak yeni bir üretim biçiminin ortaya çıkışı, önceki üretim biçimini yok

etmeyecek, yaşanan daha ziyade bir “içererek aşma” (aufhebung) olacaktır. Burada kastedilen

Hegel’in üç anlamlı “aufhebung” (içererek aşma) terimindeki diyalektik süreçtir. Yükselme / ortadan

kaldırma / muhafaza şeklinde ilerleyen bu sürecin anlamı, eski üretim biçiminin hakimiyetini

yitirmesi, ama buna karşın yeni biçim içinde özgül olarak ve bu yeni biçime uyarlanmış olarak var

olmaya devam etmesidir. Fuchs buradan şu sonuca varmaktadır: Kapitalizmin yükselişiyle birlikte

önceki üretim biçimleri ortadan kalkmamış, bunlar yeni üretim biçimine (kapitalizme) bir şekilde

uyarlanıp varlığını sürdürmüştür. Buna örnek olarak ise patriyarka (ataerki) gösterilebilir. Fuchs’a

göre patriyarka, modern emek gücünün yeniden üretimi rolünü üstlenen özgül bir tür ev ekonomisi

şeklinde kapitalizm içinde varlığını sürdürmektedir. Öte yandan yeni uluslararası iş bölümü

çerçevesinde üretici güçler; tarımsal emek, endüstriyel emek, hizmet emeği, bilgi emeği, ücretsiz

tüketim ve kullanım emeği gibi çeşitli emek formlarıyla bir üretim ağı oluşturmuştur (Fuchs 2015:

241-242). Bütün bu görüşlerin sonucunda Fuchs günümüzde, ücretli, ücretsiz, feodal, patriyarka ve

189

köle emeği türlerinin bir arada kullanıldığını ve tüm bunların da toplamda dijital işçi sınıfını

oluşturduğunu savunmaktadır.

Buna göre dijital işçi sınıfı şu bileşenlerden oluşmaktadır (Fuchs 2015: 229-407): EİT için

değerli madenleri çıkaran, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde en tipik örneğini görebileceğimiz köle

maden işçileri; Çin’de başta Apple olmak üzere belli başlı EİT firmaları için yarı iletkenler, çevre

birimleri ve bilgisayarlar üreten Foxconn fabrikasında ve buna benzer fabrikalarda insanlık dışı

koşullarda çalıştırılan montaj işçileri; Fuchs’un kavramsallaştırmasıyla Taylorist, “ev kadınılaşmış”

hizmet emeğinin örneği olan çağrı merkezi işçileri; Hindistan gibi gelişmekte olan ülkelerdeki yazılım

sanayilerinde, “body shopping” ya da “sanal göç” mekanizmalarıyla gelişmiş kapitalist ülkelere

“pazarlanan” yazılım işçileri; Silikon Vadisi’nde Google benzeri firmalarda istihdam edilen ve dijital

işçilerin en ayrıcalıklı kesimini oluşturan yüksek kalifiye emek gücü ile yine aynı bölgede ancak zehir

solunan hijyensiz ortamlarda çalışan, daha çok göçmenlerden oluşan montaj fabrikaları işçileri ve son

olarak sosyal medya sitelerinde oluşturdukları içerik, yorum, beğenme, paylaşım, vb. gibi hareketleri

“metaya çevrilen” internet üretketicileri (prosumer).

Öte yandan günümüz kapitalizmin yüksek teknolojisiyle, insanlık dışı ilkel koşullar içinde

yaşayan ve ölen işçilerin paradoksal bir biçimde birbiriyle bağlantı içinde olduğu görüşünü savunan

Dyer-Witheford da madenler ve yapay zekaların ayrı dünyalara ait görünmelerine karşın birbirlerine

sıkı sıkıya bağlı olduğunu ifade etmektedir (2019: 9). Linden ve Roth’un (2014: 1-20) çeşitli ücretli ve

ücretsiz işçilerin oluşturduğu proleter bir çoklu evren tarifinden hareket eden Dyer-Witheford, küresel

ekonominin kayıtdışı, rehin ve köle emeğini de içeren bu çalışma tarzlarının şimdilerde dijital ağlarda

da yaşandığını söylemektedir. Bu anlamda Dyer-Witheford, Fuchs’un “uluslararası dijital iş bölümü”

kuramsallaştırmasıyla paralellikler içeren bir küresel proletarya tasvirini yapmaktadır (2019: 23). Bu

bölümde, Fuchs’un yaptığı sınıflandırma ayrıntılı biçimde ele alınacaktır.

1. EİT Bağlantılı Maden Çıkarmada “Köle Emeği”

Fuchs’un uluslararası dijital iş bölümünün bileşenleri arasında ilk sırayı EİT ürünü cihazların

üretiminde kullanılan değerli madenleri çıkaran, köle emeğine yakın koşullarda çalıştırılan maden

işçileri yer almaktadır. Dizüstü bilgisayarlar, akıllı telefonlar, tabletler, oyun konsolları ve web

kameraları şeklinde örnekleyebileceğimiz EİT ürünlerinde, önemli miktarda berilyum, kobalt, galyum,

indiyum, paladyum, platin, tantal gibi madenler kullanılmaktadır. Başta Demokratik Kongo

Cumhuriyeti olmak üzere, Güney Afrika Cumhuriyeti, Mozambik, Zimbabwe, Ruanda, Zambiya gibi

190

çeşitli Afrika ülkeleri ise bu madenlerin en önemli üreticisi durumundadır (USGS 2017; Brown vd.

2018). Bu ülkeler geçmiş sömürgeci dönemin izlerini hala taşımakta, küresel EİT değer zincirinde

yüksek derecede sömürülen ülkeler olarak varlıklarını sürdürmektedir. Üstelik bu ülkelerde yaşanan

bölgesel çatışmalar, iç karışıklıklar ve iktidarda hüküm süren diktatörlükler, emek gücünün çalışma

koşullarını en dip seviyeye çekmektedir. Fuchs özellikle, söz konusu maden rezervleri konusunda

zenginliğe, ama öte yandan paradoksal biçimde toplumsal refahta yoksulluğa sahip olan Demokratik

Kongo Cumhuriyeti üzerinde durmaktadır (2015: 251-263). EİT endüstrisiyle bağlantılı kalay cevheri

kasiterit, tantal cevheri koltan, volframit, altın, kobalt, çinko, bakır ve kurşun rezervlerine sahip olan

Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde, ülkenin adının aksine, tam bir diktatörlük hüküm sürmektedir.

Zengin maden yataklarına karşın Demokratik Kongo Cumhuriyeti dünyanın en yoksul ülkelerinden

biridir, bu değerli madenlerin ele geçirilmesi için şiddetin hüküm sürdüğü, milislerin de yer aldığı bir

savaşta Ruanda ve Uganda’yla birlikte odak noktasındadır (Dyer-Witheford 2019: 137). Nitekim

1994’te yaşanan ve 800 bin Tutsi ile ılımlı Hutu’nun Hutu milisleri tarafından öldürüldüğü, tarihe kara

bir olarak düşen Ruanda soykırımının (Lemarchand, 1998: 3-16) yarattığı çalkantılar Demokratik

Kongo Cumhuriyeti’ni (o dönemki adıyla Zaire’yi) derinden etkilemiştir.

Çalışmamızı doğrudan ilgilendirmediği için burada fazla detayına girmeyeceğimiz iç

karışıklıkların sonucunda, ülkenin doğusundaki (Doğu Kongo) çoğu maden silahlı hükümet güçlerinin

ve çeşitli paramiliter grupların (Tutsi milisleri, Hutu milisleri, Mai-Mai isyancı ordularının, vb.)

kontrolü altına girmiştir. Bu madenlerde silahlı gruplar, işçileri kölelik koşulları (borç köleliği, kölelik,

cinsel kölelik, zorla evlendirme, çocukların silahlı gruplara zorla dahil edilmesi, vb.) altında

çalıştırmaktadır. Kimi durumda da köylüler, askerler tarafından ölüm tehdidiyle, madenlerde zorla

ücretsiz olarak çalıştırılmaktadır (Fuchs 2015: 257-258). Maden işçileri uzun saatler boyunca hijyensiz

ve sağlıksız koşullarda çalışmakta, tıbbi malzeme ve hizmet eksikliği yaşadıkları için sürekli olarak

hastalanmaktadır. Bu madenlerde neredeyse hiç sendika yoktur, olanlar ise ya zayıf sendikalardır ya

da sınıf işbirlikçisi (sarı) sendikalardır (Fuchs 2015: 260-261).

Sonuç olarak Fuchs’a göre, Afrika’da EİT endüstrisiyle bağıntılı madenlerde “dijital kölelik”

hüküm sürmekte, bu madenlerde “köle çalışması” gerçekleşmektedir. Fuchs, dijital emeğe konu olan

tüm EİT ürünü cihazların, tamamen ya da kısmen bu madencilerin “kanıyla kaplı” olduğunu

savunmakta, bu yüzden bu “dijital köleleri”, dijital emek gücünün bir parçası olarak görmektedir

(2015: 263-264).

191

2. EİT Montaj Endüstrisinde Emeğin Biçimsel Boyunduruğu

Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü kuramında dijital emeğin ikinci unsurunu, başta Çin

olmak üzere, emek gücünün görece ucuz olduğu ülkelerde EİT firmaları için üretimde bulunan montaj

endüstrisi işçileri oluşturmaktadır. İkinci Bölüm’de “Endüstri 4.0’ın Avantajları ve Dezavantajları”

başlığında sermayenin, offshoring olarak da adlandırılan süreçle birlikte endüstriyel üretimi yeniden

yapılandırdığını ele almıştık. Bu süreçte endüstriyel üretim, ilk endüstriyel devrimlere sahne olan

gelişmiş kapitalist Kuzey ülkelerinden; Çin, Hindistan, Brezilya ve Güney Afrika Cumhuriyeti gibi

Güney ülkelerine kaymıştır. Bu ülkeler arasında Çin, kalabalık nüfusu, devletin uyguladığı özgün

politikalar, elde ettiği hızlı büyüme ve yaşadığı yeni proleterleşme dalgasıyla sürecin bir simgesi

haline gelmiştir. Bu yüzden günümüz montaj endüstrisinde emeğin durumunu iyi analiz etmek için

öncesinde Çin’de bu dönemde yaşanan gelişmeler üzerinde kısaca durmak yararlı olacaktır.

Çin açısından dönüm noktalarından birini 1978’den itibaren, iktidardaki Maoist Çin

Komünist Partisi’nin (ÇKP) piyasacı politikaları devreye sokması oluşturmuştur. Bu politikalarla

birlikte ülke alabildiğince yabancı sermayeye açılırken, serbest girişimcilik ÇKP tarafından teşvik

edilmiş, uluslararası şirketlerle parti elitleri arasındaki yakın ilişkiler beraberinde büyük çaplı

yolsuzluk iddialarını gündeme getirmiştir (Dyer-Witheford 2019: 112-113). Bu dönemde yaşanan bir

diğer önemli gelişme ise Mao döneminde uygulanmaya başlanan ve nüfusu kent ve kır olarak ikiye

ayıran ikili nüfus kayıt sisteminin çökmeye başlamasıdır. 1980’li yıllarla birlikte komünal köy

hayatının çözülmesi ile daha iyi bir yaşam sürmek ve iş bulmak umuduyla milyonlarca kişi kentlere

göç etmeye başlamıştır. Göç edenlerin sayısı 2010’lu yıllara gelindiğinde yaklaşık 150-200 milyonu

bulmuştur (Hart-Landsberg 2013: 50-51). Bu durum yeni bir proleterleşme dalgası olarak

yorumlanabilir, çünkü bu kitlenin büyük bir bölümü, her ne kadar yasal sınırlar içerisinde hareket

etmeye, geçici kentsel bölge sakinleri olarak kaydedilmek için bir ücret ödemelerine karşın, ayrımcı

politikalarla karşılaşmıştır. Örneğin ikili nüfus sisteminde kentte yaşayanlar mevcut kamu

hizmetlerinden (ücretsiz eğitim, sağlık, barınma hizmetleri ve emekli maaşları) yararlanabilirken, aynı

hak iç göçmenlere verilmemiştir. Hane oturma izni (hukou) alamayan bu göçmenler güvencesiz

koşullarda yaşamak ve çokuluslu firmaların taşeronu işlevini gören Çinli ve yabancı firmalarda

çalışmak zorunda kalmakta, kısmi yurttaş muamelesi görmektedir. Bu durum iç göçmen işçilerin

kolayca sömürülebilmesinin önünü açmıştır (Hart-Landsberg 2013: 51; Standing 2017a: 182). Öte

yandan Çin’deki ciddi oranlara ulaşan büyümeye ve buna eşlik eden iç göç dalgasına karşın, kentsel

alanlarda çok az istihdam olanağı yaratıldığı söylenebilir. Uluslararası Çalışma Örgütü’nün (ILO)

1990-2002 yıllarını kapsayan kentsel istihdam araştırmasına göre, bu dönemde kentsel istihdam

hafifçe artarken, asıl büyüme prekarya tartışmaları sırasında ele aldığımız hizmet sektöründe; tesislerin

192

inşaat, temizlik ve bakımında, perakende ticarette, sokak satışlarında, onarım hizmetlerinde ya da ev

hizmetlerinde yaşanmıştır. Nitekim bu on üç yıllık dönemde toplam kentsel istihdam 81,7 milyon

büyürken, bu büyümenin 80 milyonu düzensiz istihdamdadır (Hart-Landsberg 2013: 49). İstihdamdaki

bu kayıtdışılaşma, Çin’in ucuz emek gücü fiyatlarıyla uluslararası piyasalarda “rekabetçi” konuma

gelmesini isteyen ülke yönetiminin bilinçli politikası olarak değerlendiren görüşlerle paralellik

göstermektedir. Nitekim bu politikalar sonucunda iç göçmen işçilerin birçoğu kayıtdışı olarak yoğun

ve uzun mesailerle çalıştırılmaktadır (örneğin birçok işçi günde 11 saat, ayda 26 gün çalışmaktadır).

Üstelik Çinli iç göçmen işçiler, bu emeklerinin karşılığında çok az ücret almaktadır. ABD Çalışma

İstatistikleri Bürosu’nun yaptığı bir araştırmaya göre 2006 yılında Çin’de imalat işçilerinin aldığı

ortalama saatlik ücretler 81 sentti, bu rakam Filipinler ile Meksika’nın gerisinde, ABD ortalamasının

ise sadece yüzde 2,7’si düzeyindeydi. Nitekim 2011 yılında Tüm Çin Sendikalar Federasyonu’nun

(All China Federation of Trade Unions) yaptığı bir başka çalışma bu verileri doğrulamaktadır. Buna

göre 1980’den sonra doğmuş 16 yaşından büyük iç göçmen işçiler aylık ortalama 270 dolar ücret

almaktadır. Uzun haftalık çalışma süreleri dikkate alındığında bu ücret saatlik bazda 90 sente denk

gelmektedir (Hart-Landsberg 2013: 51). Uluslararası sermayenin Çin’e yönelik ilgisinin ve buraya

üretim tesisleri kurmasının altında yatan neden tam olarak budur.

Çin’e yatırım yapıp üretim tesisleri kuran firmalardan birisi, hatta en büyüğü Foxconn’dur.

Bu yüzden Fuchs, bünyesinde bir milyonu aşkın işçi çalıştıran

ve 49,4 milyar dolar piyasa değeri,

141,28 milyar dolar aktifi, 4,99 milyar dolar kârı ve 214,6 milyar dolar satışıyla 2022 yılında dünyanın

en büyük 124. şirketi olan (Forbes 2022) Foxconn (resmi adıyla Hon Hai Precision) firmasını örnek

olarak ele almaktadır. Tayvan merkezli olan ancak üretimini büyük oranda Çin’de gerçekleştiren

Foxconn

, elektronik imalat hizmetleri (electronics manufacturing services - EMS) sektöründe

faaliyet göstermekte ve tüketici piyasalarında yakından bilinen birçok elektronik cihazın (iPhone,

iMac, iPod, Kindle, vb.) montajını gerçekleştirmekte; Apple, Dell, HP, Motorola, Nokia, Sony gibi

elektronik firmalarıyla çalışmaktadır (Fuchs 2015: 271-272).

Çin’de 2000’li yıllarda uygulanan asgari ücret politikasıyla, ortalama ücretler yükseliş eğilimine girmiştir. 1978

yılında 5 bin yuanın altında olan ortalama ücretler, özellikle 2000’li yıllarla birlikte ciddi oranda yükselmiş, 2007’de 25 bin

yuanı aşmıştır (Yang, Chen, Monarch 2010; Jia 2014; Fang, Lin (2015). Ancak yine de bu ücretler aynı dönemde ABD’deki

ortalama ücretlerin 25 bin dolar seviyesinde olduğu düşünülürse (31 Temmuz 2021 itibarıyla 1 ABD doları 6,25 yuan

seviyesindedir), Çin’in ücret maliyetleri konusunda “avantajından” söz edilebilir (Adams, Gangnes, Shachmurove 2006:

114).

Financial Times’ın verilerine göre kamuoyunda Foxconn olarak bilinen Hon Hai Precision Industry Co Ltd

firmasında 1 milyon 290 bin kişi çalışmaktadır (https://on.ft.com/3nc4iW4, Erişim Tarihi: 24 Haziran 2022)

Foxconn üretim faaliyetlerini Çin ile sınırlamamıştır. ABD-Meksika sınırında yer alan, Meksika’nın fabrika

sınır bölgesi “maquiladoras” içinde yer alan ve “kanlı Taylorist” yöntemlerin fazlasıyla uygulandığı Ciudad Juarez kenti,

Foxconn’un faaliyet gösterdiği yerlerden biridir. Nitekim 2009 yılında Foxconn bu kentte Dell için bilgisayar üretmek için

bir tesis kurmuş, bu tesis de işçilere kötü muameleyle adından söz ettirmiştir (Dyer-Witheford 2019: 97).

193

Foxconn’u, bu dev elektronik firmaları açısından çekici kılan ise, çok büyük ölçekte ve

“uygun” fiyatta üretim gerçekleştirebilme yeteneğidir. Bir milyonu aşkın işçisiyle Foxconn,

müşterilerinden gelen siparişleri 7 gün 24 saat esasıyla karşılayabilmekte ve hızlı bir biçimde

yetiştirebilmektedir. Bu anlamda Foxconn bir ucuz emek tarlası görünümündedir.

Firmada genellikle

düşük vasıflı, geleceksiz ve düzensiz montaj işçileri çalışmakta, bu işçilerin büyük bir kısmı,

gençlerden, kadınlardan ve kırsal göçmenlerden oluşmaktadır. “Terhane” (sweatshop) olarak da

nitelenebilecek Foxconn, insanlık dışı, kötü çalışma koşullarıyla da ün salmıştır. Düşük ücretle, düşük

iş ve sosyal güvenceyle istihdam edilen bu işçiler uzun çalışma saatleri boyunca birbirini tekrar eden,

rutin işleri yapmaktadır (SACOM 2010; Fuchs 2015: 276-277). Örneğin 2008 yılında Apple’dan gelen

iPad siparişlerinin tamamlanması için Guanlan fabrikasındaki işçiler, her ne kadar Çin’deki iş

yasasında bir ay içindeki fazla mesailerin 36 saati geçemeyeceği şeklinde bir hüküm bulunsa da bir ay

içinde 120 saati bulan fazla mesai yapmışlardır. Altı ay süren bu dönemde işçiler pazar günleri de

çalıştırılmış, yalnızca 13 günde bir izin kullanabilmişlerdir (SACOM 2010: 7). Dolayısıyla mutlak artı

değer üretimi için çalışma zamanı genişletilmekte, işçilerin serbest zamanı gasp edilmektedir. Bu

anlamda Foxconn’da çalışan bir işçinin sıradan gününün “çalış, ye ve uyu” şeklinde geçtiğini

söylemek olanaklıdır (Fuchs 2015: 288). Bu süreçte siparişlerin en kısa süre içinde yetişmesi için her

türlü fiziksel ve psikolojik baskıyla karşılaşan işçiler arasında intihar girişimleri yaşanmış ve bu

girişimlerin bir kısmı ölümle sonuçlanmıştır. Nitekim 2010 yılında 18 işçi intihar girişiminde

bulunmuş, bu işçilerin 14’ü hayatını kaybetmiştir (Ngai, Chan 2012: 393; Qiu 2021: 211-213). Ağır

çalışma koşullarına ek olarak örgütlenmemeleri için ağır baskılarla karşılaşan bazı işçiler, çıkış noktası

olarak kendi hayatlarına son vermeyi bulmuşlardır (Dyer-Witheford 2019: 200). Bu veriler,

Foxconn’daki insanlık dışı çalışma koşullarını ve sömürü ilişkilerini göstermesi açısından önemlidir.

Nitekim Qiu, Foxxconn ve benzeri montaj fabrikalarındaki çalışma sistemini, 17. yüzyıldaki Afrika

kıtasından Amerika kıtasına insan ticaretini içeren modern kölelik rejimi ile kıyaslamaktadır. Ona göre

Foxconn’da yaşananlar bir tür “dijital kölelik”tir ve “iKölelik imalatı” (manufacturing iSlave) ya da

“iKölelik üretim tarzı”dır (production-mode iSlavery). On yedinci yüzyılın Atlantik sisteminin köleliği

ile yirmi birinci yüzyılın elektronik montaj atölyelerindeki üretim hatları arasında birçok açıdan

paralellikler bulunmaktadır. Tıpkı Atlantik rejiminin kölelerin canlarına kıymasını engellemek ve

Bu durumun sebebi, offshoring olarak da adlandırabileceğimiz, imalat sektörünün gelişmiş kapitalist

ülkelerden, emek gücü maliyetlerinin düşük olduğu çevre ülkelere aktarılması sürecidir. Nitekim bu konunun üzerinde daha

öncesinde durduğumuz için burada detaya girilmeyecektir.

Foxconn’daki bu insanlık dışı muameleler, küresel medyada kendisine karşılık bulmuştur. Ancak bu durumun

istisnai olduğu görüşünü dile getiren Dyer-Witheford, medyanın bu olaya olan ilgisinde Güney’deki Çin’in yükselen

endüstriyel gücüne karşı çileden çıkan, Kuzey’deki Çinofobi’nin payının bulunduğunu savunmaktadır (2019: 200-201). Öte

yandan çalışma koşullarında yapılan kimi iyileştirmeler ve alınan çeşitli önlemlerle intiharların önüne geçilmiştir. Son intihar

olayı Ocak 2018’de yaşanmıştır (The Telegraph 2018).

194

emek disiplininin sağlayıp, toplumsal denetimi sağlamak amacıyla kullandığı intihar önleyici ağlar

gibi, Foxconn fabrikalarında işçilerin intiharlarını önlemek için çatılar, pencereler, balkonlar ve

merdiven boşlukları atlama önleyici ağlarla kaplanmıştır. Buradan hareketle mevcut sistemi

“Appconn” olarak adlandırılan Qiu’ya göre, söz konusu olan ölümcül yabancılaştırmayı,

nesneleştirmeyi üreten yeni bir küresel rejimdir (2021: 211-213)

Kısacası Foxconn’daki işçiler, üretkenliği artırmak için bir “makine” gibi çalıştırılmaktadır.

Fuchs’a göre Foxconn’da örneğini gördüğümüz gibi EİT aygıtları donanımı üreten bu işçilerin emeği,

bir önceki başlıkta aktardığımız Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki EİT endüstrisiyle bağıntılı

madenlerde çalışan işçilerin emeğinin diyalektik olarak içerilerek aşılmış (Aufhebung) halidir. Çünkü

ona göre maden işçilerinin köle niteliği, donanım işçilerinde korunmuştur (Fuchs 2015: 284) ve bu

işçiler dijital emeğin unsurlarından birini oluşturmaktadır.

3. Dış Kaynak Kullanımı ve Hindistan Yazılım Endüstrisi

EİT endüstrisindeki küresel iş bölümünü açıklama iddiasındaki Uluslararası Dijital İş

Bölümü kuramında yer alan dijital emek unsurlarından bir diğerini, Hindistan yazılım endüstrisinde

çalışan işçiler oluşturmaktadır. Elbette ki günümüzde yazılım işçileri dünyanın dört bir yanında

bulunmakta, sadece Hindistan’da yer almamaktadır. Burada Fuchs’un Hint yazılım işçilerini özellikle

seçmesinin ise iki nedeni vardır. Bunlardan ilki 2012 yılında Hindistan’ın, tüm dünyada dış kaynak

kullanımı (outsourcing) yoluyla gerçekleştirilen enformasyon teknolojisi ve iş süreçlerinin (çağrı

merkezleri, müşteri hizmetleri, finans, muhasebe, vb.) yüzde 58’lik bir kısmını sağlamasıdır. Fuchs’un

bu seçiminin ikinci nedeni ise, bu işçilerin çalışma koşullarının özgül niteliğidir. Hintli yazılım işçileri

görece ucuz emek güçleri, “body shopping”

ve “sanal göç” mekanizmalarıyla başta ABD olmak

üzere, benzer nitelikte emek güçlerinin “pahalı” olduğu, gelişmiş kapitalist ülkelere pazarlanmaktadır

(Fuchs 2015: 296-303).

Dijital emeğin önemli bileşenlerinden birini oluşturan yazılım işçilerinin emeği, elbette

sadece Hindistan tarafından diğer ülkelere pazarlanmamaktadır. Ancak Hindistan’ı bu konuda

avantajlı kılan, bir dönem İngiliz sömürgesi olmasının etkisiyle, ülkede İngilizcenin başta iş dünyası

ve yükseköğretimde olmak üzere yaygın biçimde konuşuluyor olmasıdır. Hindistan hükümetinin ülke

çapındaki teknik üniversitelere yaptığı yatırımlar da ülkenin yüksek teknoloji sektörlerinde küresel

“Body shopping’in, Türkiye’de Resmi Gazete’nin 11.06.2016 tarihli 29854 sayısında yayımlanan Özel

İstihdam Büroları Yönetmeliği ile yasal bir görünüme kavuşturulmuş kiralık işçi uygulaması olduğunu söylemek olanaklıdır.

Ancak bu bölümde Fuchs’un görüşleri aktarıldığı için, kiralık işçi uygulaması yerine body shopping kavramı kullanılacaktır.

195

ölçekte öne çıkmasını sağlamıştır (World Bank 2018: 18). Ayrıca matematik, bilim ve teknolojiye

dayanan eğitim sisteminin, önceden mevcut olan iş ilişkilerinin, İngilizce bilen, nitelikli ve görece

“ucuz” iş gücünün varlığı (Dyer-Witheford 2019: 98), yazılım endüstrisinde çalışan işçilerin (ve

ilerleyen alt bölümlerde ele alacağımız gibi çağrı merkezi işçilerinin) emeğinin dış kaynak kullanımı

(outsourcing) mekanizması yardımıyla başta ABD olmak üzere diğer ülkelere pazarlanmasının önünü

açmıştır. Burada EİT sermayesi tarafından “body shopping” ve “sanal göç” olmak üzere iki strateji

devreye sokulmaktadır. Her iki stratejide amaç, ücret maliyetlerinin minimuma indirilip, kârın

maksimuma çıkarılması için emek-gücünün ucuzlatılmasıdır. Bu çerçevede emek, yüksek derecede

sömürülecek, dağıtılacak, ayrılacak ve güvencesiz hale getirilecek şekilde örgütlenmektedir (Fuchs

2015: 301). Bu stratejilerden ilki “body shopping”dir.

“Body shopping”, Hindistan’daki yetenekli yazılım uzmanlarının, sistem analistlerinin ve

programcılarının, ülkede çalışma iznini içeren H1B vizesi aracılığıyla ABD’ye getirilmesi ve buradaki

kısa vadeli projelerde istihdam edilmesini içeren fiziksel uygulamayı ifade eden bir kavramdır

(Aneesh 2006: 39). Söz konusu işçiler, “body shop” adı verilen Hindistan kökenli “danışmanlık

şirketleri” tarafından proje bazlı olarak ABD’deki (ya da diğer ülkelerdeki) firmalara

“kiralanmaktadır”. Projelerin bitiminde bu yazılım işçileri, aynı “body shop” tarafından yeni bir

projede yer almak üzere başka firmalara “kiralanmakta”, bazı durumlarda yeni bir projeyi beklemekte

ya da ülkelerine geri dönmektedir (Aneesh 2006: 39; Fuchs 2015: 300). İlk bakışta söz konusu “body

shop”un bir tür özel istihdam bürosu gibi çalıştığı düşünülebilir. Ama “body shop” klasik istihdam

bürolarından bütünüyle farklıdır. Çünkü “body shop”lar yazılım işçilerine H1B vizesi (geçici çalışma

vizesi) sağlamakta, ücretlerini ödemekte, kalacak yerlerini sağlamakta, onları yönetmekte, bunun

karşılığında ücretlerinden kesinti yapmaktadır (Fuchs 2015: 300-301, Dyer-Witheford 2019: 98).

Yazılım işçilerini dış kaynak (outsource) olarak projelerinde görevlendiren EİT firmaları, bu konulara

(çalışma belgeleri, konaklama, ücret, vb.) karışmamakta, işçilere ödemesi gerektiği ücreti de “body

shop”lara yapmaktadır. İşçiler ile “body shop”lar arasında (başka bir iş bulmalarını yasaklayan

maddeler dahil) katı hükümler içeren sözleşmeler imzalanmaktadır. Yazılım işçileri ABD veya başka

bir ülkeye gönderilmeleri karşılığında ücretlerinin bir kısmını Hint “body shop”lara bırakmaktadır.

Bunun sonucunda işçiler, EİT şirketlerinin ihtiyaçları çerçevesinde, hangi zaman diliminde nereye

gitmeleri istenirse oraya gidip çalışmakta, sürekli hareket halinde olmaktadır. Yüksek ölçüde

sömürülen bu işçiler, uzun saatler boyunca çalışmakta ve karşılığı ödenmeyen fazla mesai süreleriyle

karşı karşıya gelmektedir. Dönem dönem projeler arasında bekleme süreleri olmakta, ancak yazılım

işçisinden ihtiyaç duyulan anda hazır olup yeni bir projeye başlaması istenmektedir (Fuchs 2015: 301-

303).

196

EİT sermayesi tarafından Hindistan özelinde uygulanan bir diğer istihdam strateji ise “sanal

göç”tür. Bu stratejinin özünü mekânsal esneklik, dolayısıyla dijital işyerinin ortaya çıkmasıyla

işyerinin “mekansızlaştırılması” oluşturmaktadır. Bu stratejide de EİT sermayesi açısından amaç, tıpkı

“body shopping”de olduğu gibi, Hintli işçilere düzenli koşullar altında çalışan işçilerden daha düşük

ücretler ödeyerek, ücret maliyetlerini azaltmaktır

(Fuchs 2015: 302). Enformasyon ve İletişim

Teknolojileri’nde yaşanan ilerlemeler, EİT sermayesine (UpWork ve Amazon Mechanical Turk gibi

platform bunlara örnek olarak verilebilir) dış kaynak kullanımı (outsourcing) mekanizması yoluyla

üretimi sanallaştırma olanağı sunmuştur (World Bank 2019: 146-147). Ayrıca birçok EİT firması

teknolojilerdeki bu gelişmelerle sanal göç stratejisini uygulayabilmesi için önemli bir altyapı olanağı

elde etmiştir. Sanal göç mekanizmasında yazılım işçileri, işyerinin bulunduğu ülkeye fiziksel olarak

göç etmemekte, kendi ülkelerinde kalarak, internet ve mobil teknolojilerin yardımıyla, Batılı EİT

sermayesi için görevlerini buradan yürütmektedir. Böylece özellikle ABD kökenli EİT sermayesi, saat

dilimi farkının avantajını kullanarak, projelerinde yer alan yazılım işçilerini (gerek Hindistan’da

gerekse de ABD’de konuşlanan) neredeyse günün 24 saatini kapsayacak şekilde çalıştırma olanağına

kavuşmaktadır (Fuchs 2015: 310; Dyer-Witheford 2019: 98). Burada ayrıca neoliberalizme eşlik eden

esnekleştirme politikalarının gerçek anlamda uygulamasını görmek olanaklıdır. İhtiyaç duyulan anda

Hint yazılım mühendisleri sanal göç mekanizmasıyla “kiralanmakta”, yazılım projeleri için gereken

kodun parçalarını sağlamaktadır. Projeler tamamlanıp ihtiyaç ortadan kalktıktan sonra ise söz konusu

yazılım işçiler devre dışı bırakılmaktadır. Bu durum EİT sermayesine büyük bir hareket serbestisi

tanımaktadır (Fuchs 2015:310). Öte yandan her ne kadar ülkelerine göre daha iyi ücret seviyelerine

sahip olsalar da Hindistan yazılımcıları da toplumsal ve psikolojik sorunlar yaşamaktadır. EİT

firmaların kültürüyle Hint yaşam tarzı arasındaki uyuşmazlıklar, esnek çalışmadaki aşırılıklar, uzun

çalışma saatleri, stresin yüksekliği, projeler arasındaki bekleme sürelerinin düzensizliği ve uzunluğu,

sosyal hayattan uzaklaşma, kadınlara iş hayatında yer verilmemesi yaşanan sorunlardan başlıcalarıdır.

Ayrıca reshoring süreciyle birlikte ABD’de otomasyonun artması, Hintli yazılımcılar arasında işlerinin

elinden alınacağı endişesini artırmaktadır (Dyer-Witheford 2019: 99).

Sonuç olarak Fuchs’a göre “Batı” sermayesi, bu örnekten de görülebileceği gibi Hindistan’ı

ve yerkürenin güneyindeki ülkeleri yağmalamaktadır. Bunun bir parçası olarak, Hint yazılım sanayisi,

küresel EİT sanayisinin yeni emperyalist iş bölümünde stratejik bir parçasıdır (Fuchs 2015: 310).

Hindistan işçi sınıfı içerisinde en yüksek ücretlere sahip olan kesimlerinden birini yazılımcılar oluşturmaktadır

(Illaravasan 2007’den aktaran Fuchs 2015: 302). 225 Hint kökenli ve 60 ABD kökenli yazılım şirketleriyle yapılan bir anket

çalışmasının sonuçlarına göre, Hint yazılım şirketlerindeki ortalama ücretler, ABD’de yer alan şirketlerin ortalama

ücretlerinin yüzde 9,6’sına denk gelmektedir (Commander vd. 2008’den aktaran Fuchs 2015: 303). Bu veri, küresel EİT

sermayesinin neden “body shopping” ve “sanal göç” gibi mekanizmaları kullandığını bize net biçimde açıklamaktadır.

197

Burada Hindistan yazılım sanayisinde çalışan işçileri, dijital emeğin bileşenlerinden biri olarak

görmek de olanaklıdır. Ancak yazılım sektörü sadece Hindistan’da değil, dünyanın dört bir yanında

bulunmaktadır. Bunların her biri bulunduğu ülkeye özgü çalışma koşulları içermektedir. Fuchs, bir

sonraki maddede, işte bu yazılım işçilerinin göreve avantajlı koşullara sahip olan bir kesimini,

ABD’deki Silikon Vadisi’nde çalışan yazılımcıları ele almaktadır.

4. Silikon Vadisinde Emeğin Farklı Görünümleri

Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü’nün bileşenlerinden bir diğerini de Silikon

Vadisi’nde çalışan işçiler oluşturmaktadır. Ancak Silikon Vadisi’ndeki bu işçileri tek bir kategori

altında toplamak olanaklı değildir. Nitekim Fuchs da bu durumun altını özellikle çizmektedir. Bu

çerçevede Fuchs, Silikon Vadisi’nde çalışan iki farklı işçi grubundan bahsetmektedir. Bu gruplardan

ilkini, bir bakıma dijital emeğin aristokrasisi olarak da ifade edebileceğimiz Google, Apple, vb. gibi

büyük EİT şirketlerinde çalışan yazılım işçileri oluşturmaktadır. İkinci grupta ise Silikon Vadisi’ndeki

EİT imalat sanayisindeki montaj fabrikalarında, zehir solunan hijyenden uzak işyeri ortamında çalışan,

daha çok göçmenlerden oluşan işçiler yer almaktadır (Fuchs 2015: 311-321).

Daha önce de ele aldığımız gibi Cupertino, Los Altos, Mountain View, Palo Alto, Santa

Clara ve Sunnyvale gibi şehirleri bünyesinde barındıran Silikon Vadisi, ABD Savunma Bakanlığı’nın

ve büyük sermaye gruplarının sunduğu cömert finansman kaynaklarıyla, başta Stanford Üniversitesi

olmak üzere bölgedeki büyük üniversitelerden bilim insanlarının, yetenekli mühendislerin toplandığı

bir mecra konumundadır. Silikon Vadisi, 1980’li yıllardan itibaren tüm dünyada, özellikle EİT’lerde

yaşanan önemli gelişmelerle özdeşleşen sembolik bir ün kazanmıştır. Bu durum bölgenin sosyo

ekonomik yapısını da kökten değiştirmiştir. Konut fiyatlarındaki artış önemli bir göstergedir. Buna

göre 1980’li yıllarda ortalama 125 bin dolar olan ev fiyatları, Silikon Vadisi’nin ortaya çıkması

ortalama 2 milyon dolar seviyesine gelmiştir. Nitekim bölgede ellinin üzerinde milyarder, on binlerce

milyoner bulunmaktadır. Ama buna karşılık yoksulların ve evsizlerin sayısı (ev fiyatlarındaki

astronomik yükselişe paralel olarak) artış göstermiştir. Bu anlamda Silikon Vadisi, ABD’nin en eşitsiz

mekanlarından birisi konumundadır (Packer 2013).

Ancak bölge yine de nitelikli iş gücü için bir çekim noktasıdır. Nitekim söz konusu firmalar

nitelikli iş gücünü bünyesine çekerek, rekabet üstünlüklerini sürdürmeyi hedeflemektedir. Bu bölgede

çalışan işçilerin ücretlerinin ABD ortalama ücretinden 2 ile 5,6 kat daha yüksek olması, bu görüşü

desteklemektedir (Fuchs 2015: 313). Özellikle kendine özel dekorasyonlarıyla ergonomik bir ortam

198

sunma iddiasını taşıyan çalışma alanları, rahat koltukların yer aldığı konforlu dinlenme ortamları,

günün hemen her saatinde ücretsiz yemeğin ve her türlü içeceğin yer aldığı açık büfe mutfakları,

yüzme havuzları, son teknoloji ile donatılmış spor ve masaj salonları, etkinlikler, teknolojik söyleşiler,

oyun alanları, kampus içi ücretsiz ulaşım araçları, vb. ile Google’un ofisleri sık sık medyada haberlere

konu olmakta, ideal çalışma ortamının zirvesi olarak lanse edilmektedir. Bu anlamda bu ofisler birçok

yazılım işçisinin “hayallerini süslemektedir”.

Böylesi bir ofis ortamı kuşkusuz işçilerin verimliliğini

artırmaktadır.

Bu anlamda bir göreli artı değer üretimi söz konusudur. Ancak burada Google’ın temel

amacının, işçilerinin iş ve özel yaşamı arasındaki sınırları belirsizleştirmek, silikleştirmek, bu sayede

kârlılığını daha da artırmak olduğunu tespit etmek de gerekmektedir. Bu sayede işçiler, “gönüllü”

olarak uzun çalışma sürelerine katlanmakta, bir bakıma gönüllü olarak mutlak artı değer üretimi

gerçekleştirmektedir. Google’un konforlu ofisleri ise mutlak artı değer üretimi yapıldığı gerçeğini

perdelemektedir. Nitekim Fuchs, Google’ın çalışma ortamı ile çalışanlarını uzun süreler boyunca

ofiste kalmaya ve çalışmaya cesaretlendirdiğini dile getirmektedir. Buna göre uzun süreler boyunca

çalışma yönetim tarafından resmi olarak dayatılmamakta, ancak şirket kültürünün içine eklenerek uzun

süreler boyunca çalışma yönünde rekabetçi bir “akran baskısı” oluşturulmak istenmektedir. Google’da

baskı; eğlence, oyun emeği, çalışan hizmetleri ve akran baskısı şeklindeki şirket kültürünün içinde

gizlenmektedir (Fuchs 2015; 324-331). Ancak yine de yaşam tarzları, görece yüksek ücretleri, diğer

yan haklarıyla birlikte ele aldığımızda, Google ve benzeri EİT şirketlerinde çalışan yazılım işçilerini,

dijital emeğin aristokrasisi olarak ifade etmek olanaklıdır.

Bu arada Silikon Vadisi’nde sadece söz konusu yazılım işçileri çalışmamaktadır. Günümüz

kapitalizmin teknolojik ilerlemesinin bir sembolü olarak lanse edilen Silikon Vadisi’nde aynı

zamanda, EİT imalat sanayisinde ağır çalışma koşulları altında çalışan montaj işçileri de istihdam

edilmektedir. Özellikle belgeli ya da belgesiz göçmen kadınlar, söz konusu işyerlerinde düşük ücretle

çalıştırılmakta, çeşitli zehirli maddelere (arsenik, siyanür, asbest, freon, nitrik asit, sülfat, tolüen,

ksilen, vb.) maruz bırakılmaktadır. Irkçı ve cinsiyetçi baskıyla da karşılaşan bu işçiler, söz konusu

zehirli maddeler nedeniyle önemli sağlık sorunları yaşamaktadır. Büyük oranda sendikasız

işyerlerinde, geçici ve güvencesiz koşullarda çalışan bu işçiler, düşük ücretler almakta, sık sık işten

çıkarılmaktadır (Fuchs 2015: 321-322). Bu anlamda bu işçiler, Silikon Vadisi’ndeki EİT şirketlerinde

çalışan yazılım işçilerinden bütünüyle farklı çalışma koşullarına sahiptir. Fuchs, EİT imalat

Google’ın ofisleriyle ilgili olarak özellikle internet medyasında sürekli olarak haber çıkmaktadır. Google’ın

çalışma ortamını öven yazılardan bazıları şu şekildedir: https://bit.ly/3yhed2R (Erişim Tarihi: 28 Nisan 2020);

https://bit.ly/3yhH2MG / (Erişim Tarihi: 28 Nisan 2020).

Google, Facebook, Apple gibi dev EİT şirketlerinin Silikon Vadisi’ndeki yerleşkelerini, çalışma mekanlarını

gözlemleyen Packer, eleştirel bir bakış getirmektedir. Ona göre burada amaçlardan birinin de çalışanların çevredeki

topluluklarla temasının engellenmesidir (Packer 2010).

199

sanayisinde çalıştığı için bu işçileri de dijital emeğin bir parçası olarak görmekte ve onları Uluslararası

Dijital İş Bölümü kuramı içinde değerlendirmektedir.

Öte yandan yazılım işçileri arasındaki tabakalaşmayı gösteren başka çalışmalar da vardır.

Lessard ve Baldwin, programcı olarak da adlandırılabilecek yazılımcıların birkaç katmana ayrıldığını

ifade etmektedir. Buna göre piramidin tepesinde üniversitede kuluçkaya yatırılmış buluşları, girişim

sermayesi tarafından fonlanan ve desteklenen, sayıları çok az olan milyarder hacker’lar

bulunmaktadır. Piramitte bunların altında ise bir gün kendi şirketini açarak yükselme hayaliyle motive

olan kiralık profesyonel bilgisayar dâhileri yer almaktadır. En altta ise Silikon Vadisi’nin sunduğu

hayallerden artık uzaklaşmış olan, ağ köleleri (NetSlaves) yer almaktadır. Rutin kodlama işlemleri,

yazılım testleri gibi daha az kalifiye işler yapan bu işçilerin bir bölümü “freelance” olarak

çalışmaktadır (Lessard ve Baldwin 2000).

5. Çağrı Merkezinde Çalışma

Uluslararası Dijital İş Bölümü kuramında Fuchs’un yer verdiği bileşenlerden bir diğerini de

çağrı merkezi çalışanları oluşturmaktadır. Çağrı merkezi işi, EİT kullanımını (telefonlar, bilgisayarlar

ve internet) içerdiği için, bazı üretimlerin standartlaştırıldığı bir beyaz yakalı işi olarak

değerlendirilmektedir. Fuchs ise çağrı merkezi işçilerini dijital emeğin bir bileşeni olarak görmektedir

(2015: 342).

Çağrı merkezleri genellikle müşteri ilişkileri alanında faaliyet göstermektedir. 17 ülkedeki

2.500 işyerinde yapılan bir araştırmaya göre, çağrı merkezlerinin yüzde 75’i kitle müşteri hizmetleri

pazarında (bunların büyük bir bölümü hizmetler ve satış işlemlerine yöneliktir), yüzde 25’i ise

müşteriden-müşteriye (business-to-business – B2B) işlemlerin görüldüğü pazarda faaliyet

göstermektedir. Çağrı merkezi çalışanlarının yüzde 80’i ilk grupta istihdam edilirken, faaliyet

gösterilen temel sektörü telekomünikasyon ve finansal hizmetler oluşturmaktadır. Telekomünikasyon

firmaları, uzun mesafeli yardımlar ve telefon rehberi yardımı hizmetleriyle çağrı merkezlerinin ilk

uygulayıcılarıdır (Holman, Batt, Hotgrewe 2007: 7). Özellikle, enformasyon teknolojilerinin

gelişiminin sunduğu olanaklar ile çağrı merkezi sektörü hızla gelişmiş ve yaygınlaşmıştır. Bu durumda

çağrı merkezlerinin sermayeye sunduğu büyük getirilerin de payı bulunmaktadır. Müşterilerin 7 gün

24 saat tek bir merkezden hizmet alabilmesi; müşteri talep, şikayet ve bilgilerinin kolay ve basit bir

biçimde değerlendirilebilmesi; verilerin tek bir kaynakta rahatlıkla toplanabilmesi; bu verilerin satış ve

200

pazarlama faaliyetlerine büyük bir katkı sunması bu getiriler arasında sayılabilir (Yücesan-Özdemir

2014: 48-49).

Nitekim EİT ile hızla gelişen ve büyüyen çağrı merkezi sektörü, yinelemeli,

standartlaştırılmış, stresli ve gözetim seviyesi yüksek bir işi içermektedir. Bu anlamda çağrı

merkezlerini “modern zaman terhanesi” olarak değerlendiren görüşler bulunmaktadır (Fuchs 2015:

343). Kullanılan teknoloji ile çağrı merkezi işyerlerinin hizmet verdikleri piyasaya fiziksel olarak

yakın olmaları zorunluluğu ortadan kalkmıştır. Bu yüzden çağrı merkezleri emek gücünün ucuz, ofis

maliyetlerinin de en az olduğu yerlere kurulabilmektedir. Böylece kesintisiz ve sorunsuz biçimde çağrı

merkezi hizmeti, sermaye açısından minimum maliyetle gerçekleştirilebilmektedir. Bu sayede sermaye

hem dünya genelinde hem de ulusal sınırlar içinde, emeğin ucuz olduğu çevre alanlara yönelmektedir

(Yücesan-Özdemir 2014: 50). Kıyı ötesi çağrı merkezinin kullanımı ile bu hizmet, asıl faaliyet

alanından binlerce kilometre ötede, farklı kıtalarda da sunulmakta, masraflar yüzde 25 ile yüzde 50

oranında azaltılmaktadır. Özellikle İngilizce konuşan ülkeler açısından Hindistan, uluslararası dış

kaynak kullanımlı (outsource) çağrı merkezi işinin çoğunluğunu çeken bir cazibe noktası olmuştur

(Taylor, Bain 2005: 267-268; Yücesan-Özdemir 2014: 63; Fuchs 2015: 346; Ökten, Seçkin 2015: 80).

Ancak yine de kültürel farklardan kaynaklı bazı pürüzler bulunmaktadır. Hizmeti alan müşterinin,

karşı taraftaki çağrı merkezi işçisinin başka bir ülkeden olmasını bilmesi pek tercih edilmemektedir.

Bu yüzden Hindistan, Filipinler, vb. gibi çevre ülkelerdeki çağrı merkezi işçisinin karşı tarafa yabancı

olduğunu hissettirebilecek konuşmasındaki aksan, çağrı merkezi şirketi açısından sorun teşkil

etmektedir. Bu sorunu “aşmak isteyen” şirketler, ABD ve İngiliz kültürüne yönelik iki günlük eğitim

programları düzenlemekte ve çalışanlarını tipik müşterilerinin coğrafyası, para birimi, tatil günleri,

zaman dilimleri, argo ve ortak konuşmaları ve önemli spor etkinlikleri hakkında eğitmektedir (Taylor,

Bain 2005: 275). Öte yandan, her ne kadar Fuchs, ağırlıklı olarak Hindistan örneği üzerinde dursa da

çağrı merkezi sektöründe son yıllarda yeni bir eğilim gözlenmektedir. EİT sermayesi, Hindistan’daki

artan maliyetleri gerekçe göstererek, çağrı merkezi yatırımlarını diğer “çevre ülkelere” kaydırmaya

başlamıştır. Özellikle İngilizceye resmi dilleri arasında yer veren Filipinler, çağrı merkezi sektöründe

son dönemde öne çıkan bir ülkedir. Öyle ki Filipinler, artık merkez ülkelerdeki şirketler açısından

Hindistan’ın yerini almaya başlamıştır (Ökten, Seçkin 2015: 80). 2011 yılında çağrı merkezi

sektöründe Hindistan’da 300 bin kişi çalışırken, bu sayı Filipinler’de 350 bin kişiyi bulmuştur

(Contact Babel 2015’ten aktaran Ökten, Seçkin 2015: 80). Nitekim 2017 yılına gelindiğinde, düşük

vergilerinin de etkisiyle Filipinler çağrı merkezi sektöründe pazar payı açısından Hindistan’ı geride

bırakmıştır (World Bank 2018: 25).

201

Çağrı merkezi çalışanları büyük oranda güvencesiz koşullarda çalışmaktadır. Türkiye’de

çağrı merkezlerinin “yıkıcı emek rejimi” olarak inşa edildiğini savunan Yücesan-Özdemir, yedi alanda

güvencesizlikten söz etmektedir. Bu güvencesizlikleri ise sırasıyla iş güvencesizliği, istihdam

biçimlerinin güvencesizliği, sosyal güvencesizlik, gelir güvencesizliği, sendikal güvencesizlik,

demokratik güvencesizlik ve irade güvencesizliği olarak saymaktadır (Yücesan-Özdemir 2014: 40-47).

Fuchs ise bu güvencesiz çalışma koşullarını, patriyarkal ilişkilerinin egemen olduğu çalışma

koşullarıyla ilişkilendirmekte, dolayısıyla bu sektörde çalışan işçilerin tıpkı ev kadınları gibi

denetimsiz ve sınırsız biçimde sömürüldüklerini ileri sürmektedir. Fuchs, “ev kadınılaşma”

(housewifization) olarak nitelediği bu sürecin tipik özellikleri olarak; iş sürekliliğinin olmamasını,

düşük ücretleri, uzun çalışma saatlerini, monoton işleri, sendikasızlığı, yüksek nitelikler elde etmek

için hiçbir fırsatın olmamasını, terfi alınamamasını, haklar ve sosyal güvenliğin olmamasını

saymaktadır (Fuchs 2015: 349). Dijitalleşmeyle birlikte dönüşmüş diğer çalışma alanlarında da

kadınlar yer almaya başlamıştır. Ancak buralarda da kadınlar genellikle düşük ücretli ve rutinleşmiş

işlerde çalıştırılmaktadır. Ayrıca yüksek-teknoloji endüstrisinde de temel tasarım ve yönetim

seviyesinde kadınlar kendilerine çok az yer bulabilmekte, bu mevkiler erkekler tarafından işgal

edilmektedir. Kadınlara ise genellikle hizmet ve destek görevleri verilmektedir (Dyer-Witheford 2019:

174).

Öte yandan Fuchs, çağrı merkezi işyerlerinde toplumsal cinsiyetçi rollerin yeniden

üretildiğini, mevcut patriyarkal (ataerkil) ideolojinin, çağrı merkezi işçilerin büyük bir çoğunluğunu

oluşturan kadınları, duygulanımsal, sosyal, dost canlısı ve tıpkı evdeki çocuklara ve aileye olduğu gibi

müşterilere karşı ilgili olmaya ittiğini dile getirmektedir. “Ev kadınılaşma” (housewifization) yoluyla

emek maliyetleri düşürülmekte ve mutlak artı-değer üretimi gerçekleştirilmektedir. İşin yüksek ölçüde

gözetlenmesi ve standartlaştırılması, Taylorist yöntemlerin en üst perdeden uygulanması ile göreli artı-

değer üretimi de söz konusu olmaktadır. Bu anlamda dijital emeğin bir bileşeni olarak çağrı merkezi

işçileri, Fuchs’a göre sermayenin hem biçimsel hem de gerçek boyunduruğu altındadır (2015: 351-

352).

6. Sosyal Medyada Dijital Emek

Fuchs’un dijital emek kavramlaştırmasının en çok ses getiren bölümünü “sosyal medyada

dijital emek” oluşturmaktadır. Çok tartışılan ve sıkça eleştirilen bu kavramlaştırmaya göre, sosyal

202

medyanın gelişip yaygınlaştığı 2000’li yıllarla birlikte dijital internet “üretketicisi” (prosumer)

adı

verilen yeni bir emek kategorisi ortaya çıkmıştır ve dijital emeğin bileşenlerinden birini

oluşturmaktadır (Fuchs 2015: 353-407). Buna göre Facebook, Twitter, Youtube, Google gibi ticari

sosyal medya platformlarında, kullanıcılar sadece enformasyon tüketmemekte; yaptıkları

paylaşımlarla, beğendikleri içeriklerle, oluşturdukları topluluklarla ve güncelledikleri profillerle, vb.

aynı zamanda kullanım değerleri üretmektedirler (üretken tüketiciler). Bu yüzden bu kullanıcıları

(üretketiciler) yaratıcı, etkin, ağlaşmış (networked) dijital işçiler olarak değerlendirmek gerekmektedir.

Söz konusu kullanıcıların (üretketicilerin) sosyal medya platformlarında gerçekleştirdikleri bu

etkinlikler, sosyal medya platformunun sahipleri tarafından veriye dönüştürülmekte ve kullanıcılara

özelleştirilmiş reklamlar sunan hedefli reklam verenlere satılmakta, kısacası metalaştırılmaktadır. Bu

anlamda yaşanan bir artı değer üretimidir. Sosyal medya kullanıcıları ise artı değer ve parasal kârlar

yaratan ve sömürülen dijital işçilerdir (Fuchs 2015: 404-405).

Fuchs, internet üretketici emeği kavramını geliştirirken, Dallas Smythe’ın 1970’lerin

sonunda öne sürdüğü “izleyici emeği” ve “izleyici metalaştırması” kavramlaştırmasından

yararlanmıştır. Smythe, izleyici metası kavramını, izleyicinin (burada daha çok televizyon izleyicisi

kastedilmektedir) bir meta olarak reklamcılara satıldığı medya reklam modelini analiz etmek için

geliştirmiştir (Fuchs 2015: 133). Smythe’ın televizyon izleyicileri için geliştirdiği “izleyici emeği”

kavramını günümüze uyarlayan Fuchs, kapsamı internet kullanıcılarına doğru genişletmiş ve “internet

üretketici emeği” kavramına ulaşmıştır. Bu yüzden sosyal medyada dijital emek kuramsallaştırmasını

ele almadan önce Smythe’ın ve onun “izleyici metası” kavramının üzerinde durmak yararlı olacaktır.

a. Dallas Smythe ve İzleyici Emeği

Medya ve iletişimin eleştirel ekonomi politiği yaklaşımının kurucusu olan (Fuchs 2015: 115)

Kanadalı iktisat kökenli iletişim kuramcısı Dallas W. Smythe, 1977’de yayınladığı Communications:

Blindspot of Western Marxism (İletişim: Batı Marksizmi’nin Kör Noktası) başlıklı makalesiyle, bugüne

dek sürecek olan bir tartışmanın fitilini ateşlemiştir. Smythe bu makalesinde, Sweezy ve Baran’ın

Tekelci Kapitalizm kitabında ortaya koyduğu kapitalizmin tekelci bir niteliğe büründüğü görüşünden

hareket etmekte ve tekelci kapitalizm koşullarında kapitalist üretim ilişkilerinin kitle iletişim

sistemlerini ticarileştirip reklama dayalı hale getirdiğini savunmaktadır (1977: 3-4). Burada Smythe,

kitle iletişim sistemlerinin tekelci kapitalizm koşullarında iki tane rolü olduğunu vurgulamaktadır. İlki,

Fuchs “prosumer” kavramını 1980’lerin başında ortaya koyan Alvin Toffler’den ödünç almış ve geliştirmiştir.

Kavram, “producer” (üretici) ile “consumer” (tüketici) sözcüklerinin birleştirilmesiyle türetilmiş (Toffler, 1989: 11) ve

“tüketen üretici”, “tüketiciler tarafından üretim” gibi anlamlara gelmektedir.

203

daha çok başta Adorno olmak üzere “kültür endüstrisi” kavramlaştırmasıyla Frankfurt Okulu’nun

üzerinde durduğu ideolojik roldür. Nitekim Adorno, kitlelerin kültür endüstrisinin öznesi değil,

nesnesi olduğunu; kitle iletişim araçlarında ilk planda kitlelerin ve iletişim tekniklerinin söz konusu

olmadığını, söz konusu olanın “onlara üflenen ruh” ve “efendilerinin sesi” olduğunu savunmaktadır.

Adorno şu sonuca varmaktadır: “Kitleler kültür endüstrisinin ölçütü değil ideolojisidir, kültür

endüstrisi de kitleleri kendine uyarlamadıkça var olamazdı” (Adorno 2011: 110). Ancak söz konusu

makalesinde Smythe, Batı Marksizminin kitle iletişim sistemlerinin ekonomik ve politik önemini

ihmal ettiklerini, daha çok kapitalist sistemi bir arada tutan bir tür görünmez tutkal olarak ifade

edilebilecek “ideoloji” üretme kapasitesi üzerinde yoğunlaştıklarını söyleyerek bu görüşü eleştirir.

Smythe, Batı Marksizmi olarak değerlendirdiği kesimin

100

“bilinç endüstrisi”

101

nin (reklamcılık ve

kitle iletişiminin ekonomik süreçleri ile somutlaşan) “talep yönetimi” açısından tekelci kapitalizmde

yerine getirdiği işlevine göndermede bulunmadıklarını, bunun bu kesimin kör noktasını (blindspot)

oluşturduğunu ileri sürer (1977: 1). Smythe’ye göre Frankfurt Okulu özelinde Batı Marksizmi, kitle

iletişimini idealist bir yaklaşımla değerlendirmekte, egemenlik tezine odaklanmakta, bu nedenle

izleyicilerin tekelci kapitalizme dayalı ve reklamla beslenen kitle iletişim sistemlerinde bir meta olarak

işlev gördüğünü, artı değer üretiminde oynadıkları üretici rolünü algılayamamaktadır (Atabek 2013:

177; Coté, Pybus 2014: 256).

Burada Fuchs’un “bilinç endüstrisi”ne yaptığı vurgu dikkat çekicidir. Nitekim Fuchs,

Smythe’nin Enzensberger’in “bilinç endüstrisi” kavramını alarak kendi yöntemi ile yorumladığını

savunmaktadır (2015: 120). Bu çerçevede Smythe’ye göre “bilinç endüstrisinin görevi, insanların

metaları satın almasını ve vergi ödemesini sağlamaktır” (1981: 171’den aktaran Fuchs 2015: 120). Bu

noktada Smythe üzerinde, daha önce bahsettiğimiz, Baran ile Sweezy’nin “Tekelci Kapitalizm”

kitabındaki görüşlerin ne derece etkili olduğunu bir kere daha görürüz. Baran ve Sweezy tekelci

kapitalizm koşullarında “satış çabası”nın kronik durgunluğa batmamak için en önemli panzehir

olduğunu savunmaktadır (1966: 115-121’den aktaran Kıyan 2016: 190). Satış çabaları içinde en

önemlisi ise reklamcılıktır. “Bilinç endüstrisi” kavramına gönderme yapan yazarlar, artan tekelleşme

sonucu neredeyse bütünüyle burjuvazinin egemenliği altına giren kitle iletişim sistemlerinin

(medyanın), reklamcılıktaki gelişmelere paralel olarak başarı elde ettiğini dile getirirler. Onlara göre

100

Smythe, burada kimleri kastettiğini makalesinin 1 numaralı dipnotunda açıklamaktadır: Antonio Gramsci,

Frankfurt Okulu yazarları (Theodor Adorno, Max Horkheimer, Herbert Marcuse, Leo Lowenthal), Raymond Williams, Nicos

Poulantzas, Louis Althusser ve Samir Amin ile Clive Y. Thomas gibi gelişmekte olan ülkelerin sorunlarıyla ilgilenen

Marksistler (1977: 22).

101

Hans Enzensberger tarafından ortaya konulan “bilinç endüstrisi” kavramı, tüketim toplumunu destekleyici bir

işleve sahiptir. Ancak bu desteği, doğrudan meta tüketiminin teşviği yoluyla değil, dolaylı yoldan, bireylere var olan düzeni

benimsetmeye yönelik bilinç eğitimi yoluyla gerçekleştirmektedir (Erdem 2014: 61).

204

büyük şirketler açısından reklamcılık artık vazgeçilmez bir araç haline gelmiştir. Yani rekabet artık

fiyat alanında olmaktan çok, başta reklamcılık olmak üzere, satışları artırma için kullanılan araçlarda

yaşanmaktadır (Kıyan 2016: 190).

İşte Smythe’nin “izleyici metası” kavramsallaştırmasının çıkış noktasını tam olarak bu

oluşturmaktadır. Smythe’ye göre tekelci kapitalizm koşullarında maddi gerçeklik, nüfusun çoğunluğu

için uyuma harici zamanın, “çalışma zamanı” haline gelmesidir. Bu çalışma süresi ise genel olarak

ikiye ayrılmıştır. Bunlardan ilki (fabrikalarda) metaların üretimine harcanan zaman, ikincisi ise

çalışma mekanı ve zamanı dışında emek gücünün yeniden üretimine ve çoğaltılmasına ayrılan

zamandır. İş dışı “çalışma zamanının” en büyük blokunu ise reklamcılara satılan “izleyici zamanı”

oluşturmaktadır (Smythe, 1979: 3). Smythe’nin bakış açısına göre insanlar ilk boyutta işçi rolünü

üstlenirken, ikinci boyutta emek güçlerini yeniden üretmek için çabalarken izleyicilere dönüşürler.

İzleyici rolündeki bu insanlar, emek güçlerini yeniden üretirken bir emek sarf ederler. Ancak bu

karşılığı ödenmeyen bir emektir (Kıyan 2016: 191). Smythe’ye göre izleyiciler, emek güçlerini

yeniden üretmek için harcadıkları bu zamanı ağırlıklı olarak başta TV olmak üzere kitle iletişim

araçları karşısında geçirirler. Ama burada asıl önemli olan Smythe’nin şu iddiasıdır: Reklam verenlere

satılan “boş zamanlarında” izleyiciler (“işçiler”) iki işlevi yerine getirir. Bunlardan ilki ve en önemlisi

reklamlara maruz kalan izleyicilerin, belirli markaya sahip tüketim ürünlerini satın almayı ve

gelirlerini buna göre harcamayı öğrenmesidir. Böylece tekelci kapitalistin ürünlerine talep

yaratılmaktadır. İkincisi ise bunu yaparken izleyicilerin eş zamanlı olarak kendi emek güçlerini

yeniden üretmesidir (Smythe, 1979: 6). Burada Smythe’ye göre izleyici, reklam verenin satın aldığı bir

metadır. Yayıncılar (TV ve radyo kuruluşları sahipleri) tarafından bir meta olarak üretilen izleyiciler,

reklam verenler tarafından satın alınarak kullanılmakta, markalı tüketim ürünleri için talep yaratma

işlevini yerine getirmektedir (Atabek 2013: 177). Böylece yayıncılar tarafından reklam verenlere

satılan, sömürülen bir izleyici emeği ortaya çıkmaktadır (Smythe, 1977: 7; Kıyan 2016: 184-185;

Allmer, Sevignani, Prodnik 2015: 160-161).

Ancak burada izleyici emeğine doğrudan bir ödeme yapılmadığını vurgulamak da önemlidir.

Dikkat edilirse potansiyel izleyici emeğine kitle iletişim araçlarının sunduğu içerik (bilgi, eğlence ve

eğitim materyali) ücretsizdir, çünkü amaç reklamı yapılan ürün ve hizmetlere yönelik dikkatin

sağlanmasıdır.

102

Ama bu içeriğin ücretsiz olmasını, aynı zamanda bir tür teşvik, ödül, vb. bir bakıma

bu hizmetleri karşılığında izleyicilere sunulan “bedava öğle yemeği (free lunch) olarak da

değerlendirmek olanaklıdır. Çünkü bu sayede “izleyici metası” üretilebilmektedir (Smythe, 1979: 6).

102

İnternet dünyasında yaygın olarak alıntılan şu cümle bu görüşü destekler niteliktedir: “If you’re not paying for

the product, then you’re product.” (Eğer ürün için para ödemiyorsanız, o zaman ürün sizsiniz.)

205

Sonuç olarak Smythe’ye göre izleyici gücü metalaşmakta, izleyiciler üretken emek sarf etmekte, ancak

kendilerine herhangi bir ücret ödenmemektedir. Burada tekrar hatırlatmak gerekir ki Smythe’nin

bahsettiği “izleyiciler”, ağırlıklı olarak TV ve radyo karşısında “boş zamanlarını” harcayan kişilerdir.

Oysa daha önceki bölümlerde gördüğümüz gibi internetin ve Web 2.0 teknolojilerinin gelişimiyle

birlikte, kitleler bu “boş zamanlarını” artık başka bir ortamda, sosyal medyada da geçirmeye,

kullanmaya başlamıştır. Fuchs’un kuramında sosyal medyada dijital emeğin hareket noktası tam

olarak budur.

b. Sosyal Medya ve “Üretketiciler” (Prosumer)

Fuchs’un dijital emek kuramının en tartışmalı kısmını “sosyal medyadaki dijital emek”

oluşturmaktadır. Ona göre “Facebook, Twitter, YouTube ve Google gibi ticari sosyal medya

platformlarında, kullanıcılar sadece enformasyonun tüketicileri değildir, ayrıca kullanım değerleri

olarak profiller, içerik, bağlantılar, toplumsal ilişkiler, ağlar ve topluluklar yaratan üretketicilerdir

(üretken tüketiciler). Onlar yaratıcı, etkin, ağlaşmış dijital işçilerdir” (Fuchs 2015: 404-405).

Şekil 4.6: Bir Dakikada İnternette Neler Oluyor? (2022)

Kaynak: Localiq (2022), https://bit.ly/3Nhfuv9, (Erişim Tarihi: 27 Mayıs 2022)

206

Fuchs, bu kavramlaştırmayı geliştirirken büyük oranda Smythe’nin “izleyici emeği”

kuramından yararlanmıştır. Buna göre Web 2.0 temelli çevrimiçi araçlarını geliştiren ticari sosyal

medya şirketleri, bu sayede kullanıcıları birer içerik üreticisi haline getirmektedir. Fuchs’un internet

“üretketici” emeği olarak tanımladığı bu kullanıcıların ürettikleri içerikler, ticari sosyal medya

şirketleri tarafından veriye dönüştürülmekte ve para karşılığında kullanıcılara özelleştirilmiş reklamlar

sunan hedefli reklam verenlere satılmaktadır. Burada sosyal medya kullanıcıları kendisine

yabancılaşmakta, ayrıca ürettikleri içerikten elde edilen parasal kâra yönelik herhangi bir denetim

olanağından mahrum kalmaktadır. Bu yüzden Fuchs’a göre sosyal medyadaki bu kullanıcılar, artı-

değer ve parasal kârlar üreten ve sömürülen dijital işçilerdir (2015: 405).

Fuchs’un bu konudaki görüşlerini ayrıntılı biçimde ele almadan önce, kısa bir parantez

açarak 2000’li yıllarla birlikte internet ve sosyal medya alanında yaşanan gelişmelere değinmekte

yarar vardır. Bu anlamda Şekil 4.6’da yer alan veriler, günümüzde internet ve sosyal medyanın geldiği

yeri göstermesi açısından öğreticidir. İçinde bulunduğumuz dönemde internet ve sosyal medya,

kitlelerin günlük hayatında önemli bir rol edinmeye başlamış, insanların boş zamanlarının çoğunu

geçirdiği bir mecra haline gelmiştir. Buna göre her bir dakikada, Google arama motorunda 53,9

milyon adet sorgu yapılmakta, Facebook’ta 2,1 milyon kişi üye girişi yapmakta, YouTube’da 3,67

milyon video izlenmekte, Tiktok’ta 167 milyon video seyredilmekte, Instagram’da 66 bin fotoğraf ya

da video paylaşılmakta, Twitter’da 575 bin tweet atılmakta, Snapchat’te 2 milyon “snap” üretilmekte,

16,2 milyon metin mesaj (SMS) gönderilmektedir.

Şekil 4.7: Seçili Sosyal Medya Platformlarında Hedefli Reklamlara Konu Olan Aylık İzleyici Sayıları

(2019)

Kaynak: We Are Social, Hootsuite (2019). “Digital 2019” https://bit.ly/3NhiPdx (Erişim

Tarihi: 7 Haziran 2019)

207

Bu türden ticari internet ve sosyal medya platformlarının sunduğu hizmetler (bazı özel

servisleri saymazsak) ise bütünüyle ücretsizdir. Bu platformlar gelirlerinin önemli bir kısmını

reklamlardan elde etmektedir. Şekil 4.7’de de görebileceğimiz gibi, 2019 yılı verilerine göre her ay

sosyal medya platformlarına üye olan milyonlarca kullanıcı reklamlara hedef olmaktadır. Bunlar

Facebook için 2 milyar 121 milyon kişiyken, Instagram için 895 milyon, Twitter için 251 milyon,

Snapchat için 307 milyon, Linkedin için ise 604 milyon kişidir. İzleyici rakamlarının yüksekliği,

kuşkusuz bu platformların geliri konusunda bir fikir vermektedir. Nitekim IAB’nin hazırladığı Internet

Advertising Revenue Report’un verilerine göre ABD’de 2017 yılında 22,1 milyar dolar olan sosyal

medya reklamcılığı gelirleri 2018 yılında yüzde 31 oranında artış göstererek 29 milyar dolara

ulaşmıştır (2019). Sosyal medya reklamlarını diğer geleneksel reklam faaliyetlerinden ayıran en

önemli özelliğin hedefli reklamcılık olduğu söylenebilir. Bu yüzden sosyal medya şirketlerinin

gelirlerindeki bu artışın arka planında, bu firmaların kullanıcılarının verilerini (içerik, profiller, sosyal

ağlar, konum, demografik bilgiler, çevrimiçi davranışlar, vb.) reklam verenlere sattıkları iş modeli

olan hedefli reklamcılık vardır. Buradan hareketle Fuchs, bu platformların iş modelinin, kullanıcıların

verilerinin metaya çevrilmesi olduğunu savunmaktadır. Buradaki ön kabul, söz konusu kullanıcı

verilerini doğuran etkinliklerin bir emek sürecinin ürünü olmasıdır, çünkü metaların var olabilmesi

için, onları üreten bir üreticinin olması gerekmektedir. Bu noktada Fuchs, Smythe’nin izleyici emeği

kavramını tekrar canlandırmakta, buradan da “internet üretketici metası”nı yaratan “dijital emek”

kavramına varmaktadır (2015: 357). Ona göre “(d)ijital emek sosyal medya üzerinde, internet

platformları aracılığıyla, reklam veren müşterilere satılan ve karşılığında kullanıcılara hedefli reklam

olarak geri dönen internet üretketici-metası(nı) yaratmaktadır” (Fuchs 2015: 357).

Peki, Smythe’nin izleyici emeğinde olduğu gibi, Fuchs’un internet üretketici emeği de bir

sömürü ilişkisine tabi midir? Kullanıcıların, söz konusu sosyal medya platformlarını kullanmaya

zorlanmamasına, buradaki paylaşımlarını çoğunlukla eğlenerek ve bütünüyle gönüllü yapmasına

karşın, Fuchs bu soruya olumlu yanıt vermektedir. Yaşayabilmek için insanların sadece yemek yemek

gibi fizyolojik gereksinimleri değil; toplumsal ilişkilere girmek, iletişim kurmak ve arkadaşlıklar

geliştirmek gibi gereksinimleri de yerine getirmek zorunda olması, Fuchs’un üzerinde durduğu bir

konudur. Fuchs’a göre bir enformasyon toplumunda, bir bireyin iletişim ve toplumsal ağdan yalıtımı,

ölüm ya da hayvansal bir varoluşa eşdeğerdir. Bu yüzden birçok insan için başta sosyal medya olmak

üzere dijital medya, kendi iletişim güçlerini kullanıma sokmak için önemli bir etkileşim aracı olarak

kullanılmaktadır. Şekil 4.8’de de görülebileceği gibi 2 milyar 910 milyon ile dünya genelinde en fazla

aktif kullanıcıya sahip olduğu için Facebook, Fuchs tarafından bu yüzden özellikle dikkate alınır ve

sosyal medyada dijital emeğe ilişkin kuramsallaştırmasını onun üzerinden inşa eder. Ona göre

208

Facebook, tüm kullanıcılara bir baskı uygulamaktadır. Ancak bu baskı, ücretli emeğin sermaye

tarafından işsiz bırakılarak kendisi ve ailesinin açlığa mahkum edilmesi biçimindeki bir baskı değil;

kullanıcıları tecrit ve toplumsal dezavantajlarla tehdit eden toplumsal biçimde bir baskıdır. Fuchs’a

göre işte bu yüzden “Facebook kullanıcıları, emekleri için ücret almayan ücretsiz işçilerdir” (2015:

369). Bu nedenle Fuchs, Facebook özelinde, sosyal medya genelinde dijital emeği, ev işine ve köle

emeğine benzetmektedir. Tıpkı ev işinde olduğu gibi, burada gerçekleştirilen “emek süreci” için ücret

söz konusu değildir, faaliyetler sıklıkla boş zamanda gerçekleştirilir, sendikal temsil söz konusu

değildir ve en önemlisi bunun “emek” olarak algılanması zordur.

Şekil 4.8: Sosyal Medya Platformlarının Aktif Kullanıcı / Üye Sayıları (2019)

Kaynak: We Are Social, Hootsuite (2022). “Digital 2022”, https://bit.ly/3tZMuBk, (Erişim

Tarihi: 24 Haziran 2022)

Fuchs, sosyal medyada dijital emeği, ev işçilerinin ve kölelerin emeğine benzetmesine ve

hatta yer yer eş değer tutmasına gelebilecek itirazların ise farkındadır. Bu yüzden söz konusu emek

türlerinin farklı niteliklerde (duygusal, fiziksel ve toplumsal) baskı türleriyle karşılaştığını öne sürer.

Daha önceki bölümlerde ele aldığımız Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki madenlerde çalışan köle

işçilerin, kendilerine dayatılan işi yapmamaları durumunda muhtemelen öldürüleceklerini dile getiren

Fuchs; buna karşılık Facebook kullanıcılarının bağlantı kurma, paylaşımda bulunma, yorumlama,

okuma, izleme, vb. şeklindeki “eğlence çalışmalarını” reddetmeleri durumunda, muhtemelen

toplumsal bakımdan tecrit edileceklerini, dolayısıyla baskının farklı bir türüyle karşılaşacaklarını

savunmaktadır. Fuchs ayrıca, ilk türdeki emeğin fiziksel bir emek olduğunun, ikinci türden emeğin ise

oyun enformasyon emeği olduğunun da altını çizmektedir (2015: 405). Sonuç olarak Fuchs’a göre

Facebook sahiplerinin zenginliğinin ve kârlarının kaynağını (artı değer üretimini) büyük oranda

103

Artı değerin bir kısmını ise söz konusu sosyal medya sitelerini kodlayan, tasarımını yapan ve uygulamasını

yapan ücretli çalışanlar üretmektedir (Fuchs 2015: 155). Bu anlamda bu çalışanları da dijital emeğin bir parçası görmek

209

kendilerine herhangi bir ücret ödenmeyen, dijital emeğin bir bileşeni olan internet üretketici emeği

oluşturmaktadır. Kendisinden, emek araçlarından ve nesnelerinden ve emek ürünlerinden yabancılaşan

dijital emeğin bu türü, sömürülmektedir. Ancak söz konusu dijital emek, diğer kullanıcılarla bağlantı

kurma ve tanışma eğlencesini içeren oyun emeğinin perdelediği sömürü ilişkilerine tabidir (Fuchs

2015: 407).

Fuchs’un sosyal medyada dijital emek kavramlaştırmasında, ticari sosyal medya firmaları,

kullanıcıların (internet üretketicelerin) verilerini metalaştırdığı ve böylece dijital emeği sömürdüğü

gerekçesiyle eleştirmektedir. Ancak Fuchs, sosyal medyanın aynı zamanda dijital emek açısından bir

fırsat sunduğunu, sermayeye karşı mücadele için bir ortam hazırladığını ileri sürmektedir. Bu

çerçevede Fuchs, işgal hareketi ya da küresel işgal hareketi olarak da anılan Occupy hareketini

104

ele

almaktadır. Occupy hareketinin, katılım mekanının dışındaki insanları eyleme katmak için

Facebook’u, iç örgütlenmeyi sağlamak amacıyla Twitter’ı kullandığını aktaran Fuchs, sosyal

medyanın farklı amaçlarla kullanılabileceğine dikkat çekmektedir (2015: 463-464). Bu örneklerde

temel amacı kâr elde etmek olan sosyal medya uygulamaları, yer yer kapitalizm karşıtı söylem

geliştiren kitlelerin örgütlenme ve iletişim aracı haline dönüşebilmektedir. Sonraki süreçte Arap

Baharı olarak adlandırılan Ortadoğu ve Kuzey Afrika’da başlayan halk hareketlerinde özellikle

Twitter’ın yaygın olarak kullanımı, sosyal medya kullanımını yeniden ön plana çıkarmıştır. Halk

hareketlerinin sosyal medyayı bir araç, bir ortam olarak kullandığı gerçeğini göz ardı eden

yaklaşımlar, yaşananları bir sosyal medya devrimi olarak yanlış biçimde tanımlamıştır. Halk

hareketleriyle sosyal medya arasında hatalı biçimde neden – sonuç ilişkisi kuran bu yaklaşımlar,

gerçekte sosyal medyanın halk hareketlerine bir araç, ortam sunduğunu göz ardı etmişlerdir (Babacan,

Haşlak, Hira 2011: 77-78). Nitekim ilerleyen süreçte sosyal medya şirketlerinin birçok devlet

tarafından çıkarılan yasal düzenlemelerle daha sıkı denetim altına alınması

105

, sosyal medyanın

toplumsal hareketleri ortaya çıkardığına dair bu iddianın yanlışlığı ortaya çıkarmıştır. Kolektif politik

gerekmektedir. Fuchs, her ne kadar sosyal medyada sermaye birikimi ve metalaşma analizinde bu kesime yer verse de

ağırlıklı olarak “emeklerine herhangi bir ücret ödenmeyen”, internet üretketici emeğine odaklanmaktadır.

104

2008-2012 küresel ekonomik krizi sonrasında artan sosyal ve ekonomik eşitsizliklere ve dünya çapındaki

demokrasi eksikliğine karşı çıkan, kapitalist sistemi sorgulayan, ABD’nin New York kentinde başlayıp sonrasında dünyanın

birçok ülkesine yayılan toplumsal hareket. 17 Eylül 2011’de “Occupy Wall Street” (Wall Street’i işgal et) sloganıyla finans

tekellerinin merkezlerinin yakınındaki New York’taki Zuccotti Park’ta başlayan eylemler, “Biz yüzde 99’uz” sloganıyla

aralıklarla 2012 yılına kadar devam etmiştir. Yüzlerce eylemcinin gözaltına alındığı ve polis şiddetine maruz kaldığı

eylemler, dünyanın birçok ülkesine yayılmıştır. Occupy hareketi ile ilgili olarak şu çalışmalar incelenebilir: Pickerill, Krinsky

2012; Calhoun 2013; Gamson, Sifry 2013; Fuchs 2015: 439-491.

Öte yandan Türkiye’de 28 Mayıs – 30 Ağustos 2013 tarihleri arasında gerçekleşen Gezi Parkı eylemlerini,

Occupy hareketiyle ilişkilendiren görüşler bulunmaktadır. (Bu konuda farklı yaklaşımları da içeren görüşler için Gambetti

2014 ve Özatalay 2014 incelenebilir).

105

Türkiye’de de 29 Temmuz 2020’de kabul edilen 7253 sayılı “İnternet Ortamında Yapılan Yayınların

Düzenlenmesi ve Bu Yayınlar Yoluyla İşlenen Suçlarla Mücadele Edilmesi Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına Dair

Kanun”, Almanya’da 2017’de çıkarılan NetzDG (Sosyal Ağlara Yönelik Yaptırım Kanunu), Aralık 2021’de Amerikan

Kongresine sunulan Sosyal Medya Platformlarının Hesapverirliği ve Şeffaflığı yasa teklifi bu düzenlemelerden bazılarıdır

(Akgün 2022).

210

eylemlerin iletişime gereksinim duyduğu açıktır. Ancak buradan hareketle toplumsal hareketlerde

medya teknolojilerinin rolünü abartmak ya da tam aksine hafife almak ise yanlıştır (Fuchs 2015: 487).

c. Sosyal Medyada Sermaye Birikimi ve Metalaştırma

Sosyal medyadaki dijital emeğin sömürü ilişkilerine konu olduğunu savunan Fuchs, Marx’ın

emek değer kuramına başvurmaktadır. Fuchs, Marx’ın Kapital’de ortaya koyduğu sermaye birikimi ve

sermayenin genişletilmiş yeniden üretimi sürecinin, hedefli reklamcılığa dayanan ticari sosyal medya

platformlarında da farklı bir biçimde geçerli olduğunu savunmaktadır. Bu çerçevede Fuchs, Marx’ın

Kapital’in üç cildinde analiz ettiği sermaye birikimi / sermayenin genişletilmiş yeniden üretimi

sürecini ele almakta ve bu sürece “internet üretketici metası”nı eklemektedir. Fuchs, böylece emek

değer kuramının dijital emek için de güncelliğini koruduğunu kanıtladığı iddiasındadır (2015: 147-

168)

Şekil 4.9: Sermaye Birikimi / Sermayenin Genişletilmiş Yeniden Üretimi Akışı

Kaynak: Fuchs, C. (2015). Dijital Emek ve Karl Marx. T. E. Kalaycı ve S. Oğuz (çev.).

Ankara: NotaBene Yayınları: 148

Bu çerçevede Fuchs, öncelikle sermaye birikimi / sermayenin genişletilmiş yeniden üretimi

sürecini aktarmaktadır. Marx’ın Kapital’in üç cildinde detaylı biçimde ortaya koyduğu artı değer

Kuramını Şekil 4.9’da görebileceğimiz kapitalist üretim çevrimi (M-C...P...C-M’) yardımıyla aktaran

Fuchs, ticari sosyal medya platformlarının ortaya çıkışı ve gelişimi ile birlikte sermaye birikim

211

sürecinde bazı değişikliklerin yaşandığını savunmaktadır. Bu değişikliğin temelinde ise, bir önceki

bölümde ele aldığımız sosyal medyadaki dijital işçilerin, dolayısıyla internet üretketicilerinin herhangi

bir ücret ilişkisine tabi olmaması yer almaktadır. Çünkü dijital emeğin bu kesimi, emekleri için ücret

almayan ücretsiz işçilerdir. Ortada bir ücret ilişkisi olmadığı için sosyal medyadaki sermaye birikimi

ve sermayenin genişletilmiş yeniden üretimini (M-C...P...C-M’) çevrimiyle açıklamak

olanaksızlaşmakta, bu yüzden Marx’ın emek değer kuramı sorgulanır hale gelmektedir. Öte yandan

Fuchs, hedefli reklamcılığa dayanan ticari sosyal medya platformlarında sermaye birikimi ve

sermayenin genişletilmiş yeniden üretimi sürecine, Marx’ın ücretli emeğine ek olarak (burada

kullanıcılar için ticari sosyal medya platformlarını tasarlayan, uygulayan ve geliştiren ücretli çalışanlar

-tasarımcı, yazılımcı, ara yüz uygulayıcı ve operatörler- kastedilmektedir), karşılığı ödenmemiş

çalışmaya dayanan internet üretketici emeğini dahil etmektedir. Fuchs bu bağlamda, dolaşım alanı –

üretim alanı – dolaşım alanı çerçevesinde gerçekleşen (M-C..P..C’-M’) şeklindeki sermaye çevrimini

yeniden yorumlamakta, (M-C..P₁.. P₂..C’-M’) sermaye çevrimi hipotezini ortaya koymaktadır. Söz

konusu sermaye birikim süreci Şekil 4.10’da detaylı biçimde gösterilmektedir (Fuchs 2015: 155).

Şekil 4.10: Hedefli Reklamcılığa Dayanan Ticari Sosyal Medya Platformlarında Sermaye Birikimi

Akışı

Kaynak: Fuchs, C. (2015). Dijital Emek ve Karl Marx. T. E. Kalaycı ve S. Oğuz (çev.).

Ankara: NotaBene Yayınları: 155

Fuchs’un bu kuramsallaştırmasına göre (2015: 155-156) sosyal medya platformları sermaye

satın almak için para (M) yatırırlar. Bu sermaye iki bileşenden oluşmaktadır: Teknoloji ve altyapı

(sunucular, bilgisayarlar, organizasyonel altyapı, vb.) unsurlarını içeren sabit sermaye (c); sosyal

medya çevrimiçi çevrelerini yaratan (yazılımcı, ara yüz tasarımcı, operatör, vb) ücretli çalışanlardan

oluşan emek gücü (v1). Yalnız burada üretim sürecinin (P1) çıktısı, doğrudan piyasada alınıp satılan

bir meta değildir. İnternet üretketici metasının üretimi (P2) için ön koşul niteliği taşıyan, kullanıcılara

212

ücretsiz olarak sağlanan bir sosyal medya servisidir. Facebook, YouTube, vb. gibi ticari sosyal medya

servislerinin sunduğu bu sosyal medya servislerinden yararlanan kullanıcılar, belli bir emek zaman

yatırımı yaparak kişisel veriler, sosyal ağ ve işlem verileri (internet üretketici metası) üretirler. P2

süreci içinde gerçekleşen bu faaliyet sonucunda ortaya çıkan bu veri metasını (C’) ticari sosyal medya

platformu, yatırdığı değişken (v1) ve sabit sermayeden (c) daha yüksek fiyata reklam veren müşteriye

satmaktadır. Fuchs’a göre aradaki fark artı değeri oluşturmakta, satış işlemi ile internet üretketici

metası (C’) para sermayeye (M’) dönüşmektedir (Şekil 4.10). Söz konusu metada içerilen artı değeri

yaratan ise kısmen kullanıcılar (ücretsiz emek) kısmen de şirket çalışanlarıdır (ücretli emek) (Fuchs

2015: 156).

Burada üstünde durulması değer bir başka konu ise bu üretim süreci sonunda ortaya çıkan

kâr oranıdır. Marx’a göre kâr oranı, toplam sermaye ile ölçülen artı-değer oranıdır ve bu oran

aşağıdaki formülle ifade edilir (2015: 55-56)

Kâr oranı (rp) = Artı-değer (m) / [sabit sermaye (c) + değişken sermaye (v)]

106

Sosyal medyadaki sermaye birikimi açısından bakarsak, ticari sosyal medya platformlarının

kâr oranını hesaplarken kullandığımız sabit sermayenin, sunucu (server), yazılım, bina, vb. gibi

maliyetler olduğunu söylemek güç değildir. Buradaki asıl konu formüldeki değişken sermayeden

neyin kastedildiğidir. Marx’ın formülünde değişken sermaye, emek gücüne ödenen ücrettir. Fuchs’un

Şekil 4.11’de biraz daha ayrıntılı görebileceğimiz sermaye birikimi çevrimi şemasında ise değişken

sermaye iki bileşenden oluşmaktadır: Kullanıcılar için ticari sosyal medya platformlarını tasarlayan,

uygulayan ve geliştiren ücretli çalışanlar; internet üretketici metası üreten karşılığı ödenmemiş

çalışmaya konu olan, sosyal medya kullanıcıları. Ancak Marx’a göre yalnızca değer üreten, üretken

emek artı-değer üretmektedir.

Kapitalist üretim anlamında üretken emek ise, kapitalist için bir artı-değer üreten ücretli

emektir. Nitekim Marx, “Artı Değer Teorileri - Birinci Kitap”ta şu ifadeleri kullanmaktadır:

“Kapitalist üretim anlamında üretken emek, değişen sermaye parçasına

(sermayenin ücrete harcanan parçasına) karşılık değiştirilen ve sermayenin yalnızca

106

Fuchs ise Marx’ın bu formülünü şu şekilde aktarmaktadır (2015: 156):

Kâr oranı (rp) = Kâr (p) / [Sabit sermaye (=sabit maliyet) + değişken sermaye (=ücret)]

Kapital’in 1. cildinden aktardığımız formülle bu formülü karşılaştırdığımızda “Artı-değer” yerine “Kâr” kavramlarının

kullanıldığı dikkate çekmektedir. Her ne kadar Fuchs analizinin ilerleyen bölümlerinde “Kâr” kavramını kullanmakta ısrar

etse de alıntının orijinaline sadık kalmak için, burada “artı değer” kavramı kullanılacaktır.

213

bu parçasını (ya da kendi emek-gücünün değerini) değil, ayrıca ona ek olarak

kapitalist için bir artı-değer üreten ücretli-emektir. Meta ya da para, ancak bu yolla

sermayeye dönüştürülür, meta, sermaye olarak üretilir. Yalnızca sermaye üreten

ücretli-emek üretkendir. (Bu, emeğe ödenen tutun, o, artırarak yeniden-üretir, ya da

ücret biçiminde aldığını, daha fazla emek olarak yeniden geri verir anlamına gelir.

Dolayısıyla, yalnızca değer üreten emek, kendi değerinden daha büyük değer ortaya

koyar)” (Marx 1998: 142-143).

Şekil 4.11: Sosyal Medyada Sermaye Birikimi ve Reklam Veren Müşterilerin Sermaye Birikimi

Diyalektiği

Kaynak: Fuchs, C. (2015). Dijital Emek ve Karl Marx. T. E. Kalaycı ve S. Oğuz (çev.).

Ankara: NotaBene Yayınları: 168

Bu alıntıdan da görülebileceği gibi, Marx için kapitalist üretim süreci içinde ücretli emeğin

üretkenliği kritik öneme sahiptir. Dijital emeği Marksist bakış açısıyla analiz etme iddiasındaki Fuchs

ise, herhangi bir ücret ilişkisine tabi olmayan, sosyal medya platformlarında çeşitli saiklerle (eğlence,

sosyalleşme, enformasyon edinme, vb.) vakit geçiren ve paylaşımlarda bulunan, profiller oluşturan,

diğer kullanıcıların paylaştıkları içerikleri beğenen, vb. kullanıcıları (Fuchs’un kavramsallaştırmasıyla

internet üretketicilerini) bu faaliyetlerinden ötürü üretken emek kategorisinde değerlendirmektedir. Bu

yüzden Fuchs (2015, 156) şu ifadeleri kullanmaktadır:

“Sömürülen artı değer üreticileri yalnızca internet şirketleri tarafından

programlama, yazılım ve donanım güncelleme ve koruma, piyasa faaliyetlerini

yürütme ve benzeri işler için çalıştırılanlar değil, kullanıcı tarafından oluşturulan

içeriklerin üretimiyle uğraşan kullanıcılar ve üretketicilerdir de” (Fuchs 2015: 156).

214

Buradan hareketle Fuchs, sermayenin sosyal medyadaki üretken emek zamanını

sömürdüğünü, bu sömürünün ücretli çalışanların emek zamanının yanı sıra, kullanıcıların çevrimiçi

olarak harcadığı tüm zamanı da içerdiğini dile getirmektedir. Fuchs, ikinci tipteki emeğin (internet

üretketicileri), ücretli emekten farklılıklar içerdiğinin farkındadır, çünkü bunlar “bedavaya

çalıştırılırlar”, bu yüzden bunları Marx’ın formülündeki ne sabit ne de değişken sermaye içinde

değerlendirmek olanaklıdır. Bu yüzden Fuchs, sosyal medyada birikim stratejisi için kâr oranının

formülünde değişiklik yapar (2015: 157):

Kâr oranı (rp) = Kâr (p) / [sabit sermaye (c) + sabit çalışanlara ödenen ücret (v1) +

kullanıcılara ödenen ücret (v2)]

107

Ticari sosyal medya platformlarında kullanıcılara herhangi bir ücret ödenmediği için, kâr

oranlarının yüksek olacağı açıktır. Ancak bunun için sosyal medya şirketlerinin hedefli reklam veren

şirketlere satacak içeriğe, “internet üretketici metası”na ihtiyacı vardır. Bu anlamda internet

üretketicilerinin faaliyetini kitle kaynak (crowdsourcing)

108

kullanımına benzeten Fuchs, böylece ticari

sosyal medya şirketlerinin sömürü oranını (e = s / v = artı değer / değişken sermaye) yükseltmeyi

başardıklarını dile getirmektedir. Hatta sömürü oranı yükseldikçe, karşılığı ödenmeyen çalışma zamanı

çoğalmaktadır. Bunun anlamı artı-değer oranının sonsuzluğa doğru yakınsaması, internet

üretketicisinin sermaye tarafından sonsuz derecede sömürülmesidir (Fuchs 2015: 157-158). Sömürü

oranının sonsuza yaklaşması, değer yaratan tüm internet üretketici emeğine hiçbir ücret ödenmemesi

anlamına gelmektedir. Marx’a atıfta bulunan Fuchs, bedava kullanıcı emeğini, onun değer yaratan

soyut emeğine denk geldiğini savunmaktadır (2015: 161). Fuchs’a göre Facebook, Twitter, vb. gibi

ticari sosyal medya şirketlerinin elde ettiği kârın sırrı, kullanıcıların karşılığı ödenmeyen milyarlarca

çalışma saatini harekete geçirebilmesidir. Emek güçleri seferber edilen internet üretketicileri, hedefli

reklamcılığa satılan veri metalarını üretmekte ve ticari sosyal medyanın

109

sermaye birikimine katkı

sunmaktadır (Fuchs 2015: 162-163). “Onlar yaratıcı, etkin, ağlaşmış dijital işçilerdir” (Fuchs 2015:

405).

107

Daha önceki dipnotta da belirttiğimiz gibi Marx’ın formülünde kâr oranı hesaplanırken artı-değer oranından

yararlanılmaktadır. Fuchs ise formülünde artı-değer yerine kâra yer vermektedir.

108

Kitle kaynak (crowdsourcing) ile ilgili ayrıntılı bilgi edinmek için Howe 2010 incelenebilir.

109

Öte yandan Fuchs, üretketicilerin sosyal medyadaki çalışmaların tamamının metalaşmadığını da savunur. Bu

yüzden Fuchs, ticari sosyal medya – ticari olmayan sosyal medya ayrımını yapar. Nitekim Fuchs’a göre, Wikipedia,

Indymedia, Alternet, Democracy Now!, Open Democracy ve WikiLeaks gibi ticari olmayan, kâr amacı gütmeyen alternatifler

de mevcuttur. Ona göre ticari olmayan bu sosyal medya platformlarındaki çalışma, metalaşmamış çalışmalardır, bu anlamda

sömürülemez, mübadele değeri yoktur ve kâr üretmez (Fuchs 2015: 181).

215

C. Fuchs’un Dijital Emek Teorisine Yönelik Eleştiriler

Fuchs’un özellikle sosyal medyadaki dijital emek kuramsallaştırması ve onu Marx’ın emek

değer kuramıyla ilişkilendirmeye yönelik çabaları beraberinde bazı eleştirileri getirmiştir. Bu

eleştirilerin ortak noktası, sosyal medya platformlarıyla Marx’ın emek değer kuramının ancak kısmi

bir ilişkisinin olabileceği yönündedir (Kangal 2018: 160). Bu bölümde Fuchs’un dijital emek teorisine

getirilen bazı eleştiriler üzerinde durulacaktır.

Söz konusu eleştirilerden ilkini, sosyal medyada değer üretiminin “rant” yoluyla olduğu

yaklaşımı oluşturmaktadır. Buna göre Facebook gibi sosyal medya platformlarının değer üretimi / kârı,

metaların (maddi metalar ya da Smythe’nin izleyici metası) satışından değil, finansal sektörde değerin

tahsisinde ve dağıtımında (finansal rant) gerçekleşmektedir. Arvidsson ve Coleoni’ye göre sosyal

medya platformlarında değer yaratma, üretken zamanın niceliği ile zayıf bir şekilde ilişkilidir, bu

anlamda bu sürece Marksist emek değer kuramını uygulamak söz konusu değildir. Bunun yerine

sosyal medyada değer, duygusal bağları yaratma ve yeniden onaylama yeteneği ile her zamankinden

daha fazla ilişkilidir. Yazarlara göre ikinci olarak herhangi bir değer tartışmasında, değerin tahsis

edilmesi ve dağıtılmasında finansın oynadığı merkezi rol hesaba katılmalıdır. Facebook’un esasen bir

finansal girişim olduğunu ileri süren yazarlar, 2010’da “izleyici metalarının” satışından 355 milyon

dolar kâr elde eden firmanın, borsadaki finansal rantının Ocak 2011 sonunda 1,5 milyar dolara

ulaşmasının altını çizerler. Bu durum “enformasyonel kapitalizmde” değerin temellük edilmesi ve

gerçekleştirilmesinin, toplum çapında bir finans-merkezli bir birikim süreciyle gerçekleştiğini

göstermektedir. Buradan hareket eden yazarlara göre, sosyal medyada üretilen değeri, “rant” olarak

kabul etmek daha uygundur. Burada “rant”, bu şirketlerdeki finansal yatırımcıların elde ettiği değer

olarak düşünülmelidir. Facebook ve benzeri sosyal medya platformları, “halk kitlelerinin duygusal

yatırımlarını soyut etkenlerin nesnel biçimlerine çevirerek finansal değerlendirmeleri destekleyen

kanallar olarak işlev görmektedir”. Bu gibi şirketler, “sosyal olarak üretilmiş artık değer” payını, “halk

yığınlarından veya küresel kamudan duygusal yatırım çekme yeteneği yoluyla” elde etmektedir

(Arvidsson, Colleoni 2012: 136-137). Bu yüzden Fuchs’un dijital emek yaklaşımındaki gibi sosyal

medya platformlarında bir artı değer sömürüsü söz konusu değildir.

Huws da sosyal medyada dijital emeğin artı değer ürettiği yolundaki görüşe eleştirel

yaklaşmaktadır. Huws’a göre reklam verenler dolayısıyla piyasada satılan metaların üreticileri, sosyal

medya ya da arama motoru şirketlerine, kullanıcılara reklam yapma fırsatı karşılığında ödeme

yapmaktadır. Sosyal ağlarla arama motorlarının elde ettiği değer, emeğin ürettiği artık değerden

türemektedir. Ancak bu değeri sosyal medya kullanıcıları değil, reklamı yapılan metaları üreten

216

işçilerin emeği üretmektedir. Bu yüzden söz konusu olan bir rant ilişkisidir. Çünkü bu şirketlerin

kârlarının çoğu, hizmet sağlayıcılarından, hizmet kullanıcılarından, reklamcılardan kullanım ücreti ya

da komisyon almanın bir bileşiminden, bu bağlamda ranttan gelmektedir (Huws, 2018: 182-183)

Arvidsson ise Marx’ın artı değer kuramı üzerinden Smythe’nin izleyici emeği ve Fuchs’un

dijital emek varsayımlarını eleştirmektedir. Marx’ın artı değer kuramında ortaya koyduğu “değer

yasası”nı açıklamaya girişen Arvidsson, metaların değişim değerlerinin onların üretimi için gerekli

olan soyut emek zamanıyla ilişkili olduğunu (ya da olması gerektiğini) belirtir. Kapitalist ekonomi

emeğin üretken pratiğini, soyut emek (toplumsal olarak gerekli emek) ile karşılaştırılabileceği ve

değerlendirilebileceği bir şekilde organize etmiştir. Kapitalist ekonomide kullanım değerinin değişim

değerine çevrildiği bu mekanizmayı Marx “değer yasası” olarak adlandırmıştır. Bu süreç, emeğin

piyasada alınıp satılabilen bir metaya dönüştürülmesiyle gerçekleşir. Kısacası Arvidsson’a göre emek

değer kuramının geçerli olması için emeğin bir fiyatının olması, bir şekilde piyasada alınıp satılabilen

bir metaya dönüştürülmesi şarttır. Smythe’nin “izleyici emeği”nde olduğu gibi belirli bir fiyatı

olmayan, ücret ilişkisinin dışında gelişen üretim uygulamalarına emek değer kuramını uygulamak ise

zordur. Benzer biçimde Fuchs’un ve Cote, Phybus’un sosyal medyada dijital emek yaklaşımlarını

değerlendiren Arvidsson, bunlarda savunulabilir bir değer tanımının bulunmadığını ileri sürer. Bu

çerçevede sosyal medyada dijital emeğin fiyatının bulunmaması, üretken zamandan üretken olmayan

zamanın ayrılmasının güçlüğü, Marksist “sömürü” kavramının müşterilerle ortak bir üretim sürecine

uygulanmasını zorlaştırmaktadır. Sömürü ilişkisinin kurulabilmesi için tüketicilerin “ücretsiz

emeğinin” (sosyal medyada dijital emeğin), bir değer kaynağı olarak tanımlanması gerekmektedir.

Ama “ücretsiz emek” bedava olduğu için fiyatı yoktur ve sonuç olarak bir değer kaynağı olamaz.

Sonuç olarak Arvidsson’a göre dijital emeğin herhangi bir fiyatı yoktur, kendisine herhangi bir ücret

ödenmediği için bir değer üretmez ve sömürüye maruz kalmaz (Arvidsson 2011: 264-267).

Pasquinelli de Arviddson gibi sosyal medyada artı değer üretimi yaklaşımını eleştirmektedir.

Buna göre Google’ın kârı bilişsel bir rantın türüdür; değer kullanıcılar tarafından dijital ağlarda

kolektif olarak üretilmekte, bu değer Google’ın “maddi olmayan fabrikası” (immaterial factory)

tarafından ele geçirilmektedir. Pasquinelli’ye göre Google, katı sınırlamalara ve içerik üretmeye gerek

duymadan internetin yeni topraklarından yararlanan küresel bir rantiyeci olarak tanımlanabilir.

Sanılanın aksine Google internetin bilgisine sahip değildir. Google interneti oluşturan kolektif zekaya

erişmek ve ölçmek için en hızlı diyagrama sahiptir, böylelikle dijital ağlar aracılığıyla biriktirilen

bilişsel ranta el koymaktadır. Bu bağlamda rant biçimi, ortak aklın ve ortak olanın sömürülmesini

tanımlamak için daha uygun bir modeldir (Pasquinelli 2009: 159-160).

217

Smythe’nin “izleyici emeği” kavramı Caraway tarafından da eleştirilmektedir. Caraway’e

göre Smythe’nin izleyici emeği, kapitalizmde üretken emeği oluşturmamaktadır. Smythe tarafından

tanımlanan ekonomik işlem ranttır. Burada medya sahibi, reklamlar yoluyla bir izleyici kitlesine

erişim sağlamakla ilgilenen endüstriyel kapitaliste, medyanın kullanımını kiralamaktadır. Zaman

(yayın) veya yer (baskı) için olabilecek bu kiralama işleminde belirli bir izleyici kitlesinin oluşmasına

elverişli bir ortam yaratmak medya sahibinin işidir. Reklam verenin (endüstriyel kapitalist) ödeyeceği

kirayı belirleyen ise izleyicinin büyüklüğü ve kalitesi üzerine yapılan spekülasyonlardır. Burada

medya sahibi artı değer üretmemekte, endüstriyel kapitalistinin metalarının gelecekteki satışlarının

yarattığı artı değerden pay almaktadır (Caraway 2011: 701).

Jin ve Feenberg’e göre ise, Fuchs’un dijital emeğin sömürüsü kuramı kısmen doğru olarak

kabul edilebilir, burada internet kullanıcılarının istismarı söz konusudur. Ancak Fuchs’un ücretsiz

emeğin sömürülmesini anlama yaklaşımı, ticari sosyal ağ sitelerinin karmaşık ekonomik stratejilerini

büyük ölçüde basitleştirmektedir. Ayrıca Fuchs interneti kapitalizmdeki rolü açısından indirgemeci bir

şekilde tanımlamakta sosyal ağların aracılık ettiği iletişimlerin gerçek içeriğini görmezden gelmekte

ve oluşturdukları yeni kamusal alanın önemini hafife almaktadır. Oysa günümüzde sosyal ağ

oluşturarak, kayda değer bir muhalefet potansiyeli olan yeni bir tür demokratik kamusal alan

yaratılabilmektedir. Bu çerçevede kullanıcıların yalnızca şirketlerin, kullanıcıların emeğinden kâr

ettiği konusuna odaklanmak, sosyal ağ sitelerinin sunduğu demokratik iletişim ağ potansiyelini

gölgelemektedir (Jin, Feenberg 2015: 53-55). Ayrıca Jin ve Feenberg, Fuchs’un sosyal medyada dijital

emeğin artı değer ürettiği yönündeki yaklaşımını, Arvidsson ve Colleoni’ye benzer bir biçimde

sorgulamaktadır. Marx’ın anladığı gibi emek olmayan ve bu anlamda sömürülmeyen birçok insan

faaliyetinden para kazanılabileceği görüşünü dile getiren yazarlar, buna örnek olarak telefon

şirketlerinin müşterilerinin kendi hatlarındaki konuşmalarından kazanç sağlamasını gösterir. Bu

örnekte telefon şirketleri kendi hatlarındaki konuşmalardan yararlanmaktadır, buna karşın aktif ve

hatta bazen yaratıcı olsalar da müşterilerin bu hatlarda yaptıkları konuşmaları emek olarak

tanımlanamaz. Restoranlar turistik mekanlara yakınlıklarından yararlanarak kazanç elde etmektedir,

ancak turistler restoran sahipleri için çalışmamaktadır. Bütün bunlar bir sömürü örneği olarak

adlandırılabilir, ancak bunlar kapitalist üretimde artı değere el konulması şeklinde değerlendirilemez.

Facebook ve benzeri sitelerin pek çok kullanıcısının içerik üretmek için çok çalıştığı ve bu sitelerde

metalaştırma ve sömürünün gerçekleştiği açıktır, ancak bunları Marx’ın emek değer kuramıyla

ilişkilendirmek olanaklı değildir. Çünkü Marksist kuramda emek; metaların kapitalistlerin veya

218

onların yönetici temsilcilerinin kontrolü altında vasıfsız iş gücü tarafından üretilmesine bağlıdır.

Sosyal ağlarda böyle bir ilişki bulunmamaktadır (Jin, Feenberg 2015: 57).

Fuchs’un teorisine getirilen en önemli eleştirilerden bir diğerini de emeğin üretkenliği

oluşturmaktadır. Marx’ın teorisinde özellikle üretken emek / üretken olmayan emek ayrımı önemlidir.

Nitekim bu ayrım, maddi olmayan emek tartışmalarında da kritik bir rol üstlenmektedir. Marx,

zihinsel emeği de üretken / üretken olmayan emek şeklinde ikiye ayırmaktadır. Üretkenden kasıt,

belirli bir değer üreten ve artı değer üretimine katkısından dolayı sermaye ile doğrudan bir değişim

ilişkisi içinde olmaktır. Buna karşın üretken olmayan emekte böylesi bir ilişki söz konusu değildir

(Marx 1998: 142-143). Yalnız burada “üretken olma” kavramını ele alırken, “üretkenlik” ve “üretken

olma” tanımlarının Marksist iktisadın kuramsal çerçevesi içinde değerlendirildiğini unutmamak

gerekmektedir. Nitekim burjuva ya da anaakım iktisatta bu kavramlar bambaşka bir tanıma sahiptir.

Burjuva iktisadına göre emek, çalışmasının karşılığında ücret aldığı sürece, üretken olmak

durumundadır (Karahanoğulları 2008: 119). Buna karşılık Marx’a göre “parayı ya da metaları

sermayeye dönüştüren, başka deyişle, emek-gücü karşısında bağımsız duruma gelen maddeleşmiş

emeğin değerini sürdüren ve artıran emek, üretken-emektir”. Emek değişim değeri üretmesi

durumunda üretken emek olmakta, kullanım değeri elde etmek amacıyla kullanılması durumunda ise

üretken bir nitelik taşımamaktadır (Marx 1998, 370). Emek, kapitalist anlamda üretken niteliğini elde

ettiği gelir ile değil, sermayeyle mübadeleye girmesi durumunda kazanmaktadır (Savul 2018a: 206).

Karahanoğulları ve Tonak (2012: 320) bu bağlamda, kapitalist toplumda bir emeğin üretken olarak

sayılabilmek için üç ölçütün gerektiğini belirtir: Birincisi emek, üretim faaliyeti ile iştigal ediyor

olmalıdır; ikincisi emek gücü sermaye ile mübadeleye girmelidir ve son olarak sermaye için artık

değer üretiyor olması gerekmektedir. Bütün bu aktardıklarımızın ışığında bir “emeğin” Marx’ın artı

değer teorisine konu olabilmesi için, üretken olması gerektiği yönünde bir yoruma varmak

mümkündür. Çünkü “kapitalist anlamda üretken hale gelmiş emek, artı değer üretmektedir” (Savul

2018b: 206). Sosyal medyadaki dijital emeğin üretken olup olmadığının tespiti bu yüzden önem

kazanmaktadır. Her ne kadar Fuchs’un teorisini oluştururken belli ölçülerde beslendiği otonomcu

Marksistler tarafından, biyopolitik üretimle birlikte üretken ve üretken olmayan emek arasındaki

farkların silindiği, tüm bu emek türlerinin bilişsel emek altında asimile olduğu savunulsa da (Federici

2006), sermaye ile dolaysız bir ilişkide olmadığı için sosyal medyadaki dijital emeğin üretken emek

olarak değerlendirilemeyeceği, dolayısıyla ortada bir artı değer üretimi olmadığı şeklinde görüşler

bulunmaktadır. Fuchs’un internet üretketicileri ile ticari sosyal medya platformlarının sermayedarları

arasında herhangi bir dolayımsız değişim ilişkileri söz konusu değildir. Bu ilişki ancak ticari sosyal

medyada ücretli olarak istihdam edilen işçiler (yazılımcılar, ara yüz tasarımcıları, operatörler, vb.) ile

219

sermaye sahipleri arasında söz konusudur. Bu anlamda internet üretketicileri ile ticari medya şirketleri

arasında üretken bir emek ilişkisi bulunduğunu söylemek zordur (Kangal 2018: 164-165).

Üzerinde durulması gereken bir diğer nokta ise, kapitalist toplumda bile, üretilen her şeyin

ya da piyasada mübadele edilen her şeyin meta olmayabileceğidir. Lapavitsas’a göre (2004: 9-30) bir

nesnenin meta olup olmadığını değerlendirmek için, onun kapitalist üretim ilişkileri içinde ne amaçla

üretildiğini ele almak gereklidir. Buna göre herhangi bir nesneye meta formunu kazandıran, onun söz

konusu üretim ilişkileri içinde ücretli emek tarafından mübadele edilmek üzere üretilmesidir. Bu

çerçevede Fuchs’un dijital emek kavramlaştırmasını ele alırsak, kapitalist üretim koşullarında, bir

ücret ilişkisi dahilinde olmayan kullanıcıların üretilen içeriğin meta olarak kabul edilmesi ve buradan

yola çıkarak bir çözümlemeye girişilmesi eleştiri konusudur (Kıyan 2015: 51).

Bir diğer eleştiri ise değer üretimi ve değerin metaya aktarılması konusundadır. Daha önce

de ele aldığımız gibi Fuchs’un teorisinde internet üretketicisinin faaliyetleri (paylaşma, profil

oluşturma, beğenme, vb.) sonucu ortaya çıkan veriler, internet üretketici metasını oluşturmaktadır. Bu

anlamda internet üretketicilerinin bilgileri, etkinlikleri, vb. medya ekonomisinde üretilen değerin

hammaddesi olarak değerlendirilebilir. Buradan hareket eden Kangal ise Marx’ın Kapital’in 1.

cildinde yer alan hammadde ve değer üretimiyle ilgili görüşlerini ele almaktadır (2018: 165). Buna

göre nasıl ki insanın akciğerinin solumak için havaya gereksinimi varsa, sermayedarın da doğal

kuvvetleri üretken bir şekilde tüketebilmek için “insan elinin eseri olan bir şey”e gereksinimi vardır.

Burada altı çizilmesi gereken konu, değeri üretenin doğal kaynak değil, o doğal kaynağa müdahale

eden, işleyen, dönüştüren insan emeği olduğudur. Bu üretim sürecinde makineler kullanılmaktadır.

Ancak değişmez sermayenin bütün diğer unsurları gibi makine yeni değer üretmemekte, sadece kendi

değerini üretilen ürünlere katmaktadır (Marx 2011: 371-372). Dijital medya (sosyal medya da bunun

bir parçasıdır) ise, yazılım, donanım, siber uzay ve medya çalışanlarından oluşan, kolektif bir çalışma

mekanizmaları sistemlerinden oluşan bir bütündür. Bu bağlamda, metalaşan kullanıcı bilgilerinin

toplamı öncelikle, Fuchs’un internet üretketicileri olarak adlandırdığı kullanıcıların oluşturduğu

devasa bilgi kütlesini, ham veriyi, üçüncü kişilere (reklam verenlere) satılmadan önce, amacına uygun

biçimde işleyecek, elverişli bir materyale dönüştürecek bir emek sürecini gerektirmektedir (Kangal

2018: 165-166). Çünkü sosyal medya şirketlerinin reklam verenlere sattığı veri yığını, kullanıcılar

tarafından doğrudan üretilen içerik değil, bu içeriklerin analiz edilerek işlemden getirilmiş ve anlamlı

hale getirilmiş bir enformasyon toplamıdır. Dolayısıyla üretilen değer yüklü metayı, kullanıcıların

oluşturduğu ham içerikte değil, söz konusu sermaye yoğun şirkette kapitalizmin bir gereği olarak

ücretli olarak istihdam edilen emek tarafından üretilen bu enformasyonda bulabiliriz (Kıyan 2015: 50-

220

51). Bu görüş, üretken emeği, ücretsiz kullanıcı faaliyetlerinde (internet üretketicileri), kullanılan

yazılımı, donanımı ve siber uzayı üreten emekte ve bu emeğin hayata geçirildiği medya kuruluşlarında

aramaktadır (Kangal 2018: 166). Sonuç olarak Kangal’a göre, tıpkı Marx’ın makineler örneğinde

olduğu gibi, tüm bu yazılım, donanım, siber uzay, algoritmik sistemler ve makineler bütünü tek başına

değer üretmemekte, sadece kendi değerlerini üretilen ürüne aktarmaktadır. Burada değer üreten ise,

sermaye ile dolayımsız değişim ilişkisinde bulunan ücretli emektir (2018: 166). Söz konusu ücretli

emeğin, Fuchs’un internet üretketicileri olmadığı ise açıktır.

Fuchs’a getirilen bir diğer önemli eleştiri ise sömürü oranı konusundadır. Fuchs, sosyal

medyada dijital emek olarak kavramlaştırdığı “internet üretketici emeği”ne, Marx’ın artı değer

kuramını uygulamakta ve böylece bu teoriye güncel bir yorum kattığını savunmaktadır. Marx’ın artı

değer kuramının en önemli unsurlarından birini de sömürü oranı oluşturmaktadır. Buna göre sömürü

oranı (e = s / v) formülüyle, bir başka ifadeyle üretilen artı değerin değişken sermayeye

oranlanmasıyla (artı değer / değişken sermaye) hesaplanmaktadır. Daha önce gördüğümüz gibi Fuchs,

“internet üretketicileri” olarak adlandırdığı, ticari sosyal medya platformlarında yer alan kullanıcıların;

yaptıkları paylaşımlar, beğeniler, güncellemeler, oluşturdukları profiller, vb. ile “internet üretketici

metası” adıyla değer üretiminde bulunan dijital emeğin önemli bir bileşeni olduğunu savunmakta,

bunların yeni tip bir üretken emek faaliyeti içinde olduğunu dile getirmektedir (2015: 147-168). Bu

anlamda söz konusu dijital üretken emek, artı değer üretmekte, ancak bu faaliyeti sırasında herhangi

bir ücret almadığı için değişken sermayesi sıfıra eşit olmaktadır. Ancak bu durum beraberinde önemli

bir sorunu getirmektedir. Çünkü yukarıdaki formülde değişken emeği sıfır olarak ele aldığımızda,

paydası sıfır olan bir kesirle karşılaşılmakta, dolayısıyla sömürü oranının sonsuza yakınsadığı bir

durum ortaya çıkmaktadır (Kangal 2018: 168). Fuchs, bu yüzden sosyal medyada birikim stratejisi için

kâr oranının formülünde değişiklik yapmaktadır (2015: 157):

Sömürü oranı (e) = Artı değer (s) / [sabit çalışanlara ödenen ücret (v1) + kullanıcılara ödenen

ücret (v2)]

Bu formül her ne kadar sonsuz sömürüye yol açan sıfır paydası sorununu çözüyor gibi

gözükse de kullanıcıların varsayılan değer üretimi teziyle çelişmektedir. Çünkü kullanıcılar değer

üretse bile, bunu sabit çalışanların (sosyal medya şirketlerinde istihdam edilen ücretli çalışanlar)

ürettikleri artı değerden ayrı hesaplamak olanaksızdır (Kangal 2018: 168). Öte yandan bu formülden

hareket edilerek oluşturulan kâr oranı formülü de beraberinde bazı sorunları getirmektedir. Daha önce

221

de gördüğümüz gibi Marx’ın artı değer teorisinde kâr oranı hesaplarken aşağıdaki formülden

yararlanılmaktadır.

Kâr oranı (rp) = Artı-değer (s) / [sabit sermaye (c) + değişken sermaye (v)]

Fuchs’un sosyal medyada dijital emek teorisinde, kendilerine herhangi bir ücret ödenmeyen

kullanıcı (internet üretketicileri) faaliyetleri sonucunda artı değer üretimi en üst düzeye çıkmakta,

dolayısıyla yukarıdaki formülde de görebileceğimiz gibi kâr oranları yükselme eğilimi göstermektedir.

Bu formüle göre kâr oranları asla düşmeyecektir. Oysa Marx’a göre kapitalist üretim tarzının

karakteristiği gereği kâr oranları belirli bir süre sonra düşecektir (Marx 2015: 217-236). Buradan

hareket eden Kangal ise, Fuchs’un bir ikilem içinde olduğunu ileri sürmektedir: “Ya Fuchs’un sonsuz

sömürü iddiası doğrudur -ama bu durumda Marx’ın tüm politik ekonomisini yeniden yazmak zorunda

kendisi, ki bu da zaten Fuchs’un ilk başta itiraz ettiği İtalyan otonomcuların eğilimi- ya da Fuchs bu

iddiasından vazgeçmelidir” (Kangal 2018: 169).

Marksist anlamda sömürünün sınıflar arasındaki tarihsel ilişki hakkında olduğu görüşünü

dile getiren Hesmondhalgh, Erik Olin Wright’ın sömürü kavramlaştırmasına atıfta bulunur. Wright’a

göre Marksist anlamıyla sömürü üç ilkeye dayanmaktadır. İlk olarak sömürü, bir grup insanın (sınıfın)

maddi refahının nedensel olarak bir diğerinin maddi yoksunluğuna bağlı olduğunda ortaya çıkar.

İkinci olarak, bu nedensel ilişki, sömürülenlerin belirli üretken kaynaklara erişimden asimetrik olarak

dışlanmasını içerir. Tipik olarak bu dışlama, mülkiyet hakları biçimiyle zor yoluyla gerçekleştirilir.

Üçüncü olarak bu özelliklerin her ikisini de (nedensel bağımlılık ve dışlama) içeren mekanizma

sömürülenlerin emek ürünlerine ve bunlarla ilişkili üretken kaynaklarına el konulmasıdır. Eğer bu üç

özellikten sadece ilk ikisi bulunuyorsa “sömürücü olmayan baskı” söz konusudur. Aynı şekilde “el

koyma” da sömürüyle aynı şey değildir. Bir sömürü ilişkisinin kurulabilmesi için bu üç özelliğin

üçünün de aynı anda bulunması gereklidir (Wright 1997: 10-11). Bu görüşlerden hareketle sosyal

medyada “ücretsiz emek” (free labor) kavramını değerlendiren Hesmondhalgh, kavramın dijital çağda

kültürel üretimde güç ve kontrol hakkında bazı ilginç fikirlerle bağlantılı olduğunu dile getirir. Ancak

“ücretsiz emeğin” sömürü kavramıyla sık sık eşleştirilmesi inandırıcı değildir ve tutarsızdır. Bu

çerçevede sosyal ağlardaki kullanıcıların “emeği” sömürülmemektedir (Hesmondhalgh 2010: 273-

276).

Buna karşın Andrejevic, sömürü kavramını yabancılaşmadan soyutlayarak ele almaktadır.

Youtube örneğinden hareket eden Andrejevic, dijital emeğin ürettiği ürün üzerinde kontrol sahibi

222

olduğunu, ancak bu emeğin ücretsiz (unpaid) ya da bedava (free) olduğu için sömürüldüğü sonucuna

varmaktadır (2009: 414). Fisher da sömürü ve yabancılaşmayı birlikte incelediği çalışmasında

Andrejevic ile benzer bir sonuca varmaktadır. Tartışmayı kitle medyası (geleneksel medya) ile sosyal

medya (yeni medya) düzleminde ele alan Fisher, kitle medyasında sömürü oranının düşük,

yabancılaşma düzeyinin ise yüksek olduğunu; buna karşılık sosyal medyada sömürü oranının yüksek,

yabancılaşma düzeyinin ise düşük olduğu sonucuna varmaktadır. Yazar, sosyal medya tarafından

olanaklı kılınan izleyici emeğinin yüksek sömürü düzeyinin, düşük yabancılaşma düzeyiyle diyalektik

olarak ilişkide olduğunu savunmaktadır (Fisher 2014: 144-145).

Fuchs’un dijital emek teorisinin önemli unsurlarından birisini oluşturan uluslararası dijital iş

bölümü (UİDB) kavramlaştırmasına getirilen bir eleştiri, onun yanlış bir genelleme yaptığı iddiasıdır.

Bu eleştiriyi getirenlere göre emek tartışmalarında iki tür genelleme söz konusudur. İlk tür

genellemede, somut bir araştırma alanından yola çıkılarak, tüm emek biçimlerinin giderek

proleterleştiği şeklinde bir sonuca varılmaktadır. Çağrı merkezlerindeki insanlık dışı koşullar buna bir

örnek olarak verilebilir. Oysa günümüz kapitalizminde her ne kadar emek gücünün sömürüsü, sistemin

varlık nedeni olsa da farklı sektörler arasında, hatta aynı sektör içinde dahi emeğin niteliğine ilişkin

farklılıklar söz konusudur. Bu anlamda boyunduruk altına alma ile görece özerkliğe sahip olma emeği

tanımlayan iki farklı özellik olabilir (Kıyan 2015: 42). İkinci genelleme türü ise, somut bir alana

ilişkin gözlemlerden yola çıkarak, tüm emek biçimlerinin aynı niteliği kazandığı şeklindeki mikro

ölçekteki genellemedir. Bu genelleme türünün diğerinden farkı, belli bir alana ilişkin farklılığı

evrensel bir eğilimmiş gibi gösterme riskini taşımasıdır. Nitekim Fuchs’un UİDB

kavramsallaştırmasında, EİT için gerekli madenleri çıkaran “köle” statüsündeki emek ile Silikon

Vadisi’nde ayrıcalıklı konumda çalışan yazılım geliştiricilerini ve sosyal medya kullanıcılarını

(internet üretketicileri) eşitlemesi ve hepsini dijital emeğin unsurları olarak, bir “kolektif emeğin”

parçası olarak tanımlaması, bu genellemeye örnek olarak gösterilebilir (Kıyan 2015: 42-43). Ayrıca

Fuchs’un dijital emeğin kapsamına, dijital endüstriler için cihazlar üreten montaj fabrikalarının

işçilerini sokması eleştiri konusudur (Casilli 2015: 3944-3945). Bu işçilerin, neden endüstri işçileri

olmadığı yönünde yeterli kanıt sunulamamıştır.

Bu bölümde çalışmamızın ana konusunu oluşturan ve yeni bir emek formu olduğu iddia

edilen dijital emek, onun doğuşuna kaynaklık edilen kapitalizmin dijitalleşmesi bağlamında ele

alınmıştır. Bu çerçevede Fuchs’un “uluslararası dijital iş bölümü” kuramı özel olarak seçilmiş, dijital

emek tartışmaları bu kuram üzerinden yürütülmüştür. Fuchs’un dijital emeği maden işçilerinden

montaj endüstrisi işçilerine, yazılım işçilerinden çağrı merkezi işçilerine, hatta sosyal medya

223

kullanıcılarına kadar birbirinden çok farklı kesimleri bir araya getirmektedir. Bu çerçevede Fuchs,

dijital emeğin kapsamını en geniş ele alan kuramcı olarak değerlendirilebilir.

Daha önce de dile getirdiğimiz gibi Fuchs dijital emek alanındaki çalışmalarda oldukça

üretkendir ve bu anlamda akademik literatüre önemli bir katkı sağlamıştır. Fuchs’un çalışmaları

olumlu ya da olumsuz eleştirilere hedef olmuştur, böylece dijital emek konusunun literatürde

gündemde kalmasını sağlamış, bu alandaki çalışmaların çoğalmasını olumlu yönde etkilemiştir. Ayrıca

Fuchs, geliştirdiği kuramla daha çok Otonomcu Marksist çevre tarafından o güne dek sadece sosyal

medya kullanıcıları tarafından karşılıksız olarak üretilen emeği nitelemek için kullanılan “dijital

emek” kavramının kapsamını genişletmiştir. Fuchs kuramında yeni emek kesimlerini dijital emek

kategorisine dahil etmesi, bu alandaki çalışmalara önemli bir katkı olarak değerlendirilebilir. Fuchs’un

dijital emek kuramının bir başka önemi ise bilişsel kapitalizm evresinde Marx’ın emek değer

kuramının geçersizleştiğini savunan Negri, Hardt, Lazzarato gibi kuramcılarla girdiği polemiktir.

Fuchs, Marx’ın emek değer kuramının dijital emekte de güncelliğini koruduğunu savunmakta,

kuramını bunun üzerinden inşa etmektedir. Ayrıca Fuchs’un bir başka katkısı, enformasyon ve iletişim

teknolojilerindeki ilerlemelerin ve sosyal ağların gerçekliği konusunda Marksist toplum bilimcilerin

dikkatini çekmesi, ekonomi, ideoloji ve kültür kuramları açısından bu alandaki tartışmaları

tetiklemesidir (Kangal 2018: 159).

Buna karşın Fuchs’un geliştirdiği uluslararası dijital iş bölümünde, birbirinden çok farklı

emek kesimlerine yer vermesi sorunlu bir yaklaşımdır. Fuchs’un Smythe’nin izleyici metası

kuramından hareket ederek başta Facebook olmak üzere sosyal medya paylaşım yapan, içerik üreten,

hatta beğenilerde bulunan ve sayısı milyarları bulan kullanıcıları dijital emeğin bir parçası olarak

görmesi isabetli bir yaklaşım değildir. Facebook ve benzeri ticari sosyal medya sitelerinin

çalışmamızda da ortaya koyduğumuz gibi kârı, reklam gelirinden gelmektedir. Fuchs her ne kadar

reklam ödemesi şeklindeki bu işlemin “izleyici metasının” satışı olduğunu savunsa da gerçekte yapılan

bu ödeme, emeğin ürettiği artı değerden yapılmaktadır. Ortada bir değerin olduğu doğrudur, ancak bu

değeri üreten sosyal medya kullanıcıları değil, reklamı yapılan metaları üreten işçilerin emek gücü

üretmektedir. Bu yüzden ticari sosyal medyanın kârı, meta satışından kaynaklanmamakta, finansal

sektörde değerin tahsisinden ve dağıtımından, kısacası finansal ranttan kaynaklanmaktadır. Öte yandan

Fuchs’un internet üretketici emeğinin sömürülmesinin oranını hesaplarken kullandığı formül de

sorunludur

110

. Bu bölümde tartıştığımız gibi sosyal medya sitelerinin kârlarının büyük meblağlara

ulaştığı ve sosyal medya kullanıcılarına (internet üretketicileri) herhangi bir ücret ödenmediği dikkate

110

Sömürü oranı (e) = Artı değer (s) / [sabit çalışanlara ödenen ücret (v1) + kullanıcılara ödenen ücret (v2)]

224

alınırsa, söz konusu formülle sömürü oranının sonsuza yaklaşacağı net biçimde görülebilir. Bu durum

da sosyal medya kullanıcılarını, sömürü ilişkilerine maruz kalan bir dijital emek bileşeni olarak

değerlendirmeyi olanaksız kılmaktadır.

Öte yandan Fuchs’un aşırı bir genellemesinden yola çıkarak UİDB kavramsallaştırmasında,

birbirinden bütünüyle farklı emek kesimlerini dijital emek kapsamında değerlendirmek olanaklı

değildir. Bu çerçevede dijital emek, yalnızca yazılım işçileri

111

olarak ele alınacaktır. Çalışmamızın

son bölümünde Türkiye’de dijital emeğin izi, yazılım işçileri üzerinden sürülecektir.

111

Yazılım emek süreci, her ne kadar endüstriyel üretim sürecinden farklılıklar içerse de sermaye ve işçi sınıfı

arasındaki çatışmanın yaşandığı bir alandır. Bu çerçevede yazılım emek süreci üzerine yapılan bir çalışma, yazılım işçisinin

kontrol altına alınması, denetlenmesi ve disipline edilmesi sürecinin sınıf mücadelesinin bir parçası olduğunu göstermektedir

(Gire, Ruben 2021: 18-41). Endüstriyel üretimde Fordist modelden esnek birikime geçiş sürecinin bir izdüşümü olarak,

2000’li yıllarla birlikte dünyanın birçok ülkesinde yazılım sektöründe geleneksel proje üretim metodolojisi olan

Waterfall’dan, neoliberalizmin “özgürlük” mitini yazılım sektörüne taşıyan Agile metodolojisine geçilmiştir. Agile ile

birlikte yazılım sektöründe hiyerarşilerin değiştiği, Fordizmin “katı” iş bölümünün dağıldığı, bir bakıma yazılım işçisinin

otonomisinin belirdiği ileri sürülmüştür. Ancak araştırmanın ortaya koyduğu gibi emek sürecindeki otonomi sözde kalmış,

sürekli bir hız baskısı ile yazılım işçisi tahakküm altına alınmak istenmiştir. Yazılım işçileri ise bu tahakküm altına alma

girişimine karşı emek sürecini bir mücadele alanına çevirmektedir. Bu çalışmanın da gösterdiği gibi maddi olmayan emek

kuramının emek sürecinin çatışmadan soyutlanmış tasarımından hareketle işçi sınıfı öznesi yok sayan ya da ihmal eden

yaklaşımı, üretim sürecindeki sınıfsal çelişkileri gözden kaçırmaktadır (Gire, Ruben 2021: 37-39).

225

BEŞİNCİ BÖLÜM

BİLİM, TEKNOLOJİ, TÜRKİYE:

TARİHSEL VE GÜNCEL BİR DEĞERLENDİRME

I. Türkiye’de Bilimsel ve Teknolojik Değişim ve Uygulanan Politikalar

Çalışmamızın giriş bölümünde bilim ve teknolojisinin bir toplumdaki mülkiyet ilişkilerinden

bağımsız olmadığını, o toplumda üretim araçlarını elinde bulunduran sınıfın, bunun teknolojisi

üzerinde söz sahibi olduğunu, dolayısıyla bir tarafsızlığın söz konusu olamayacağı görüşünü dile

getirmiştik. Bu bağlamda bir ülkenin bilim ve teknoloji politikaları, üretim ilişkilerinden ve ona bağlı

olarak yasal ve kurumsal yapının yaklaşım ve düzenlemelerinden doğrudan ya da dolaylı olarak

etkilenmektedir. Bu bölümün amacı, Türkiye’nin mevcut teknolojik gelişim seviyesini daha iyi

kavrayabilmek, ama daha da önemlisi, bu konuda geleceğe yönelik bir projeksiyon geliştirebilmek

için, ulusal bilim ve teknoloji politikalarına daha yakından bakmaktır. Ancak Türkiye’de kapitalist

sermaye birikimi geçmişten bugüne farklı evrelerden geçtiği için, bu politikalar dönemsellikler

içermektedir. Bu bölümde Türkiye’deki bilimsel ve teknolojik değişim ve uygulanan politikalar beş

dönem içerisinde incelenecektir. Bu çerçevede ilk olarak Türkiye’nin kapitalist sisteme entegrasyonu

sürecini başlatan Tanzimat’tan Cumhuriyet’in ilanına giden geçiş dönemi, ikinci olarak Cumhuriyet’in

ilanı ve ulusal ekonominin inşa edildiği kurumlaşma dönemi, üçüncü olarak ise ithal ikameci birikim

modeline geçişle birlikte DPT’nin kuruluşuyla başlayan planlı ekonomi dönemi, dördüncü olarak 24

Ocak Kararları ile başlayan neoliberal politikaların etkisiyle ihracata dayalı sanayileşme stratejilerine

geçişi ifade eden ekonomide “liberalleşmeye” geçiş dönemi, son olarak neoliberal politikaların

hegemonyasını ilan ettiği, kapitalizmin küreselleşmesinin bir üst boyuta ulaştığı, dijital kapitalizmin

ortaya çıktığı 2000’li yıllardan bu yana olan dönem bu bölümde analiz edilecektir.

A. Tanzimat’tan Cumhuriyet’in İlanına Giden Geçiş Dönemi (1839-1923)

Türkiye üstyapıları, ordusu ve bir kısım eğitim sistemi ile modern bir devlet şeklini almaya 3

Kasım 1839’da Tanzimat’ın ilanıyla başlamıştır (Türkcan 2009: 363). O dönemde kendine özgü pre-

kapitalist üretim yapısına ve toplumsal ilişkiler ağına sahip olan Osmanlı İmparatorluğunun16 Ağustos

1838’de Birleşik Krallık’la (İngiltere) birtakım önemli imtiyazların verilmesini içeren Baltalimanı

Antlaşması’nı imzalamasıyla başlayan, sonrasında bir dizi Avrupa ülkesiyle benzer ticaret

anlaşmalarının imzalanmasıyla devam eden kapitalist sisteme entegrasyon süreci, Tanzimat’tan

itibaren hız kazanmıştır. Ancak yeterli sermaye birikiminin olmaması nedeniyle borçlanmada yaşanan

226

ölçüsüz büyüme, ayrıca dış müdahalelerin, Osmanlı devletinin yapısal zaaflarının ve daha önceki

dönemlerde verilen ticari kapitülasyonların yarattığı güçsüzlük, Osmanlı İmparatorluğu’nu bir yarı-

sömürgeleşme ve çevreleşme sürecine sokmuştur (Kazgan 2006: 18-27). Bu yüzden Osmanlı

İmparatorluğu, Almanya ve Japonya gibi ikinci kuşak endüstrileşen ülkeler arasında yerini almamıştır

(Kepenek 2016: 644). Osmanlı İmparatorluğu’nun neden endüstrileşemediği çok katmanlı bir

konudur, ulusal burjuvazinin yaratılması sürecindeki gecikme, gayri-müslim burjuvazinin tasfiye

edilmesi, bunun sonucunda sermaye birikiminin sağlanamaması, kurumlaşmada, eğitimde ve

teknolojide modern dönemin gerisinde kalınması, vb. gibi bir dizi gerekçe sunulabilir. Bu dönemde

özellikle bilim ve teknoloji alanında Batı Avrupa’nın (ve ABD’nin) çok gerisinde kalınmasına bulunan

çözüm ise Batı’daki gelişmelerin sıkı sıkıya takip edilmesi ve bazı teknolojilerin (matbaa örneğinde

olduğu gibi) satın alınarak gecikmeli de olsa ülkeye getirilmesi olmuştur. Özellikle Osmanlı

İmparatorluğu’nun savaşlarda aldığı ağır yenilgiler nedeniyle, bu dönemde askeri alandaki teknolojik

gelişmelerin yakından izlenmesine ağırlık verilmiştir. 19. yüzyılda ise Tanzimat’la oluşan askeri ve

sivil yönetim için bürokratik bir kadro gereksinimi doğmuş, bu kadroların yetiştirilmesi modern eğitim

kurumlarını gerektirmiş, bu yüzden eğitim alanında kimi önemli yenilikler yapılmıştır. Bu çerçevede

1836’da yabancı dilde eğitim veren Mekteb-i Harbiye ve onu oluşturan eğitim kurumları 1836’da

Maçka Kışlası’nda, 1840’ta Tophane’de açılmış, bazı öğrenciler eğitim için Fransa’ya gönderilmiştir.

Mekteb-i Harbiye’nin müfredatını da dikkate alarak, mühendishanelerle birlikte Türkiye’de ilk

modern üniversite sisteminin temellerinin askeri amaçlarla atıldığını söyleyebiliriz. Nitekim bu süreç

modern tıbbın Türkiye’ye girişi anlamına gelen, ordunun tabip ve cerrah gereksinimini karşılamak için

1827’de İstanbul açılan Tıbhane-i Amire ve bu okul fiziksel anlamda yetersiz kalınca bugünkü

Gülhane Parkı’ndaki küçük bir binada açılan ve ilerleyen dönemde Gülhane Askeri Tıbbiyesi’ne

dönüşecek olan Cerrahhane-i Amire ile devam etmiştir (Dölen 1985: 154; Gök 1999: 4; Türkcan 2009:

364-366). 21 Temmuz 1845’te tüm mektep programlarının ve yönetmeliklerinin düzenlenmesi için

oluşturulan Meclis-i Maarif-i Umumiye’nin (Maarif Nezareti) İstanbul’da darülfünun açılmasına

yönelik çalışmalar başlatması, ama öncesinde Fransız Bilimler Akademisi örnek alınarak Osmanlı’nın

ilk “imparatorluk bilim ve sanat akademisi”nin (Encümen-i Daniş) oluşturulması, eğitim alanında

atılan diğer önemli adımlardır. Darülfünun’un kurulması yolunda yapılan ve başarısızlıkla sonuçlanan

bir dizi denemeden sonra 19 Ağustos 1900’de İstanbul’da açılan Darülfünun-u Şahane, ilerleyen

yıllarda İstanbul Üniversitesi’ne dönüşecek ve Türkiye’nin ilk modern üniversitesi olacaktır. Öte

yandan 19. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı İmparatorluğu’nda ilk özel bilim cemiyetleri

kurulmaya başlanmıştır. 1856’da Sultan Abdülmecid’in izniyle kurulan ve ilerleyen dönemde Türk

Tıp Cemiyeti adını alacak olan Société Imperiale de Medecine de Constantinople (Cemiyet-i Tıbbıye-i

Şahane) Türk tıp bilimi için önemli çalışmalar yapmıştır. 1862’de, bir grup öğrenci ve yeni mezun

227

gençlerin çabalarıyla “tıp eğitiminin Türkçeleştirilmesi, Türk doktorların sayısının artırılması”

amacıyla kurulan gizli bir dernek olan Cemiyet-i Tıbbiye-i Osmaniye, 1866’da resmileşmiş, sonraki

dönemlerde Türkiye Tıp Encümeni adıyla çalışmalarını Cumhuriyet döneminde de sürdürmüştür

(Türkcan 2009: 374-377). Bu dönemde kurulan bilim cemiyetleri (dernekleri) ve 19. yüzyılın

sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında kurulan İpek Böcekçiliği Araştırma Enstitüsü, İstanbul Zirai

Deneme İstasyonu, Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü, Kandilli Rasathanesi gibi araştırma

kurumları (Pak, Türkcan, Atamer 1995: 154) Türkiye’de bilimin üretilmesi ve bilimsel politikalarının

oluşturulması sürecine önemli katkılarda bulunmuşlardır.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Türkiye’de bilimin üretilmesi konusunda kısmi adımlar

atılsa da aynı şeyi teknolojinin üretimi için söylemek kolay değildir. Bir önceki bölümde Birinci

Endüstriyel Devrim başlığında ele aldığımız gelişmelerin uzağında kalan, bir bakıma endüstrileşme

sürecini “ıskalayan”, ekonomisi büyük ölçüde tarımsal üretime dayanan Osmanlı İmparatorluğu, 1838

yılında kapitalist sisteme entegre olmanın bedelini, Avrupa endüstri ürünlerinin düşük gümrük

vergileriyle iç pazarına girmesi ve bunun sonucunda geleneksel el zanaatlarının ve sınırlı miktardaki

manüfaktüre dayalı üretiminin tasfiye olmasıyla ödemiştir (Kazgan 2006: 16-19; Çelik 2006: Türkcan

2009: 403). Buna karşın Osmanlı İmparatorluğu çözümü bir bilim ve teknoloji politikası oluşturmak

yerine, daha çok askeri alanlarda yaşanan geri kalmışlığı tersine çevirme umuduyla savunma

endüstrisine yönlendirmiş, ordunun, donanmanın ve sarayının taleplerini karşılayabilmek için

teknoloji transferi yoluyla genellikle İstanbul çevresine bir dizi fabrika kurmuştur. Bu fabrikalar içinde

en önemlileri Zeytinburnu (demir boru, çelik ray, çift pulluğu, bağ ve bahçe aletleri, koşum takımları,

tüfek çakmakları, mızrak başları, top, kılıç, süngü ve çeşitli aletler) ve Bakırköy (iplik bükme atölyesi,

yünlü ve pamuklu dokuma fabrikaları, demir atölyesi ve tersane) endüstri kompleksleri, Feshane,

İplikhane, Beykoz deri ve kundura fabrikası (askeri kunduralar, çizmeler, palaskalar, fişeklikler),

İslimye (Sliven) ve İzmit çuha fabrikaları (çuha ve askeri elbiseler), Hereke ipekli dokuma fabrikası,

İzmir kağıt fabrikası, Çubuklu billur fabrikası, Beşiktaş demir dökümhanesi, Büyükdere kiremit

fabrikası, Bursa ham ipek imalathanesi, Tophane (tüfekler ve tabancalar), Tersane ve Beykoz-İnceköy

porselen fabrikası olduğu söylenebilir. Bu fabrikaları çalıştırmak için gereken vasıflara sahip yerli iş

gücü olmadığı için Avrupa’dan yüksek ücretlerle mühendisler, teknisyenler ve işçiler getirilmiş ve

bunlardan aynı zamanda yerli iş gücünü eğitmeleri istenmiştir. Ancak teknolojiyi üretecek ve

geliştirecek olan girişimci, mucit ve sermayenin bulunmaması, Türkiye’nin Batılılaşma sürecine

kendisinden daha geç başlayan Japonya’nın bile gerisinde kalmasına yol açmıştır (Türkcan 2009: 404-

405). Sonuç olarak Cumhuriyet’in ilanına kadar olan süreçte, kısmi çabalar bulunsa da belirli bir

stratejiye dayanan bir bilim ve teknoloji politikası uygulanmamıştır.

228

B. Cumhuriyet’in İlanı ve Ulusal Ekonominin İnşa Edildiği Dönem (1923-1960)

Osmanlı İmparatorluğu’nun yarı-sömürgeleşmiş ekonomisinin tasfiyesi, Türk ulusunun ve

Türkiye Cumhuriyeti’nin ulus-devletinin inşası, gerçekten de zorlu koşullar altında, küresel kapitalist

sistemin iki dünya savaşı ve bir büyük ekonomik buhran yaşadığı 1914-1945 yılları arasındaki

dönemde gerçekleşmiştir. Küresel mal ve sermaye hareketlerinin en aza indiği bu dönemde, serbest

piyasa ekonomisine olan güven iyice azalmış, ülkeler ithal ikameci (içe dönük) ekonomi politikaları

izlemek zorunda kalmıştır (Kazgan 2006: 41-42). Şubat 1923’te İzmir İktisat Kongresi tam da böylesi

koşullarda toplanmış ve yeni Türkiye’nin ilk iktisat programını hazırlamıştır. Çiftçi, tüccar, sanayici

ve işçi kesimlerinin binin üzerindeki temsilcilerinin ve ülke yöneticilerinin katılımıyla toplanan

kongrede, ekonomik bağımsızlık ve çağı yakalama vurgusu öne çıksa da daha çok II. Meşrutiyet

dönemindeki “milli iktisat” anlayışının liberal bir boyutta yeniden hayata geçirilmesi kararının çıktığı

söylenebilir. Bu amacı gerçekleştirmek için siyasi bir altyapı, ekonomik bağımsızlık ve bir egemenlik

gerekliliğinin bilincine kongrede varılmıştır. Her sektörde güçlü bir yenilenme isteğinin de bulunması

ise bilim ve teknoloji ile gelişme özleminin bir yansıması olarak değerlendirilebilir (Türkcan 2009:

427; Kepenek 2016: 645).

Oldukça kapsamlı ve çok boyutlu olan, Türkiye’yi toplumsal, ekonomik, politik, kültürel, vb.

açıdan dönüşüme uğratan bu dönemi bilim ve teknoloji politikaları açısından ele alırsak iki gelişmenin

altını çizmemiz gerekmektedir. Bunlardan ilki bilimsel bilginin yol göstericiliğinin benimsenmeye

başlanmasıdır. Tüm kamu yönetiminin işleyişinde, özellikle de eğitimde izlenen temel politikalarda

(alfabe değişikliği, okuma yazma seferberliği) bilimsellik öne çıkartılmaya başlanmıştır. Nitekim

Halkevlerin kurulmasıyla sanatın toplumsallaştırılması, orta öğretime, mesleki ve teknik eğitime önem

verilmesi, Köy Enstitüleri ile nüfusun ezici bir bölümünü oluşturan kırsal kesimde temel eğitimin

yaygınlaştırılmak istenmesi büyük ölçüde bu kapsamda değerlendirilebilir. Daha önce bahsettiğimiz

Darülfünun’un İstanbul Üniversitesi adıyla yeniden yapılandırılması, Ankara’da kurulan, daha

sonrasında Ankara Üniversitesi’ni oluşturacak olan hukuk, dil, tarih ve coğrafya ile ziraat konulu

eğitim birimlerinin kurulması, Nazi Almanya’sından kaçan bilim insanlarının Türkiye’ye çağrılıp ders

vermelerinin sağlanması bu dönemde bilime verilen önemi gösterir niteliktedir (Kepenek 2016: 645-

646).

Bilim ve teknoloji politikaları açısından Cumhuriyet’in ilk yıllarında yaşanan ikinci önemli

gelişme ekonomi alanındadır. Ekonomik bağımsızlık yolundaki en büyük engellerden biri olan

229

kapitülasyonlar, Kurtuluş Savaşı’nın zaferle sonuçlanmasından sonra imzalanan Lozan

Antlaşması’yla, zorlu geçen müzakereler sonucunda kaldırılmış, ancak Türkiye 1929’a kadar gümrük

vergilerini artırma yetkisine sahip olamamış, sadece savaş içinde İttihat ve Terakki hükümetinin lüks

mallardan aldığı gümrük vergilerini koruyabilmiştir. Gümrük vergileri ile ilgili bu hüküm, Türkiye’nin

endüstride korumacılık ve devletçilik ilkesini hayata geçirmesini otomatik olarak 1930’lara

ertelemiştir. Ancak bu tarihten sonra, Türkiye dış ticaret rejimini, kendi başına ayarlayabilme yetkisini

ele geçirebilmiştir. Yeterli sermaye birikiminin bulunmadığı, kalkınma gereksiniminin yakıcı bir hal

aldığı, 85,6 milyon lirası yeni yönetime yüklenen 129,4 milyon liralık Osmanlı borçlarının ödenmesi

gerektiği, üstelik küresel yıkıma yol açan 1929 Büyük Ekonomik Krizi’nin etkilerinin derinden

hissedildiği bir ortamda bu ekonomi politikaları büyük önem kazanmıştır (Kazgan 2006: 45; Türkcan

2009: 427). Öte yandan İttihat ve Terakki iktidarı döneminde başlayan ve Cumhuriyet’in ilk yıllarında

devam ettirilen “milli burjuva” yaratma politikalarının henüz istenen düzeye ulaşmaması, sanayileşme

ya da tarımı geliştirmeye yönelik yatırımlar yapan, beklenen kalkınma hamlesini gerçekleştirecek bir

burjuvazinin ortaya çıkmamasına yol açmıştır. Bu gelişmelere ek olarak 1929’da New York

Borsası’nın çöküşüyle patlak veren Büyük Ekonomik Krizle tarımsal ürün fiyatlarının dibe inmesi,

dolayısıyla en önemli ihracat kalemi tarımsal ürünler olan Türkiye’nin ihracat gelirlerinin adeta

çökmesine yol açmış, “1929 sonrası gümrük vergileri geri gelecek” korkusuyla büyük ithal malları

stoku yapan ticaret burjuvazisinin önemli bir bölümünün fiyatların çöküşüyle iflas etmesi ise

ekonomide devletçiliği resmi politika haline getirmiştir (Kazgan 2006: 56-57).

1930’larla birlikte Türkiye devletçi sanayileşme modelini yürürlüğe koymuştur. Bu

çerçevede endüstri işletmelerinin kurulması, bir kamu girişimi olarak planlı ve programlı yaklaşımla,

bilimsel bilginin ışığında, dönemin önde gelen yerli ve yabancı uzmanların katkılarıyla

gerçekleştirilmiştir. Siyasilerin ve uzmanların yurt içinde ve yurt dışında yaptığı inceleme gezileri

sonucunda hazırlanan ve 8 Ocak 1934’te kamuoyuna duyurulan Birinci Sanayi Planı, bu yöndeki

çalışmaların eksenini belirlemiştir. Birinci Beş Yıllık Sanayi Planı, yerel ya da bölgesel tarımsal

üretime ve doğal kaynaklara dayalı sanayi üretim birimlerinin kurulmasını, tüketim mallarında yerli

üretime öncelik verilmesini, sanayi kuruluşlarının hammadde ve iş gücü kaynaklarına yakın bölgelerde

kurulması gibi üç temel amacı içermektedir (Çelik 2006: 235). Planın “Umumi Kısmı”nda ise ana

sanayi, mensucat sanayii (pamuk, kendir, yün), maden sanayisi (demir, sömikok kömürü, kömür

müştekatı, bakır, kükürt), selüloz sanayisi (selüloz, kağıt ve karton, suni ipek), seramik sanayisi (şişe,

cam ve porselen) ve kimya sanayisi (zac yağı, klor, sudkostik, süperfosfat) olmak üzere beş büyük

grupta toplanmıştır (Türkcan 2009: 435). Bu plan kapsamında ekonomik anlamda kritik öneme sahip

kamu işletmeleri olan mensucat sanayiinde Sümerbank’ın (1933) ve maden sanayisinde MTA (Maden

230

Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü) ve Etibank’ın (1935) kurulması öne çıkmaktadır. Sümerbank’a

aynı zamanda planın uygulanması sorumluluğu verilmiştir. Söz konusu sanayi işletmelerinin kuruluşu

sırasında ekonomik ve teknolojik açılardan fizibilite çalışmalarının yapılmış olması, hammadde

kaynaklarına yakınlık ve coğrafi bölgelere dengeli dağılım olacak şekilde yer seçiminin

gerçekleştirilmesi, nitelikli iş gücü, hammadde ve ara malı gereksinimlerinin nasıl karşılanacağı

konusunda yapılan hazırlıkların bilimsel çalışmalara dayandırılmaya çalışılması dikkat çekicidir.

Ayrıca bu tesislerde kullanılacak makinelerin hangi kriterlere göre seçileceğinin belirlenmesi, belirli

bir teknoloji transferi politikasının varlığını gösterir niteliktedir (Kepenek 2016: 647). Son olarak

teknik iş gücünün karşılanması konusuna Birinci Sanayi Planında yer verilmiş, bu çerçevede mesleki

ve teknik öğretim için yatırım bütçesinden pay ayrılmıştır. Sümerbank bünyesinde kurulacak pamuklu

mensucat fabrikalarının 12-15 bin kadar işçi, teknisyen, kalifiye işçi ve yüksek mühendis gerektireceği

hesaplanmış ve ilk aşamada Sovyetler Birliği’ne bu konuda eğitim alması için 50 öğrenci gönderilmiş,

sonrasında Avrupa’ya ilk partide 50, sonraki her yıl 30 olmak üzere öğrenci gönderilmesi

planlanmıştır. Tüm bu gelişmeler Milli Eğitim Bakanlığı’nın usta ve teknisyen yetiştirmek için sanat

okulları ve kurslar açmasını da gündeme getirmiş; ayrıca iktisadi ve ticari öğretiminin

yaygınlaşmasına neden olmuştur. Bu bağlamda Birinci Sanayi Planı’nın, teknik orta öğretim talebini

artıran bir mekanizma olduğunu söyleyebiliriz (Türkcan 2009: 436-437).

İkinci Sanayi Planı’nın hazırlıkları ise 1935’te başlamış, bu hazırlıklar çerçevesinde 20-24

Ocak 1936’da Ankara’da uzman raporlarının görüşüldüğü İkinci Sanayi Kongresi toplanmıştır.

Kongreye sunulan raporlar ve yapılan tartışmalardan hareketle hazırlanan İkinci Beş Yıllık Sanayi

Planı Projesi, Kasım 1936’da İktisat Bakanlığı tarafından Başbakanlığa sunulmuştur. Ağırlıklı olarak

tüketim malları sanayisinin geliştirilmesini amaçlayan bir yapıda olan ikinci plan, ilkine göre daha

ayrıntılı mühendislik, maliyet ve piyasa araştırmaları içerse de temel vurgu yine ekonomik bağımsızlık

ve sanayi yoluyla kalkınma olmuştur. İkinci planın uygulanması sorumluluğu ise Etibank’a verilmiştir.

Büyük şehirlerde 6 adet un ve ekmek fabrikasının, Ayvalık’ta bir zeytinyağı rafinerisinin, Trabzon’da

bir et kombinasının, değişik kentlerde 30 adet yaş, kuru ve konserve meyve sebze tesisinin, sahil

kentlerinde ve göllerde 16 adet balık işleme tesisinin kurulması planda öngörülmüştür. Ancak

yaklaşan İkinci Dünya Savaşı’nın savunma harcamalarını artırması, ayrıca planın maliyetlerinin

beklenenin çok daha üzerinde gerçekleşmesi, 13 Mart 1939 tarihli kararname ile plan kapsamındaki

birçok projenin yürürlükten kaldırılmasına ya da ertelenmesine yol açmıştır (Sezen 1999: 157;

Türkcan 2009: 438). İkinci Dünya Savaşı yıllarında kaynakların idareli kullanılması adına, yeni

yatırımlara girişilmekten çok, mevcut olanların korunup işlenmesi politikası uygulanmıştır. Bu

çerçevede elde kalan projeler kaynak bulundukça sürdürülmeye çalışılmıştır (Sönmez 1999: 7)

231

İkinci Dünya Savaşı sonrasındaki dönemi belirleyen en önemli iki gelişme Türkiye’nin 1950

yılında Demokrat Parti’nin kazandığı seçimle çok partili rejime geçmesi ve uluslararası planda ABD –

Sovyetler Birliği ekseninde gerçekleşen kapitalizm – komünizm ayrışmasında safını ABD’den yana

kullanmasıdır. Bu iki gelişmenin sonucunda 1950’lerden itibaren Türkiye devletçi sanayileşme

politikalarını terk edip, liberal iktisadi politikaları benimsemeye başlamıştır. Nitekim konuya kalkınma

planları açısından bakarsak, planı hazırlayan ekibin başkanı Kemal Süleyman Vaner olduğu için

“Vaner Planı” olarak da adlandırılan, ulaşım ve enerji sektörlerini de kapsayan ilk genel plan olma

niteliğini de taşıyan 1947 Türkiye İktisadi Kalkınma Planı’nın ömrü uzun olmamıştır. Türkiye’de

incelemeler yapan M. W. Thornburg başkanlığındaki Amerikan uzmanlar heyetinin plana eleştiriler

getirmesi, sonrasında Türkiye’nin ilerleyen dönemde, Marshall yardımları çerçevesinde planın

finansmanı için ABD’den istenen 615 milyon dolarlık kredi talebinin, ABD İktisadi İşbirliği İdaresi

tarafından planın içeriği gerekçe gösterilerek büyük ölçüde reddedilmesi sonucunda, Vaner Planı terk

edilmiştir (Türkcan 2009: 462). Ayrıca Demokrat Parti’nin iktisadi liberalizm anlayışı çerçevesinde

1950’de ithalat yüzde 60-65 oranında serbestleştirilmiş, fiyat kontrolleri kaldırılmış, banka kredi

faizleri düşürülerek, özel sektör daha fazla kredi kullanmaya teşvik edilmiştir. DP iktidarının öne

çıkan yanlarından birisi de yoğun altyapı çalışmalarına girişmesi olmuştur. 1950’li yıllardan itibaren

ulaşım, haberleşme ve bayındırlık yatırımlarına yönelik devlet harcamaları artırılmış, teknoloji

transferi içeren yatırımları özel sektörün, dolayısıyla sermayenin üstlenmesine yönelik teşvik

politikaları uygulanmıştır (Çelik 2006: 238).

C. DPT’nin Kuruluşu ve Planlı Ekonomi Dönemi (1960-1980)

Türkiye’de teknoloji politikaları, planlı ekonomiye geçiş ile daha kurumsal kimlik

kazanmaya başlamıştır. Planlı ekonomiye geçişin arka planında ise İkinci Dünya Savaşı sonrasında

sermaye birikim sürecinin dünya genelindeki temel dinamiği olarak uluslararasılaşmış üretici

sermayenin öne çıkması, bunun sonucunda az gelişmiş ülkelerde ithal ikameci (içe dönük) birikim

modelinin kurumsallaşması bulunmaktadır. Nitekim Türkiye’de 1954 yılından sonra, özellikle dış

ticarete getirilen sınırlamalarla, içe dönük / ithal ikameci birikim süreci fiili olarak başlamış, kambiyo

kriziyle birlikte korumacı politikaların kurumsallaştırılmasına yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. 27

Mayıs 1960’ta yapılan askeri darbe sonrasında Devlet Planlama Teşkilatı’nın (DPT) kuruluşuyla o

tarihe dek fiili olarak uygulanan ithal ikameci birikim modeli resmen uygulanmaya başlanmıştır

(Türkay 2003: 22-23; Akçay 2007: 51-52). Türkiye ekonomisinde yeni bir dönemin başlangıcı olan ve

iktisadi planlamayı içerdiği için planlı ekonomi olarak da adlandırılan bu dönemde kamu yatırımları

232

için “zorunlu hedefler”, özel sektör yatırımları içinse “yol gösterici” hedefler getiren kalkınma planları

hazırlanmıştır. Bu planlara göre kamu kesimi kendisine “zorunlu” olarak gösterilen hedefleri

gerçekleştirecek, özel sektör kendisi için konulan hedefleri gerçekleştirmek içen mali teşvikler ve

koruma politikasını düzenlemeleriyle özendirilecekti. Bu planların hazırlanma sürecinde ve

uygulanmasının takibinde önemli bir rol üstlenen anayasal bir kurum olarak örgütlenen DPT, özel

yatırımların bu teşvikleri alıp alamayacağı konusunda ise karar mercii haline gelmiştir (Kazgan 2006:

95-96; Çelik 2006: 238). Bu planlar ise benimsenen sermaye birikim modelinin gerekleri çerçevesinde

şekillendirilmiştir. İthal ikameci birikim modeli iç pazarın olanaklarına dayandığı için satın alma

gücüyle desteklenmiş bir talebin, birikimin gerekleri uyarınca desteklenmesi amaçlanmıştır. Özellikle

1961 Anayasası ile kurumsallaşan “sosyal devlet” anlayışı ve sendikaların varlığına dayanan toplu

pazarlık sisteminin kabul edilmesi aracılığı ile bu gereklilik sağlanmaya çalışılmıştır (Akçay 2007:

52). Türkiye’nin teknoloji politikası da bu dönemde ithal ikameci birikim modelinin gereklerine göre

şekillendirilmiştir.

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın Meclis’te kabulüyle Türkiye planlı döneme resmen

girmiştir. İthal ikameci birikim modelinin benimsenmesiyle karakterize olan bu dönem, 1980 yılında

ilan edilen 24 Ocak Kararları’na kadar sürmüştür. İthal ikameci (içe dönük) birikim modelinin terk

edilip ihracata dayalı (dışa dönük) birikim modeline geçişin ilan edildiği, IMF ve Dünya Bankası gibi

uluslararası sermaye kuruluşlarının yönlendirmesiyle bütünüyle piyasacı bakış açısıyla formüle edilen

24 Ocak kararları, planlı ekonomi döneminin sonu olmuştur. Bu kararların alınmasının arka planında

ise 1980’lerin başında ABD ve İngiltere’de Reagan ve Thatcher’ın iktidara gelmesiyle güç kazanan

neoliberalizmin öncülüğünde IMF ve Dünya Bankası’nın borç ödeyemez duruma düşen gelişmekte

olan ülkelere yönelik ihracata yönelik birikim modelini geliştirmesi ve bunu bu ülkelere kredi

vermenin bir ön koşulu olarak sunarak dayatması yatmaktadır (Kazgan 2006: 119).

Planlı ekonomi döneminde, DPT tarafından Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967),

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972) ve Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977)

hazırlanmış ve TBMM tarafından kabul edilerek yürürlüğe konulmuştur. Yine DPT tarafından, ithal

ikameci birikim modelinin krize girdiği dönemde, 1977 yılında hazırlıklarına başlanan Dördüncü Beş

Yıllık Kalkınma Planı ise başta IMF ve Dünya Bankası olmak üzere uluslararası sermaye kuruluşları

tarafından eleştirilmiş, dönemin muhalefet partileri tarafından engellenmiş ve üzerinde yapılan kimi

değişikliklerle yürürlüğe giriş tarihi 1979 olarak belirlenmiştir (Akçay 2007: 141-150). Planlı dönemin

son ürünü olan bu plan, 24 Ocak 1980 kararlarının ardından kadük kalmış, 12 Eylül 1980 askeri

darbesinin ardından ise tümden yürürlükten kaldırılmıştır (Türkcan 2009: 641; Kepenek 2016: 663).

233

D. 24 Ocak Kararları ve Ekonomide “Liberalleşme”ye Geçiş (1980-2000)

24 Ocak Kararları ve hemen ardından gelen 12 Eylül askeri darbesi Türkiye’de sermayenin

gereksinimleri çerçevesinde gerçekleşen büyük dönüşümün, yeniden yapılandırmanın çıkış noktasını

oluşturmaktadır. Üçüncü bölümde bahsettiğimiz gibi neoliberal politikaların küresel kapitalist

sistemde güç kazanmasının ardından, IMF, Dünya Bankası ve OECD gibi uluslararası sermaye

kuruluşları tarafından dayatılan ihracata dayalı (dışa dönük) birikim modeli, korumacılığın terkini,

doğrudan yabancı sermaye akımları üzerinde kısıtlamaların kaldırılmasını ve dış ticaretin

serbestleştirilmesini içermektedir. Bu model büyük oranda ihracat teşviklerinin olanak sağladığı

rantlara ve emeğin ücret maliyetlerinin fiziksel baskıyı da içeren (12 Eylül askeri yönetiminin işçi

hareketine yönelik baskıcı ve yasakçı uygulamaları bu bağlamdadır) uygulamalarla düşürülmesinden

kaynaklanan iktisadi artık yoluyla sermaye birikiminin gerçekleştirilmesine dayanmaktadır (Yeldan

2001: 54-55). Türkiye’nin 1970’lerde yaşanan ekonomik kriz nedeniyle borcunu ödeyemeyecek

duruma gelmesi, bu krizin atlatılması için her ne pahasına olursa olsun döviz kazanma politikalarının

devreye sokulmasına yol açmıştır (Kazgan 2006: 121). Öte yandan bir önceki dönem olan ithal

ikameci dönemde birikim mekanizmalarını beş yıllık kalkınma planları ve KİT sistemi ile denetleyen

devlet, ihracata yönelik birikim döneminde bu işlevini teşvik sistemi ve ücretlerin bastırılmasına

dayalı klasik iktisadi artık yaratımı mekanizmalarıyla gerçekleştirmiştir (Yeldan 2001: 55).

Ancak yine de 1980 sonrasındaki bu dönemde beş yıllık kalkınma planları uygulaması terk

edilmemiştir. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nıyla (1985-1989) birlikte ekonomik liberalleşme ve

küresel pazarlarda rekabet gücü kazanma hedefleri çerçevesinde ulusal bilim ve teknoloji

politikalarının olgunlaştırılması süreci hızlandırılmış, özellikle araştırma insan kaynağı ve araştırmaya

ayrılan kaynakların artış hedefleri ortaya konulmuştur. 1983’te tamamlanan “Türk Bilim Politikası

1983-2003” çalışması ise ulusal bilim ve teknoloji politikasının ilk taslağı olarak değerlendirilebilir.

1989’da ilerleyen dönemde ulusal bilim ve teknoloji politikaları üzerinde söz sahibi olacak Bilim ve

Teknoloji Yüksek Kurulu’nun (BTYK) ilk toplantısını gerçekleştirmesi; TÜBİTAK ile ilgili yapılan

hukuki ve idari düzenlemeler; kitle haberleşme kaynakları ile bağlantılanan araştırma ve geliştirme

altyapısının kurulması hedefini içeren Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın (1990-1994) uygulamaya

sokulması, 1993 yılında gerçekleştirilen 2. BTYK toplantısında “Türk Bilim ve Teknoloji Politikası

1993-2003”ün kabul edilmesi; bilgi ve teknolojinin uluslararasılaşması hedefine de yer veren da

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın (1996-2000) yürürlüğe girmesi; Ulusal Yenilik Sistemi (UYS)

kurulması hedefini gündemine alan 3. BTYK’nın 1997’de toplanması; aynı yönde çalışmaları

234

derinleştiren 4. BTYK’nın toplantısının 1998 yılında gerçekleştirmesi; Türkiye için kritik

teknolojilerin belirleyen 5. BTYK’nın 1999 yılında toplanması bu dönemdeki önemli gelişmeler

arasında yer almaktadır (Ulutaş Aydoğan vd. 2006: 669-673).

E. 2000’li Yıllardan Günümüze

Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikasında değişim yaşatan bir diğer önemli dönüm

noktası 2001 yılında yaşanan ve ekonomik, politik, toplumsal sonuçları oldukça yıkıcı olan krizdir.

Türkiye’nin politik haritasını bütünüyle değiştiren krizi izleyen dönemde Adalet ve Kalkınma Partisi

(AKP) kurulmuş, 2002 yılındaki genel seçimleri kazanarak uzunca yıllar sürecek iktidarını

başlatmıştır. İlerleyen dönemde Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçiş ile iktidarını daha da

sağlamlaştıran Recep Tayyip Erdoğan liderliğindeki AKP, büyük oranda Türkiye’nin ulusal ve bilim

teknolojilerini tek başına şekillendirmiştir. AKP’nin 2000’li yıllardaki yükselişinin arkasında, partinin

“cemaatçi-muhafazakar” refah rejiminin, bu dönemde tüm dünyada hegemonyasını ilan eden

neoliberalizmin muhafazakarlaşma eğilimiyle (devletin sosyal alandan tamamen çekilerek buradaki

işlevlerini aile, akrabalık ve cemaat ilişkilerine yüklemesi) örtüşecek bir çizgide olmasının büyük bir

payı vardır (Bakın 2005: 121-122). Bu bağlamda 2001 sonrası dönem Türkiye’nin neoliberal

politikaları en dolaysız biçimde benimsediği ve uyguladığı bir dönem olarak nitelendirilebilir. 2000’li

yıllarda iyiden iyiye açığa çıkan Türkiye burjuvazisi içindeki “savaş” bu gelişmeler ekseninde

yorumlanmalıdır. 1960’lı yıllardan itibaren tekelci sermaye statüsüne yükselen, TÜSİAD gibi sermaye

kuruluşlarında örgütlenen, İstanbul, İzmir, Adana gibi büyük endüstri ve ticaret merkezlerinde yerleşik

hakim burjuva kesiminin karşısına, Anadolu’nun küçük kentlerinde KOBİ olarak doğmuş, ancak

1990’lı yıllardan itibaren büyük holdinglerden oluşan, endüstrinin, hizmetlerin, iç ve dış ticaretin,

bazen de finansın çeşitli dallarına yayılmış bir biçimde faaliyet gösteren muhafazakarlığı benimsemiş

İslamcı büyük burjuvazi çıkmıştır (Savran 2014: 54-55). Burjuvazinin bu iki kesimi arasındaki

mücadele de 2000’li yıllarda hız kazanmış, Türkiye’de kapitalist sermaye birikim sürecinin seyrini

derinden etkilemiştir. Neoliberal politikaların uygulanmasının hız kazanmasıyla birlikte 2000’li

yıllarla başlayan dönemde Türkiye dünya ekonomisi içinde büyük boyutlu yabancı sermaye girişleri,

büyük miktarlara ulaşan ve sürekli artış gösteren ve dış borç stokunda hızlı yükselme öğelerinden

oluşan bir konuma yükselmiştir (Boratav 2009: 11).

Öte yandan “güçlü hükümet” söylemi altında, önemli bir toplumsal muhalefet “engeliyle”

karşı karşıya kalmayan AKP, 2000’li yıllarda neoliberal projenin yürütücülüğü görevini üstlenmiş,

ulusal kaynakları ve ülkenin ekonomik geleceğini doğrudan yabancı sermayenin ve dizginlenmemiş

235

piyasanın ellerine bırakmıştır (Yeldan 2009: 130). Şekil 5.1’de de görülebileceği gibi 1980-2002

döneminin bütününde sadece 15 milyar ABD doları seviyesinde olan Türkiye’deki toplam yabancı

sermaye girişlerinin (yatırımlarının), 2003-2020 döneminde 225 milyar ABD doları seviyelerine

yükselmesi (Türkiye Cumhuriyeti Yatırım Ofisi), bu dönemde Türkiye kapitalizminin küresel

kapitalist sisteme eklemlenme derecesini göstermektedir. Türkiye’nin bu dönemde Avrupa Birliği’ne

tam üyelik sürecine girmesi ve uyum politikaları çerçevesinde attığı adımların da önemli etkileri

olmuştur. Dördüncü bölümde ele aldığımız küresel düzeyde enformasyon ve iletişim teknolojilerinde

yaşanan devrim niteliğindeki ilerlemeler, dördüncü endüstriyel devrimi hazırlayan koşullar, dijital

kapitalizmin ortaya çıkması Türkiye’yi de bu sürece uyum sağlamaya itmiş, ulusal bilim ve teknoloji

politikalarının bu eksende düzenlenmesine itmiştir. Bu dönemdeki Türkiye’nin bilim ve teknoloji

politikası bir sonraki bölümde daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Şekil 5.1: Türkiye’ye Doğrudan Yabancı Sermaye Girişi (Kümülatif / ABD doları)

Kaynak: T.C. Merkez Bankası’ndan aktaran T.C. Yatırım Ofisi, Türkiye’de Uluslararası

Doğrudan Yatırım, https://bit.ly/3QGlnF2 (Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2022).

II. Türkiye’nin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikası ve Aktörleri

Bu bölümde Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikalarına yer verilecektir. Bu

çerçevede planlı ekonomi dönemine geçiş ile bilim ve teknoloji politikalarının oluşturulduğu temel

225

100

150

200

250

1980-2002 (23 yıl) 2003-2020 (18 yıl)

236

resmi metin olan Kalkınma Planları

112

ele alınacak, bu planlarda ne gibi bir politikalara yer verildiği

incelenecektir. Ancak kalkınma planlarını ele almadan önce, bu planların ve politikaların

oluşturulmasında söz sahibi olan kurum ve mekanizmalar dönemsel olarak ele alınacaktır.

A. Türkiye’nin Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikasın Aktörleri

1. TÜBİTAK

Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikasının en önemli aktörlerinden birisi olan Türkiye

Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu (TÜBİTAK), 24 Temmuz 1963’te kurulmuştur.

TÜBİTAK’ın kuruluşu, Türkiye’de kuramsallaşmış bilim politikasının başlangıcını simgelemektedir

(Pak, Türkcan, Atamer 1995: 158). Kuruluşundan bugüne dek Türkiye kapitalizminin gelişimine

paralel olarak amaç ve hedeflerinde bazı değişiklikler yaşayan TÜBİTAK, günümüzde Sanayi ve

Teknoloji Bakanlığının bünyesinde olsa da özel hukuk hükümlerine bağlı bir kurum olarak varlığını

sürdürmektedir. Ankara merkezli kurum, temel olarak Türkiye’de bilim ve teknolojiyi teşvik etme,

yönlendirme ve popülerleştirmeyi amaçlamaktadır.

TÜBİTAK planlı ekonomi döneminin ürünü olan bir kurumdur. Nitekim TÜBİTAK’ın

kurulması konusu ilk olarak Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nda (BYKP) “araştırma ile ilgili

mesele ve tebdirler” başlığı altında yer almıştır. Bu başlığın altındaki “araştırmanın teşkilatlanması”

alt başlığının içeriğinde bulunan “Tabii bilimlerde temel ve uygulamalı araştırmaları

teşkilâtlandırmak, bunlar arasında işbirliğini saklamak ve araştırma yapmayı teşvik etmek üzere bir

Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurulu kurulacaktır. Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurulu

araştırmaların plân hedeflerini gerçekleştirecek alanlara yönelmesinde ve buna göre öncelik

almasında yardımcı olacaktır” (DPT 1963: 467) ifadeleri ile Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma

Kurumunun (TÜBİTAK) kurulması hedefi net biçimde ortaya konulmuştur. Bu bağlamda söz konusu

dönemde yeni kurulmuş olan Ortadoğu Teknik Üniversitesi’ndeki bir grup akademisyenin başlattığı

girişim, TBMM’de kabul edilen bir kanunla sonuçlanmış ve 1963 yılında TÜBİTAK kurulmuştur.

TÜBİTAK, 17 Temmuz 1963’te TBMM’de kabul edilip 24 Temmuz 1963’te 11462 sayılı

Resmi Gazete’de yayımlanan 278 sayılı kanunla kurulmuştur. Türkiye’de modern bilim ve

112

Planlı ekonomiye geçişle birlikte, 1963 yılından günümüze toplam 11 kalkınma planı hazırlanmıştır. 1963-

2007 tarihleri arasındaki ilk 9 kalkınma planını DPT hazırlamış ya da koordine etmiştir. Onuncu planı, DPT’nin kapatılıp

yeniden organize edilmesiyle kurulan Kalkınma Bakanlığı; on birinci planı ise Cumhurbaşkanlığı hükümet sistemine geçişle

birlikte oluşturulan Strateji ve Bütçe Başkanlığı hazırlamıştır. Genel olarak 5 yıllık planı kapsayan bu belgelere, ilk sekiz

planda “Beş Yıllık Kalkınma Planı”, dokuzuncu plandan itibaren ise “Kalkınma Planı” adı verilmiştir.

237

teknolojinin özgün bir kurumlaşmasının başlangıcı olarak kabul edilen TÜBİTAK, kurucu kanununda

kuruluşundan sonra yapılan çok sayıda değişikliğe karşın esas amacını ve temel mekanizmalarını

koruyarak, ülkedeki seçkin bilim ve teknoloji kurumları arasında yer almayı sürdürmüştür (Türkcan

2009: 526). 278 sayılı Kanunun birinci maddesinde TÜBİTAK’ın kuruluş amacı açıkça belirtilmiştir.

Buna göre TÜBİTAK, “Türkiye’de müspet bilimler alanında temel ve uygulamalı araştırmaları

geliştirmek, teşvik etmek, düzenlemek ve koordine etmek” amacıyla kurulmuştur (Türkiye Bilimsel ve

Teknik Araştırma Kurumu Kurulması Hakkında 278 sayılı Kanun 1963).

TÜBİTAK’ın kuruluş amacında, Türkiye’nin kapitalist gelişimine paralel olarak zaman

içinde çeşitli değişiklikler yaşanmıştır. 1963’te ilk kuruluşu sırasında amacı saf bilim anlayışıyla,

pozitif bilimlerde temel ve uygulamalı araştırmalar yapılması olan TÜBİTAK, uzunca yıllar bu

çerçevede faaliyetini sürdürmüştür. Ancak TÜBİTAK’ı kuran 278 sayılı kanun, yaklaşık çeyrek yüzyıl

sonra, Turgut Özal hükümeti zamanında 21.10.1987 tarih ve 294 sayılı KHK ile değiştirilmiştir. Bu

değişiklikle TÜBİTAK’ın amacı, “Türkiye’de müspet bilimler ve kalkınma planları doğrultusunda

araştırma ve geliştirme yapmak, yapılmasını sağlamak, koordine etmek, bu alanlarda mevcut olan

bilgilere erişmek ve erişilmesini sağlamak...” olarak değiştirilmiştir. Diğer bir ifadeyle, ilk haliyle

“temel bilimlerde araştırma yapmak” şeklinde yorumlanabilecek maddeye ek olarak endüstri

geliştirmesini “kalkınma planları doğrultusunda yapmak ve yapılmasını sağlamak” amacı eklenmiştir.

Planlı kalkınma kavramı ithal ikameci birikim modelinin terk edilip, neoliberalizmin güç

kazanmasıyla 1980’lerde önemini yitirse de kanun maddesinde bu kavrama yer verilmesini “toplumun

ihtiyaçları doğrultusunda” şeklinde yorumlamak olanaklıdır. Bu durum ulusal bir bilim ve teknoloji

politikasını gerekli kılmaktadır. Nitekim diğer maddelerdeki değişiklikler de artık sanayi Ar-Ge’sine

ağırlık verildiğini göstermektedir. Bu değişikliğin getirdiği ana farklılığın TÜBİTAK faaliyetlerinin

rekabete açılması olduğu da söylenebilir (Pak, Türkcan, Atamer 1995: 158; Türkcan 2009: 541; Erat

ve Arap 2016: 179-185; Arap ve Erat 2017: 331).

TÜBİTAK’ın amaçlarındaki ikinci değişiklik, 1993 yılında 498 sayılı KHK ile

gerçekleştirilmiştir. Buna göre TÜBİTAK’ın amaçları arasında yer alan araştırmaların “müspet

bilimler ve kalkınma planları doğrultusunda…” yapılacağı ifadesi “müspet bilimlerde araştırma ve

geliştirme faaliyetlerini ülke kalkınmasındaki önceliklere göre geliştirmek…” şeklinde değiştirilmiştir.

Böylece ilk kuruluştaki “bilim için araştırma” yaklaşımından biraz uzaklaşılmış ve “kalkınma için

bilim” anlayışına yaklaşılmıştır. TÜBİTAK’ın görev maddelerinde yapılan, “… ülkenin bilimsel ve

teknolojik rekabet gücünü arttırmak…” ve “… bilimsel araştırmaların teknolojik yeniliklere süratle

dönüşebilmesi için yöntemler geliştirmek…” şeklindeki değişikliklerle de 1990’lı yıllardan itibaren

238

güç kazanmaya başlayan neoliberal küreselleşme söylemine uygun biçimde “rekabet için bilim”

anlayışına yer verilmiştir (Arap ve Erat 2017: 331-332).

2005 yılında 278 sayılı Kanunda değişikliğe gidilmiş ve 29.6.2005 tarihli 5376 sayılı

Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Kurulması Hakkında Kanunda Değişiklik Yapılmasına

Dair Kanun ile kurumun adı “Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu” olarak

değiştirilmiştir. Söz konusu kanunla TÜBİTAK’ın amacı “Türkiye’nin rekabet gücünü ve refahını

artırmak ve sürekli kılmak için; toplumun her kesimi ve ilgili kurumlarla iş birliği içinde, ulusal

öncelikler doğrultusunda bilim ve teknoloji politikaları geliştirmek, bunları gerçekleştirecek alt

yapının ve araçların oluşturulmasına katkı sağlamak, araştırma ve geliştirme faaliyetlerini

özendirmek, desteklemek, koordine etmek, yürütmek; bilim ve teknoloji kültürünün geliştirilmesinde

öncülük yapmak” olarak yeniden belirlenmiştir. Bu değişiklikle bilim, teknoloji, buluş ve yenilik

küresel rekabetin dayanak noktaları olarak sayılmış ve kanuna bilginin metalaşmasına ve özel sektör

odaklı iş birliği sürecine vurgu yapan maddeler eklenmiştir (Arap ve Erat 2017: 332).

2012 yılında ise TÜBİTAK’ın görevlerinde önemli bir değişikliğe gidilmiş, neoliberal

politikalara uyumlu olacak şekilde sermaye ile daha dolaysız bir ilişki kurulmuştur. 4.7.2012 tarih ve

6353 sayılı Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair Kanunun

5. maddesinde şu ifadeler yer almıştır:

“Kamu ve özel sektörün teknolojik araştırma, geliştirme ve yenilik

faaliyetlerine etkin katılımını sağlayacak teşvik ve destek sistemlerini geliştirmek ve

uygulamak; erken aşamadaki gelişme potansiyeli olan buluşların ticarileştirilmesi

amacıyla faaliyet gösteren tüzel kişi ve fonları desteklemek, ayrıca bu amaçla ilgili

Bakanın onayı üzerine şirket kurmak, kurulmuş şirketlerde imtiyazlı pay sahibi olmak;

kamu ve özel sektörün araştırma, geliştirme ve yenilik faaliyetleri sonucu elde

edecekleri çıktıların ticari değere dönüştürülmesini desteklemek; sanayinin üniversite

ve araştırma kurum ve kuruluşları ile iş birliği yapmasını sağlayacak programlar

geliştirmek ve bu iş birliğinin somut hale dönüşebileceği ortamlar oluşturmak; bu

alanlarda girişimciliği desteklemek; fikri ve sınaî haklara ilişkin destek vermek; bu

bentte sayılan amaçlarla Bilim Kurulu tarafından belirlenecek usul ve esaslar

doğrultusunda teminatlı veya bir defaya mahsus olmak üzere teminat alınmaksızın,

hibe niteliğinde ve/veya geri ödemeli destekler vermek ve ön ödemede bulunmak.”

(Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair

Kanun 2012).

Ayrıca aynı Kanunun 6. maddesiyle kurumun amacı ve görevleri ile ilgili hususlarda kuluçka

ve teknoloji merkezleri, proje geliştirme ve bilgi aktarım merkezleri, teknoloji transfer ofisleri, müze,

239

bilim parkı, bilim merkezi, yurt dışı irtibat büroları ve benzeri oluşumların kurulmasına, yönetimine ve

desteklenmesi ile bu konularda gerekli destek programlarının oluşturulmasına olanak tanınmıştır.

TÜBİTAK kanununda son büyük değişiklik ise 2.7.2018 tarihli 703 sayılı KHK’nin 98’inci

maddesiyle yapılmıştır. 278 sayılı kanunun başta TÜBİTAK’ın kuruluş amaçlarını açıklayan ve başta

1. maddesi olmak üzere birçok hükmü mülga edilirken, görevlerin yer aldığı maddelerde de

değişikliğe gidilmiştir. TÜBİTAK’ın güncel misyonunu ise kurumsal web sitesinde şu cümlelerle

ifade etmektedir: “Ülkemizin ve insanlığın güvenlik, sağlık, refah, huzur ve sosyal gelişimi için; ulusal

bilim, teknoloji ve yenilik ekosistemini desteklemek, bilim tabanlı teknoloji ile katma değeri yüksek

ürün ve hizmetler geliştirmek ve bu amaçlara yönelik nitelikli bilgi üretimi ve nitelikli insan kaynağı

geliştirilmesini sağlamak.” Söz konusu maddede de görülebileceği gibi, TÜBİTAK’ın misyonu temel

ve uygulamalı alanlarda araştırmayı koordine ve organize etmek, desteklemek olmuş, günümüze dek

kurum Türkiye’de bilim ve teknoloji politikası oluşturmada önemli bir rol üstlenmiştir (Bülbül, Özbay

2011: 27). Ancak TÜBİTAK’ın kuruluş amacı, görev ve misyonunun kuruluşundan bu yana defalarca

değişmesinin arkasında, Türkiye’de ve dünyada iktisadi paradigmada yaşanan değişim yer almaktadır.

Tüm dünyada Keynesyen iktisadi paradigmanın egemenliğinin ifadesi olan ithal ikameci modelinin bir

parçası olan planlı ekonomi döneminde kurulan TÜBİTAK, 1980’li yıllarda neoliberal politikaların ve

egemen olmasıyla kuruluş amacında ve görev tanımlarında değişikliğe gitmiştir. Bu durum da giriş

bölümünde değindiğimiz gibi bilim ve teknolojinin tarafsız olmadığı, iktidar ilişkilerinden etkilendiği

görüşünü destekler niteliktedir.

2. Devlet Planlama Teşkilatı (DPT)

1960 yılında kurulan Devlet Planlama Teşkilatı (DPT), tıpkı TÜBİTAK gibi “planlı

dönem”in bir ürünüdür, ancak üründen de öte bu dönemin temel aktörlerinden biridir. Kuruluş

kanununda yer alan yetkilere bakıldığında DPT, iktidarların alacağı temel kararlar doğrultusunda

onlara “yardımcı olan”, “tavsiyelerde bulunan” ve “müşavirlik yapan” bir kurumdur (Akçay 2007: 77-

78). 8 Haziran 2011’de Resmi Gazete’de yayımlanan 641 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile

kapatılan ve Kalkınma Bakanlığını oluşturacak şekilde yeniden yapılandırılan DPT, 51 yıllık süre

içinde ilerleyen dönemde siyasi iktidarda yer alıp ülke yönetiminde söz sahibi olacak birçok ismi

bünyesinde barındırmıştır. 1967-1971 yılları arasında asaleten, 1979-1980 yılları arasında ise

vekaleten DPT müsteşarlığı görevini yürüten Turgut Özal, kurumda çeşitli görevlerde bulunan Yusuf

Korkut Özal, Beşir Atalay, Yaşar Yakış, Hasan Celal Güzel bu isimler arasında sayılabilir (Yaşlı

2017: 82).

240

DPT, 27 Mayıs 1960 darbesi sonrasında kurulmuştur. DPT’nin kurulması hakkındaki 91

sayılı kanun, askeri darbe sonrasında yasama görevi yapan Milli Birlik Komitesi’nde 30 Eylül 1960

tarihinde kabul edilmiş ve 5 Ekim 1960 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Yine aynı kanunda

DPT’nin 6 maddeden oluşan görevleri belirtilmiştir. “Memleketin tabii, beşeri ve iktisadi her türlü

kaynak imkanlarını tam bir şekilde tespit ederek takip edecek iktisadi ve sosyal politikayı ve hedefleri

tayinde Hükümete yardımcı olmak” (Devlet Planlama Teşkilatının Kurulması Hakkında 91 sayılı

Kanun, 1960) şeklindeki ilk madde, kurumun ilerleyen dönemde Türkiye’nin teknoloji politikasında

izleyeceği rolün temel dayanak noktasını oluşturacaktır. DPT’nin kuruluşundan bir yıl sonra ilan

edilen 1961 Anayasasının, “Kalkınma ve Devlet Planlama Teşkilatı” başlıklı 41. ve 129. maddeleriyle

DPT’ye anayasallık statüsü kazandırılmıştır. Bütün bunlara ek olarak kalkınma planlarının TBMM’de

görüşülme ve kabul usullerini düzenleyen 1962 tarihli 77 sayılı kanun; 1980’li yıllara kadar

Türkiye’de planlamanın hukuki temelini oluşturmuştur (Akçay 2007: 81-83).

DPT, yaptığı ilk çalışmada kalkınma planlarının hazırlanması ve planlı sisteme geçiş için, bir

hazırlık döneminin gerekli olduğunu öngörmüştür. Bu çerçevede DPT 3 “beş yıllık plan”ı kapsayan 15

yıllık bir perspektif plan ve planlı devreye geçiş için 1962 yılı programı ve icra planını hazırlamıştır.

1963 yılı ise beş yıllık planın başlangıcı olarak belirlenmiştir. Ancak bu planın hazırlanması sırasında

özellikle kamu bürokrasisinin planlı çalışma sistemine alışkın olmaması, bunun sonucunda

koordinasyon eksikliği ve bürokrasi ile yaşanan yetki konusundaki çekişmeler, bundan kaynaklı olarak

kurumun planın yapılması için gerekli olan veri ve bilgileri elde edememesi önemli güçlükler

yaratmıştır. Bu güçlüklere ek olarak Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı’nın hazırlanması sırasında DPT

teknisyenleri ile siyasi iktidar arasında ciddi görüş ayrılıklarının ortaya çıkması, kurumun hazırladığı

taslaktaki bazı maddelerin reddedilmesi 26 Eylül 1962’de DPT Müsteşarı Osman Nuri Torun, İktisadi

Planlama Dairesi Başkanı Attila Karaosmanoğlu, Sosyal Planlama Dairesi Başkanı Necat Erder ve

Koordinasyon Dairesi başkanı Ayhan Çilingiroğlu gibi isimlerin istifalarını Başbakan İsmet İnönü’ye

sunmalarına yol açmıştır (Akçay 2007: 85-98; Türkcan 2009: 465). İstifaların ardından, istifa eden

ekiple sürtüşme içerisindeki bürokrasinin temsilcilerinden biri olan, Hazine Genel Müdürü Ziya

Müezzinoğlu DPT müsteşarı olarak atanmıştır. Ancak Müezzinoğlu döneminde de DPT ile siyasal

iktidar ilişkilerindeki bazı anlaşmazlıklar sürmüştür. Yaşanan tüm sorunlara karşın Meclis’te ve

Senato’da yapılan görüşmelerde Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı 21 Kasım 1962’de kabul edilmiştir.

DPT ile siyasal iktidar ve bürokrasi arasındaki çekişmeler ilerleyen yıllarda da devam etmiş, zaman

zaman kurumdan önemli istifalar gerçekleşmiştir. Tüm bu anlaşmazlıkları, 1960’lı yıllarda sermaye

birikim sürecinin geldiği düzey ve ithal ikameci sermaye birikiminin doğal destekleyicisi olması

241

gereken üretken sermayenin gelişmişlik düzeyinin söz konusu dönemde görece düşük olmasına ve

kapitalist sınıfın henüz ilk plancıların önerilerini destekleyecek bir “bilince” sahip olmamalarına

bağlayabiliriz (Akçay 2007: 98).

DPT ilerleyen dönemde hazırladığı kalkınma planlarıyla, Türkiye’nin ulusal bilim ve

teknoloji politikalarının oluşturulmasında uzunca yıllar söz sahibi olmuştur. Bu çerçevede ilk dokuz

BYKP, DPT tarafından hazırlanmıştır. Öte yandan ithal ikameci (içe dönük) birikim modelinin

Türkiye’de uygulanmaya başlandığı dönemde kurulan DPT, bu modelin terk edilip neoliberal

politikaların etkisiyle ihracata dayalı (dışa dönük) birikim modelinin uygulanmaya başlandığı 1980

yılından itibaren bir dönüşüme girmiş, yeniden şekillendirilmiştir. Süleyman Demirel

başbakanlığındaki AP hükümetinin, IMF ve Dünya Bankası ile yaptığı temasların ardından 29 Kasım

1979’da Bilsay Kuruç’un DPT Müsteşarlığı döneminde hazırlanan 1980 yılı programının değiştirmek

istemesi ile başlayan süreç, 2 Aralık 1979’da Kuruç’un müsteşarlık görevinden alınmasıyla

sonuçlanmış ve bu göreve halihazırda Başbakanlık Müsteşarlığı’nı yürüten Turgut Özal vekaleten

atanmıştır. Kısa bir süre öncesine kadar Madeni Eşya Sanayicileri Sendikası’nın (MESS) yönetim

kurulu başkanı olan, bunun sonucunda sermaye ile doğrudan ilişkileri bulunan Özal, görevi

devralmasının ardından ekibi ile DPT’de büyük bir kadro değişimi yapmış ve IMF ve Dünya Bankası

gibi uluslararası kuruluşlarla görüşmeler yaparak 24 Ocak kararlarının hazırlanmasında söz sahibi

olmuş ve bu kararın alınması sırasında DPT’yi devre dışı bırakmıştır (Akçay 2007: 150-162).

Sonrasında 1980-1994 arasında DPT 12 hukuksal değişiklik ile önemli ölçüde bir yeniden yapılanma

sürecine girmiştir. Neoliberal politikalar çerçevesinde özelleştirmelerin hız kazanmasıyla ekonomi

alanında eski etkinliğini yitiren DPT, bu dönemde bütüncül planlama anlayışından uzaklaşarak, daha

mikro ölçekteki sorunlara çözüm bulmakla görevlendirilmiştir. Kısacası piyasa ekonomisinin geçerli

olduğu bir ortamda, DPT ve planlama kavramının prestij kaybetmiş, eski önemini her geçen gün

yitirmiştir (Akçay 2007: 178-179). Nitekim 1990’lı yıllarla birlikte ülkenin bilim ve teknoloji

politikasını belirleme sorumluluğu DPT’den TÜBİTAK’a geçmiş (Çelik 2006: 283), kurum 2011

yılında kapatılmış, mevcut planlama teşkilatı Kalkınma Bakanlığı içinde yeniden organize edilmiştir.

2018 yılında ise Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile T.C. Kalkınma Bakanlığı ile T.C. Maliye

Bakanlığının Bütçe ve Mali Kontrol Genel Müdürlüğü birleştirilerek T.C. Strateji ve Bütçe Başkanlığı

oluşturulmuştur. Bu tarihten itibaren kalkınma planı, Cumhurbaşkanlığı Programı, orta vadeli

program, orta vadeli mali plan, Cumhurbaşkanlığı yıllık programı ile sektörel plan ve programları

hazırlama yetkisi Hazine ve Maliye Bakanlığı ile müştereken T.C. Strateji ve Bütçe Başkanlığına

verilmiştir (Strateji ve Bütçe Başkanlığı Teşkilatı Hakkında Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 2018).

242

3. Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu (BTYK)

1980’li yıllarda Türkiye’nin bilim ve teknoloji politikasının oluşturulması ve planlanması

konusunda önemli bir rol üstlenen kurumlardan bir diğeri ise Bilim ve Teknoloji Yüksek Kuruludur

(BTYK). 16.8.1983 tarihli ve 77 sayılı Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu Kurulmasına İlişkin Kanun

Hükmünde Kararname ile kurulan BTYK, Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikasının

oluşturulması ve uygulanması için gerekli yasal yetkilerle donatılmıştır. Ancak 77 sayılı KHK ile yılda

en az iki defa toplanması planlanan BTYK, kuruluş tarihinden itibaren 6 yıl boyunca toplanmamış, ilk

toplantısını 9 Ekim 1989’da gerçekleştirmiştir (Çelik 2006: 229). Sekretarya faaliyetleri TÜBİTAK

tarafından gerçekleştirilen BTYK, 29. ve son toplantısını ise 17 Şubat 2016 tarihinde yapmış,

Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemine geçişin ardından 2.7.2018 tarihli ve 703 sayılı Anayasada

Yapılan Değişikliklere Uyum Sağlanması Amacıyla Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde

Kararnamelerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde Kararnamenin 106 numaralı

maddesinde yer alan hükümlerle faaliyetlerine son verilmiştir.

113

BTYK’nın görevleri kuruluşu düzenleyen 77 sayılı KHK’da; uzun vadeli bilim ve teknoloji

politikalarının tespitinde hükümete yardımcı olunması, hedeflerin saptanması, öncelikli alanların

belirlenmesi, plan ve programların hazırlanması, kamu kuruluşlarının görevlendirilmesi, özel

kuruluşlarla işbirliği sağlanması, gerekli yasa tasarıları ve mevzuatın hazırlanması, araştırıcı insan

gücünün yetiştirilmesinin sağlanması, özel sektör araştırma merkezlerinin kurulması için tedbirler

alınması, sektörler ve kuruluşlar arasında koordinasyonunun sağlanması kurulun görevleri ve

sorumlulukları olarak belirlenmiştir. Bu çerçevede BTYK toplantılarının ana gündem maddelerini;

kuruluşun ilk yıllarında politika oluşturma faaliyetleri, 1990’lı yıllardan itibaren uzun vadeli hedeflerin

belirlenmesi, 2000’li yılların başlangıcında ilgili kurumların görevlendirilmesi ve/veya komitelerin

kurulması, 2010 yıllardan sonra ise gelişmelerin izlemesi oluşturmuştur. Bu bölümde BTYK’nın

bugüne dek gerçekleştirdiği 29 toplantıdan ulusal bilim ve teknoloji politikaları açısından önemli

olanları kronolojik olarak kısaca aktarılacaktır.

Kurulun ilk önemli toplantısı, doğal olarak 1. toplantıdır. Bu toplantıda, BTYK’nın

Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik kabul edilmiş ve 18.11.1989 tarihinde

Resmi Gazete’de yayınlanmıştır. Türkiye’nin ithal ikameci birikim modelini terk edip neoliberal

iktisat politikalarını uyguladığı bu dönemde kurul, güçlü bir merkezi planlama anlayışı ile tüm alanları

kapsayan ulusal bilim ve teknoloji politikası oluşturmak amacıyla pek çok görevi üstlenip buna ait

113

BTYK’nın faaliyetlerine son verilse de TÜBİTAK’ın web sitesinde BTYK için bir bölüm ayrılmıştır. Kurul ile

ilgili ayrıntılı bilgi TÜBİTAK’ın web sitesinde yer almaktadır: https://bit.ly/3OZlwSn

243

yetkileri üzerine almış, ancak bunların birçoğu kağıt üzerinde kalmıştır. “Türk Bilim Politikası 1983 -

2003” dokümanındaki hedeflerin daha öne çekilmiş şekilde formüle edildiği (Türkcan 2009: 653-654)

bu toplantıda ulusal araştırma hedefleri belirlenmiş, fonlama mekanizmaları şekillendirilmiş, eylem

planları oluşturulmuş, araştırmacıların katılımı ile gerçekleştirilen uygulamaların izleme ve

değerlendirme süreçleri planlanmıştır (Ulutaş Aydoğan vd. 2006: 667-668).

Mevzuat gereği yılda en iki kere toplanması gereken BTYK, ikinci toplantısını oldukça

gecikmeli olarak tam 4 yıl sonra yapmıştır. 3 Şubat 1993’te gerçekleştirilen bu toplantıda “Türk Bilim

Politikası 1983-2003” dokümanındaki temel hedeflerin genişletilmiş ve güncellenmiş versiyonu olarak

değerlendirebileceğimiz “Türk Bilim ve Teknoloji Politikası 1993-2003” kabul edilmiştir. Bu

dokümanda yer alan özellikle iletişim ve bilişim alanında yeni bir dönemi haber veren, internet

teknolojisinin TÜBİTAK (ULAKBİM) yoluyla ülkeye yayılmasının sağlanması yönündeki karar,

ilerleyen yıllarda başlayacak dijital dönüşümün habercisi olmuştur. İkinci olarak Türkiye Bilimler

Akademisi’nin (TÜBA) kurulması yönünde alınan karar, izleyen dönemde Türkiye’nin bilimsel yayın

sıralamasında (SCI) yükselmesini sağlamıştır (Türkcan 2009: 656). 2000 yılına kadar olan dönemde

BTYK toplam 5 kez toplanmış, bu toplantılarda Türkiye bilim ve teknoloji politikasının yapı taşları

(ulusal enformasyon altyapı planı, elektronik ticaret ağı, ulusal Ar-Ge bütçesi, Türkiye Akreditasyon

Konseyi Yasası, Ulusal Uzay ve Havacılık Konseyi, Uzay Araştırma Grubu, Ulusal Deprem Konseyi,

vb.) oluşturulmuş, temel politika hedefleri belirlenip idari ve hukuki mekanizmalar işletilmiştir (Ulutaş

Aydoğan vd. 2006: 668; Türkcan 2009: 657-665). 2000-2005 yılları arasında BTYK altı defa

toplanmıştır. Bu toplantılar sonucunda Türk bilim ve teknoloji politikasının bel kemiğini oluşturan

stratejilerden birisi olan ve “Vizyon 2023” olarak da bilinen “Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları

2003-2023 Strateji Belgesi” kabul edilmiştir. 2005 sonrasında BTYK toplantılarının periyotları

sıklaşmıştır. 2010 yılının sonuna gelindiğinde Kurul, 22. toplantısını gerçekleştirmiştir. 2005-2010

arasındaki bu dönem “2011-2016 Ulusal Bilim, Teknoloji ve Yenilik Stratejisi”nin kabulüyle

araştırma ve yenilik faaliyetlerinin belirlenmesi ve fonlanması süreçlerinde ulusal önceliklerin

belirlendiği kritik bir dönem olarak değerlendirilebilir. 2011 sonrasındaki toplantılarda ise Ulusal

Yenilik Sistemleri anlayışı olgunlaştırılmış, özel sektör ve girişimci odaklı faaliyetler ile araştırmaların

ticarileştirilmesi anlayışı tartışılmaya başlanmıştır (Ulutaş Aydoğan vd. 2006: 668). İlerleyen yıllarda

BTYK toplantıları tekrar seyrekleşmeye başlamıştır. Kurul, 29. ve son toplantısını 17 Şubat 2016’da

gerçekleştirmiştir.

244

4. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

Türkiye’de ulusal bilim ve teknoloji politikalarının önde gelen aktörlerinden bir diğeri de

T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’dır. Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikasını belirleyen

güncel çalışma olan “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi” belgesi, T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

tarafından oluşturulmuştur. Bu konudaki çalışmaları koordine ettiği için bakanlık ulusal bilim ve

teknoloji politikalarında söz sahibidir.

Bilim ve Teknoloji Bakanlığı’nın bu adla kuruluşu yakın bir geçmişte gerçekleşmiştir. 16

Nisan 2017 Referandumu ile kabul edilen Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçişle birlikte

Bakanlar Kurulunda ve mevcut bakanlıklarda yeniden düzenlemeler gerçekleştirilmiştir. Bu çerçevede

9 Temmuz 2018 Tarihli ve 30473 Sayılı Resmî Gazete’de yayımlanan 703 sayılı KHK ile T.C. Bilim,

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı ile T.C. Kalkınma Bakanlığı birleştirilerek T.C. Sanayi ve Teknoloji

Bakanlığı kurulmuştur. Ancak bakanlık 1920’deki ilk TBMM Hükümetinde olan ve görev alanı

“ticaret sanayi, ziraat, orman ve maadin” işleri olan İktisat Vekâleti’nin, 1949 yılında kurulan

Ekonomi ve Ticaret Vekâleti’nin, ve 1971 yılında kurulan Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın devamı

niteliğindedir (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2022).

T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığının görevleri, Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında

10.07.2018 tarihli ve 1 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile belirlenmiştir. Bakanlığın çok

sayıda olan görev tanımında ulusal bilim ve teknoloji politikası ile ilgili olanlar ise şu şekilde

özetlenebilir:

“Kalkınma planları ile uyumlu olarak, sanayiye yönelik politika önerileri

ve stratejiler oluşturmak, sanayi stratejilerine ilişkin uygulamaları izlemek. (…)

Ulusal düzeyde teknolojik atılımı hedefleyen Milli Teknoloji Hamlesinin temel

hedefler, odak alanlar, yol haritaları gibi esaslarını belirlemek, (…) Bilimsel ve

teknolojik gelişim, ekonomik kalkınma, toplumsal refah ve milli güvenlik hedefleri

doğrultusunda, bilim, teknoloji ve yenilik politikalarının belirlenmesi için ilgili

kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak, (…) (bu çerçevede) uluslararası

platformlarda ve sahalarda ar-ge ve yenilik faaliyetleri yürütülmesini veya

yürütülen çalışmalara iştirak edilmesini sağlamak, (…) Bireylerin ve işletmelerin

dijital dönüşümüne ve ulusal düzeyde dijital ekonominin geliştirilmesine yönelik

politika önerileri ve stratejiler oluşturmak, (…) Milli Teknoloji Hamlesi hedefleri

doğrultusunda ilgili paydaşlarla işbirliği içerisinde, teknoloji geliştirme ile

bireylerin ve işletmelerin dijital dönüşümü konularında bireysel yetkinlikler ile

toplumsal bilinç ve kültürün gelişmesine yönelik faaliyetlerde bulunmak”

(Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi

2018: 196-199).

245

Görüldüğü gibi görev tanımları içinde Milli Teknoloji Hamlesi öne çıkarılmaktadır. Nitekim

Milli Teknoloji Hamlesi hedefi, kendine “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi”nde yer bulmuştur. Bu

stratejik belge, bu bölümdeki “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi: Güncel Durum” başlığı altında

detaylı biçimde incelenecektir.

B. Beş Yıllık Kalkınma Planları ve Ulusal Bilim ve Teknoloji Politikaları

Türkiye’de ulusal bilim ve teknoloji politikasının ortaya ilk çıkmasını sağlayan araçlar beş

yıllık kalkınma planlarıdır. Bu bağlamda çalışmamızın bu bölümünde, bugüne dek Türkiye’de

hazırlanmış, kabul edilmiş, belirli noktalarda uygulanmaya çalışılmış on bir adet beş yıllık planda

bulunan ulusal bilim ve teknoloji politikasına ilişkin hükümler, tarihsel gelişimi ve bağlantıları içinde

incelenecektir. Daha önce de belirttiğimiz gibi bu planlardan ilk dokuzu DPT tarafından hazırlanmış

ya da koordine edilmiştir. Onuncu planı Kalkınma Bakanlığı, on birinci planı ise Cumhurbaşkanlığı

hükümet sistemine geçişle birlikte oluşturulan Strateji ve Bütçe Başkanlığı hazırlamıştır.

1. Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967)

Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (Birinci BBYKP), 1963-1967 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Bu planın bilim ve teknoloji politikaları bakımından en büyük önemi, TÜBİTAK’ın

kurulması yönünde bir kararı içermesidir. Nitekim planın “Araştırma ile İlgili Mesele ve Tedbirler”

başlıklı bölümünün “Araştırmanın Teşkilatlandırılması” maddesi altında, “Tabii bilimlerde temel ve

uygulamalı araştırmaları teşkilâtlandırmak, bunlar arasında işbirliğini saklamak ve araştırma

yapmayı teşvik etmek üzere bir Bilimsel ve Teknik Araştırmalar Kurulu kurulacaktır” (DPT 1963: 467)

hükmü bu yönde alınan kararı göstermektedir. Bu çerçevede Birinci BYKP’nin Türkiye’nin adı

konulmamış ilk bilim politikası olduğu söylenebilir. Nitekim henüz endüstri araştırmasına girişmemiş,

kalkınma hedefini önüne koymuş bir ülkede, bilimsel ve teknik araştırma faaliyetleri, “insan gücü

yetiştirme ve istihdam” çerçevesinde bir sorun olarak algılanmış, öncelikli olarak bu sorunun çözümü

için adımlar atılmak istenmiştir (Türkcan 2009: 496). Ayrıca eğitimi kalkınmanın en etkili

araçlarından biri sayıp bunu insan gücü ve istihdam ile ilişkilendiren Birinci BYKP, bilimsel

araştırmaların ancak sağlıklı bir eğitim altyapısı üzerinde yükselebileceğini öngörmüş; bilimsel

araştırmayı ise ekonomik ve toplumsal gelişmeyi destekleyen ve hızlandıran en önemli etken olarak

görmüştür (Kepenek 2016: 653). Öte yandan Birinci BYKP’nin “uzun süreli Devlet plânlaması için

gerekli araştırmalara öncelik verecek olan bir Sosyal ve İktisadi Araştırma Enstitüsü” kurulması

yönündeki hedefi (DPT 1963: 467), TÜBİTAK’a göre daha dar kapsamda olmasına, enstitü biçiminde

246

düşünülmesine ve planın kamu kesimi için emredici nitelikte olmasına karşın, ilgili dönemde hayata

geçirilmemiştir (Kepenek 2016: 653).

2. İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1968-1972)

İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (İkinci BYKP), 1968-1972 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Turgut Özal müsteşarlığındaki DPT tarafından hazırlanan plan, temel olarak

endüstrileşme sürecinin hızlandırılması yoluyla kalkınmaya odaklanmış, bu çerçevede dayanıklı

tüketim mallarının yerli üretimine önem vermiş, endüstrinin ekonominin bir bakıma lokomotif sektörü

olmasını hedeflemiştir (Kepenek 2016: 655). Ekonominin yılda ortalama yüzde 7 oranında

geliştirilmesini amaçlayan plan, bunun için ekonomik faaliyetlerin tümüyle modernleştirilmesini,

geleneksel tarım yöntemleri yerine ileri teknoloji ve yeniliklerinin kullanılmasını bir hedef olarak

belirlemiştir (DPT 1967: 2). Plan, söz konusu kalkınma sürecinin başarısının istenen bir büyüme

hızına ulaşılmasını gerektirdiğini, büyüme hızının da doğal kaynaklar, sermaye ve insan gücünden

meydana gelen tüm iktisadi kaynakların verimli kullanılmasına bağlı olduğu görüşünü dile

getirmektedir. Türkiye’de sermaye kıt olduğu için, Türkiye’de kalkınmanın en önemli unsurunun

vasıflı insan gücü olduğu görüşünün savunulduğu planda, “İkinci Beş Yıllık Kalkınma Planında

insangücü planlaması ile yapılmak istenen, böyle bir kaynağı ekonomik ve sosyal hedeflere ulaşmada

en iyi ve verimli kullanmanın yollarını ortaya koymak ve uzun sürede insangücü darboğazlarını

gidermektir” (DPT 1967: 145-146) ifadeleri yer almıştır.

İkinci BYKP, ilk plandaki kadar olmasa da bilim politikasında bazı önemli hedefleri ortaya

koymuştur. Araştırmaya 3.215 milyon lira harcanması, Gayrisafi yurt içi Ar-Ge harcamasının GSYH

içindeki oranının yüzde 0,6’ya çıkarılması, 1968-1972 döneminde, mevcut yukarı seviyede 3500 olan

araştırmacı sayısının 5000’e yükseltilmesi planda öngörülmüştür (DPT 1967: 199; Türkcan 2009: 630-

631). İkinci BYKP, bir bilim politikası organı olarak TÜBİTAK’a temel görev veren ilk plandır.

Planda TÜBİTAK’a açık biçimde stratejik görev yüklenmekte, ekonomik ve sosyal hedeflerini veri

alarak bir Ar-Ge programı üretmesi önerilmektedir. Bu çerçevede TÜBİTAK’tan “özel sektörün

araştırma yapmaya, yaptırmaya veya araştırma birimleri kurmaya özendirilmesi, bilimsel çalışma

sonuçlarının uygulayıcılara ve halka duyurulması” sürecine önderlik etmesi istenmektedir (DPT 1967:

201). Bu bağlamda TÜBİTAK’tan kurulma hazırlıklarına başlanmış bulunan (ilerleyen süreçte

TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi – [TÜBİTAK – MAM] adını alacak) Sanayi Araştırmaları

Enstitüsü’nde temel araştırmalar bölümünün geliştirilmesini uzun süreli bir programa bağlayarak,

sanayi araştırmaları bölümünü planlı kalkınmanın gereklerine ve önceliklerine uyarak hızla

247

geliştirmesi istenmektedir (DPT 1967: 200; Türkcan 2009: 631). Son olarak İkinci BYKP’de temel

bilim dallarında araştırmacı ve öğretici insan gücü sıkıntısı çekildiği tespiti yapılmaktadır. Sorunun

çözümü için bu alanda eleman yetiştirmek için 1968-1972 döneminde yurt içinde 2.000 kişiye burs

verileceği belirtilmekte, TÜBİTAK’a da bu konuda üniversitelerle işbirliği yaparak, bursların

kullanılmasını izleme görevi verilmektedir (DPT 1967: 172).

3. Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977)

Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (Üçüncü BYKP), 1973-1977 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Bu planın arka planında ise 12 Mart 1971 darbesiyle işbaşına gelen siyasal yönetim

anlayışının, 1961 Anayasası ile genişleyen hak ve özgürlükleri sınırlama çabası bulunmaktadır.

Özellikle ekonomik ve sosyal hakların genişliğinden yakınan bu kesim, Üçüncü BYKP’ye bu anlayışı

yansıtmıştır (Kepenek 2016: 659). “Yaşama düzeyinin yükseltilmesi” başlığı altında Üçüncü

BYKP’de şu ifadelere yer verilmekte, toplumdan birtakım fedakarlıklarda bulunmaları istenmektedir:

“Türkiye’nin bu yüzyılın sonuna kadar gelişmiş ülkelerle arasındaki yaşama

düzeyi farklarını hızla azaltacak yüksek bir büyüme hızını gerçekleştirmesi için

toplumun, millet hayatında kısa sayılabilecek bir dönemde bazı fedakârlıkları

benimsemesi gerekmektedir. Bu dönem içinde kaynakların artan oranlarda tasarruf

edilerek, ileride daha hızlı bir gelir artışına ve daha yüksek bir yaşama düzeyine

ulaşmayı sağlayacak olan yatırımlara yöneltilmesi zorunlu olmaktadır. Toplumun bu

dönemde yapacağı fedakarlıklar gelecekte daha yüksek bir yasama düzeyine

kavuşmakla ödüllenecektir.” (DPT 1972: 119-120).

Nitekim Üçüncü BYKP’ye hak ve özgürlüklerin sınırlandırılmasının kaçınılmaz olarak

bilimsel araştırmaları da sınırlandıracağı şeklinde eleştiriler getirilmiştir (Kepenek 2016: 659). Öte

yandan Üçüncü BYKP’de ilk iki planın bir değerlendirmesi yapılmakta ve araştırmacılara ilişkin bazı

veriler sunulmaktadır. Özellikle yurtdışına gönderilmesi planlanan araştırmacılar konusunda hedefin

çok gerisinde kalındığını gösteren veriler önemlidir. Üçüncü BYKP’ye göre 1963-1971 yılları

arasındaki dönemde ancak l.181 (öngörülenin yüzde 19,7 si) öğrenci lisansüstü eğitim için yurt dışına

gönderilmiştir (DPT 1972: 685). Ancak planda kamu Ar-Ge harcamalarının giderek düştüğü de

belirtilmiş, bu yüzden bu konuda makro plandan kaçınılmıştır. Yine de planda araştırmacı ve nitelikli

iş gücü konusunda var olan açık tespit edilmekte; üniversitelerin, özellikle insan gücü açıklarının en

fazla olduğu ve endüstrinin gelişmesinde ön şart olan temel bilimler ve mühendisliğin bazı dallarında

öğretim üyesi ve araştırmacı yetiştirmek amacıyla lisans üstü eğitimdeki mevcut kapasitenin

artırılacağı ve bu alana kaynak ayrılacağı belirtilerek bu soruna çözüm bulunmaya çalışılmaktadır

(DPT 1972: 689).

248

Üçüncü Planın getirdiği bir başka önemli yaklaşım, bilim ve teknoloji politikasını diğer

politikalarla koordine etmesi, teknoloji transferinden teknoloji seçimine değin birçok temel sorunu

ilgilendiren daha geniş bir alana taşımasıdır. Bu çerçevede Üçüncü BYKP’de insan gücü verimliliği,

bu alandaki örgütlenme ve sosyoekonomik ilişkiler açısından ele alınmıştır. Planın alt sektörlerinde

teknolojik gelişme ve tercih sorunlarına yer verilmekte, bir bakıma, teknolojik unsurlar da içeren dar

bilim politikasının bilim ve teknoloji politikalarına doğru evrimleşmesi hedeflenmektedir (Türkcan

2009: 637).

Üçüncü BYKP’nin “Teknoloji Politikası” başlıklı bölümünde de bazı açık teknoloji

hedeflerine yer verilmiştir. Bu bağlamda üretimde maliyet ve kalite yönlerinden dış rekabetin önemli

olduğu kimya, petro-kimya, makine imalat, madeni eşya ve demir dışı metaller sanayilerinde en ileri

teknolojilere ağırlık verileceği, buna karşın gemi yapımı, inşaat, elektronik, orman ürünleri, toprak ve

su işleri gibi alanlarda iş gücü yoğun (emek yoğun) teknolojiler benimseneceği belirtilerek teknoloji

seçimlerinin ve teknoloji transferinin sektörel anlamda nasıl yapılacağı açıklanmaktadır. Kullanılacak

teknolojilerin saptanmasında, bu teknolojilerin ülke gereklerine yanıt veren, plan önceliklerine dönük,

yaşama düzeyinin iyileşmesine katkıda bulunacak mevcut teknolojileri tamamlayıcı ve teknoloji

düzeyini yükseltici nitelikte olmasına dikkat edileceği dile getirilmekte, ithal edilen teknolojilerin

kesinlikle ülke koşullarına uydurulabilir olmasına dikkat edileceği vurgulanmaktadır (DPT 1972: 898-

899).

Üçüncü BYKP, ithal ikameci birikim modelinin tıkanmaya başladığı ve özellikle döviz

kıtlığı söz konusu olduğu bir dönemde hazırlandığı için, planda bu kıt faktörün (dövizin) harcamasının

kontrol mantığı ile hareket edilmekte, bu da bilim politikasına da yansımaktadır. Bu yüzden teknoloji

transferinin, eski ve bilinen teknolojilerin yeniden ülkeye girmesini önleyecek biçimde denetlenmesi

istenmekte, bu sayede kaynak (döviz) israfı önlenmeye çalışılmaktadır. Ancak bu yönde teknoloji

transferinin denetimi ne KİT’lerde ne de özel sektörde başarılı olamamıştır. Türkiye’nin bu dönemde

tek kontrol edebildiği teknoloji transferi, o dönemde yeni yeni yaygınlaşmaya başlayan bilgisayarlar

ve çevre birimleri olmuştur (Türkcan 2009: 638).

4. Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1979-1983)

Dördüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (Dördüncü BYKP), 1979-1983 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Türkiye’deki klasik planların sonuncusu sayılabilecek olan bu plan, ithal ikameci

249

birikim modelinin ve siyasal sistemin krize girdiği bir ortamda, yoğun tartışmaların ve engellemelerin

ardından yürürlüğe girmiş ve 24 Ocak 1980 Kararları’nı takip eden 12 Eylül 1980 askeri darbesinin

ardından yürürlükten kalkmıştır

114

. Üçüncü BYKP ile Türkiye yatırım ve teknoloji tercihlerini yapıp,

yükseköğretimi yeniden yapılandırıp hızlı bir endüstrileşme sürecine girmişken, 1973’te petrol

krizinin yaşanması, Fordizmin krizinin bir sonucu olarak bu krizin 1979-80’de daha ağır bir dünya

konjonktüründe kendini tekrarlaması ile kalkınma planları, artık ülkeyi yeni dünya ekonomisinin

koşullarına uyarlamak ve krizin getirdiği sorunlara çözüm bulmakla ilgilenmek zorunda bırakmıştır.

Nitekim Dördüncü BYKP de gerek küresel kapitalizmin gerekse de Türkiye kapitalizminin yaşadığı

iktisadi krize bir çözüm bulmak için çabaladığı bir dönemin ürünüdür. Ancak plan kabul edildiği

dönemde yaşanan döviz darboğazı ve ithal ikameci birikim modelinin sonu anlamına gelen 24 Ocak

1980 Kararları ile hükmünü yitirmiş, 12 Eylül 1980 askeri darbesiyle tamamen yürürlükten

kaldırılmış, dolayısıyla planın ağır sanayiye ve yatırım mallarına ağırlık veren politikaları

uygulanamamıştır (Türkcan 2009: 642). Dördüncü BYKP, teknoloji ve bilim politikaları konusunda

önceki planlara göre yenilik getirmemiş, daha çok durum tespiti yaparak bir önceki planın araştırma –

geliştirme ve teknoloji hedeflerinde yaşanan yetersizlikleri, sınırlılıkları dile getirmiştir (DPT 1979:

48-51).

Dördüncü BYKP yürürlükten kaldırılsa da planın geçerli olduğu dönemde, Türk ulusal bilim

ve teknoloji politikasını uzunca bir dönem yön verecek üç önemli gelişme yaşanmıştır. Bunlardan ilki,

bazı değişikliklerle günümüzde de geçerliliğini koruyan 2547 sayılı Yükseköğretim Kanununun 6

Kasım 1981’de yürürlüğe girmesiyle Türk üniversiteler sisteminin baştan aşağı yeniden

yapılandırılmasıdır. Bir diğer gelişme ise kalkınma planlarından bağımsız olduğu için daha ayrıntılı bir

metne sahip, bu anlamda daha ileri bir bilim politikasına geçilmesi anlamına da gelen (Türkcan 2009:

643), “Türk Bilim Politikası 1983-2003”ün Ekim 1983’te yayımlanmasıdır. Bu gelişmeler ayrı bir

başlık halinde çalışmamızın ilerleyen bölümlerinde incelenecektir. Üçüncü gelişme ise daha önceden

ele aldığımız Bilim ve Teknoloji Yüksek Kurulu’nun 1983 tarihinde kuruluşunun ilan edilmesidir.

5. Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1985-1989): EİT İçin İlk Adımlar

Beşinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (Beşinci BYKP), 1985-1989 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. 24 Ocak 1980 Kararları’yla birlikte Türkiye iktisadi paradigma değişikliğine gitmiş ve

ihracata dayalı (dışa dönük) birikim modelini benimseyip dış ticareti serbestleştirmiş ve piyasacı

114

Dördüncü BYKP’nin hazırlanması ve kabulü sırasında yaşananlar “DPT’nin Kuruluşu ve Planlı Ekonomi

Dönemi (1960-1980)” başlığı altında daha önceden aktarılmıştı. Bu yüzden bu bölümde bu gelişmelere tekrar yer

verilmeyecektir.

250

iktisat politikalarını uygulamaya başlamıştır. “Planlı dönem”in sonu anlamına gelen bu politika

değişikliğine karşın, biraz Anayasa gereği biraz da artık gelenekleştiği için plan ve programların

yapımına devam edilmiştir (Türkcan 2009: 646). Nitekim bir yıl gecikmeli de olsa (Dördüncü BYKP

1983 yılı sonuna kadar geçerliydi), Beşinci BYKP, 13 Temmuz 1984 tarihinde TBMM’de kabul

edilerek yürürlüğe girmiştir.

Beşinci BYKP, bilim, araştırma ve teknoloji alanlarında ilke ve politikaları içerse de uzun

dönemli plan hedef ve stratejilerine yer vermemiştir. Bu çerçevede Beşinci BYKP, uzun dönemli plan

hedef ve stratejilerine uygun bir bilim ve teknoloji politikası için 1983 yılında sonuçlandırılan “Türk

Bilim Politikası 1983-2000” konulu çalışmanın hareket noktası olarak kabul edileceğini açıklamış, bu

belgeyi referans göstermiştir (DPT 1984: 159). DPT’nin bu yöndeki kararı, bilim ve teknoloji

politikalarının ayrı bir konu olarak kalkınma planlarına dışına çıkarma eğilimini göstermektedir.

Nitekim ilerleyen yıllarda hazırlanacak “Türk Bilim ve Teknoloji Politikası 1993-2003” ile “2023

Sanayi ve Teknoloji Stratejisi” bu görüşü destekler niteliktedir. Bir başka görüş ise artık pratik bir

önemi kalmayan beş yıllık kalkınma planları yerine uzun vadeli stratejik bilim ve teknoloji planlarının

tercih edilmeye başlandığıdır (Türkcan 2009: 646).

Ancak Beşinci BYKP’nin çalışmamız açısından önemli bir unsurunu “Bilgi İşleme” başlığı

oluşturmaktadır. 1984 gibi erken bir tarihte enformasyon ve iletişim teknolojilerine

115

(EİT) ve bu

teknolojiyi kullanacak yetişmiş iş gücüne planda yer verilerek, Türkiye’de dijital emeğin oluşturulması

için belki de ilk adım atılmıştır. Planda “Bilgi İşleme” bölümüne “enformasyon teknolojisinin

ürünlerinden (bilgisayar donanımı + yazılımı) gereğince yararlanmama” durumunda bir verim

kaybının yaşanacağından bahsedilerek başlanmış, yurt çapında EİT’lerin kullanılması için bu

teknolojilerin dengeli olarak yaygınlaştırılmasının bir hedef olarak benimsendiği dile getirilmiştir.

EİT’nin geliştirilmesinin ve bu konuda gerekli insan gücünün yetiştirme ve çalıştırma şartlarının

hazırlanmasını sağlayıcı her türlü tedbirin alınacağının ifade edilmesinin ardından, internet ağını tarif

edecek şekilde, bir bilgi bankası oluşturulmasından söz edilmiş, bu ağın oluşturulması için öncelikle

telekomünikasyon altyapısının geliştirilmesinin ilke olarak benimsendiği dile getirilmiştir. Bu

bilgisayarların amaçlanan hizmeti yerine getirmesi için gereken sistem uzmanlarının, donanımcıların

yeterli sayıda yetiştirilmesinin hedef olarak belirleneceğinin ifade edilmesinin ardından,

“Memleketimizdeki yetişmiş insangücü ve bilgi birikiminin, bilgisayar yazılımının (software)

ithalinden çok, giderek yurt içinde üretilmesini, geliştirilmesini ve daha ileride ise bölge ülkelerine

ihracını mümkün kılacak bir düzeye eriştiği göz önünde tutularak bilgisayar yazılımı geliştirme

115

Beşinci BYKP’de “bilgi işleme teknolojisi” ifadesi kullanılsa da çalışmamızda kavramın “enformasyon ve

iletişim teknolojisi” olarak kullanılması tercih edilmiştir.

251

şirketleri teşvik edilecektir” (DPT 1984: 160) denilerek dijital emekçilerin yetiştirileceği taahhüt

edilmiştir. Böylece Türkiye bir bilişim toplumu yolunda ilerlemeye başlamış (Türkcan 2009: 646),

dahası dijital kapitalizmin inşası ve dijital emek formunun ortaya çıkışı yönünde ilk adımlarını

atmıştır. Bu yüzden çalışmamız açısından Beşinci BYKP büyük öneme sahip bir plandır.

6. Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (1990-1994)

Altıncı Beş Yıllık Kalkınma Planı (Altıncı BYKP), 1990-1994 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Altıncı BYKP ile bilim ve teknoloji politikası fiilen plan mekanizması dışına itilmiştir

(Türkcan 2009: 647). Nitekim planda Birinci BTYK toplantısında alınan kararlar (araştırmacı personel

sayısının iki katına çıkarılması, üniversitelere tahsis edilen kadro sayısının iki kat artırılması) tekrar

edilmekte, yeni ve farklı bir unsur ortaya konulmamaktadır. Ancak bir önceki BYKP’de olduğu gibi

dijital kapitalizmin inşası ve dijital emeğin oluşturulması yolunda öneme sahip olan “bilgi teknolojisi”

politikalarına bu planda da yer verilmiştir. Özellikle Türkiye’de yazılım sektörünün geliştirilmesi ve

bir endüstriye dönüştürülmesi için atılacak adımlar, bu çerçevede ihtiyaç duyulan iş gücünün

yetiştirilmesi, “bilgisayar okur-yazarlığı”nın tüm eğitim seviyelerinde artırılması, yazılım alanında

telif haklarının düzenlenmesi, bu alanda Ar-Ge faaliyetlerini koordine edecek, gerektiğinde yol

gösterip danışmanlık hizmeti verecek bir örgütlenmenin kurulması konusu Altıncı BYKP’de yer

almıştır (DPT 1989: 309-310).

Altıncı BYKP’nin uygulandığı dönemde Türkiye bilim ve teknoloji politikasına yön verecek

bir dizi önemli kurumsal gelişme yaşanmıştır. Bunlardan ilki, uzunca yıl aradan sonra BTYK’nın

1993’te ikinci toplantısını yapıp bir dizi stratejik karar almasıdır. İkincisi ise BTYK’nın bu

toplantısında alınan karar çerçevesinde TÜBİTAK’ın kuruluş kanununun değiştirilerek, Tanzimat

döneminde Encümen-i Daniş adıyla ilk adımları atılan Türkiye Bilimler Akademisi’nin (TÜBA)

kurulmasıdır. Bir diğer önemli kurumsal gelişme ise 1991 yılında Dünya Bankası’ndan alınan bir kredi

ile “amacı ülkemizin teknolojik altyapısının geliştirilip güçlendirilmesine ve Türk sanayiinin

uluslararası pazarlardaki rekabet gücünün artmasına katkıda bulunmak” olan Türkiye Teknoloji

Geliştirme Vakfı’nın (TTGV) kurulmasıdır (Türkcan 2009: 648). TTGV, günümüzde de özel sektörün

teknoloji geliştirme ve inovasyon faaliyetlerini destekleyerek Türkiye’nin teknoloji geliştirme

faaliyetlerine katkıda bulunmaktadır.

252

7. Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1996-2000)

Yedinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (Yedinci BYKP), 1996-2000 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Yedinci BYKP’nin uygulanması, Türkiye’nin AB ile Gümrük Birliği sürecini

başlattığı döneme denk gelmiştir. Türkiye’nin Gümrük Birliği Antlaşması’nı imzalarken nihai

hedefinin AB üyeliği olduğu için, Yedinci BYKP, bir uyumlulaştırma metni, kurumsal ve hukuki

düzenlemeler manzumesi olarak tasarlanmıştır (Türkcan 2009: 651).

Yedinci BYKP’nin bilim ve teknoloji politikalarına olan kararlarına baktığımızda, ortaya

konulan hedef ve tedbirlerin 1993’te toplanan ikinci BTYK toplantısının ve burada alınan kararlardan

hareketle oluşturulmuş “Bilim ve Teknolojide Atılım Projesi”ne dayandığını söylemek olanaklıdır.

Yedinci BYKP’de yer alan Bilim ve Teknolojide Atılım Projesi başlığı altında öncelikle mevcut

durum değerlendirilmekte, bu çerçevede Ar-Ge faaliyetlerinin yetersizliği dile getirildikten sonra,

çözüm önerileri sunulmaktadır. EİT’lerde yaşanan olağanüstü gelişmelerin değişimde kritik öneme

sahip olduğu belirtildikten sonra, bilimsel temele dayanan teknolojik değişimlerle üretimin teknik

içeriğinin hızla değiştiği, ileri teknolojinin üretim sürecinde rekabet üstünlüğünü sağlayan bir girdi

olduğu dile getirilmektedir. Planda, teknoloji geliştirme bölgeleri politikasının önemine de

değinilmektedir. Bu bağlamda üniversite sanayi iş birliği çerçevesinde 5 adet teknoparkın

oluşturulduğunun ve 2 adet yüksek teknoloji enstitüsü kurulduğunun aktarılmasının ardından, bu

sayının artırılmasına yönelik ihtiyaç ortaya konulmuştur (DPT 1995: 70-73)

8. Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (2001-2005): Dijital Kapitalizme Doğru

İlk Adımlar

Sekizinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (Sekizinci BYKP), 2001-2005 arasındaki dönemi

kapsamaktadır. Türkiye’de kapitalist sistemin neoliberal muhafazakarlaşma eliyle yeni bir dönüşüm

sürecine girmesinin, küresel entegrasyonun üst boyutlara ulaşmasının öngününde hazırlanan planda,

bilim ve teknoloji politikaları bölümünde artık her yıl düzenli olarak toplanmaya başlayan BTYK

kararlarına vermiştir. Sekizinci BYKP’de bilim ve teknoloji politikasına ilişkin yaklaşımlar iki başlık

altında toplanmıştır. Bunlardan ilki “Bilim ve Teknoloji Yeteneğinin Geliştirilmesi”dir. Bu başlık

altında öncelikle 7. BYKP dönemindeki uygulamaların genel bir değerlendirmesi yapılmış, Türk

Akreditasyon Kurumunun (TÜRKAK) kurulması dahil olmak üzere kurumsal planda atılan adımlar

sıralanmış, Araştırma Geliştirme (Ar-Ge) faaliyetlerinin ve araştırmacı yetiştirilmesinin önemine

değinilmiştir. “Bilgi toplumu olma amacı doğrultusunda bilimsel ve teknolojik gelişmeler sağlayarak

uluslararası düzeyde rekabet gücü kazanmak esastır” hedef cümlesiyle başlayan “amaçlar, ilkeler ve

253

politikalar”, Ar-Ge’ye GSYİH’den ayrılan payın yüzde 1,5’a çıkarılması, Ulusal Yenilik Sisteminin

tamamlanarak devreye sokulması, eğitim politikalarının hızla değişen teknolojilere uyum sağlayabilen

yaratıcı ve sorun giderici niteliklere sahip insan gücü yetiştirmeye yönelik olması, üniversitelerin

bilimsel araştırmalar konusunda daha fazla desteklenmesi, teknolojik gelişmeye katkıda bulunacak

doğrudan yabancı sermaye yatırımlarının özendirilmesi, AB ile teknolojik işbirliği imkânların azami

ölçüde değerlendirilmesi ve bilgi ekonomisi ve toplumuna geçiş için mevcut çalışmalar da dikkate

alınarak eylem planları hazırlanması gibi başka hedefler içermektedir (DPT 2000: 125-127).

Sekizinci BYKP’de bilim ve teknoloji politikalarının ele alındığı ikinci başlık, “Bilgi ve

İletişim Teknolojileri”dir. Beşinci ve altıncı planda olduğu gibi, bu planda da EİT’lerdeki gelişmeler

yakından takip edilmekte, tüm dünyada hızla seyreden ilerlemeleri yakalayabilmek için adımlar

atılmak istenmektedir. Bu bağlamda henüz bilincinde olunmasa da ilerleyen dönemlerde ortaya

çıkacak dijital kapitalizmin altyapısının oluşturulduğu söylenebilir. Nitekim bu başlık altında yine

önce mevcut durum analiz edilmekte, enformasyon ve iletişim teknolojilerinin (internet ve mobil

iletişimi de içerecek şekilde), telekomünikasyon altyapısının geliştirilmesi için atılan adımlar

aktarılmaktadır. Plan döneminde EİT’lere öncelik verileceği, yazılımın stratejik bir alan olarak ele

alınacağı, EİT’lerin tabana yayılmasının, herkesin makul ücretlerle telekomünikasyon altyapısından ve

hizmetlerinden yararlanabilmesini sağlayacak düzenlemelerin gerçekleştirilmesi, elektronik ticaretin

geliştirilmesi konusunda adımların atılması, üniversitelerin EİT altyapılarının ve ağ bağlantılarının

güçlendirilmesi, telekomünikasyon alanında dijital yayıncılığa geçilmesi başlıca hedefler arasında yer

almaktadır (DPT 2000: 128-131).

9. Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013)

Dokuzuncu Kalkınma Planı, 2007-2013 arasındaki dönemi kapsamaktadır.

116

Önemli bir

konu ise planın DPT koordinasyonunda hazırlanması; hazırlık sürecinde kamu, özel kesim, üniversite

ve sivil toplum kuruluşları temsilcilerinin katılımı ile oluşturulan Özel İhtisas Komisyonlarının daha

kritik bir rol üstlenmesidir. Dokuzuncu Kalkınma Planı, Türkiye’nin AB ile tam üyelik müzakerelerini

başlattığı 3 Ekim 2005’in ardından hazırlanmıştır. Bu yüzden planda AB ile yürütülen bu sürecin

izlerini görmek olanaklıdır. Zaten planın giriş paragrafında, bu durum net biçimde belirtilmektedir:

“Dokuzuncu Kalkınma Planı, ‘İstikrar içinde büyüyen, gelirini daha adil paylaşan, küresel ölçekte

rekabet gücüne sahip, bilgi toplumuna dönüşen, AB’ye üyelik için uyum sürecini tamamlamış bir

Türkiye’ vizyonu ve Uzun Vadeli Strateji (2001-2023) çerçevesinde hazırlanmıştır” (DPT 2006: 1).

116

Dokuzuncu plan, diğer kalkınma planlarının aksine 5 yıllık değil 7 yıllık bir dönemi içermektedir. Bu yüzden

plan, “Beş Yıllık Kalkınma Planı” olarak değil, “Kalkınma Planı” olarak adlandırılmıştır.

254

Plana bilim ve teknoloji politikaları açısından baktığımızda, özellikle “Ar-Ge ve

yenilikçiliğin geliştirilmesi” konusunun üzerinde durulduğu net biçimde dikkati çekmektedir.

Ülkemizde Ar-Ge harcamalarının GSYİH içindeki payının 2002 yılı itibarıyla yüzde 0,67 olduğu ve

bunun bilim ve teknoloji alanında gelişmiş ülkelerle karşılaştırıldığında oldukça düşük olduğu

tespitinin ardından, teknoloji geliştirme bölgelerine verilen önem üzerinde durulmuş, sonrasında

araştırmacı sayısının yetersizliği dile getirilmiştir. Planda yer alan ve çalışmamız açısından önemli

olan konu ise “Bilgi ve İletişim Teknolojilerinin Yaygınlaştırılması” başlığı altında yer almaktadır.

Elektronik haberleşme sektörünün durumunun ele alındığı bu bölümde, Telekomünikasyon

Kurumunun kurulmasıyla hız kazanan faaliyetler, GSM mobil haberleşme piyasasının güncel durumu,

dijital yayıncılığa geçişle ilgili RTÜK koordinatörlüğünde yürütülen çalışmalar, e-Dönüşüm Türkiye

Projesinin başlatılması ile ilgili bilgiler aktarılmıştır (DPT 2006: 75-76).

10. Onuncu Kalkınma Planı (2014-2018)

Onuncu Kalkınma Planı, 2014-2018 arasındaki dönemi kapsamaktadır. Devlet Planlama

Teşkilatı’nın 8 Haziran 2011’de kapatılmasının ardından, bu kalkınma planı yeni organize edilen T.C.

Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanmış, 30.10.1984 tarihli ve 3067 sayılı Kanun gereğince,

Türkiye Büyük Millet Meclisi Genel Kurulunun 01.07.2013 tarihli 127’nci Birleşiminde onaylanarak

yürürlüğe girmiştir. Onuncu Kalkınma Planı, AKP iktidarının koyduğu 2023 hedefleri doğrultusunda

hazırlanmıştır. Plan, tıpkı önceki kalkınma planlarında olduğu gibi bilim, teknoloji ve yenilik

politikalarının genel bir durum analizi ile başlamış, Ar-Ge harcamalarının ne durumda olduğu,

araştırma altyapıları oluşturmak için yapılan yatırımlar, teknoloji geliştirme bölgelerinde yürütülen

çalışmalar hakkında bilgi verilmiş, özellikle Ar-Ge ve yenilik (inovasyon) için ayrılan kaynakların

hem miktarının hem de istenilen faydaya dönüşmek üzere etkinliğinin artırılması ihtiyacı üzerinde

durulmuştur. Planda bilim, teknoloji ve yenilik politikaları ile ilgili amaç ve hedefler kısmında,

AKP’nin neoliberal politikaları benimsemesini yansıtır biçimde bilim ve teknolojinin ticarileştirilmesi

üzerinde durulmuştur: “Ar-Ge ve yenilik politikasının temel amacı; teknoloji ve yenilik faaliyetlerinin

özel sektör odaklı artırılarak faydaya dönüştürülmesine, yeniliğe dayalı bir ekosistem oluşturularak

araştırma sonuçlarının ticarileştirilmesine ve markalaşmış teknoloji yoğun ürünlerle ülkemizin küresel

ölçekte yüksek rekabet gücüne erişmesine katkıda bulunmaktır” (T.C. Kalkınma Bakanlığı 2013: 86).

Onuncu Kalkınma Planında, “öncelikli dönüşüm programları” başlığı altında sektörel

programlara yer verilmiştir. Ulusal bilim ve teknoloji politikalarıyla yakın ilişkili olan üç alt program,

255

“Öncelikli Teknoloji Alanlarında Ticarileştirme Programı”, “Kamu Alımları Yoluyla Teknoloji

Geliştirme ve Yerli Üretim Programı” ve “Nitelikli İnsan Gücü için Çekim Merkezi Programı” bu

bölümde yer almıştır. Planda, “Öncelikli Teknoloji Alanlarında Ticarileştirme Programı” ile ülke

açısından önem taşıyan sektörlerde, uluslararası rekabetçi teknolojik ürün ve markaların ortaya

çıkarılmasının amaçlandığı, bu kapsamda öncelikli sektörlerin enerji, sağlık, havacılık ve uzay,

otomotiv ve raylı sistemler ve savunma olduğu, program çerçevesinde bu sektörlerde son ürün ve

faydanın ortaya çıkmasını sağlayacak alt programlar oluşturulacağı ifade edilmektedir. T.C. Bilim,

Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı koordinasyonunda yürütülecek bu programla, öncelikli alanlarda

ticarileştirmenin desteklenmesi, beşeri ve fiziksel altyapının güçlendirilmesi, teknolojik ürünlere

yönelik yerli üretim ve ihracatın artırılması, yenilikçi girişimciliğin desteklenmesi ve teknoloji

transferine yönelik mekanizmaların oluşturulması hedeflenmektedir (T.C. Kalkınma Bakanlığı 2013:

170-171). “Kamu Alımları Yoluyla Teknoloji Geliştirme ve Yerli Üretim Programı” ile ise Kamu

alımlarında orta-yüksek ve yüksek teknoloji sektörlerindeki yerli firmaların payının artırılması, yüksek

teknoloji sektörlerinde uluslararası alanda markalaşma sürecinin desteklenmesi ve markalaşmış ürün

sayısının artırılması, kamu tedarik sistemi yoluyla Ar-Ge harcamalarının artırılması, kamu alımlarında

uygulanacak politikalarla uluslararası doğrudan yatırımların artırılması hedeflenmektedir (T.C.

Kalkınma Bakanlığı 2013: 172-173). Son olarak “Nitelikli İnsan Gücü için Çekim Merkezi Programı”

ile ise küresel düzeyde bilgiye dayalı rekabet gücünün artırılmasına yönelik başta yurtdışındaki

Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları olmak üzere yerli ve yabancı nitelikli insan gücü için üniversite,

sanayi, kamu ve araştırma merkezleri arasındaki iş birliğini geliştirip uygun ortam ve koşullar

sağlanarak ülkemizin cazibe merkezi haline getirilmesi amaçlanmaktadır (T.C. Kalkınma Bakanlığı

2013: 188-189)

11. On Birinci Kalkınma Planı (2019-2023)

On Birinci Kalkınma Planı, 2019-2023 arasındaki dönemi kapsamaktadır. 9 Temmuz

2018’de Cumhurbaşkanlığı Hükümet Sistemi’ne geçilmesiyle başlayan yeni dönemde, On Birinci

Kalkınma Planı, Cumhurbaşkanlığı bünyesinde oluşturulan Strateji ve Bütçe Başkanlığı tarafından

oluşturulmuştur. Planın oluşturulması sürecine üç bin beş yüzü aşkın kamu çalışanını, özel sektör ve

sivil toplum kuruluşu temsilcilerini ve akademisyeni bir araya getiren 75 adet özel ihtisas komisyonu

(ÖİK) ve çalışma grubu katkı sunmuştur. On Birinci Kalkınma Planı, 18 Temmuz 2019’da TBMM

Genel Kurulunda onaylanmış ve 23 Temmuz 2019’da Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe

girmiştir. Bu planın kabulünden kısa bir süre sonra, T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, “Milli

Teknoloji Güçlü Sanayi” hedefini içeren “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi” belgesini ilan etmiştir.

256

Dolayısıyla Türkiye’nin bu dönemdeki bilim ve teknoloji politikası asıl olarak “2023 Sanayi ve

Teknoloji Stratejisi”nde ortaya konulmuştur. Öte yandan On Birinci Kalkınma Planı, Haziran 2018’de

T.C. Bilim ve Teknoloji Bakanlığı tarafından yayımlanan ve Türkiye’nin Endüstri 4.0 sürecine yönelik

hazırlık sürecini ifade eden “Türkiye’nin Sanayi Devrimi – ‘Dijital Türkiye’ Yol Haritası” stratejik

belgesinin hedeflerine de yer vermektedir. Bu yüzden On Birinci Kalkınma Planı’nın bilim ve

teknoloji politikaları ile ilgili bölümlerine bakmakta yarar bulunmaktadır. Plan, dünyada “Endüstri

4.0” olarak da adlandırılan 4. Endüstriyel Devrim’in ön gününde olunduğu şeklinde görüşlerin

yaygınlaştığı bir dönemde hazırlanmıştır. Planın arka planında dijital dönüşümün bir an önce

tamamlanması, böylece Türkiye’nin Endüstri 4.0 sürecine hazırlıklı girilmesi, diğer endüstriyel

devrimlerin aksine Türkiye’nin yeni endüstri devrimini “ıskalamaması” arzusu ve iddiası

bulunmaktadır.

Planda bilim ve teknoloji politikalarına, “Bilim, Teknoloji ve Yenilik” ve “Bilgi ve İletişim

Teknolojileri” maddeleriyle “Sektörel Politikalar” başlığı altında yer verilmiştir. Ayrıca “Sanayi

Politikaları” başlığı altında, bilim ve teknoloji politikalarıyla yakından ilişkili olan “Dijital Dönüşüm”,

“Ar-Ge ve Yenilik” ve “Kritik Teknolojiler” konuları ele alınmıştır. Bu konu “2023 Sanayi ve

Teknoloji Stratejisi” başlığı altında daha sonraki bölümlerde incelenecektir. Plana göre bilim, teknoloji

yenilik politikalarının ana amacı; bilgi üretme ve kullanma kapasitesinin geliştirilmesi, yüksek katma

değerli ürün ve hizmetleri destekleyecek nitelikte Ar-Ge ve yenilik faaliyetlerinin artırılmasıdır. Bu

amaç doğrultusunda araştırmacı insan gücünün artırılması için alınacak önlemler, diğer kalkınma

planlarında olduğu gibi On Birinci Kalkınma Planı’nda da dile getirilmiştir (T.C. Strateji ve Bütçe

Başkanlığı 2019: 105-107). Planda “Bilgi ve İletişim Teknolojileri” başlığı altında Türkiye’de

EİT’lerin geliştirilmesi ve kullanımı yoluyla ekonomide verimliliğin ve rekabet gücünün

artırılmasının, bu yolla iş süreçlerinin dönüştürülmesinin temel amaç olduğu ifade edilmektedir. Bu

amaç doğrultusunda yüksek hızlı ve kaliteli erişim imkânı sunan sabit ve mobil genişbant

altyapılarının yaygınlaştırılması, elektronik haberleşme sektöründeki küresel gelişmelerin yakından

takip edilip gerekli adımların atılması, elektronik haberleşme sektörünün kurumsal açıdan

yapılandırılması, 5G ve ötesi teknolojilere geçiş için yapılacak çalışmalar, uydu teknolojilerini

geliştirmek için atılacak adımlar, veri merkezi sektörünün geliştirilmesini sağlayacak düzenleyici

çerçeve ve teşvik mekanizması, yazılım sektörünün geliştirilmesi için yapılacak çalışmalar, yapay

zekâ teknolojilerinin üretilmesi ve kullanımının yaygınlaştırılmasına yönelik izlenecek politikalar,

siber güvenlik sektörünün geliştirilmesinde izlenecek yollar gibi politikalar önerilmektedir (T.C.

Strateji ve Bütçe Başkanlığı 2019: 113-118).

257

C. Türkiye ve Endüstri 4.0

Diğer ülkelerde olduğu gibi Türkiye’de de özellikle sermaye çevrelerinde Endüstri 4.0

projesi büyük yankı bulmuştur. Bu bağlamda Endüstri 4.0, Türkiye’nin ekonomik ve endüstriyel

anlamda geri kalmışlığını tersine çevirecek bir fırsat olarak algılanmıştır. Bu bölümde Türkiye’nin

Endüstri 4.0 hedef ve politikaları ve bu devrimin hangi aşamasında olunduğu tartışılacaktır.

1. Türkiye’de Ekonominin Sektörel Gelişimi

Türkiye’nin Dördüncü Endüstriyel Devrim hedefine ne kadar mesafede olduğunun

anlaşılabilmesi için, öncelikle mevcut durumun tespit edilmesi ve tarihsel süreç içerisindeki gelişimin

aktarılması gerekmektedir. Bu çerçevede, Türkiye’de ekonominin sektörel gelişimi tarım, endüstri ve

hizmetler ekseninde, kısaca özetlenecektir. Bu bölümün başında “Türkiye’de Bilimsel ve Teknolojik

Değişim ve Uygulanan Politikalar” konusunu ele alırken gördüğümüz gibi Türkiye’de kapitalizmin

gelişim süreci içerisinde çeşitli evrelerden söz edilebilir. Nitekim bu bölümde de böyle bir

dönemlendirme yapılacak ve Türkiye’de ekonominin sektörel gelişimi, çeşitli ara dönemleri de içeren

üç ana dönem şeklinde değerlendirilecektir. Birinci ana dönem 18. yüzyıldan Osmanlı ekonomisinin

yarı sömürgeleştirilmesinden 1950’li yıllara uzanan büyük oranda tarımsal üretimin söz konusu

olduğu dönemdir. İkinci ana dönem ise 1950’lerden 1980’lere uzanan, ithal ikameci politikaların

uygulamaya sokulduğu, endüstriyel ekonominin ağırlık kazanmaya başladığı dönemdir. Son olarak

1980’li yıllardan günümüze uzanan, tarımsal üretiminin gerilediği, hizmetler sektörünün ağırlık

kazandığı dönemdir. Bu dönemselleştirmeye geçmeden önce Türkiye’de nüfusun kır/kent dağılımına

bakmak yararlı olacaktır. Kentleşmeyi birinci bölümde ele aldığımız endüstrileşmenin bir ürünü olarak

değerlendirirsek, Tablo 5.1, Türkiye’de tarıma dayalı toplumsal ve ekonomik yapının zaman içerisinde

bir çözülme yaşadığını, nüfusun endüstri ve hizmet sektörünün gelişkin olduğu kentlerde (il ve ilçe

merkezleri) toplanmaya başladığını göstermektedir. Buna göre 1927 yılında yapılan nüfus sayımında

kırsal alanda (belde ve köyler) yaşayanların oranı yüzde 75,8 düzeyindedir.

117

1980’li yıllara kadar

kırsal nüfus kent nüfusunun gerisindeyken, ilk kez 1950’li yıllarla birlikte hız kazanan iç göçün

etkisiyle 1985 yılındaki nüfus sayımında kent nüfusu kır nüfusunun sayısını geride bırakmıştır. 1980’li

yıllarla birlikte gerek ekonomik gerek politik nedenlerle iç göçün daha da artış göstermesi (İçduygu,

Sirkeci 1999: 250-254), kırsal kesimdeki nüfusu daha da eritmiştir. 2021 verilerine göre Türkiye’nin

kır nüfusu toplam nüfusun yüzde 6,8’i düzeyine kadar inmiştir.

117

1924 tarihli ve 442 sayılı Köy Kanununun birinci maddesine göre nüfusu iki binden aşağı yurtlara köy ve

nüfusu iki bin ile yirmi bin arasında olanlara kasaba ve yirmi binden çok nüfusu olanlara (şehir) denilmektedir. TÜİK’in

istatistiği bu kanuna dayanmaktadır. Ancak neredeyse 100 yıllık bir kanuna dayanarak hazırlanan bu veri, nüfusu 20 bini

geçse de kırsal öğelerin baskın olduğu 20 bin kişiden kalabalık kimi yerleşim yerlerinin kent olarak değerlendirilmesine yol

açmıştır. Bu yüzden verilerin hazırlanmasında kullanılan bu yöntemin değiştirilmesi gerekmektedir.

258

Tablo 5.1

Türkiye’de Yıllara ve Cinsiyete Göre İl/İlçe Merkezleri ve Belde/Köyler Nüfusu (1927-2021)

Yıl

Toplam

İl ve ilçe

merkezleri

Belde ve

köyler

Toplam

İl ve ilçe

merkezleri

Belde ve

köyler

Genel Nüfus Sayımları

1927

13 648 270

3 305 879

10 342 391

100,0

24,2

75,8

1935

16 158 018

3 802 642

12 355 376

100,0

23,5

76,5

1940

17 820 950

4 346 249

13 474 701

100,0

24,4

75,6

1945

18 790 174

4 687 102

14 103 072

100,0

24,9

75,1

1950

20 947 188

5 244 337

15 702 851

100,0

25,0

75,0

1955

24 064 763

6 927 343

17 137 420

100,0

28,8

71,2

1960

27 754 820

8 859 731

18 895 089

100,0

31,9

68,1

1965

31 391 421

10 805 817

20 585 604

100,0

34,4

65,6

1970

35 605 176

13 691 101

21 914 075

100,0

38,5

61,5

1975

40 347 719

16 869 068

23 478 651

100,0

41,8

58,2

1980

44 736 957

19 645 007

25 091 950

100,0

43,9

56,1

1985

50 664 458

26 865 757

23 798 701

100,0

53,0

47,0

1990

56 473 035

33 326 351

23 146 684

100,0

59,0

41,0

2000

67 803 927

44 006 274

23 797 653

100,0

64,9

35,1

Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi

2010

73 722 988

56 222 356

17 500 632

100,0

76,3

23,7

2011

74 724 269

57 385 706

17 338 563

100,0

76,8

23,2

2012

75 627 384

58 448 431

17 178 953

100,0

77,3

22,7

2013(1)

76 667 864

70 034 413

6 633 451

100,0

91,3

8,7

2014

77 695 904

71 286 182

6 409 722

100,0

91,8

8,2

2015

78 741 053

72 523 134

6 217 919

100,0

92,1

7,9

2016

79 814 871

73 671 748

6 143 123

100,0

92,3

7,7

2017

80 810 525

74 761 132

6 049 393

100,0

92,5

7,5

2018

82 003 882

75 666 497

6 337 385

100,0

92,3

7,7

2019

83 154 997

77 151 280

6 003 717

100,0

92,8

7,2

2020

83 614 362

77 736 041

5 878 321

100,0

93,0

7,0

2021

84 680 273

78 908 631

5 771 642

100,0

93,2

6,8

(1) Bir önceki yıla göre “il ve ilçe merkezleri” ile “belde ve köyler” nüfuslarındaki büyük farklılıkların ana

nedeni, 6360 sayılı Yasa uyarınca yapılan idari bölünüş değişiklikleridir.

Kaynak: TÜİK İstatistik Veri Portalı (2021), “Yıllara ve Cinsiyete Göre İl / İlçe Merkezleri

ve Belde / Köy Nüfusu, Genel Nüfus Sayımları – ADNKS, 2021”, https://bit.ly/3bOtZcH, (Erişim

Tarihi: 25 Temmuz 2022).

259

Birinci dönem 1830’lardan 1950’lere kadar uzanan dönemdir. Bu dönemin özelliği Batı

Avrupa ve ABD’de kapitalizm birinci ve ikinci endüstriyel devrimleri yaşarken, Osmanlı

ekonomisinin yarı sömürgeleşmesidir. Bu dönemde ülke ekonomisi geleneksel yöntemle yapılan

tarıma dayanmaktadır.1838 Baltalimanı Ticaret Antlaşması’yla İngiltere ve Fransa açık Pazar olarak

Osmanlı devletini uluslararası ticaret ağına sokmuş, bunun sonucunda yarı-sömürgeleşme hızlanmıştır

(Kazgan 2006: 20-21). Ağırlıklı olarak bir tahıl üreticisi olan Türkiye 1920’lerle birlikte tarımda

makineleşme yolunda ilk adımları atmıştır. Ancak 1929’da patlak veren Büyük Buhran’la birlikte

küresel ölçekte tarım ürünlerindeki dalgalanmalar, Türkiye’de tarımsal ürün fiyatlarının düşüşüne yol

açmıştır, bu durum tarım sektörünü olumsuz yönde etkilemiştir (Köymen 1999: 5-12). Birinci dönem

aynı zamanda Türkiye’de devletçi endüstrileşme politikalarının uygulandığı dönemdir. Türkiye

burjuvazisinin yeterince sermaye birikimine sahip olmadığı bu evrede, 1929-1939 yılları arasında

büyük ölçüde Sovyetler Birliği’nden sağlanan dış finansmanla önemli endüstri yatırımları

gerçekleştirilmiştir. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın patlak vermesi, endüstrileşme yönünde atılan

adımları aksatmıştır (Sönmez 1999: 3-7).

İkinci dönem, 1950’lerden 1980’lerin başına kadar uzanan dönemdir. Bu dönemde

Türkiye’de endüstrileşmenin iç birikim yoluyla (ithal ikame) gerçekleştirilmesi hedeflenmiştir. Ancak

bu dönemde tarımsal alanda da önemli adımlar atılmıştır. İkinci Dünya Savaşı sonrasında, sosyalizm

“tehdidine” karşı kapitalist dünyayı yeniden yapılandırmak ve güçlendirmek gibi bir amacı

benimseyen yeni hegemonik güç ABD’nin girişimleriyle tarımda modernizasyona gidilmek

istenmiştir. 1950’lerde Marshall Planı çerçevesinde sağlanan kredilerle alınan traktörlerin sayısının

artması, makineli tarım yolunda kat edilen önemli bir aşama olarak değerlendirilebilir. 1950’de 9 bin

905 olan traktör sayısı, 1952 yılında 31 bin 415’e çıkmış, bu sayı 1971’de 118 bin 825’e ulaşmıştır

(Köymen 1999: 17). Tarımdaki bu makineleşmenin doğal sonucu, kırsal alanda bir nüfus fazlasının

ortaya çıkması olmuştur, nitekim bu dönemden itibaren iç göç (ve başta Almanya olmak üzere dış göç)

hızlanma eğilimine girmiştir. Kentlerde yeni kurulan fabrikalar için bir iş gücü havuzu ortaya

çıkmıştır. Bu dönemin başında özellikle endüstride önemli büyüme oranları yakalanmıştır. 1963-67

arasında yüzde 10’ları bulan endüstride büyüme oranları, 1970’lerde ortaya çıkan sermayenin birikim

kriziyle de ilişkili olarak hızla düşmeye başlamıştır. 1978 yılına gelindiğinde endüstride büyüme oranı

yüzde 2,6’ya kadar gerilemiştir. Hatta bu oran 1979 yılında negatife dönüşmüş, yüzde 4,1’lik bir

küçülme yaşanmıştır. İthal ikameci model çerçevesinde sermaye birikiminin tıkanması anlamına gelen

bu gelişmeler sonrasında, Türkiye 24 Ocak 1980’de ilan edilen kararlarla ihracata dönük

260

endüstrileşme stratejisine geçmiştir (Sönmez 1979: 12-15). Bu kararın alınmasında küresel planda güç

kazanan neoliberal politikaların uygulayıcısı olan IMF ve Dünya Bankası’nın da payı büyüktür.

Üçüncü dönem ise 1980’de başlamıştır ve günümüzde devam etmektedir. Bu dönemin

özelliği tarımda makineleşmenin devam etmesi (1991’de traktör sayısı 702 bin 822’ye ulaşmıştır)

Köymen 1999: 123), buna karşın neoliberal politikaların benimsenmesiyle ve IMF, Dünya Bankası

gibi uluslararası sermaye kuruluşlarının verdikleri kredilere bir koşul olarak getirmesiyle, tarımda

devletin “koruyucu ve düzenleyici” tavrının ortadan kalkmasıdır. Tarım ürünlerine yönelik dış ticaret

korumacılığının ortadan kaldırılması, girdi sübvansiyonlarının büyük oranda son bulması, ürün fiyat

desteklerinin kapsamının daraltılması gibi uygulamaları içeren bu politikalarla iç ve dış ticaret hadleri

tarım aleyhine değişmiştir (Kazgan 1999: 33). Bunun toplumsal yansıması olarak iç göç daha da

hızlanmış ve Tablo 5.1’de görebileceğimiz gibi nüfusun büyük çoğunluğu artık kentlerde yaşamaya

başlamıştır. İthal ikameciliğin terk edilmesiyle, Türkiye ekonomisi yeni bir döneme girmiştir. Dünya

ekonomisiyle daha fazla bütünleşme adına gümrük vergilerinin düşürülmesi ve dış ticaret politikası

araçlarının sınırlandırılması, Türkiye endüstrisinin bel kemiğini oluşturan çeşitli kamu kuruluşlarının

özelleştirilmesi, finansal serbestleştirme bu dönemin karakteristikleri arasındadır (Sönmez 1999: 15-

16). Bu politikalar sonrasında Türkiye ekonomisi büyük oranda dış etkilere açık hale gelmiş, 1994 ve

2001 yılında yaşanan krizler, IMF’ye daha fazla taviz verilmesiyle sonuçlanmıştır.

Şekil 5.2 Türkiye’de İstihdamın Sektörel Dağılımı (2021)

Kaynak: TÜİK İstatistik Veri Portalı (Temmuz 2022), “İşgücü İstatistikleri, 2021”,

https://bit.ly/3BW6sSa, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022)

17%

22%

55%

İstihdamın sektörel dağılımı, (%)

Tarım Sanayi İnşaat Hizmet

261

Günümüze gelindiğinde ise Türkiye’nin, cumhuriyetin kuruluş yıllarının aksine bir tarım

ülkesi olmadığı söylenebilir. Şekil 5.2’de yer alan Türkiye’de istihdamın sektörel dağılımına ilişkin

veriler bu görüşü doğrular niteliktedir. Buna göre resmi istatistikleri göre Türkiye’deki istihdamın

yüzde 55’i hizmetler, yüzde 22’si endüstri, yüzde 17’si tarım, yüzde 6’sı ise inşaat sektöründe yer

almaktadır. Türkiye’nin artık bir tarım ülkesi olmaması, endüstriyel alanda önemli ilerlemeler kat

etmesi, Endüstri 4.0 tartışmalarının gündeme geldiği bir dönemde, başta sermaye çevrelerinde

Türkiye’nin diğer endüstriyel devrimlerin aksine bu kez Dördüncü Endüstriyel Devrimi

yakalayabileceği beklentisinin doğmasına yol açmıştır. Ancak Türkiye’nin Dördüncü Endüstriyel

Devrim’e hazır olup olmadığı, daha doğrusu diğer endüstriyel devrim aşamalarını tamamlayıp

tamamlamadığı tartışma konusudur.

Bu konuda TÜBİTAK’ın yaptığı bir anket ve analiz çalışması önemli fikirler vermektedir.

Haziran 2016’da ilgili teknolojik alanlarda TÜBİTAK’tan Ar-Ge desteği almış olan yaklaşık 1000

özel sektör kuruluşuyla yapılan anket çalışmasının sonucunda Türkiye endüstrisinin dijital olgunluk

seviyesinin Endüstri 2.0 ile Endüstri 3.0 arasında olduğu bulgusuna ulaşılmıştır (TÜBİTAK 2016).

Araştırma sonuçlarına göre dijital olgunluk seviyesi en yüksek üç sektör, “malzeme”, “bilgisayarlar,

elektronik ve optik ürünler” ve “otomotiv ve beyaz eşya yan sanayisi” olurken, firmaların yalnızca

yüzde 22’sinin bu konuda kapsamlı bilgiye sahip olduğu orta çıkmıştır (TÜBİTAK 2016). Bu

araştırma, Türkiye’nin Endüstri 4.0 konusunda daha uzun bir yol kat etmesi gerektiğini gösterir

niteliktedir.

2. Türkiye’nin Endüstri 4.0 Politika ve hedefleri

Dördüncü Endüstriyel Devrim olarak adlandırabileceğimiz Endüstri 4.0’ın Türkiye’de

özellikle sermaye çevrelerinde büyük yankı doğurduğu konusunu dile getirmiştik. Bu çerçevede T.C.

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı başkanlığında 2016 yılı aralık ayında TÜSİAD, MÜSİAD,

TOBB, TİM, TTGV ve YASED başkanlarından oluşan “Sanayide Dijital Dönüşüm Platformu”

(SDDP) kurulmuştur. Türkiye’yi yeni endüstriyel devrime hazırlamak gibi bir iddiayı taşıyan bu

platform içinde iş bölümü yapılmış ve operasyonel işlemleri gerçekleştirmek için dijital teknolojiler,

ileri üretim teknolojileri, açık inovasyon, eğitim, altyapı ve standardizasyon, patent ve mevzuat temalı

çalışma grupları oluşturulmuştur. Ayrıca bakanlık bünyesinde Dördüncü Sanayi Devrimi Dairesi

Şubat 2017 tarihinde kurulmuştur.

262

Sanayide Dijital Dönüşüm Platformu tarafından yapılan çalışmalar sonucunda Temmuz 2018

tarihinde “Türkiye’nin Sanayi Devrimi: ‘Dijital Türkiye’ Yol Haritası” başlıklı rapor yayınlanmıştır.

Türkiye’nin Endüstri 4.0 projesi için hangi adımları atacağı, nasıl bir planlama yapacağı, hangi

alanlara öncelik vereceği bu raporda ortaya konulmuştur. Buna göre endüstrinin (imalat sanayinin)

dijital dönüşüm sürecinde, daha önce ele aldığımız yapay zekâ, otonom robotlar, büyük veri ve ileri

analitik, bulut bilişim, artırılmış ve sanal gerçeklik, nesnelerin interneti, eklemeli üretim, yeni nesil

akıllı sensör teknolojileri ve siber güvenlik gibi teknolojiler katma değerin, verimliliğin, kârlılığın,

kalitenin en üst seviyeye çıkarılmasında öncü teknolojiler olarak görülmektedir. Raporda söz konusu

dijital teknolojilerin yardımıyla aynı üretimin daha az iş gücü kullanılarak yapılabileceği belirtilmekte,

ancak bu istihdam kaybının ekonominin büyümesiyle sağlanacak ek istihdam olanakları ile

önlenebileceği ileri sürülmektedir. Bu çerçevede hedeflenenin verimlilik, kalite, hız, esneklik artışı

sağlamak ve iş gücü kaybına karşı yeni önlemler geliştirmek amacıyla bir dijital yol haritası sunmak

olduğu raporda belirtilmektedir (T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 16). Buna göre

dijital dönüşüm sürecinde Organize Sanayi Bölgeleri (OSB), Endüstri Bölgeleri ve Teknoloji

Geliştirme Bölgeleri (TGB) ile özel sektör Ar-Ge Merkezlerinin öncü bir rol üstleneceği 10 yıllık bir

dijital yol haritası hazırlanmıştır. İlk iki yıl genel hazırlık ve dijital dönüşüme ivme kazandıracak

somut adımlardan oluşacak, yol haritasının orta vadeli (3-5 yıl) vizyonunu oluşturan dönemin sonunda

başta odak sektörlerde ve seçili teknolojilerde olmak üzere Türkiye’nin dijitalleşme konusundaki

açığını kapatması hedeflenecektir. Uzun vadede (6-10 yıl) ise Türkiye’nin dijitalleşme sürecinde

belirli sektör ve teknolojilerde bölgesel veya küresel lider olmayı amaçlayacağı iddia edilmektedir

(T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 17). Dijital Yol Haritası çerçevesinde bir

önceliklendirme modeli oluşturulmuş ve bunun sonucunda Türkiye’nin önümüzdeki dönemde

odaklanacağı sektörler olarak kimya ve ilaç, motorlu kara taşıtları, makine ve teçhizat, yarı iletkenler

ve elektronik ile gıda ve içecek ürünleri sektörleri belirlenmiştir. Raporun yaptığı projeksiyona göre

Endüstri 4.0 projesinin hayata geçirilmesi durumunda Türkiye’nin katma değerin 143 milyar dolardan

293 milyar dolara çıkacağı, ihracatın 135 milyar dolardan 338 milyar dolara ulaşacağı, ihracatta

yüksek teknolojili sektörlerin payının yüzde 3 seviyesinden yüzde 15’e çıkarılacağı, imalat sanayi

toplam istihdamının 4,4 milyon kişiden 8,3 milyon kişiye yükselebileceği ileri sürülmektedir (T.C.

Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 116).

Türkiye’nin Endüstri 4.0 ile ilgili hedefleri, 18 Eylül 2019’da T.C. Sanayi ve Teknoloji

Bakanlığı tarafından açıklanan “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi”nde de kendine yer bulmuştur. Bir

sonraki başlıkta ayrıca ele alınacak belge, Türkiye’nin “Milli Teknoloji Güçlü Sanayi” vizyonunu

gerçekleştirmede yol haritası olma iddiasını taşımakta, dördüncü endüstriyel devrim ile ilgili hedeflere

263

yer vermektedir. Öte yandan Endüstri 4.0 ile ilgili çalışmalar, Aralık 2020’de Sanayi ve Teknoloji

Bakanlığı, Türkiye Metal Sanayicileri Sendikası (MESS) ve Dünya Ekonomi Forumu (WEF) iş

birliğiyle Türkiye Dördüncü Sanayi Devrimi Merkezi’nin açılmasıyla devam etmiştir.

Endüstri 4.0 projesi ile ilgili olarak SDDP bileşenlerinden TÜSİAD’ın BCG ile yürüttüğü

çalışmalar da öne çıkmaktadır. Bu çalışma kapsamında Türkiye’de teknoloji kullanan şirketlerin dijital

dönüşüm yetkinlik seviyelerinin ölçülmesi, teknoloji tedarikçisi şirketlerin eksiklerinin saptanması ve

odaklanılması gereken noktaların belirlenmesi amacıyla 108 teknoloji kullanıcısı ve 110 teknoloji

tedarikçisi şirket ile kapsamlı bir araştırma gerçekleştirilmiştir. Araştırmanın sonuçlarına göre

endüstride dijital dönüşüm yolculuğunda karşılaşılan engeller açısından Türkiye’deki şirketler yatırım

öncesi ve planlama dönemindedir, şirketlerin dijital dönüşümünün önündeki en büyük engeller ise

yatırım maliyetlerinin yüksekliği ve yatırımın geri dönüş belirsizliğidir. Bu yüzden Türkiye’de

öncelikli olarak şirketlerin strateji ve yönetişim yetkinliklerinin geliştirilmesi ve yapılan yatırımların

belirlenen stratejik hedeflere göre önceliklendirilmesi önerilmektedir (TÜSİAD, BCG 2017: 14-16).

Söz konusu raporda Endüstri 4.0’ın emek üzerindeki etkilerinden bahsedilmemesi ise dikkat çekicidir.

D. 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi: Güncel Durum

Türkiye’de ulusal bilim ve teknoloji politikasını belirleyen güncel çalışma “2023 Sanayi ve

Teknoloji Stratejisi” belgesidir. Cumhurbaşkanlığı hükümet sisteme geçişin ardından yeniden

yapılanan T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanan belge 18 Eylül 2019’da

kamuoyuna duyurulmuştur. Büyük oranda Türkiye’nin Endüstri 4.0 hedefleri ve bu hedefler

çerçevesinde dijital dönüşümün gerçekleştirilmesi ekseninde hazırlanan “2023 Sanayi ve Teknoloji

Stratejisi” belgesi, “Milli Teknoloji Hamlesi”, “2023 Sanayi ve Teknoloji Hedefleri”, “2023 Sanayi ve

Teknoloji Stratejisi Bileşenleri” ve “Sonuç ve Sonraki Adımlar” başlıklarından oluşmaktadır.

Teknolojik ilerleme ve dönüşümün Dördüncü Sanayi Devrimi’nin kapısını araladığı ve bu devrimin

sunduğu büyük fırsatlar nedeniyle küresel arenada yeni bir yarışı gündeme getirildiği belgede dile

getirilmekte, bu yarış çerçevesinde Almanya, ABD, Çin, Japonya ve G. Kore gibi ülkelerin yaptığı

büyük yatırımlar aktarılmaktadır (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 8-10).

Daha önceki endüstriyel devrimleri bir bakıma “ıskalayan” Türkiye’nin, Dördüncü

Endüstriyel Devrim’i yakalayarak gelişmiş kapitalist ülkeler arasında yerini alması belgenin arka

planındaki temel düşüncedir. Bu çerçevede Türkiye’nin endüstri ve teknoloji devriminin öncü ülkeleri

arasında yer alması için, endüstri ve teknoloji alanlarını bütüncül biçimde ele alan “Milli Teknoloji

264

Hamlesi” yaklaşımı önerilmektedir. “Milli Teknoloji Hamlesi” ile Türkiye’nin küresel rekabette daha

güçlü olmayı sağlayacak sürdürülebilir ekonomik kalkınma ve toplumsal refah artışını elde edeceğinin

savunulduğu belgede, bunun yolunun ülke dinamiklerine göre tasarlanmış, geniş katılımı sağlayan ve

toplumu harekete geçiren bir programın yürütülmesi olduğu görüşü dile getirilmiştir (T.C. Sanayi ve

Teknoloji Bakanlığı 2018: 10). Türkiye’nin Milli Teknoloji Hamlesi’ni gerçekleştirmek için 207

üniversite, 1200’e yakın Ar-Ge Merkezi, 350’den fazla Tasarım Merkezi, 84 Teknoloji Geliştirme

Bölgesi, 153 bin Ar-Ge personeli, 112 bin araştırmacıdan oluşan güçlü bir altyapı ve kapasiteye sahip

olduğu belgede savunulmaktadır. “Milli Teknoloji Hamlesi”, toplumsal refah artışı, küresel rekabet

gücü, ekonomik ve teknolojik bağımsızlık, katma değerli ürün, kritik teknolojilerde atılım ve

sürdürülebilir ekonomik kalkınma gibi unsurlardan oluşmaktadır. Ancak 2023 yılına gelindiğinde bu

hamleyi gerçekleştirebilmek için sanayi ve teknoloji alanında 12 ana hedef belirlenmiştir. İmalat

endüstrisinde gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) içindeki oranının yüzde 16,5’ten yüzde 21’e

yükseltilmesi; 2018’de 28 bin ABD doları olarak hesaplanan sanayide çalışan işçi başına sanayinin

ürettiği katma değerin 35 bin ABD dolarına çıkartılması, yine 2018’de 158,8 milyar ABD doları olan

imalat endüstrisi ihracatının 210 milyar ABD doları seviyesine getirilmesi, 2023’te teknoloji tabanlı

işlere yapılan yatırım büyüklüğünün 5 milyar TL’ye ulaştırılması, 2017 yılında yüzde 1 olan Ar-Ge

harcamalarının gayri safi yurtiçi hasıla (GSYİH) içindeki oranının 2023’te yüzde 1,8’e çıkartılması bu

hedefler arasında yer almaktadır.

Konuya dijital emek ekseninde bakarsak, yazılım geliştirici sayısının artırılmasına belgede

büyük önem verilmektedir. 2018 yılında Türkiye’de dijital emeğin önemli bir unsurunu oluşturan,

profesyonel yazılım geliştirici sayısının 140 bin civarında tahmin edildiği belirtilirken, bu sayının

Almanya ve İngiltere’de yaklaşık 850 bin, Fransa’da 500 bin, Rusya’da 400 bin, Polonya’da 250 bin

ve Ukrayna’da 200 bin civarında olduğu aktarılmaktadır. Dijital dönüşümü, bir başka ifadeyle

kapitalizmin dijitalleşmesi için Türkiye’deki yazılım geliştiricilerinin sayısının yetersizliğine dikkat

çekilirken, bu sayının 2023 yılına kadar 500 bini geçmesinin hedeflendiği strateji belgesinde yer

almaktadır (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 18-30).

Belgede küresel üretim maliyetlerine yönelik bazı değerlendirmelere de yer verilmiştir. Buna

göre mevcut durumda, küresel üretim endeksine göre 98 ortalama birim maliyet ile Türkiye’nin iş

gücü maliyetlerinde (ucuz emek) avantajlıdır; ABD 100, Almanya ise 121 ortalama birim maliyetle

üretim gerçekleştirmektedir. Ancak Endüstri 4.0 ile birlikte Almanya’nın yüzde 15-25 oranında

verimlilik artışı sağlaması beklenmektedir. Bunun anlamı Türkiye ile hemen hemen aynı birim

maliyetle üretim yapabilecek konuma gelmesidir. Bu yüzden Türkiye’nin benzer adımları atması (Ar-

265

Ge ve yenilik yatırımlarının yapılması ve ihtiyaç duyulan nitelikli insan kaynağını karşılayacak

önlemleri alması) ciddi bir zorunluluktur (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 45). Strateji

belgesinde yer alan bazı ifadeler ise kapitalizmin dijitalleşmesiyle (dijital dönüşüm) emek gücünde

yaşanacak değişimler hakkında tahminleri içermekte, bir bakıma ortaya çıkacak dijital emek ile ilgili

bilgiler vermektedir. Buna göre kalite kontrolüne odaklanan işçilerin sayısının azalması gerek üretimi

bilen gerekse bilgi teknolojileri sistemlerine hakim, ayrıca veri analizi ve sonuç üretme yeteneğine

sahip veri analistlerine gereksinim bulunmaktadır. Üretim hatlarında fiziksel iş gücünün azalacağı,

buna karşın robot operatörlere gereksinimin artacağı belgede savunulmaktadır. Otonom lojistik araçlar

nedeniyle lojistik işçilerinin sayılarının azalacağı, ayrıca Endüstri 4.0 planının önemli bir bileşeni olan

simülasyon teknolojileri nedeniyle, üretim hattının simülasyonuna yönelik analizleri yapacak işçilere

de gereksinim duyulacağı çalışmada ortaya konulmaktadır. Strateji belgesine göre, izleme ve sensör

teknolojilerinin gelişimiyle, üretim hattındaki potansiyel arızaların tespiti, artık bilgi teknolojileri ve

veri uzmanları tarafından yapılacaktır. Ayrıca AR teknolojilerini kullanacak saha mühendislerine, 3

boyutlu modelleme konularında uzman kişilere gereksinim artacaktır. Bütün bunların sonucunda

parçaların montajında çalışan işçilere yönelik gereksinim azalacaktır (T.C. Sanayi ve Teknoloji

Bakanlığı 2018: 46).

Strateji belgesinde beşeri sermayenin önemine de değinilmektedir. Beşeri sermayenin

geliştirilmesi için özellikle eğitim sisteminde atılacak adımların sıralandığı belgede, yazılım

teknolojilerine müfredatta daha fazla yer verilmesi için Milli Eğitim Bakanlığı ile ortak çalışma

yapılacağı dile getirilmektedir. Strateji belgesinin sermayenin çıkarlarına göre hazırlandığı ve

biçimlendirdiği ise dikkati çekmektedir. Belgede yer alan, “Esnek çalışma saatleri, uzun süreli izin

kullanımı, uzmanlık alanlarına göre serbest zamanlı çalışma olanağı, yazılım ve hizmet sektörlerinde

çalışanlar için mekân bağımsız çalışma imkânı gibi dijital iş modellerini de destekleyen sistemler

geliştirilecektir” (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 71) ifadesi, çalışmamızda ortaya

koyduğumuz kapitalizmin 1970’li yıllardan itibaren sermaye birikim krizine çözüm bulmak için

uygulamaya koyduğu neoliberal politikalar ve esnek birikim modeliyle bire bir uyum içerisindedir.

Dahası dijital işyerinin ortaya çıkışı, mekanın değişimi, daha doğrusu üretimin mekansızlaşması, iş-

özel yaşam arasındaki sınırların belirsizleşmesi ve “toplumsal fabrika”nın ortaya çıkışı gibi, dijital

emek ile yakından ilgili gelişmeler bu cümlelerde özetlenmiş ve bir hedef olarak ortaya konmuştur.

Strateji belgesi ekseninde Türkiye’nin “Milli Teknoloji Hamlesi”nin önemli unsurlarından

birisini de savunma sanayi endüstrisinde atılan adımlar oluşturmuştur. Bu çerçevede teknoloji

geliştirme bölgeleri oluşturulmuş, yerli tedarikçilerin teknoloji üretme yetenekleri artırılmış,

266

maliyetleri azaltmış ve insansız hava aracı, füze, radar sistemi ve uydu gibi ileri teknolojilerde ürün

geliştirme kapasitesi yükseltilmiştir. Bir özel sektör kuruluşu olan Baykar Teknoloji’nin geliştirdiği

Bayraktar Akıncı ve Bayraktar TB2, birçok ülkeye ihraç edilmiş ve Azerbaycan ile Ermenistan

arasında yaşanan Yukarı Karabağ savaşında olduğu gibi kritik bir rol üstlenmiştir. Çok sayıda ülkeye

ihracatta bulunan Baykar Teknoloji, bu sayede Türkiye İhracatçılar Meclisi verilerine göre 2022

yılında savunma ve havacılık sanayisinin ihracat şampiyonu haline gelmiştir (Anadolu Ajansı 2022).

Politik iktidarla yakın ilişkilerinin avantajlarını kullanması bir yana bırakılırsa, Baykar Teknoloji’nin

durumu, belli ölçülerde İkinci Dünya Savaşı sonrasında ABD’de ortaya çıkan askeri-endüstriyel-

bilimsel kompleksin durumunu andırmaktadır. Dördüncü bölümde “Enformasyon ve İletişim

Teknolojileri’nin Tarihsel Gelişimi” başlığı altında gördüğümüz gibi bu kompleks, başta EİT’ler

olmak üzere bir dizi kritik teknolojinin geliştirilmesini sağlamış, bu anlamda Dördüncü Endüstriyel

Devrim’in yolunu açmıştır. Türkiye’nin bu sektörde yoğunlaşması ve bu alandaki çalışmaları teşvik ve

koordine etmek için “Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)” stratejik

belgesini oluşturması önemlidir. Nitekim bakanlık verilerine göre savunma sanayisinde kritik

teknolojilerin yerli üretimi ve yerli ürün kullanım düzeyinin yüzde 20’lerden yüzde 68’lere yükselmesi

(T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2018: 17), Türkiye’nin endüstrileşmesinde bu yöndeki

çalışmaların önümüzdeki yıllarda büyük önem kazanacağını göstermektedir. Öte yandan insansız hava

araçları sistemlerinin önemli bileşenlerinden birisi yazılımdır. Bu anlamda bu yöndeki çalışmalar,

yazılım işçileri özelinde Türkiye’deki dijital emeğin gelişimini olumlu yönde etkileyecek potansiyele

sahiptir.

E. Turkuaz Kart

Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikası çerçevesinde gerçekleştirilen uygulamalardan

bir diğeri Turkuaz Kart’tır. Onuncu Kalkınma Planı’nda bir hedef olarak ortaya konulan ve Nitelikli

İnsan Gücü İçin Çekim Merkezi Program Eylem Planı doğrultusunda çalışmalarına başlanan Turkuaz

Kart, T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı tarafından çıkarılan yönetmelikle yasal bir

çerçeveye kavuşturulmuş ve 14 Mart 2017 tarihinde yürürlüğe girmiştir (Nitelikli İnsan Gücü İçin

Çekim Merkezi Program Eylem Planı 2015). Turkuaz Kart ile bilim, teknoloji, kültür, sanat, spor,

yatırım ve üretim alanlarında isim yapmış diğer ülke yurttaşlarına geniş haklar ve ayrıcalıklar

tanınmakta, böylelikle bu kişilerin Türkiye’ye gelmeleri hedeflenmektedir. Turkuaz Kart verilebilecek

yabancılar yönetmeliğin 5. maddesinde belirtilmiştir. Konuyu bilim ve teknoloji açısından ele alırsak,

“Eğitim düzeyi, ücreti, mesleki bilgisi ve deneyimi, bilim ve teknolojiye katkısı ve benzeri nitelikleri

itibarıyla yüksek nitelikli işgücü olarak değerlendirilen”, ayrıca “Bilimsel ve teknolojik gelişmeye katkı

267

sağlayan veya bilim, sanayi ve teknoloji alanlarında uluslararası düzeyde ülke menfaatleri açısından

stratejik kabul edilen çalışmalar ve araştırmalar yapan bilim insanı veya araştırmacı” yabancılara

Turkuaz Kart verilebilmektedir (Turkuaz Kart Yönetmeliği 2017). Turkuaz Kart’ın kimlere

verileceğini ise Uluslararası İşgücü Politikası Danışma Kurulu’nun önerisiyle T.C. Çalışma ve Sosyal

Güvenlik Bakanlığı belirlemektedir. Turkuaz Kart ile kart sahibiyle eşi ve çocuklarına Türkiye’de

süresiz çalışma ve ikamet hakkı tanınmakta; seyahat, yatırım, ticari faaliyet, miras, taşınır ve taşınmaz

edinme (iktisap) ya da başkasına devretme (ferağ) gibi konularda Türk vatandaşlarına uygulanan

mevzuat hükümleri uygulanmaktadır. Turkuaz Kart, ilk üç yılı geçiş süresi olmak kaydıyla verilmekte,

geçiş süresi sonucunda gerekli nitelikleri taşımaya devam eden kullanıcıların Turkuaz Kart’ı süresiz

hale gelmektedir.

Turkuaz Kart ile bilim ve teknoloji alanında önemli katkıda bulunan isimlerin Türkiye’ye

yerleşmeleri ve burada çalışmaları hedeflenmektedir. Akademik alanda uluslararası kabul görmüş

çalışmaları bulunanlar ile bilim, sanayi ve teknolojide Türkiye açısından stratejik kabul edilen bir

alanda öne çıkmış olanlar veya ihracat, istihdam ya da yatırım kapasitesi olarak ulusal ekonomiye

önemli katkı sağlayan, sağlaması öngörülenler Turkuaz Kart kapsamında nitelikli yabancı olarak

değerlendirilmektedir (T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2022). Bu anlamda bu kartın

verilme amacının bir tersine beyin göçü yaratma hedefi olduğu söylenebilir. Bu sayede Türkiye’nin

yüksek nitelikli iş gücü bakımından tercih edilir hale getirilmesi, böylece ülkenin küresel rekabet

üstünlüğü elde etmesi amaçlanmaktadır. Ancak 2017 yılında yasal çerçeveye oturtulan Turkuaz Kart,

2022 Ağustos ayına kadar olan dönemde sadece üç kişiye verilmiştir. Turkuaz Kart ilk olarak 17 Eylül

2021’de Dış Ekonomik İlişkiler Kurulu (DEİK) Türkiye-Almanya İş Konseyi Başkanı Steven

Young’a verilmiştir. Sonrasında Turkuaz Kart, 3 Şubat 2022’de Ford Otosan Genel Müdür

Başyardımcısı David Joseph Cuthbert Johnston’a, 21 Temmuz 2022’de ise Türkiye A Milli Kadın

Voleybol Takımı Antrenörü Giovanni Guidetti’ye teslim edilmiştir.

118

Görüldüğü gibi bu isimlerin

hiçbiri bilim ve teknoloji alanına katkı bulunmuş isimler değildir. Bu çerçevede Turkuaz Kart’ın henüz

Türkiye’nin ulusal bilim ve teknoloji politikalarına katkı sunduğundan söz etmek olanaklı değildir.

118

Turkuaz Kart’ın verilmesiyle ilgili olarak T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’nın web sitesindeki şu

haberlere bakılabilir: “Türkiye’de Yabancı Girişimciye Turkuaz Kart Uygulaması Başladı” https://bit.ly/3Qu3Qij, (Erişim

Tarihi 31 Temmuz 2022); “Nitelikli Yabancı İşgücünü Türkiye’ye Çekmek İçin Geliştirilen “Turkuaz Kart” Yeni Sahibini

Buldu”, https://bit.ly/3D9V9X7, (Erişim Tarihi 31 Temmuz 2022); “Türkiye A Milli Kadın Voleybol Takımı Antrenörü

Guidetti’ye ‘Turkuaz Kart’ Verildi” https://bit.ly/3x8Bq6l, (Erişim Tarihi 31 Temmuz 2022).

268

III. Türkiye’de Bilim ve Teknoloji Eğitimi

Türkiye’de geçmişten bugüne yaşanan bilimsel ve teknolojik değişimi, uygulanan politikalar

çerçevesinde ele aldıktan sonra, bilim ve teknoloji eğitimi konusu üzerinde duracağız. Eğitim sistemi,

içinde bulunduğu toplumun toplumsal, ekonomik, politik ve kültürel yapısı ve mirasıyla yakın ve

karmaşık ilişkiler içinde şekillenmektedir. Bu çerçevede söz konusu topluma egemen olan, o toplumun

ekonomik ve politik karar verme mekanizmasında yer alan güçler, kendi tercihleri ve çıkarları

çerçevesinde eğitim anlayışını şekillendirmekte, üstelik kendi tercihlerini bütün toplumun genel

çıkarıymış gibi yansıtıp, toplumsal güç dengelerini yeniden üretmektedirler. Endüstriyel devrimler

sonucunda kapitalizmin bir ekonomik sistem olarak tüm dünyaya hakim olmasıyla bu durum daha

belirginleşmiş, bireylerin toplumsal işbölümünün farklı konumları için seçimi ve yetiştirilmesi eğitim

sistemlerinin temel işlevi haline gelmiştir (Gök 1999, 1). Türkiye’de bilim ve teknoloji eğitimini bu

çerçevede değerlendirmek gerekmektedir.

Türkiye’de kapitalizmin gelişim sürecine paralel olarak, sermaye sınıfı içinde zaman zaman

güç dengeleri farklılaşmış (ithal ikameci modelden ihracata dayalı büyüme modeline geçiş bunun

örneklerinden biridir), toplumu oluşturan bireylerin toplumsal iş bölümünün farklı konumları için

seçimi ve yetiştirilmesi noktasında eğitim sistemi yeniden şekillendirilmiştir. Toplumsal iş bölümü

bağlamında çalışmamızın ana odağı olan dijital emek formunun seçimi ve yetiştirilmesi konusunda

Türkiye eğitim sisteminin incelenmesi bu bölümün konusunu oluşturacaktır. Ancak dijital emek

formunun görece yüksek bir nitelik (vasıf) gerektirmesi, onu diğer emek formlarından farklı bir eğitim

süreci (yüksek öğretim) gerektirmesi bakımından ayırmaktadır. Başlı başına bir araştırma konusunu

oluşturacak Türkiye eğitim sisteminin bütününü bu çalışmada ele almak hem çalışmamızın kapsamı

hem de gereksinimleri açısından gerekli değildir. Bu yüzden, çalışmamızda bilim ve teknoloji

eğitiminin asli unsuru olan yükseköğretime, Cumhuriyet dönemindeki gelişmeleriyle, ana hatlarıyla

yer verilecektir. Türkiye’deki bilim ve teknoloji eğitiminin ne düzeyde olduğu, geçmişten bugüne nasıl

bir seyir izlediği, özellikle mesleki ve yüksek eğitimin mevcut seviyesi ve olanakları, dijital emek

formunun gelişimine ne derecede yanıt verdiği / vereceği bu bölümün temel sorununu oluşturacaktır.

Bu çerçevede öncelikle Türkiye’deki yüksek öğretimin tarihsel gelişim süreci incelenecek, uygulanan

bilim ve teknoloji politikalarının bu gelişime nasıl bir katkı sunduğu analiz edilecektir.

A. Cumhuriyet’in İlk Yıllarında Yükseköğretim

Bu bölümün başında gördüğümüz gibi Osmanlı İmparatorluğu döneminden Cumhuriyet’e

yükseköğretim ve bilim ve teknoloji araştırmaları kurumları alanında çok az miras kalmıştır.

269

İstanbul’da bir üniversite ile 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında kurulan İpek

Böcekçiliği Araştırma Enstitüsü, İstanbul Zirai Deneme İstasyonu, Veteriner Kontrol ve Araştırma

Enstitüsü, Kandilli Rasathanesi, Osmanlı döneminden Cumhuriyet’e devredilen yegane eğitim ve

araştırma kurumlarıdır (Pak, Türkcan, Atamer 1995: 154). Bütün bunlara savaşlarla geçen yılların hem

ekonomik alt yapı ama daha da önemlisi yetişmiş nitelikli insan gücü anlamında yarattığı tahribat

eklenince, Cumhuriyet’in ilk yıllarında bir eğitim-bilim seferberliği kaçınılmaz olmuştur (Türkcan

2009: 466). Öte yandan bu dönemde eğitim politikaları açısından bir başka önemli gelişme, dini

meşruiyet kaynağı olmaktan çıkararak onun yerine pozitivist bilim anlayışıyla şekillenen laik bir

eğitim düzenine geçiş yolunda atılan adımlardır (Gök 1999: 5). Bu çalışmanın kapsamını fazlasıyla

aşan ilk ve orta öğretimde yaşanan önemli dönüşümleri bir kenara bırakırsak, Cumhuriyet’in ilk

yıllarında yükseköğretim hamlesi oldukça sınırlı olmuştur. Özerk bir üniversite olan Darülfünun’un bir

türlü bekleneni verememesi üzerine 1933’te kapatılıp yerine İstanbul Üniversitesi kurulması bu yönde

atılan ilk adımlardan biridir. İstanbul Üniversitesi’nin akademik kadrosunun oluşturulması sırasında

eski Darülfünun hocalarına ek olarak, Cumhuriyet’in ilk yıllarında Avrupa’ya gönderilip eğitim

almaları sağlanan akademisyenlerden ve Almanya’daki Nazi iktidarından kaçarak Türkiye’ye gelen

Yahudi kökenli Alman profesörlerinden yararlanılmıştır. Bu gelişmeler Türkiye’de Alman üniversite

modelinin yerleşmesini önemli ölçüde etkilemiştir (Pak, Türkcan, Atamer 1995: 154). Öte yandan

kökleri Osmanlı İmparatorluğu’na dayanan Yüksek Mühendis Mektebi 1926’da yeniden

yapılandırılmış ve akademik faaliyete başlamıştır.

Buna karşın Cumhuriyet’in ilk yıllarında yeni başkent Ankara’da herhangi bir yüksekokul

bulunmamaktadır. Ancak bu eksiklik hızla giderilmiş Ankara Hukuk Fakültesi 1925’te, Yüksek Ziraat

Enstitüsü 1933’te, Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi 1935’te, Fen Fakültesi 1943’te, Ankara Tıp

Fakültesi ise 1945’te kurulmuştur. Ancak İkinci Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Türk üniversite

sistemi parçalı bir yapı sergilemiştir. Bu sorunu ortadan kaldırmak için 1946 yılında 4936 sayılı

Üniversiteler Kanunu çıkarılmış, Yüksek Mühendis Mektebi bir kere daha yeniden yapılandırılarak,

inşaat, mimarlık, makine ve elektrik fakültelerinden oluşan İstanbul Teknik Üniversitesi (İTÜ)

kurulmuş, Ankara’daki yüksekokul ve enstitüler yeni kurulan Ankara Üniversitesi çatısı altında bir

araya getirilmiştir (Pak, Türkcan, Atamer 1995: 154; Türkcan 2009: 474-475). Üniversite Kanunu,

üniversitelere şeklen bilimsel özerklik ve tüzel kişilik getirse de idari özerkliği kısıtlamış, Milli Eğitim

Bakanı’na üniversiteleri denetleme konusunda önemli yetkiler vermiştir. Bu Kanun, tek parti

döneminin “halk için, gerekirse halka rağmen” şiarında ifadesini bulan otoriter, merkeziyetçi,

reformcu anlayışın izlerini taşımıştır (Gök 1999: 6). Öte yandan yeni oluşturulan üniversite sistemi

çerçevesinde başka üniversiteler de kurulmuştur. 1955 tarihli kanun ile kurulan ama eğitim öğretime

270

1963’te Trabzon’da başlayan Karadeniz Teknik Üniversitesi (KTÜ); 1955 tarihli kanunla kurulan ve

1955 yılında İzmir’de öğretime başlayan Ege Üniversitesi; 1953 yılında kurulan ve 1956-57 akademik

yılında öğretime başlayan Atatürk Üniversitesi; son olarak Türkiye’de İngilizce öğretim yapan ilk

teknik üniversite olan, 1956 ve 1959 tarihli kanunlarla kurulan, Ankara’da 1959 yılında öğretime

başlayan Ortadoğu Teknik Üniversitesi (ODTÜ) (Türkcan 2009: 476) yeni kurulan bu üniversitelerdir.

Öte yandan ilk kurulan üniversitelerin Avrupa geleneğini model almalarının aksine, son kurulan

üniversiteler ABD üniversite sistemini model almışlardır (Gök 1999: 6).

Öte yandan üniversite sisteminin dışında çeşitli araştırma enstitüleri bu dönemde

faaliyetlerine başlamıştır. Refik Saydam Merkez Hıfzıssıhha Enstitüsü 1929’da, Maden Tetkik ve

Arama Enstitüsü (MTA) ve Elektrik İşleri Etüt idaresi (EİEİ) 1935’te, Karayolları Araştırma Fen

Heyeti 1948’de, Konya Veteriner Kontrol ve Araştırma Enstitüsü 1950’de, Ankara Ormancılık

Araştırma Enstitüsü 1952’de, Ankara Toprak ve Gübre Araştırma Enstitüsü 1954’te, Başbakanlık

Atom Enerjisi Komisyonu Genel Sekreterliği 1956’da, Ankara Sebzecilik Araştırma İstasyonu ve

Ankara Bölge Zirai Mücadele Araştırma Enstitüsü 1957’de, Yapı Malzemesi Araştırma ve

Laboratuvarı 1958’de, Balıkesir Zeytincilik Araştırma İstasyonu 1959’da, Devlet Su İşleri Araştırma

Dairesi 1960’ta kurulmuştur (Türkcan 2009: 470).

B. 1960 Sonrasında Türkiye’de Yükseköğretim Sistemi

27 Mayıs askeri darbesinden sonra hazırlanan ve üniversitelerin büyük katkı sunduğu 1961

Anayasası, eğitim, öğretim ve bilim konusunda özgürlükçü, laik ve sosyal devlet anlayışına uygun bir

yaklaşım sergilemiştir (Gök 1999: 6). İkinci Dünya Savaşı sonrasında Fordist modelin uygulanmasıyla

elde edilen istikrarlı büyüme oranları ve büyümenin getirdiği refah artışının sermaye ile işçi sınıfı

arasındaki zımni sınıf ittifakıyla bölüşülmesi ekseninde şekillenen Keynesyen politikaların izlerini

1961 Anayasası’nda bulmak olanaklıdır. Askeri darbe sonrasında oluşturulmasına karşın, 1961

Anayasası’nın Türkiye Cumhuriyeti tarihinin en özgürlükçü metinlerinden birisi olması, kapitalizmin

tarihsel gelişimindeki bu evreye denk gelmesiyle ilişkilendirilebilir. Nitekim bu gelişmelerden

üniversiteler de olumlu anlamda payını almış, 27 Ekim 1960 tarih ve 1155 sayılı kanunla, 4936 sayılı

kanunda bazı değişiklikler yapılmış ve üniversitelerin bilimsel ve yönetsel özerkliği yönünde adımlar

atılmış, Milli Eğitim Bakanı’nın üniversitenin başı olması hükmü ortadan kaldırılmıştır (Türkcan

2009: 476). Üstelik üniversitelerin bilimsel ve yönetsel özerkliği 1961 Anayasası’nın 120. Maddesinde

yer alan “üniversiteler bilimsel ve idari özerkliğe sahip kamu tüzel kişileridir” hükmüyle Anayasal

güvence altına alınmıştır. Ancak 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardından Anayasa değişikliği

271

yapılmış, bu madde yürürlükten kaldırılarak üniversiteler devletin yürütme organına bağlanmıştır

(Gök 1999: 7).

1960’lı yıllarla başlayan dönem aynı zamanda Türkiye’de endüstrileşme ve kalkınma plan ve

politikalarının sonuçlarını vermeye başladığı, artan kentleşme nedeniyle yıllık nüfus artışının

Cumhuriyet tarihinin en yüksek rakamlarına ulaştığı

119

, ilk ve orta öğretimdeki okullaşma

oranlarındaki yükselişe paralel olarak yükseköğretim talebinin de arttığı bir dönemdir. Ancak mevcut

üniversite sistemi bunu karşılayamayınca paralı özel okullar sistemi ortaya çıkmıştır. Bu okullar

akademik anlamda verimi düşürüp, akademik kadroda bir yük oluşturmaya başlayınca 1971 tarihli

1472 sayılı Özel Yüksekokul Öğrencilerinin Öğrenimlerine Devam Edebilmeleri İçin Açılacak Resmi

Yüksekokullar Hakkında Kanun ile İzmir’deki özel yüksekokullar Ege Üniversitesi’ne; Ankara,

İstanbul, Adana ve Eskişehir’de bulunanlar da bu kentlerdeki İktisadi ve Ticari İlimler Akademilerine

bağlanmışlardır. Özel yabancı yüksekokul statüsündeki Robert Kolej ise 1971 yılında çıkarılan bir

kanunla Boğaziçi Üniversitesi adını almış, böylece Türkiye’de İngilizce öğretim yapan ikinci devlet

üniversitesi olmuştur (Türkcan 2009: 478). Ancak bu dönemde Türkiye yüksek öğretim sisteminde

asıl büyük genişleme 12 Mart 1971 askeri darbesinin ardından çıkarılan 1973 tarihli 1750 sayılı

Üniversiteler Kanunu sonrasında yaşanmıştır. 1750 sayılı Üniversiteler Kanunu çerçevesinde, artan

üniversite talebinin karşılanmasına yönelik politik baskıların da etkisiyle, Anadolu’da arka arkaya 10

üniversite açılmasına yönelik kuruluş kanunları çıkartılmıştır. Bu çerçevede 1973 yılında

Diyarbakır’da Dicle Üniversitesi, Adana’da Çukurova Üniversitesi, Eskişehir’de Anadolu

Üniversitesi; 1974 yılında Sivas’ta Cumhuriyet Üniversitesi; 1975 yılında Malatya’da İnönü

Üniversitesi, Elazığ’da Fırat Üniversitesi, Samsun’da Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Konya’da Selçuk

Üniversitesi, Bursa’da Uludağ Üniversitesi; 1978 yılında ise Kayseri’de Erciyes Üniversitesi

kurulmuştur. Böylece planlı dönemin bir bakıma uygulamaya konulan son planı olan Üçüncü

BYKP’nin sonuna gelindiğinde Türkiye’de 1750 sayılı Üniversiteler Kanunu’na tabi toplam 19

üniversite ve bunlara bağlı 183 fakülte; 1184 ve 1438 sayılı kanunlarla kurulan 13 Devlet Mühendislik

ve Mimarlık Akademisi, 7334 sayılı kanunla kurulan 6 İktisadi ve Ticari İlimler Akademisi, 1172

sayılı kanunla kurulan Devlet Güzel Sanatlar Akademisi olmak üzere 20 akademi yer almıştır. Bunlara

ek olarak Milli Eğitim Bakanlığı’na bağlı iki yıllık meslek yüksekokulları, üç yıllık eğitim enstitüleri

ve dört yıllık spor akademisinden oluşan toplam 107 kurum ile diğer bakanlıklara bağlı 19 meslek

yüksekokulu olmak üzere toplam 126 kurum, dönemin Türkiye yüksekokul sisteminin bileşenlerini

oluşturmuştur (Türkcan 2009: 480-481).

119

Türkiye İstatistik Kurumu verilerine göre 1931’de binde 21,10 olan yıllık nüfus artışı, İkinci Dünya Savaşı’nın

yaşandığı 1942’de binde 10,59’a düşmüş, 1958’de binde 28,53’e yükselmiş, 1962’de binde 24,63’e inmiş, 1967’de ise tekrar

yükselerek binde 25,19 olarak gerçekleşmiştir. 2021 yılına ait nüfus artış hızı ise binde 12,7’dir. (TÜİK İstatistik Veri

Portalı).

272

C. 1980 Sonrasında Türkiye’de Yükseköğretim Sistemi

Türkiye’nin iktisadi paradigma değişikliğini ifade eden, ithal ikameci (içe dönük) birikim

modelinin terk edilip ihracata dayalı (dışa dönük) büyüme modeline geçmesi anlamına gelen 24 Ocak

1980 Kararları ve hemen arkasından gelen 12 Eylül askeri darbesi, Türkiye toplumunu derinden

etkilemiştir. Görece özgürlükçü 1961 Anayasası’nı yürürlükten kaldırıp; hak ve özgürlükleri

sınırlayan, otoriteyi yücelten, iktidar karşısında hukuku ve özgürlükleri geri plana iten bir mantığa

dayanan 1982 Anayasası’nı (Yokuş 2020: 3) getiren askeri yönetim toplumun hemen her alanını

olduğu gibi eğitim sistemini de derinden etkilemiştir. O döneme dek bir kamu hizmeti olarak sunulan,

ana çizgileri itibarıyla seçkinci olarak da değerlendirilebilecek eğitimde, 1980’ler sonrasında özellikle

devlet okullarının kalitesi hızla düşmüş ve yetersizlikler daha görünür olmuştur. Türkiye’de neoliberal

politikaların baskın hale gelmesiyle yakından ilişkili olan bu gelişmelerin sonucunda eğitimde

özelleştirme faaliyetleri başlamış ve yoğun olarak günümüze dek devam etmiştir (Gök 1999: 7).

Bu dönemde üniversite eğitim sisteminde de önemli değişiklikler yaşanmıştır. 12 Eylül

darbesinin askeri yönetimi, her şeye karşın belirli bir özerkliği olan üniversite sistemine de

müdahalede gecikmemiştir. Darbeden bir yıl sonra, büyük üniversite reformu adı altında 6 Kasım

1981’de çıkarılan 2547 sayılı Yükseköğretim Kurulu (YÖK) Kanunu ile Türkiye üniversite sistemi

radikal bir dönüşüme sokulmuştur. Bir yıl sonra ise 20.7.1982 gün ve 41 sayılı KHK ile 8 yeni

üniversite kurularak mevcut üniversitelerin sayısı artırılmıştır. Bu çerçevede eski akademilerin ve

yüksekokulların bir araya getirilip yeni bir çatı altında toplanmasıyla İstanbul’da Marmara

Üniversitesi, Yıldız Teknik Üniversitesi ve Mimar Sinan Üniversitesi, Antalya’da Akdeniz

Üniversitesi, İzmir’de Dokuz Eylül Üniversitesi, Edirne’de Trakya Üniversitesi ve Ankara’da Gazi

Üniversitesi kurulmuştur. Aynı karar çerçevesinde tamamıyla yeni bir üniversite olarak Van Yüzüncü

Yıl Üniversitesi kurulmuştur. ODTÜ’ye bağlı Gaziantep Mühendislik Fakültesi ise 1987 yılında

çıkarılan yasayla Gaziantep Üniversitesi’ne dönüştürülmüştür (Türkcan 2009: 481). Yeni

üniversitelerin açılmasında büyük rol oynayan, temel amacı ise üniversitedeki hiyerarşik yapıyı

güçlendirmek olan YÖK (Erat ve Arap 2016: 244), özgürlükler konusunda olumsuz bir sicil

sergilenmiştir. 1982 yılında 12 Eylül askeri darbesine ve YÖK’e karşı çıktıkları için sıkıyönetim

komutanlıklarının isteği doğrultusunda 1402 sayılı sıkıyönetim kanuna dayanarak çok sayıda profesör

ve doçentin görevine son verilmesi bu olumsuz sicilin en önemli unsurlarından biridir. 1982’de

başlayan 1983’e kadar devam eden akademik kıyım sonucunda, Türkiye’nin önde gelen bilim

insanlarının da içinde bulunduğu, sayısı tam olarak bilinmese de 1200-1300 civarında olan öğretim

273

elemanı ya resen işten çıkarılmış ya istifaya zorlanmış ya da emekli edilmiştir (Hatipoğlu 1998: 460-

461; Türkcan 2009: 482). Böylece üniversitelerde o döneme dek sınırlı da olsa var olan demokratik

ortam ortadan kaldırılmış, YÖK aracılığıyla üniversiteler merkezileştirilmiştir (Erat ve Arap 2016:

245). Bu öğretim elemanlarının bir bölümü sonrasında mahkeme kararıyla görevlerine dönse de o

dönemde zaten çok sayıda yeni üniversitenin açılmasıyla nitelikli akademik kadro sıkıntısı yaşayan

Türk üniversite sistemi olumsuz yönde etkilenmiş, ama daha da önemlisi akademik özgürlük kolay

kolay onarılamayacak bir darbe almıştır. Nitekim Türkiye’nin 12 Eylül sonrası demokratikleşme

sürecinde, “YÖK’ün kapatılması” vaadi birçok siyasi parti tarafından sıklıkla dillendirilmiştir.

İlerleyen dönemde YÖK eliyle, Türkiye’de üniversitelerin sayısını genişletici bir yol

izlenmiştir. Nitekim ilk büyük genişleme 1992 yılında çıkarılan 3837 sayılı kanunla, 21 devlet

üniversitesi ile İzmir ve Gebze’de 2 yüksek teknoloji enstitüsünün kurulmasıyla gerçekleşmiştir

(Türkcan 2009: 482). Bu sayı ilerleyen dönemde hızla artmış, siyasal partilerin “her ile bir üniversite”

sloganı hayata geçirilmiş ve 2022 yılına varıldığında Türkiye’deki devlet üniversitelerin sayısı 129’a

ulaşmıştır. 1990’lı yılların başında genişleme konusunda atılan bir diğer önemli adım gerekli vakıflara

ve bazı özel kuruluş ve şahıslara, “vakıf yükseköğretim kurumları” (vakıf üniversiteleri) kurma

yolunun açılmasıdır. Bunun sonucunda YÖK Başkanı İhsan Doğramacı tarafından kurulan ve 1986

yılında eğitime başlayan Bilkent Üniversitesi’ne ek olarak pek çok vakıf üniversiteleri de kurulmuştur.

2022 yılına gelindiğinde Türkiye’deki vakıf üniversitelerin sayısı 75’e, vakıf MYO’larının sayısı da

4’e ulaşmıştır. Bu dönemde devlet ve vakıf üniversitelerinin toplam öğrenci sayısı ise 3 milyon 114

bin 623’ü ön lisans, 4 milyon 676 bin 657’si lisans, 343 bin 569’u yüksek lisans ve 106 bin 148’i

doktora olmak üzere 8 milyon 240 bin 997’i bulmuştur (YÖK - Yükseköğretim Bilgi Yönetimi

Sistemi). Üniversitelerde nicelik anlamda yaşanan bu büyük büyümenin niteliğe ne derece yansıdığı

konusu ise güncel bir tartışma konusu olarak varlığını sürdürmektedir.

IV. Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri

Türkiye’deki kapitalizmin gelişim dinamiklerinin bir sonucu olarak, dijital emek olarak

niteleyebileceğimiz emek gücü “teknopark”, “teknokent”, “cyberpark” gibi isimlerle anılan teknoloji

geliştirme bölgelerinde de istihdam edilmektedir. Bu kapsamda Türkiye’de dijital emeğin mekânsal

varoluşunu anlayabilmek açısından, 4961 sayılı ve 2014 tarihli Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Kanunu

çerçevesinde, üniversite yerleşkelerinde kurulan şirketlerin yer aldığı bu mekanları ele almak ve

incelemek gerekmektedir. Teknoloji politikaları kapsamında devletin yoğun teşviklerine de hedef olan

teknoloji geliştirme bölgelerindeki çalışma ilişkileri analizimizde önemli bir yer işgal edecektir.

274

A. Teknoparklar ve Ulusal Yenilik Sistemi

Türkiye’de yaygın kullanım şekliyle teknopark

120

, genellikle bir üniversite ya da bir

araştırma kurumu öncülüğünde araştırmaya dayalı ticari faaliyetleri desteklemeyi amaçlayan,

bünyesinde Ar-Ge ve yenilik temelli firmaları barındıran genellikle bir kampüste faaliyet gösteren

kurumdur (Quintas, Wield ve Massey 1992: 161; Çelik 2019: 114). Bilim parkı, teknoloji geliştirme

merkezi, inovasyon merkezi, vb. gibi adlarla da anılan teknoparklar gerek gelişmiş ülkelerde gerekse

de gelişmekte olan ülkelerde üniversite ve endüstri iş birliği için ideal bir arayüz işlevi görmektedir

(Cabral ve Dahab 1998: 727). Teknoparklar

121

, akademik araştırmacıların çıktılarını

ticarileştirebilecekleri ya da firmaların akademik uzmanlık ve araştırma sonuçlarına erişmek için

yerleşebilecekleri bir mekanizma olarak tasarlanmıştır. Teknopark konseptinin özünde ise bilimsel

bilginin teknolojik inovasyona yönelik doğrusal bir ilerlemeye öncülük ettiği düşüncesi yatmaktadır

(Quintas, Wield ve Massey 1992: 161). Küresel ölçekte ilk teknoparklar ABD’de 1950’li yıllarda

kurulmuştur, ancak gerçekte teknoparklar esnek birikime ait yeni olgulardır (Harvey 1997: 184).

Ölçek ekonomisinin avantajlarından yararlanmaya dayanan, bu çerçevede firmaların Ar-Ge faaliyetini

büyük oranda kendi bünyesinde yaptığı Fordist dönemin aksine, esnek birikim döneminde küçük

firmaların, büyük firmalara oranla daha fazla teknoloji ve ticari açıdan daha önemli yenilikler

(inovasyon) geliştirdiği yönünde görüşler bulunmaktadır. Bu çerçevede devletin ve üniversitelerin

sağladığı fonlarla, küçük firmaların üniversitelerin sağladığı araştırma faaliyetlerinden

yararlandırılması hedeflenmiş (Cabral ve Dahab 1998: 178) bunda da başarılı olunmuştur.

120

Teknoparklar, gelişmiş kapitalist ülkelerde yapılarındaki farklılıklardan dolayı farklı terimlerle anılmaktadır.

Bu çerçevede ABD’de “research park” (araştırma parkı), İngiltere’de “science park” (bilim parkı), Fransa’da “technopôle”

(teknoloji kenti), Japonya’da “technopolis” (teknoloji kenti), Almanya’da ise “gründerzentrum” (iş geliştirme merkezi”

ifadeleri kullanılmaktadır (Harmancı ve Önen 1999: 3). Türkiye’de ise zaman zaman “teknoloji geliştirme merkezi”,

“teknokent” gibi terimler kullanılsa da çalışmamızda daha yaygın kullanıma sahip “teknopark” terimi tercih edilmiştir.

121

Teknoparkların geçmişi İkinci Dünya Savaşı sonrasına dayanmaktadır. İlk teknopark, ABD’nin California

eyaletindeki Palo Alto’da Stanford Üniversitesi ile kent yönetimi iş birliğinde 1952 yılında kurulan günümüzde Silikon

Vadisi (Silicon Valley) olarak bilinen Stanford Research Park’tır. Sonrasında 1959’da yine ABD’nin Kuzey Carolina

eyaletindeki Piedmont bölgesinde Research Triangle Park kurulmuş, ilerleyen dönemde teknoparkların sayısı daha da

artmıştır. İlk kurulan teknopark olması nedeniyle ayrıca öneme sahip olan Silikon Vadisi (Stanford Research Park) aynı

zamanda dünya çapında en bilinen teknoparktır. ABD’nin California eyaletindeki San Fransisco’nun yaklaşık 50 mil

güneyinde yer alan San Jose vadisinde yer alan Silivon Vadisi’nin ismi Microsoft, Apple, Intel, HP, Google, Facebook,

Oracle ve eBay firmalarını bünyesinde barındırdığı için EİT’lerde yaşanan devrim niteliğindeki gelişmelerle anılmaktadır.

Dijital emeğe mekânsal anlamda kaynaklık eden yerlerden biri olan Silikon Vadisi, birçok ülke için ilham kaynağıdır, aynı

zamanda örnek bir modeldir. ABD Savunma Bakanlığı’nın ve büyük firmaların sunduğu cömert finansman kaynaklarıyla

Silikon Vadisi’nin, yeni teknolojik bilginin, başta Stanford Üniversitesi olmak üzere bölgedeki büyük üniversitelerden bilim

insanlarının, yetenekli mühendislerin toplandığı ve çalıştığı bir yenilik mecrası konumuna gelmesi (Castells 2005: 79), birçok

ülkeyi kendi Silikon Vadisi’ni kurma denemelerine itmiştir. Bunun sonucunda teknoparklar, 1970’li yıllarda kıta Avrupası’na

yayılmıştır. 1969’da Fransa’da Sophia Antipolis, 1970 yılında ise İngiltere’de Cambridge teknoparkları kurulmuştur.

Almanya’da teknopark kurulması yönünde çalışmalar 1980’li yılların başında başlamış ve Berlin Teknik Üniversitesi

tarafından Berlin Innovationszentrum kurulmuş, bu yapı 1985’te genişleyerek teknoparka dönüşmüştür. Asya’da kurulan ilk

teknopark 1970’li yılların başında Japonya’da Tsukuba Bilim Kenti’dir. Çin ilk teknoparkını 1980’lerin ortasında açmış ve

bunların sayısını hızla çoğaltmıştır. Hindistan, Güney Kore ve Tayvan teknopark açan diğer Asya ülkeleri arasında yer

almaktadır (Harmancı, Önen 1999: 2; Phan, Siegel, Wright 2005: 168; Demirli 2014: 98; Cansız 2017: 26-27).

275

Türkiye’de teknopark konusundaki politikaların 1990’lı yıllardan itibaren geliştirilmesi,

küresel kapitalizmde yaşanan bu gelişmelerle ilgilidir. 1960’lı yılların başıyla ile 24 Ocak 1980

Kararları arasındaki dönemde ithal ikameci birikim modeline uygulayan Türkiye’de kalkınma

planlarıyla temel araştırmaların geliştirilmesine ve Ar-Ge verimliliğin artırılıp, araştırmacıların

çoğaltılmasına yönelik çalışmalar kamu eliyle yürütülmüş, bu çerçevede TÜBİTAK, sonrasında

Marmara Araştırma Merkezi (MAM) kurulmuş, yurtdışına doktora için öğrenci, eğitim için uzman ve

araştırmacılar göndermek gibi politikalar izlenmiştir (Bülbül, Özbay 2011: 33). Kısacası bu dönemde

teknoloji geliştirme faaliyetleri büyük oranda kamu eliyle (TÜBİTAK, MAM ve kısmen özerkliğe

sahip olsa da üniversiteler) sağlanmaya çalışılmıştır. 24 Ocak 1980 Kararları’yla Türkiye’nin iktisadi

paradigmada değişime gitmesi ve ihracata dayalı birikim modeline geçmesi ve neoliberal politikaların

uygulamaya konulmaya başlanması, teknoloji üretiminin kamu teşvikleriyle ancak piyasa

dinamikleriyle gerçekleştirildiği dönemin başlamasına yol açmıştır. Küreselleşme sürecinin hız

kazandığı ve rekabetin yoğunlaştığı bu dönemde, yeniliğin (inovasyonun) üretilmesinin rekabet gücü

sağlayacak en önemli unsurlardan biri olacağı düşünülmüştür. Bu yüzden odağında girişimcinin

olduğu özel sektör firmalarından oluşan, kâr amacıyla, yeni veya eski buluşları teknoloji transferiyle

sağlayan ve bunları üretime uygulayan Ulusal Yenilik Sistemi (Türkcan 2009: 223) gerektiği

yönündeki anlayış güç kazanmıştır. Bu kapsamda 1997’de toplanan 3. BTYK’da Ulusal Yenilik

Sistemi (UYS) konusu ilk kez gündeme alınmış ve bu konuda TÜBİTAK’tan katalizör rolünü

üstlenmesi istenmiştir. Bu yönde atılan adımlardan ilki 1995’te Para Kredi ve Koordinasyon

Kurulu’nun “Araştırma Geliştirme Yardımına İlişkin Tebliğ” çıkararak Ar-Ge desteklerinin sistemli

hale getirmesi olmuştur. İlerleyen yıllarda kurulan Türk Patent Enstitüsü, Ulusal Metroloji Enstitüsü,

Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), Rekabet Kurumu, Türk Teknoloji Geliştirme Vakfı ve Türk

Akreditasyon Kurumu, bu yönde atılan diğer adımlardır (Bülbül, Özbay 2011: 35). Ancak asıl önemli

gelişme Türkiye’de teknoparkların kurulması için 2001’de yapılan yasal düzenlemedir.

B. Türkiye’de Teknoparklar

Türkiye’de teknoparkların kurulması ile ilgili ilk karar 9 Ekim 1989’da gerçekleşen

BTYK’nın birinci toplantısında alınmıştır. Daha çok bir hedef koyma niteliği taşıyan bu kararı hayata

geçirmede atılan ilk somut adım ise 12.4.1990 tarih ve 3624 sayılı “Küçük ve Orta Ölçekli Sanayi

Geliştirme ve Destekleme İdaresi Başkanlığı (KOSGEB) Kurulması Hakkında Kanun” ile

KOSGEB’in kurulmasıdır. Bu gelişmenin ardından KOSGEB dört üniversite ile iş birliği halinde,

TÜBİTAK ise TÜBİTAK-MAM ile birlikte TEKMER’leri (teknoloji geliştirme merkezi) faaliyete

276

geçirmiştir. KOSGEB’in kurulması teknopark kurulması sürecini hem hızlandırmış hem de kalitesinin

ve başarısının artmasına katkıda bulunmuştur. Her ne kadar 1985’te İTÜ Teknopark, 1988’de İzmir

Teknopark, 1990’da ODTÜ Teknopark ve 1999’da TÜBİTAK-MAM Teknopark kağıt üzerinde

kurulsa da, bunların tam olarak aktif hale gelmesi, 2001 yılında yapılan yasal düzenlemenin ardından

gerçekleşmiştir (Demirli 2014: 98; Cansız 2017: 38-39).

Teknoparklarla ilgili yasal düzenleme, 26.6.2001 tarihli 4691 sayılı Teknoloji Geliştirme

Bölgesi Kanunu ile gerçekleştirilmiştir. Teknoloji Geliştirme Bölgelerinin kuruluşunu, işleyişini,

yönetim ve denetimini ve bunlarla ilgili kişi ve kuruluşların görev, yetki ve sorumluluklarını kapsayan

kanun, 6.7.2001 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Kanun 1. maddesinde

teknoloji geliştirme bölgelerinin kuruluş amacını açıklamaktadır. Buna göre teknoloji geliştirme

bölgeleriyle, teknolojik bilginin üretilmesi, üretilen bilginin ticarileştirilmesi, üründe ve üretim

yöntemlerinde ürün kalitesi ve standardının yükseltilmesi, verimliliği artıracak ve üretim maliyetlerini

düşürecek yeniliklerin geliştirilmesi, küçük ve orta ölçekli işletmelerin yeni ve ileri teknolojilere

uyumunun sağlanması, araştırmacılara iş imkânlarının sunulması ve ileri teknoloji yatırımları yapacak

yabancı sermayenin ülkeye girişinin hızlandırılması ile sanayinin rekabet gücünün artırılması

amaçlanmaktadır (4691 sayılı Teknoloji Geliştirme Bölgesi Kanunu). Kanun aynı zamanda

üniversitelerin icatlarına sahip çıkmasına, teknoloji transferi yapmasına ve ticarileşmesine izin

vermektedir. Üniversiteler böylece akademisyenlerin icatlarının patentini ve lisansını alabilmekte,

üniversitelerde yapılan araştırmaya dayalı yeni şirketlerin kurulmasına öncülük edebilmektedirler.

Ayrıca üniversiteler ile sanayi arasında teknoloji transferi ve ticarileşme faaliyetleri sayesinde güçlü

bağlantılar kurulabilmektedir (Bülbül, Özbay 2011: 34). Bu bölgeler kanunda “Teknoloji Geliştirme

Bölgesi” (TGB) olarak yer alıp, değişik isimlerle anılsa da (İTÜ Arı Teknokent, Bilkent Cyberpark,

vb.), uygulamada bu kurumlar “teknopark” olarak adlandırılmaktadır (Demirli 2014: 97). 4691 sayılı

Teknoloji Geliştirme Bölgesi Kanununun yürürlüğe girmesinin ardından, daha önce kuruluş

çalışmalarını başlatan teknoparklar aktif olarak faaliyete geçmeye başlamıştır. Bu anlamda

Türkiye’nin ilk teknoparkı, 2001 yılında Ankara’da faaliyete geçen ODTÜ Teknokent Teknoloji

Geliştirme Bölgesi’dir. ODTÜ Teknokent’in hemen ardından yine 2001 yılında Kocaeli’de TÜBİTAK

Marmara Araştırma Merkezi Teknoparkı açılmıştır. 2002 yılında ise Ankara’da Ankara Teknoloji

Geliştirme Bölgesi (Bilkent CYBERPARK), Kocaeli’de GOSB Teknopark Teknoloji Geliştirme

Bölgesi, İzmir’de ise İzmir Teknoloji Geliştirme Bölgesi faaliyete geçmiştir. Kurulan teknopark sayısı

ilerleyen yıllarda hızla çoğalmış ve Nisan 2022’ye gelindiğinde 92’ye ulaşmıştır

122

. Ayrıntılı listesi EK

122

Nisan 2022 itibarıyla İstanbul’da 12, Ankara’da 10, Kocaeli’de 5, İzmir’de 4, Konya’da 2, Gaziantep’te 2,

Antalya’da 2, Mersin’de 2, Hatay’da 2, Kayseri’de 2, Bursa’da 2, Eskişehir’de 2 ve Trabzon, Adana, Erzurum, Isparta,

Denizli, Edirne, Elazığ, Sivas, Diyarbakır, Tokat, Sakarya, Bolu, Kütahya, Samsun, Malatya, Urfa, Düzce, Çanakkale,

277

1’de ve EK 2’de yer alan bu teknoparklardan 78’i aktif faaliyete geçerken, 14’ünde altyapı çalışmaları

devam etmektedir (T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı - Teknoloji Geliştirme Bölgeleri İstatistikleri).

Teknopark’lar ağırlıklı olarak Türkiye’nin üniversitelerin yoğun olduğu endüstriyel bölgelerinde

kurulmaktadır. En çok teknopark olan iller sıralamasında İstanbul (12) ve Ankara’nın (10) arkasından

Kocaeli’nin (5) gelmesi bunu açık bir biçimde göstermektedir.

V. Türkiye’de Dijital Emek

Çalışmamızın son bölümünde Türkiye’de kapitalizmin dijitalleşmesinin bir sonucu olarak

dijital emekle ilgili bazı nicel bilgilere yer verilecektir. Öncelikle dördüncü bölümde “Kapitalizmin

Dijitalleşmesi ve Yeni Bir Emek Formu Olarak: Dijital Emek” başlığında gördüğümüz gibi dijital

emeği farklı biçimde tanımlayan yaklaşımlar bulunmaktadır ve bu tanımlamaya paralel olarak dijital

emeğin kapsamı genişlemekte ya da daralmaktadır.

Tablo 5.2

NACE Rev.2 - Ekonomik Faaliyet Sınıflaması (Bilgisayar Programlama, Danışmanlık ve İlgili

Faaliyetler)

KOD

TANIM

Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler

62.0

Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler

62.01

Bilgisayar programlama faaliyetleri

62.01.01

Bilgisayar programlama faaliyetleri (sistem, veri tabanı, network, web sayfası vb.

yazılımları ile müşteriye özel yazılımların kodlanması vb)

62.02

Bilgisayar danışmanlık faaliyetleri

62.02.01

Bilgisayar danışmanlık faaliyetleri (donanım gereksinimleri gibi donanımla ilgili

bilişim konularında uzman görüşü sağlanması, bilgisayar gereksinimlerinin

belirlenmesi, bilgisayar sistemlerinin planlanması ve tasarlanması vb.)

62.03

Bilgisayar tesisleri yönetim faaliyetleri

62.03.01

Bilgisayar tesisleri yönetim faaliyetleri

62.09

Diğer bilgi teknolojisi ve bilgisayar hizmet faaliyetleri

62.09.01

Bilgisayarları felaketten kurtarma ve veri kurtarma faaliyetleri

62.09.02

Diğer bilgi teknolojisi ve bilgisayar hizmet faaliyetleri (kişisel bilgisayarların ve çevre

birimlerinin kurulumu, yazılım kurma vb.)

Kaynak: TÜİK Sınıflama Sunucusu (2022), “NACE Rev.2-Altılı Ekonomik Faaliyet Sınıflaması,

2022”, https://bit.ly/3cG5r6m, (Erişim Tarihi: 25 Haziran 2022).

Kahramanmaraş, Tekirdağ, Van, Çorum, Manisa, Niğde, Burdur, Yozgat, Kırıkkale, Balıkesir, Karaman, Muğla,

Afyonkarahisar (Uşak ile ortak), Aydın, Batman, Osmaniye, Zonguldak, Karabük, Nevşehir, Çankırı, Kastamonu, Kırklareli,

Giresun, Rize, Yalova, Aksaray ve Adıyaman’da 1’er adet teknopark kurulmuştur (T.C. Sanayi ve Ticaret Bakanlığı -

Teknoloji Geliştirme Bölgeleri İstatistikleri - Nisan 2022)

278

Kavramın en geniş kapsamlı tanımını yapan Fuchs’a göre EİT’yle ilişkili hemen her kesim

dijital emek olarak değerlendirilmektedir. Bu kesimler EİT ürünü cihazların üretiminde kullanılan

değerli madenleri çıkaran madencileri, EİT ürünlerini montajında çalışan işçileri, çağrı merkezi

çalışanlarını, yazılım işçilerini ve yaptıkları paylaşımlar, ürettikleri içeriklerle sosyal medyada

kullanıcılarını içermektedir. Yakın tarihli bir çalışmaya göre Türkiye’de sosyal medya kullanıcı sayısı

Ocak 2022’de 68,9 milyon, sadece Facebook kullanıcı sayısı ise 34,40 milyondur

123

(Datareportal

2022). Bu istatistikler, bu bakış açısından hareket edilirse Türkiye’de yer alan hemen herkesin dijital

emek kapsamında değerlendirilmesine yol açabilir. Bu yüzden bu bölümde dijital emeğin daha dar

kapsamlı tanımından hareket edilecek, üretim sürecinde enformasyon ve iletişim teknolojilerini

kullanarak entelektüel emeklerini harcayan işçilerin, daha özelde ise yazılım işçilerinin istatistiki

bilgilerine yer verilecektir. Büyük oranda TÜİK’in çalışmalarına dayanan bu veriler ele alınırken,

NACE Rev. 2 - Ekonomik Faaliyet Sınıflaması kullanılacaktır (Tablo 5.2).

Şekil 5.3 Türkiye’de Bilgi ve İletişim Sektöründe Ücretli Çalışan Kişi Sayısı (2009-2022)

Kaynak: TÜİK İstatistik Veri Portalı (2022b), “Ücretli Çalışan İstatistikleri”,

https://bit.ly/3OyKkjt, (Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2022).

123

Sosyal medyada ve internette “kullanıcı” (user) ile “tekil kullanıcı” (unique user) ve “gerçek kullanıcı” (real

user) kavramları birbirinden farklı kesimleri ifade etmektedir. Örnek vermek gerekirse çeşitli gerekçelerle gerçek bir kişi

kendisi için birden fazla sosyal medya hesabı açabilir. Bu durumda ortaya çıkan “aktif kullanıcı” sayısı “gerçek kullanıcı”

sayısından çok daha yüksek olacaktır. Günümüzde birçok kişinin internete ya da sosyal medyaya girerken birden farklı cihaz

kullanması da (bilgisayar, cep telefonu, tablet, vb.), “gerçek kullanıcı”nın belirlenmesini zorlaştırmakta, bu yüzden bu

kullanıcılar “tekil kullanıcı” olarak adlandırılmaktadır. Dijital raporlama teknolojisinin gelişimine paralel olarak ise “aktif

kullanıcı” ile “gerçek kullanıcı” arasındaki farklar giderek daha keskin biçimde belirlenmektedir. Ancak yine de bu alanda

daha kat edilmesi gereken bir yol bulunmaktadır. Burada belirtilen Türkiye’deki sosyal medya kullanıcı sayısının, neredeyse

tüm Türkiye nüfusunu kapsaması bununla ilişkilidir.

279

Türkiye’de yazılım emekçileri özelinde dijital emeğin nicel durumuna ilişkin ele alacağımız

ilk çalışma TÜİK’in düzenli olarak yayınladığı “Ücretli Çalışan İstatistikleri”dir. 2009-2022

arasındaki dönemi içeren ve Tablo 5.2’de yer alan bu veriler NACE Rev. 2’nin “J – Bilgi ve İletişim”

(J - Information and communication) adlı kısmını oluşturmaktadır. Şekil 5.3’te görebileceğimiz gibi

bu kategoride ücretli olarak çalışanların sayısı son dönemde düzenli olarak artmaktadır. Nitekim

2009’de bu sektörde 45.339 olan bu sayı, 2022 Mayıs ayına gelindiğinde yüzde 237,67 artışla

153.093’e ulaşmıştır. Ancak bu veriler ayrıntıları EK 3’te yer alan NACE Rev. 2’nin “J – Bilgi ve

İletişim” kısmı, dijital emek kapsamında değerlendirdiğimiz “Bilgisayar programlama, danışmanlık ve

ilgili faaliyetlerinin dışında, “Yayımcılık faaliyetleri”, “Sinema filmi, video ve televizyon programları

yapımcılığı, ses kaydı ve müzik yayımlama faaliyetleri”, “Programcılık ve yayıncılık faaliyetleri”,

“Telekomünikasyon” ve “Bilgi hizmet faaliyetleri”ni de içermektedir. Bu sektörlerde yer alan ücretli

çalışanların bütününü dijital emek kapsamında değerlendirmek olanaklı değildir. Bu bağlamda bu

çalışmadaki veriler sorunludur.

Tablo 5.3

Ekonomik faaliyetlere göre temel göstergeler, 2020

NACE

Rev. 2(1),

Kısım

Girişim

sayısı

Çalışan

sayısı

Ücretli

çalışan

sayısı

Personel

maliyeti (TL)

Üretim değeri

(TL)

Faktör

maliyetiyle

katma değer

(TL)

Türkiye

3304054

15953915

13228250

729429998582

6031988293853

1651247742952

62 -

Bilgisayar

progr.,

dan. ve

ilgili

faaliyetler

22022

122102

109725

14462500974

55489790096

27133956668

Oran

%0,67

%0,76

%0,83

%1,98

%0,92

%1,64

Kaynak: TÜİK İstatistik Veri Portalı (2021), “Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2020”,

https://bit.ly/3PQ49UA, (Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2022).

Bu çerçevede TÜİK’in bir başka veri kaynağı olan “Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri

(YSHİ)”, sektörel bazda dijital emekle ile ilgili daha doğru sonuçlara ulaşmamızı sağlamaktadır. TÜİK

tarafından anket yöntemi ile yıllık bazda derlenen verilerden oluşan YSHİ, Türkiye’de sektörel

düzeyde en önemli veri kaynağı olarak değerlendirilmektedir (Taymaz 2018: 38). Tablo 5.3’te 29

280

Temmuz 2021’de yayınlanan, “Yıllık Sanayi ve Hizmet İstatistikleri, 2020”ye ilişkin veriler

bulunmaktadır. YSHİ, Şekil 5.3’te yer alan “Ücretli Çalışan İstatistikleri”nden farklı olarak daha alt

kırılımlara ilişkin verileri içermektedir. Tablo 5.2’de yer alan ve NACE Rev. 2’nin “J – Bilgi ve

İletişim” kesiminin alt kırılımı olan “62 - Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler” de

bunlardan biridir. Büyük oranda yazılım emekçilerini içeren bu kırılımın, dijital emek kapsamında

olduğunu söylemek olanaklıdır. Tablo 5.3’te “62 - Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili

faaliyetler” kırılımına ilişkin veriler bulunmaktadır. Buna göre Türkiye’de bu alanda yer alan işletme

(girişim) sayısı 22.022’dir. Bu işletmeler Türkiye’deki toplam işletmelerin sadece yüzde 0,67’sini

oluşturmaktadır. Bu sektörde çalışanların sayısı ise 122.102’dir ve 109.725’i ücretlidir. Bilgisayar

programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler sektöründe ücretli çalışanların, Türkiye genelindeki

ücretli çalışanların yüzde 0,83’ünü oluşturması, dijital emeğin Türkiye’de henüz çok küçük bir kesimi

oluşturduğunu göstermektedir. Ancak katma değer üretimi açısından teknoloji yoğun diğer sektörlerde

olduğu gibi bir verimlilik söz konusudur. Tablo 5.3’te de görülebileceği gibi yüzde 1,64 oranıyla

neredeyse her bir çalışan Türkiye ortalamasının iki katı büyüklükte bir değer üretmektedir. Kârlılık

açısından bu veriler, dijital emeğin kapitalizmin öncelikli tercihlerinden biri olduğunu / olacağını

gösterir niteliktedir. Nitekim daha önce ele aldığımız 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi’nde bu

eğilimin izlerini bulmak olanaklıdır.

Türkiye’de dijital emeğe mekânsal anlamda kaynaklık eden Teknoloji Geliştirme

Bölgeleri’yle ilgili olarak T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın “Teknoloji Geliştirme Bölgeleri

İstatistikleri”ni incelemek de yararlı olacaktır. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı’nın Temmuz 2022

verilerine göre Türkiye’de aktif olarak faaliyette bulunan 80 teknoparkta yer alan firma sayısı 8020’dir

ve bunların 335’i yabancı ortaklı firmalardır. Bu firmalardan 1.722 adedinin akademisyenlerle

ortaklığa dayanması, üniversitede üretilen bilimin ticarileşmesi konusunda gelinen aşamayı göstermesi

açısından önemlidir. Türkiye’de teknoparklarda çeşitli pozisyonlarda çalışanların sayısı ise yine

Temmuz 2022 verilerine göre, 82.603’tür. Bu çalışanların 68.399’u Ar-Ge departmanında

çalışmaktadır, araştırmacıdır. 1.129 kişi tasarım, 5.819 kişi ise destek personeli olarak çalışırken,

kapsam dışı çalışanların sayısı 7.256’dır (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2022).

Teknoparkta yer alan firmaları sektörel bazda incelediğimizde (Tablo 5.4), yazılım

firmalarının tüm firmaların neredeyse yarısını oluşturduğunu görebiliriz. Buna göre sistem, veri tabanı,

network, web sayfası vb. yazılımları ile müşteriye özel yazılımların kodlanması gibi bilgisayar

programlama faaliyetlerinde bulunan firmaların oranı yüzde 48,08’dir. Yazılım firmalarında çalışan

yazılımcı sayısıyla ilgili olarak bakanlığın paylaştığı istatistikte bilgi bulunmasa da teknoparklarda

281

çalışanların yaklaşık yüzde 82,73’ünün Ar-Ge departmanında olması, burada çalışan yazılımcıların

sayısının azımsanmayacak boyutta olduğunu göstermektedir. Bu anlamda Türkiye’de teknoparkları,

dijital emek formunun bir bileşeni olan yazılımcıları bünyesinde barındıran oluşumlar olduğunu

söyleyebiliriz. Dahası teknoparkların sayısındaki artış eğilimini de dikkate alırsak, bu sayının

önümüzdeki yıllarda hızla genişleyeceğini söyleyebiliriz.

Tablo 5.4

Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri Firmalarının Sektörel Dağılımı

Nace Adı

Yüzde

Bilgisayar programlama faaliyetleri (sistem, veri tabanı, network, web sayfası vb. yazılımları ile

müşteriye özel yazılımların kodlanması vb)

48,08

Doğal bilimler ve mühendislikle ilgili diğer araştırma ve deneysel geliştirme faaliyetleri

(tarımsal araştırmalar dahil)

6,08

Biyoteknolojiyle ilgili araştırma ve deneysel geliştirme faaliyetleri

3,47

Bilgisayar danışmanlık faaliyetleri (donanım gereksinimleri gibi donanımla ilgili bilişim

konularında uzman görüşü sağlanması, bilgisayar gereksinimlerinin

belirlenmesi, bilgisayar sistemlerinin planlanması ve tasarlanması vb.)

Baklagillerin yetiştirilmesi (fasulye (taze ve kuru), bakla, nohut, mercimek, acı bakla, bezelye,

araka vb.)

1,56

Sanayi ve imalat projelerine yönelik mühendislik ve danışmanlık faaliyetleri (haddehaneler,

farineriler, ulaşım araçları, sanayi makineleri, vb.)

1,39

Diğer bilgi teknolojisi ve bilgisayar hizmet faaliyetleri (kişisel bilgisayarların ve çevre

birimlerinin kurulumu, yazılım kurma vb.)

1,27

Yüklü elektronik kart imalatı (yüklü baskılı devre kartları, ses, görüntü, denetleyici, ağ ve

modem kartları ile akıllı kartlar vb.)

1,12

Mühendislik danışmanlık hizmetleri (bir projeyle bağlantılı olarak yapılanlar hariç)

1,07

Başka yerde sınıflandırılmamış diğer özel amaçlı makinelerin imalatı

1,07

Enerji projelerine yönelik mühendislik ve danışmanlık faaliyetleri (kömür, petrol ve gaz gibi

enerji yakıtları kullananlar ile nükleer, su, güneş, rüzgar ve diğer

enerjiler için santrallere ve enerji iletim ve dağıtım hatlarına yönelik hizmetler)

0,96

Bilgisayar, bilgisayar çevre birimleri ve yazılımlarının toptan ticareti (bilgisayar donanımları,

pos cihazları, ATM cihazları vb. dahil)

0,95

Diyotların, transistörlerin, diyakların, triyaklar, tristör, rezistans, ledler, kristal, röle, mikro

anahtar, sabit veya ayarlanabilir direnç ve kondansatörler ile

elektronik entegre devrelerin imalatı

0,85

İşletme ve diğer idari danışmanlık faaliyetleri (bir organizasyonun stratejik, mali, pazarlama,

üretim, iş süreçleri, proje vb. yönetim hizmetleri ile ticari marka

ve imtiyaz konularında danışmanlık)

0,75

Işınlama, elektromedikal ve elektroterapi ile ilgili cihazların imalatı (elektro-kardiyograf cihazı,

işitme cihazı, radyoloji cihazı, röntgen cihazları, X, Alfa, Beta,

Gama, mor ötesi ve kızıl ötesi ışınların kullanımına dayalı cihazlar, vb.)

0,69

Hava taşıtı parçalarının imalatı (uçak gövdesi, kanatları, kapıları, kumanda yüzeyleri, iniş

takımları gibi ana montaj parçaları, pervaneler, helikopter rotorları,

motorlar, turbo jetler, turbo pervaneli motorlar vb. ile bunların parçaları)

0,57

Diğer

27,12

TOPLAM

100

Kaynak: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı Teknoloji Geliştirme Bölgeleri İstatistikleri - Temmuz

2022, https://bit.ly/39H626v, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022)

282

TÜİK’in dışında, Türkiye’de dijital emek ile ilgili verileri içeren başka kurumların yaptığı

çalışmalar da bulunmaktadır

124

. TÜSİAD’ın Deloitte ile gerçekleştirdiği Ocak 2021 tarihli “Türkiye’de

Yazılım Ekosisteminin Geleceği” başlıklı çalışma da bunlardan birisidir. Çalışmada yazılım sektörü

küresel planda ve Türkiye ölçeğinde değerlendirilmektedir. Buna göre küresel ölçekte yazılım sektörü

2019 yılında 565 milyar ABD doları büyüklüğüne ulaşmıştır ve sonraki 5 yıllık dönemde yıllık yüzde

5 oranında büyüyeceği tahmin edilmektedir. 2000 yılının piyasa değeri en yüksek 10 şirketi

incelendiğinde listede ürün ve hizmetlerinin en önemli bileşeni yazılım olan teknoloji şirketi olarak

sadece Microsoft bulunurken; Kasım 2020’de aynı listede ilk on şirketin yedisinin Apple, Microsoft,

Alphabet (Google), Amazon, Facebook, Alibaba ve Tencent olması, yazılım sektörünün küresel

planda yükselişinin açık bir göstergesidir (TÜSİAD, Deloitte 2021: 7-8).

Şekil 5.4 Yazılım Sektörünün Seçilmiş Ülkelerde İstihdama Katkısı ve İhracattaki Payı, (%) Toplam

İstihdam, 2019

Kaynak: TÜSİAD, Deloitte (2021), Türkiye’de Yazılım Ekosisteminin Geleceği,

https://bit.ly/3zyWuot, (Erişim Tarihi 5 Temmuz 2022): 10

Yazılım sektörünün bazı seçilmiş ülkelerde istihdama katkısı ve ihracatta payı ise Şekil

5.4’te gösterilmektedir. Şekilde de görülebileceği gibi seçilmiş ülkeler içinde Türkiye gerek yazılım

124

Türkiye’de “dijital emek” üzerine yapılan akademik çalışmalar yenidir ve sayıları bir hayli sınırlıdır.

Türkiye'de hazırlanmış lisansüstü tezlerin toplanması, düzenlenmesi ve elektronik ortamda erişime açılması hizmetlerini

yürüten merkez olan YÖK Ulusal Tez Merkezi’nin 1 Ağustos 2022 tarihli verilerine göre Türkiye’de “dijital emek” üzerine

hazırlanmış tezlerin sayısı 18’dir. Bu tezlerin sadece 3’ü doktora teziyken, 15’i ise yüksek lisans tezidir. Doktora tezlerinin

tarihleri ise yenidir. 2017 tarihli doktora tezi iletişim bilimleri alanında hazırlanmış ve dijital emeğe televizyon izleyicisi ve

televizyon endüstrisi arasındaki dönüşüm açısından yaklaşmıştır. 2021 tarihli diğer doktora tezi ise dijital oyun endüstrisi

üzerinden dijital emeği ele almıştır. 2021 tarihli diğer doktora tezi ise dijital teknoloji alanındaki gelişmelerle birlikte ortaya

çıkan dijital emek kavramının teorik bir sorgulamasını yapmaktadır (YÖK Ulusal Tez Merkezi 2022). Kısacası Türkiye’de

dijital emek üzerine yapılan çalışmalar bir hayli sınırlıdır. Bu konuda yapılacak yeni araştırmalara gereksinim vardır.

283

sektörünün istihdam katkısı gerekse ihracat payı açısından diğer üç ülkeden (Almanya, ABD ve

İrlanda) bir hayli geridedir. Buna göre Türkiye’de yazılım sektörünün istihdama katkısı yüzde 0,5’tir,

ancak süren sektörel genişleme ile bu oranın daha yüksek seviyelere çıkması beklenmektedir. 0,8

milyar dolarlık yazılım ihracat hacmi de sermaye açısından bu alanda önemli bir potansiyelin

olduğunu göstermektedir (TÜSİAD, Deloitte 2021: 10).

TÜSİAD ve Deloitte’in raporunda yazılım sektörü özelinde Türkiye’de dijital emeğe ilişkin

nitel bazı değerlendirmelere de yer verilmektedir (Tablo 5.5). Seçilmiş bazı ülkelerin verilerinin

karşılaştırılmasına dayanan araştırmanın sonuçlarına göre, Türkiye yazılım sektörü, yaşam maliyeti

açısından “yüksek potansiyele” sahiptir. Türkiye’de tek kişilik yaşam maliyeti 2022 yılında 772 ABD

doları düzeyindedir. Bunun anlamı Türkiye’de yazılım işçilerinin ücretlerinin diğer ülkelere göre

düşük tutulabilmesidir. Nitekim seçilmiş ülkeler arasında yazılım geliştirici (developer) ücreti en az

olan 17-25 bin ABD doları aralığıyla Türkiye’dir. Ancak teknik yetkinlik ve yabancı dil bilgisi

sıralamasında Türkiye bir hayli geridedir. Araştırmaya göre bu durum Türkiye’nin yazılım sektörü

ihracat potansiyelini düşürmektedir (TÜSİAD, Deloitte 2021: 31). 2023 Sanayi ve Teknoloji

Stratejisi’nde “beşeri sermaye” geliştirilmesine yönelik konulan hedefler, sermayenin bu

dezavantajının ortadan kaldırılmasına yönelik bir çaba olarak değerlendirilebilir.

Tablo 5.5

Seçilmiş Ülkeler ile Türkiye Karşılaştırması, 2019-2020

Nüfus

(milyon)

Teknik

Yetkinlik

Sıralaması

Yabancı Dil

Bilgisi

Sıralaması

Yaşam

Maliyeti

(dolar)

Geliştirici

Ücreti (bin

dolar)

Türkiye

750

17-25

Polonya

1.600

40-56

Çekya

1.650

34-53

Ukrayna

820

26-43

Almanya

2.200

50-60

Kaynak: TÜSİAD, Deloitte (2021), Türkiye’de Yazılım Ekosisteminin Geleceği,

https://bit.ly/3zyWuot, (Erişim Tarihi 5 Temmuz 2022): 31

TÜBİSAD ile yine Deloitte’in birlikte hazırladığı “Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sektörü -

2021 Pazar Verileri” adlı çalışmaya değinmek de yararlı olacaktır. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı

ile BTK’nin verilerine ek olarak sektörde yapılan bir anketi içeren çalışmada “bilgi teknolojileri”,

284

donanım (bilgisayarlar), yazılım ve hizmetleri; “iletişim teknolojileri” ise donanım (sabit ve mobil

telefonlar) ve elektronik haberleşmeyi içermektedir. Bu anlamda bilgi teknolojilerinde yer alanları, bu

bölümde ele aldığımız kapsamda dijital emek içerisinde düşünebiliriz. Buradan hareketle çalışmaya

göre 2021 yılında bilgi teknolojilerindeki toplam istihdam 146 bin kişidir (Şekil 5.5). Çalışmaya göre

bir önceki anket dönemine göre bilgi teknolojilerindeki değişim yüzde 16’dır (TÜBİSAD, Deloitte

2022).

Şekil 5.5 Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sektörü İstihdamı (2017-2021)

Kaynak: TÜBİSAD, Deloitte (2022), Bilgi ve İletişim Teknolojileri Sektörü - 2021 Pazar

Verileri, https://bit.ly/3PBvWbJ, (Erişim Tarihi 5 Temmuz 2022): 76

Öte yandan TÜBİSAD ile Deloitte’in yaptığı çalışmanın diğer çalışmalardan farkı sektördeki

kadın çalışanlara dair verileri içermesidir. Buna göre bilgi ve iletişim sektöründeki kadın çalışanların

oranı yüzde 27’dir. Bu durum toplumsal cinsiyet eşitliğinin bu sektörde yer almadığını göstermektedir.

Bu konudaki veriler sınırlı olsa da Türkiye’de bilişim sektöründe yer alan kadınların eşitsizlikle

fazlasıyla karşı karşıya olduğunu söyleyebiliriz (Ansal, Yıldırım 2018: 226). Nitekim WEF’in 2021

yılında yayınladığı “Küresel Cinsiyet Uçurumu Endeksi”ne (The Global Gender Gap Index) göre

Türkiye, 156 ülkenin arasında 133. sırada yer almaktadır. Yine aynı endekste Türkiye, kadınların iş

gücüne katılımı oranında daha da gerilerde 140. sırada yer almaktadır (WEF 2021: 10-18). Nitekim

285

TÜİK istatistikleri de Türkiye’de kadınların iş gücü piyasalarında sınırlı bir yer edindiğini

göstermektedir. Haziran 2022 verilerine göre, Türkiye’de kadınların iş gücüne katılma oranı sadece

yüzde 35,3’tür. Bu oran erkeklerde ise neredeyse iki katı büyüklükte, yüzde 72,7’dir (TÜİK İstatistik

Veri Portalı 2022a). Bu veriler Türkiye’deki dijital emek içerisinde toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin

varlığına ilişkin fikir vermektedir. Ancak daha kesin sonuçlar çıkarabilmek için bu konuda ayrıntılar

içerecek yeni araştırmalara gereksinim bulunmaktadır.

Türkiye’de dijital emeğin örgütlenme pratiklerini incelediğimizde ise özellikle sendikal

örgütlenmenin neredeyse hiç olmadığını söyleyebiliriz. Mevzuata göre yazılım işçileri 10 nolu ticaret,

büro, eğitim ve güzel sanatlar işkolunda örgütlenebilmektedir (İşkolları Yönetmeliği). Bu iş kolunda

yer alan sendikalar yazılım işçilerini örgütleme yetkisine sahiptir. Ancak yazılım işçilerine özel olarak

yönelen üç adet sendika bulunmaktadır. Tümü bağımsız olan bu sendikalar Bilgi İşlem İşçileri

Sendikası (Bil-İş), Yazılım İşlem İşçileri Sendikası (Yaz-İş) ve Tüm İşçilerin Birlik Mücadele ve

Dayanışma Sendikası’dır (Birlik Sendikası). 10 nolu iş kolunun genelini hedefleyen ve özellikle mal

ve hizmet ticareti sektöründe belirli bir örgütlenmeyi sağlayan Birlik Sendikası’nı kısmen saymazsak

(bu sendikanın üye sayısı 836’dır ve tüm işkolunda yüzde 0,02 örgütlenme oranına sahiptir), Temmuz

2022 itibarıyla bu sendikaların üye sayıları yok denecek kadar azdır. Bil-İş’in 100, Yaz-İş’in ise 7

üyesi bulunmaktadır (T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı 2002, 22 Temmuz). Öte yandan bazı

yazılım işçileri çeşitli dernekler üzerinden örgütlenmektedir. Bilişim Çalışanları Dayanışma Ağı,

Özgür Yazılım Derneği, Yazılım Geliştiricileri Derneği ve daha geniş kapsamda örgütlenme faaliyeti

yürüten Plaza Eylem Platformu bu örgütlenmeler arasında sayılabilir. Sonuç olarak Türkiye’de dijital

emeğin örgütlenme seviyesinin bir hayli düşük olduğundan söz etmek olanaklıdır.

Bu bölümdeki “Türkiye ve Endüstri 4.0” başlığında gördüğümüz gibi, Dördüncü Endüstriyel

Devrim’i bir şekilde yakalamak, bu sürecin dışında kalmamak bir gerek devletin gerekse sermaye

kesimlerinin bir hedefi haline gelmiştir. Dijital teknolojilerle yakın ilişkili olan Endüstri 4.0 hedefine

ulaşabilmek için, üretim alanında dijital dönüşümü sağlamak, iş gücünün niteliğini yükseltmek

zorunludur. Yazılım işçileri özelinde dijital emek de bu nitelikli iş gücünün önemli bir bileşenini

oluşturmaktadır. T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı tarafından hazırlanan ve hayata geçirilmek

istenen “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi”, Endüstri 4.0 hedeflerine ulaşabilmek için “Milli

Teknoloji Hamlesi” adı altında bazı politikalar önermektedir. Bunlardan biri de Türkiye’de yazılım

geliştiricilerinin sayısını 500 bine çıkarmaktır. Bu hedefe ulaşabilmek için Milli Eğitim Bakanlığı

tarafından müfredatlarda yazılım teknolojileri eğitiminin yer alacağı düzenlemelerin yapılması

öngörülmektedir. Ama daha da önemlisi, dijital emeğin dijital işyerine bağlı kimi özellikleri sermaye

286

tarafından avantaja çevrilmek istenmektedir. Üretimin fiziksel mekana bağlılığının azaldığı, iş ve özel

yaşam arasındaki farkların silikleştiği dijital işyerleri üzerinden, esneklik politikalarının bir kere daha

devreye sokulması hedeflenmektedir. Strateji belgesinde yer alan aşağıdaki ifade bunu net bir biçimde

göstermektedir:

“Esnek çalışma saatleri, uzun süreli izin kullanımı, uzmanlık alanlarına

göre serbest zamanlı çalışma olanağı, yazılım ve hizmet sektörlerinde çalışanlar

için mekân bağımsız çalışma imkânı gibi dijital iş modellerini de destekleyen

sistemler geliştirilecektir” (T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı 2019: 71).

Bu durum bir yandan dijital emek üzerinden hem mutlak hem göreli artı değer sömürüsünün

artırılması niyetini ortaya koymaktadır. Nitekim TÜSİAD ile Deloitte’in yaptığı araştırmada da

görebileceğimiz gibi, Türkiye’de yazılım geliştiricilerinin ücretlerinin ve yaşam maliyetlerinin

düşüklüğü ön plana çıkarılmak istenmekte, bu sayede 2019 yılında 565 milyar dolarlık bir büyüklüğe

ulaşan küresel yazılım piyasası pastasından pay elde etmek hedeflenmektedir (TÜSİAD, Deloitte

2021: 7). Öte yandan “2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi”nde savunma sanayi endüstrisine yönelik

hedeflere yer verilmesi önemlidir. Baykar Teknoloji örneğinde görüldüğü gibi, İkinci Dünya Savaşı

sonrasında ABD’de ortaya çıkan askeri-bilimsel-endüstriyel kompleksin bir benzeri Türkiye’de

oluşturulmak istenmektedir. Bu sayede Endüstri 4.0’ın kapısını aralayacak kritik teknolojilerin

üretilmesi hedeflenmekte, yazılım geliştiriciliği de burada önemli bir işlev edinmektedir. Tüm bu

gelişmeler Türkiye’de dijital emeğin niceliksel anlamda genişleyeceğinin ipuçlarını vermektedir.

Buna karşılık Türkiye’de yazılım işçileri bağlamında dijital emeğin nicel büyüklüğüne

yönelik verilerin sınırlı olduğunu söyleyebiliriz. Bu bölümde ele aldığımız gibi bu konuda farklı

veriler bulunmakta, verilerin bir kısmı da çeşitli tahminleri içermektedir. Türkiye’de yazılım

işçilerinin durumunu tam olarak gösteren bir çalışma bulunmamaktadır. Bu yüzden yazılım işçilerine

ilişkin nicel büyüklüğüne ilişkin çalışmalara gereksinim bulunmaktadır. Sınırlı sayıda veri bulunsa da

Türkiye’de yazılım işçileri bağlamında dijital emeğin henüz emek gücünün küçük bir bölümünü

oluşturduğunu söyleyebiliriz. Ancak tüm göstergeler önümüzdeki yıllarda bu sayının hızla

büyüyeceğini işaret etmektedir.

287

SONUÇ

Bilgisayarlar, internet, yazılım, telekomünikasyon, fiber optikler, mobil aygıtlar gibi

bileşenlerden oluşan enformasyon ve iletişim teknolojilerinde son dönemde yaşanan hızlı gelişmeler

ve ilerlemeler, toplumun hemen her kesimini derinden etkilemiştir. Enformasyon ve iletişim

teknolojilerinin ürünlerinin özellikle 1990’lı yıllardan itibaren hızla yaygınlaşması, teknolojiye dayalı

yazılımların ve donanımların insanların gündelik yaşamının ayrılmaz bir parçası haline gelmesi

teknolojik devrim söyleminin toplumun genelinde kabul görmesine yol açmıştır. Teknolojiyi ve

teknolojik gelişmeyi adeta kutsayan, teknolojiyi iktisadi, ideolojik, politik anlamda toplumun yararına

iş gören, topluma dışarıdan müdahale eden bağımsız bir değişken olarak gören görüşler ortaya

çıkmıştır. Teknolojik belirlenimcilik olarak nitelendirebileceğimiz bu görüşler toplumun geniş

kesiminde kendine yer bulmuştur.

Oysaki neredeyse insanlık tarihi kadar eski olan teknoloji toplumdan ve o toplumdaki güç

ilişkilerinden bağımsız değildir. Bu anlamda teknoloji ile toplum arasında yakın ama karmaşık bağlar

bulunmaktadır. Teknolojik gelişmeler birbirinden farklı toplumsal ve politik etkenler tarafından

yaratılmaktadır. Bu gelişmeler toplumdaki güç dağılımıyla, maddi ve ideolojik denetimle yakından

ilişkilidir. Bu anlamda teknolojinin tarafsızlığından söz etmek olanaklı değildir. Teknoloji içinde

bulunduğu toplumun egemen sınıflarının elinde diğer sınıflar üzerinde tahakküm kurmayı

sağlayabilecek güçlü bir silaha dönüşebilmektedir. Çalışmamızda da ortaya koyduğumuz gibi

teknoloji kapitalizmin gelişimi ile birlikte bu işlevini daha fazla yerine getirmeye başlamıştır. İnsanlık

tarihin ilk dönemlerinde bilim ile ayrı yollardan yürüyen teknoloji, kapitalizmin gelişimi ile farklı bir

döneme girmiştir. Sermayenin elinde teknolojinin dönüştürücü rolü açığa çıkmış, özellikle endüstriyel

devrimlerde bu etki net bir biçimde görülmüştür.

Bu çerçevede enformasyon ve iletişim teknolojilerinde gelişimin arka planında sermayenin

güncel çıkarları yer almaktadır. Üçüncü bölümde aktardığımız gibi özellikle İkinci Dünya Savaşı

sonrasından 1970’li yıllara kadar uzanan dönemde, Keynesyen makroiktisat politikaları ve ona eşlik

eden Fordist kitlesel üretim, istikrarlı biçimde seyreden büyüme oranları ve bu büyümenin getirdiği

refah artışının sermaye ile işçi sınıfı arasındaki zımni sınıf ittifakıyla bölüşülmesiyle kapitalizm “altın

çağı”nı yaşamıştır. Ancak 1970’li yıllarda kapitalist sermaye birikiminde yaşanan kronik ve aşırı

birikim (kriz) bu dönemin sonunu getirmiştir. Birikim krizine çözüm bulmak için Fordizm ve refah

devleti uygulamalarına dayanan Keynesyen zımni sınıf ittifakı politikaları terk edilmiş, neoliberal

politikaları uygulamaya konulmuştur. Kapitalist sistemin yeniden yapılandırıldığı bu dönemde atılan

288

bir başka önemli adım, sermaye dolaşım hızını tüm evrelerinde artırmak ve bu dolaşımı

kolaylaştırmak, zaman yoluyla mekanı ortadan kaldırmak olmuştur. Üretimde ve piyasada sermayenin

devir süresini kısaltma ve tüketim mallarının ömrünü azaltma yoluyla aşırı birikim sorununu çözme

olarak da özetlenebilecek bu politikaların hayata geçirilmesi konusunda enformasyon ve iletişim

teknolojileri önemli bir rol üstlenmiştir. Enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki ilerlemeler

sayesinde sermaye ulaşım ve iletişimin hızını artırıp, coğrafi mesafe engellerini ve pürüzlerini

aşabilmiştir. Anında enformasyon ve haber alma olanağı sayesinde sermaye, gücünün yeniden

üretimini sağlayabilmiştir. Ayrıca enformasyon ve iletişim teknolojileri sayesinde yatırım kararları ve

piyasa faaliyetleri yönlendirilebilmiş, üretim etkinliği küresel ölçekte gerçekleştirilebilmiş

(offshoring), işin ve emeğin denetimi bir üst boyuta taşınmış, tüketici tercihlerinin yönlendirilebilmesi

olanaklı olmuş, finansman ve para sermaye için yaşamsal bir platform inşa edilebilmiştir. Bu dönemde

yaşanan bir başka önemli gelişme her türlü enformasyonun elektronik bir sayı (digit) şeklinde dijital

(ikili) formda depolanabilmesini sağlayan dijital teknolojilerinin geliştirilmesidir. Dijitalleşme ile

birlikte dijital veri bilgisayarlarda işlenebilmiş, içerikleri hızla değiştirilebilmiş ve saklanabilmiş ve

telekomünikasyon altyapısının (başta internet ve mobil cihazlar) yardımıyla dünyanın herhangi bir

noktasına anında gönderilebilir hale gelmiştir. Dijitalleşme toplumun hemen her kesiminin yaşamına

etkide bulunmuş ve bir dönüşümü ortaya çıkarmıştır. Üretim ve dolaşım piyasa odaklı bir ağ (network)

etrafında dijital bir ağ görünümü kazanmaya başlamış, bazı emek ürünü metalar da dijital bir görünüm

kazanmaya başlamıştır. Özellikle 1980’li yıllardan itibaren ise çok uluslu şirketler EİT’leri daha etkin

kullanarak dijital ağ etrafında küresel ölçekte örgütlenmiştir.

Enformasyon ve iletişim teknolojilerindeki devrim niteliğindeki ilerlemeler ise tesadüf

değildir, bilinçli bir çabanın ürünüdür. Bu dönemde enformasyon ve iletişim teknolojilerine önemli

yatırımlar yapılmıştır. 1970’lerde 17 milyar dolar seviyesinde olan bu yatırımlar, 1990’da 175 milyar

dolara, 2017 sonunda 700 milyar dolara ulaşmıştır. Sermaye, aşırı değerli enformasyon ve iletişim

teknolojileri sektörlerine yaptığı bu yatırımlar sayesinde hem aşırı birikmiş sermayeyi boşaltma

olanağı elde etmiş hem de bu teknolojiler aracılığıyla küreselleşmeyi en uç noktalara götürerek küresel

ekonomiyi dijitalleştirmiştir. Özellikle gelişmiş kapitalist (Kuzey) ülkelerde yaşanan bu gelişmeler

sonrasında “dijital kapitalizm”, “bilişsel kapitalizm”, “enformasyonel kapitalizm” “ve “büyük veri

kapitalizmi” gibi adlar taşıyan çeşitli kuramlar geliştirilmiştir. Bu kuramlar dijital teknolojilere ve

ağlara dayanan günümüz kapitalizminin yeni bir evreye girdiğini ileri sürmektedir.

Kapitalizmdeki dijitalleşmenin önümüzdeki dönemde de süreceği ve başta gelişmiş kapitalist

Kuzey ülkeleri tarafından stratejik bir hedef olarak hayata geçirilmek istenen Endüstri 4.0 ile daha da

289

hızlanacağı söylenebilir. Dijitalleşmenin merkezinde ise akıllı robotlar, yapay zekâ, 3 boyutlu baskı,

Nesnelerin İnterneti ve makine öğrenmesi (machine learning), biyoteknoloji ve nanoteknoloji,

kuantum ve bulut bilişim, yeni enerji depolama biçimleri ve otonom araçlar alanındaki teknolojik

gelişmeler yer almaktadır. Teknolojideki bu gelişmenin işin geleceğini tehlikeye attığı yönündeki

geçmiş tartışmalar yeniden gündeme gelmiştir. Bundan önceki endüstriyel devrimlerde de benzeri

gelişmeler yaşanmış, belirli meslekler, işler ortadan kalkarken, yeni meslekler iş alanları ortaya

çıkmıştır. Birinci Endüstriyel Devrim döneminde geliştirilen ve dünyadaki ilk gerçek otomatik makine

olan “otomatik katır” adı verilen iplik eğirme makinesi, iplik eğirmenin zanaatçı bilgisine sahip olan

ve bu yüzden üretim süreci üzerinde denetim gücü olan abacıları gereksiz kılmış, bu durum

İngiltere’nin Hyde kasabasında üç ay süren ve bütün dokuma fabrikalarının kapanmasına yol açan bir

greve neden olmuştur. Ancak ilerleyen süreçte abacılar ortadan kalkmış, bunun yerine yeni meslekler,

işler ortaya çıkmıştır. Teknolojinin gelişimiyle bir yandan belirli bir iş / meslek yok olurken, başka

yeni işler/meslekler ortaya çıkmış, istihdam kaybı dengelenmiştir.

Teknolojinin gelişimiyle maliyetleri daha da düşen robotların yaygınlaşmasıyla kol gücünün

yerini robotların, beyin gücünün yerini ise yapay zekanın alacağı, bunun sonucunda istihdam alanında

bir daralmanın yaşanacağı yönünde güçlü belirtiler vardır. Frey ile Osborne’un ABD iş gücü

piyasasında yer alan 702 meslek üzerinden yaptıkları bir analiz bu görüşü desteklemektedir. İşleri

bilgisayarlı otomasyona geçiş olasılıkları üzerinden, yüksek, orta ve düşük risk kategorilerine ayıran

Frey ve Osborne, ABD iş gücü piyasasında yer alan işlerin yüzde 47’sinin araştırmanın yapıldığı

tarihten sonraki on ya da yirmi yıl içinde yüksek risk kategorisinde yer alacağını ileri sürmüştür.

Üretim alanında yaşanan bu gelişmelerin sonucunda istihdam kutuplaşmasının yaşanacağı, bir yanda

düşük düzey nitelik gerektiren ve düşük ücrete sahip işler, diğer tarafta ise robotlar tarafından

gerçekleştirilen işleri tamamlayan yüksek nitelik gerektiren ve yüksek ücrete sahip işlerin yer alacağı,

orta düzey nitelik gerektiren işlerin ise giderek azalacağı öngörülmektedir. Öte yandan Endüstri 4.0 ile

hızlanacak dijitalleşme süreciyle yeni işler, yeni emek formları ortaya çıkacaktır. Dijitalleşen

kapitalizmde ortaya çıkan bu emek formu dijital emek olarak adlandırılmaktadır.

Dijital emek, akademik literatürde son dönemde geniş bir yer kaplamaya başlayan yeni bir

kavramdır. Çalışmamızda da ele aldığımız gibi dijital emek tanımı ve kimleri kapsadığı konusunda bir

mutabakat söz konusu değildir. Bunun en temel nedeni Endüstri 4.0’ın da bir parçasını oluşturduğu

kapitalizmin dijitalleşmesi sürecinin tamamlanmamış, henüz oluş içerisindeki bir süreç olmasıdır.

Akademik literatürde çok eleştirilmesine karşın dijital emek tartışmalarına önemli bir katkı sunan, bu

alanda ilk kapsamlı kuramı geliştiren Fuchs, uluslararası dijital iş bölümü kuramı adı altında dijital

290

emeğin kapsamını genişletmiş, birbirinden farklı emek formlarını dijital emek formu altında

değerlendirmiştir. Fuch’un bu kuramı aşırı genellemeler içerdiği için bünyesinde hataları

barındırmaktadır. Örneğin Fuchs’un Uluslararası Dijital İş Bölümü’nün bileşenleri arasında ilk sırayı

alan maden işçilerinin, zorlu çalışma koşulları dışında diğer maden işçilerinden tek farkı, çıkardıkları

madenin enformasyon ve iletişim teknolojileri ürünlerinde kullanılıyor olmasıdır. Yine Fuchs’un

kuramında dijital emek kapsamında değerlendirilen “EİT montaj endüstrisi” işçilerinin, endüstri

sektöründe yer alan montaj işçisinden farklı olduğuna dair bir kanıt bulunmamaktadır. Smythe’nin

1977 yılında geliştirdiği “izleyici metası” kuramından hareketle, Fuchs’un sosyal medyada paylaşım

yapan kullanıcıları “internet üretketicileri” adıyla dijital emeğin bir bileşeni olarak değerlendirmesi de

sorunludur. Fuchs’a göre sosyal medya platformlarında, kullanıcılar sadece enformasyonun tüketicileri

olmamakta, ayrıca kullanım değerleri olarak profiller, içerik, bağlantılar, toplumsal ilişkiler, ağlar ve

topluluklar yaratmaktadır. Bu yüzden bu kullanıcıları (üretketiciler) yaratıcı, etkin, ağlaşmış dijital

işçiler olarak değerlendirmek gerekmektedir. Söz konusu kullanıcıların (üretketicilerin) sosyal medya

platformlarında gerçekleştirdikleri bu etkinlikler, sosyal medya platformunun sahipleri tarafından

veriye dönüştürülmekte ve kullanıcılara özelleştirilmiş reklamlar sunan hedefli reklam verenlere

satılmakta, kısacası metalaştırılmaktadır. Bu anlamda yaşanan bir artı değer üretimidir. Oysa sosyal

medya platformlarının elde ettiği kâr, “metaların” satışından değil, finansal sektörde değerin tahsisinde

ve dağıtımında (finansal rant) gerçekleşmektedir. Sosyal medya platformlarında arama motorlarının

elde ettiği değer, emeğin ürettiği artık değerden türemektedir. Ayrıca Fuchs’un, sosyal medyada dijital

emek olarak kavramlaştırdığı “internet üretketici emeği”ne Marx’ın artı değer kuramını uygulaması da

sorunludur. Çünkü Fuchs’un internet üretketici emeği olarak değerlendirdiği sosyal medya

kullanıcılarına Marx’ın sömürü oranı formülü uygulandığında, paydası sıfır olan bir kesirle

karşılaşılmakta, dolayısıyla sömürü oranı sonsuza yakınsamaktadır. Bütün bunların sonucunda sosyal

medya kullanıcılarını dijital emeğin bir parçası olarak değerlendirmek olanaklı değildir.

Bu çerçevede çalışmamızda dijital emek, enformasyon ve iletişim teknolojileriyle bağlantılı

olan, ürünleri soyut, sanal bir faaliyet içeren emek türü olarak değerlendirilmiştir. Bu bağlamda dijital

emeğin asli unsurunu, Fuchs’un uluslararası dijital iş bölümü kuramında yer alan yazılım işçileri

oluşturmaktadır. Yazılım işçileri, kapitalizmin dijital nitelik kazanması ile ortaya çıkan dijital

işyerlerinde faaliyet göstermektedir. Öte yandan yazılım işçileri homojen değildir. Silikon

Vadisi’ndeki büyük teknoloji şirketlerinde görece yüksek ücretlere ve yan haklara sahip yazılımcılar

ile Upwork, Amazon Mechanical Turk gibi kendilerine sunulan işleri dünyanın herhangi bir

noktasından çok düşük ücretlerle yerine getiren, bir bakıma parça başı çalışan yazılımcılar bir bakıma

iki zıt kutbu oluşturmaktadır. Öte yandan her iki kesimi de üretim araçlarına sahip olmadığı (yazılım,

291

kod, vb.) ve farklı düzeylerde de olsa belirli bir ücret karşılığında emek güçlerini sattığı için işçi olarak

değerlendirmek olanaklıdır.

Dijital emeği Türkiye özelinde ele aldığımızda bu konudaki araştırmaların ve çalışmaların

sayısının yetersizliği göze çarpmaktadır. Kısıtlı sayıdaki veri ve araştırmadan yola çıkarak, bir

değerlendirme yaptığımızda ise Türkiye’de dijital emeğin sınırlı da olsa gelişmeye başladığından söz

edebiliriz. Kapitalist gelişim sürecine geç girmesiyle de ilişkili olarak daha önceki endüstriyel

devrimlerin dışında kalan Türkiye, Endüstri 4.0 fırsatını kaçırmak istememektedir. Bu amaç

doğrultusunda gerek hükümet gerekse sermaye çevreleri bir irade ortaya koymaktadır. Bu çerçevede

dijital dönüşümü de içerecek 2023 Sanayi ve Teknoloji Stratejisi uygulanması gündemdedir. Bu

stratejinin içerdiği hedeflerden birisi de 2018 yılında 140 bin civarında olduğu tahmin edilen

Türkiye’deki yazılım işçilerinin sayısının, 2023 yılında 500 binin üzerine çıkartılmasıdır. Bu hedefler

önümüzdeki dönemde Türkiye’de dijital emek gücünün niceliksel anlamda büyüyebileceğini

göstermektedir.

Öte yandan Türkiye’nin “Milli Teknoloji Hamlesi”nin bir parçası olarak savunma sanayi

endüstrisinde attığı adımlar da Türkiye’de dijital emeğin geleceği açısından önemlidir. Bu çerçevede

“Türkiye İnsansız Hava Aracı Sistemleri Yol Haritası (2011-2030)” stratejik belgesinin oluşturulması

ve insansız hava aracı, füze, radar sistemi ve uydu gibi ileri teknolojilerde ürün geliştirme

kapasitesinin artırılması için özel sektörle iş birliği yapılması, belli ölçülerde İkinci Dünya Savaşı

sonrasında ABD’de ortaya çıkan askeri-endüstriyel-bilimsel kompleksin durumunu andırmaktadır. Bu

yöndeki çalışmalar, Türkiye’nin endüstrileşmesine yönelik bir hükümet politikası haline gelmiştir. Öte

yandan insansız hava araçları sistemlerinin önemli bileşenlerinden birisi yazılımdır. Bu anlamda bu

yöndeki çalışmalar, yazılım işçileri özelinde Türkiye’deki dijital emek gücünü büyütecektir.

Bütün bunların sonucunda Türkiye’de dijital emek hakkında nicel ve nitel veriler sunan,

değerlendirmelerde bulunan kapsamlı araştırmalara gereksinim bulunmaktadır. Özellikle yazılım

işçileriyle ilgili olarak yapılacak bir saha çalışması, çalışma ilişkilerinin dinamiklerini kavrayabilmek,

Türkiye’de yazılım işçileri özelinde dijital emeği değerlendirebilmek için yararlı olacaktır.

292

KAYNAKÇA

Acemoglu, D., Autor, D. (2011), “Skills, tasks and technologies: Implications for

employment and earnings”, Handbook of labor economics, 4: 1043-1171.

Acemoglu, D., Restrepo, P. (2018), “The race between man and machine: Implications of

technology for growth, factor shares, and employment”, American Economic Review, 108(6): 1488-

1542.

Adams, F. G., Gangnes, B., Shachmurove, Y. (2006). “Why is China so competitive?

Measuring and explaining China's competitiveness”, World Economy, 29(2): 95-122.

Adorno, T. W. (2011), Kültür Endüstrisi - Kültür Yönetimi (6. Baskı), (çev. N. Ülner, M.

Tüzer, E. Gen), İstanbul: İletişim Yayınları.

Aglietta, M. (2015), A Theory of Capitalist Regulation - The US Experience, (çev. D.

Fernbach), Londra: Verso (orijinal baskı tarihi: 1976).

Akalın, A. (2007), “Duygulanım ve Duygulanımsal Emek Üzerine Notlar”, Birikim, (217):

114-121.

Akçay, Ü. (2007), Kapitalizmi Planlamak: Türkiye’de Planlama ve DPT’nin Dönüşümü,

İstanbul: SAV Sosyal Araştırmalar Vakfı.

Akçomak, İ. S., Erdil, E., Pamukçu, M. T., Tiryakioğlu, M. (2016), “Bilgi, Bilim, Teknoloji

ve Yenilik: Kavramsal Tartışma”, Erdil, E., Pamukçu, M., Tiryakioğlu, M. (Ed.). Bilim Teknoloji ve

Yenilik Kavramlar, Kuramlar ve Politika, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: 19-46.

Akçoraoğlu, A. (2019), “‘Yeni Kapitalizm’ Teorileri, Dijital Devrim ve Türkiye

Kapitalizmi”, Mülkiye Dergisi, 43(3): 525-575.

Alçın, K. S. (2006), Teknolojik Yenilik-Emek İlişkisi ve Emeğin Teknoloji Algısı, Doktora

Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Alçın, S. (2016), “Üretim İçin Yeni Bir İzlek: Sanayi 4.0”, Journal of life Economics, 3(2):

19-30.

293

Allmer, T., Sevignani, S., Prodnik, J. A. (2015), “Mapping approaches to user participation

and digital labour: A critical perspective”, Fisher, E., Fuchs, C. (Ed.), Reconsidering value and labour

in the digital age, Londra: Palgrave Macmillan: 153-171.

Amin, A. (1994), “Post-Fordism: Models, Fantasies and Phantoms of Transition”, Amin, A.

(Ed.). Post-Fordism: A Reader, Oxford: Blackwell Publishers Ltd: 1-39.

Ancarani, A., Di Mauro, C. (2018), “Reshoring and Industry 4.0: how often do they go

together?”, IEEE Engineering Management Review, 46(2): 87-96.

Ancarani, A., Di Mauro, C., Fratocchi, L., Orzes, G., Sartor, M. (2015), “Prior to reshoring:

A duration analysis of foreign manufacturing ventures”, International Journal Production Economics,

(169): 141-155

Andrejevic, M. (2009), “Exploiting YouTube: Contradictions of user-generated labor”, The

Youtube Reader, 413(36): 406-423.

Andrejevic, M. (2014), “The Big Data Divide”, International Journal of Communication,

(8): 1673-1689.

Aneesh, A. (2006), Virtual migration: The programming of globalization. Durham: Duke

University Press.

Ansal, H. (1992), “Önsöz: Alternatif Teknoloji ve Son Teknolojik Gelişmeler”, Dickson, D.,

Alternatif Teknoloji – Teknik Değişmenin Politik Boyutları, İstanbul: Ayrıntı Yayınları: 9-25

Ansal, H. (1996), “Teknolojik Gelişmelerin İşgücü Niteliğine Etkileri”, Lordoğlu, K. (Ed.),

İnsan, Toplum, Bilim – 4. Ulusal Sosyal Bilimler Kongresi Bildiriler 1995, İstanbul: Kavram

Yayınları.

Ansal, H. (2018), “Sanayi 4.0 İşgücünü Nasıl Etkileyecek?”, Sosyal Demokrat Dergi,

(95/96): 3-6

Ansal, H., Ekinci, M., Kaşdoğan, D. (2018), “Bilim, Teknoloji ve Toplum Çalışmaları’na bir

giriş”, Toplum ve Bilim, (144): 9-37.

Ansal, H., Yıldırım, N. (2018), “Sanayi 4.0 ve İşgücüne Etkileri: Kadınlar için bir fırsat

olabilir mi”, Toplum ve Bilim, (144): 217-232.

Antunes, R. (2013), The meanings of work: Essay on the affirmation and negation of work,

(çev. Molinari, E.). Leiden: Brill (orijinal baskı tarihi: 1999).

294

Aronowitz, S., DiFazio, W. (1994), The jobless future, Minneapolis: University of

Minnesota Press.

Arap, İ., Erat, V. (2017), “Türkiye’nin Bilim Politikası: TÜBİTAK Üzerinden Bir

Çözümleme”, Dokuz Eylül Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 32(1): 323-339.

Armbrust, M., Fox, A., Griffith, R., Joseph, A. D., Katz, R., Konwinski, A., Lee, G.,

Patterson, D., Rabkin, A., Stoica, I., Zaharia, M. (2010), “A View of Cloud Computing”,

Communications of the ACM, 53(4): 50-58

Artut, S. (2014), Teknoloji – İnsan Birlikteliği, İstanbul: Ayrıntı Yayınları.

Arvidsson, A. (2011), “Ethics and value in customer co-production”, Marketing Theory,

11(3): 261-278.

Arvidsson, A., Colleoni, E. (2012), “Value in Informational Capitalism and on the Internet”,

The Information Society: An International Journal, 28(3):135-150

Atabek, Ü. (2013), “Yeni Medya ve Yeni İletişim Düzeni”, Mülkiye Dergisi, 37(3): 175-181

Attaran, M., Attaran, S., Kirkland, D. (2019), “The need for digital workplace: increasing

workforce productivity in the information age”, International Journal of Enterprise Information

Systems (IJEIS), 15(1): 1-23.

Autor, D. (2011), The unsustainable rise of the disability rolls in the United States: Causes,

consequences, and policy options. Cambridge, Massachusetts: National Bureau of Economic

Research, Working Paper No: 17697.

Aydın, A. (2021), “Robotların İstihdam Üzerindeki Etkisi: Seçilmiş Ülkeler Üzerine

Ampirik İnceleme”, Çalışma ve Toplum, 2021/1(68): 269-288.

Babacan, M. E., Haşlak, İ., Hira, İ. (2011), “Sosyal Medya ve Arap Baharı”, Akademik

İncelemeler Dergisi, 6(2): 63-92.

Bakın, A. (2005), Küreselleşme, Sosyal Politika Alanında Yaşanan Dönüşüm ve Türkiye’nin

Refah Rejiminin Karmaşık Niteliği. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü.

Banaji, J. (2010), Theory as history: Essays on modes of production and exploitation.

Leiden: Brill.

295

Barbier, J. C. (2004), A comparative analysis of ‘employment precariousness’ in Europe.

Learning from employment and welfare policies in Europe, European Xnat Cross-national research

papers, Seventh series: 7-18

Barbieri, P., Stentoft, J. (2016) “Reshoring: a supply chain innovation perspective – Guest

Editorial”, Operations Management Research, 9(3-4): 49–52

Baroncelli, A., Belvedere, V., Serio, L. (2017), “Offshoring Versus Reshoring? Rather,

Shouldn’t It Be Rightshoring?”, Vecchi, A. (Ed.), Reshoring of Manufacturing, Cham: Springer: 39-56

Bartodziej, C. J. (2017), The Concept Industry 4.0, An Empirical Analysis of Technologies

and Applications in Production Logistics, Wiesbaden: Springer Gabler.

Basalla, G. (2013), Teknolojinin Evrimi, C. Soydemir (Çev.). Ankara: Doğu-Batı Yayınları,

(orijinal baskı tarihi: 1988).

Bauchspies, W. K., Croissant, J., Restivo, S. (2019), Bilim Teknoloji ve Toplum Sosyolojik

Bir Yaklaşım, (Çev. B. Kuryel, B. Balkız, Ü. Tatlıcan), Ankara: Phoenix Yayınevi.

Bayuk, M. N., Öz, A. (2017), “Nesnelerin İnterneti ve İşletmelerin Pazarlama Faaliyetlerine

Etkisi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, 5(43): 41-58

Bell, D. (1976) “The Coming of the Post-Industrial Society”, The Educational Forum, 40(4):

574-579

Berardi, F. (2005), “What does cognitariat mean? Work, desire and depression”, Cultural

Studies Review, 11(2): 57–63

Boratav, K. (2009), “Bir Çevrimin Yükseliş Aşamasında Türkiye Ekonomisi”, N.

Mütevellioğlu, Sönmez, S. (Ed.), Küreselleşme, Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, İstanbul:

İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: 1-25.

Bowring, F. (2004), “From the mass worker to the multitude: A theoretical contextualisation

of Hardt and Negri’s Empire”. Capital & Class, 28(2): 101-132.

Braudel, F. (2017), Maddi Uygarlık, Ekonomi ve Kapitalizm (XV. ve XVIII. Yüzyıllar) –

Gündelik Hayatın Yapıları (3. Baskı), (Çev. M. A. Kılıçbay), Ankara: İmge Kitabevi, (orijinal baskı

tarihi: 1979).

Braverman, H. (2008), Emek ve Tekelci Sermaye, (Çev. Çiğdem Çidamlı), İstanbul:

Kalkedon Yayınevi, (orijinal baskı tarihi: 1974)

296

Briken, K., Chillas, S., Krzywdzinski, M., Marks, A. (2017), “Labour process theory and the

new digital workplace”, Briken, K, Chillas, S., Krzywdzinski, M., Marks, A. (Ed.), The New Digital

Workplace: How New Technologies Revolutionise Work, Londra: Palgrave: 1-17

Brown, T. J., Idoine, N. E., Raycraft, E. R., Shaw, R. A., Hobbs, S. F., Everett, P., Deady, E.

A., Bide, T. (2018), World mineral production 2012-16, Nottingham: British Geological Survey.

Bruland, K. (2006), “Industrialisation and technological change”, Floud, R. McCloskey, D.

(Ed.). The Cambridge economic history of modern Britain Volume I: Industrialisation, 1700–1860,

Cambridge: Cambridge University Press: 117-146 (orijinal baskı tarihi: 2004)

Brynjolfsson, E. ve A. McAfee. (2014), The Second Machine Age, New York: W. W. Norton

Company.

Bulbul, A. A. M., Biswas, S., Hossain, M. B., Biswas, S. (2017), “Past, present and future of

mobile wireless communication”, IOSR Journal of Electronics and Communication Engineering

(IOSR-JECE, 12(5): 55-58.

Burton, J. (2013), “Capitalism’s Californian Revolution: Yann Moulier Boutang, Cognitive

Capitalism”, Parrhesia, (16): 71-76

Bülbül, Y. (2008), Teknonomi: Tarihsel Açıdan Teknoloji - Ekonomi İlişkisi, İstanbul:

Kitabevi

Bülbül, Y., Özbay, R. D. (2011), Teknoparklar Teknolojik Bilginin Ticarilesmesi, İstanbul:

İstanbul Ticaret Odası.

Cabral, R., Dahab, S. S. (1998), “Science parks in developing countries: the case of BIORIO

in Brazil”, International Journal of Technology Management, 16(8): 726-739.

Caffentzis, G. (2014), “Bir Bilişsel Kapitalizm Eleştirisi”, (Çev. Y. Dönmez), Peters, M. A.,

Bulut, A. (Ed.), Bilişsel Kapitalizm, Eğitim ve Dijital Emek, Ankara: NotaBene Yayınları: 75-114

Calhoun, C. (2013), “Occupy wall street in perspective”, British Journal of Sociology, 64(1):

26-38.

Cansız, M. (2017), 2023’e Doğru Türkiye Teknoparkları, Ankara: T.C. Kalkınma Bakanlığı.

Caraway, B. (2011), “Audience labor in the new media environment: A Marxian revisiting

of the audience commodity”, Media, Culture & Society, 33(5): 693-708

297

Casilli, A. A. (2017), “Global digital culture| Digital labor studies go global: Toward a

digital decolonial turn”, International Journal of Communication, (11): 3934-3954

Castells, M. (2005), Ağ Toplumunun Yükselişi, (Çev. E. Kılıç), İstanbul: İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1996).

Cengiz, F. B. (2019), Türkiye'de 'Düzenli' Göçün Yönetimi ve Göçmenlerin Değişen

Düzenlileşme Pratikleri, Doktora Tezi, İstanbul, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Chakravartty, P., Schiller, D. (2011), “Global Financial crisis| neoliberal newspeak and

digital capitalism in Crisis”, International Journal of Communication, (4): 23.

Chandler, A. D. (1999), The Visible Hand - The Managerial Revolution in American

Business. Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, (orijinal baskı tarihi: 1977).

Chandler, D. (2021), “Büyük Veri Eleştirisinde Neler Söz Konusu? Christian Fuchs’un

Bölümü Üzerine Düşünceler”, Chandler, D., Fuchs, C. (Ed.), Dijital Nesneler Dijital Özneler – Büyük

Veri Çağında Kapitalizm, Emek ve Siyaset Üzerine Disiplinlerarası Yaklaşımlar, İstanbul: NotaBene

Yayınları: 101-108.

Chen, M. (2020), “A new world of workers: Confronting the gig economy”, Socialist

Childe, G. (1995), Tarihte Neler Oldu? (Çev. M. Tunçay, A. Bilgi), (Altıncı Baskı). İstanbul:

Alan Yayıncılık, (orijinal baskı tarihi: 1942).

Childe, G. (2009), Tarihte Neler Oldu? (Çev. M. Tunçay, A. Bilgi), (Beşinci Baskı).

İstanbul: Kırmızı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1942).

Collis, J. (1984), The European Iron Age, London: Taylor & Francis (orijinal baskı tarihi

1944)

Coté, M., Pybus, J. (2014), “Maddi Olmayan Emek 2.0’ı Öğrenme: Facebook ve Sosyal

Ağlar”, (Çev. D. Öz), Peters, M. A., Bulut, E. (Ed.), Bilişsel Kapitalizm, Eğitim ve Dijital Emek,

Ankara: NotaBene Yayınları: 241-270

Çağlayan Akay, E. (2018), “Ekonometride Yeni Bir Ufuk: Büyük Veri ve Makine

Öğrenmesi”, Social Sciences Research Journal, 7(2): 41-53

Çakır, M. (2018), “Bilgi Toplumu Kuramları ve Prekarya Tartışmaları”. Çakır, M. (Ed.),

Bilgi Toplumu Tartışmaları, İstanbul: Pales Yayınları: 19-114.

298

Çelen, S. (2017), “Sanayi 4.0 ve Simülasyon”, International Journal of 3D Printing

Technologies and Digital Industry, 1(1): 9-26.

Çelik, A. (2007), Eğreti emek- parçalanan sınıf, Birikim, (217): 122-133.

Çelik, A. (2019), “Sembiyotik İlişkiler ve Otoriter Korporatizm Kıskacında 2010’lu Yıllarda

Türkiye’de Sendikalaşma, Toplu Pazarlık ve Grev Eğilimleri”, Uluslararası Yönetim İktisat ve İşletme

Dergisi, 15(15): 39-69.

Çelik, F. (2019), “Yerel Kalkınmada Teknopark Modeli: Emilia-Romagna (İtalya) ve

Shannon (İrlanda) Bölgeleri Örnekleri”, Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 21(4):

1112-1129.

Çelik, N. (2006), Küreselleşme sürecinde gelişmekte olan ülkelerde teknolojik gelişme ve

devletin rolü: Yeni sanayileşen ülkeler deneyimi ve Türkiye örneği, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara

Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Day, G. (2001), Class, Londra: Routledge

Giffi, C. A., Rodriguez, M. D., Gangula, B., Michalik, J., de la Rubia, T. D., Carbeck, J.,

Cotteleer, M. J. (2015), Advanced Technologies Initiative: Manufacturing & Innovation, Londra:

Deloitte and Council on Competitiveness

Demirci, H. E. (2018), “Nesnelerin İnterneti Teknolojisine Güncel Bakış”, Anahtar, 30(353):

25-29

Demirli, Y. (2014), “Türkiye’de Teknoparklara Yönelik Teşvikler ve Teknoparkların Bilim

ve Teknoloji Kapasitesinin Gelişimine Katkısı”, Maliye Dergisi, (166): 95-114.

Dery, K., Sebastian, I. M., Van der Meulen, N. (2017), “The digital workplace is key to

digital innovation”, MIS Quarterly Executive, 16(2): 135-152

Dicken, P. (2011), Global Shift - Mapping the Changing Contours of the World Economy,

New York: The Guilford Press.

Dickson, D. (1992), Alternatif Teknoloji – Teknik Değişmenin Politik Boyutları. (Çev. N.

Erdoğan). Ankara: Ayrıntı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1974).

Dikmen, A. A. (2017), Makine, İş Kapitalizm ve İnsan (Güncellenmiş 4. Baskı), Ankara:

NotaBene Yayınları.

299

Dölen, E. (1985), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Bilim”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye

Ansiklopedisi – 1. Cilt, İstanbul: İletişim Yayınları. 154-196.

Dyer-Witheford, N. (2004), Siber Marx - Yüksek Teknoloji Çağında Sınıf Mücadelesi, (Çev.

A. Çakıroğlu), İstanbul: Aykırı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1999).

Dyer-Witheford, N. (2019), Siber Proleterya – Dijital Girdapta Küresel Emek, (Çev. E.

Akçay), İstanbul: Z Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2015).

Ebbinghaus, B., Visser, J. (2000), Trade Unions in Western Europe Since 1945, Londra:

Macmillan Reference Ltd.

Edgell, S. (1998), Sınıf, (Çev. D. Özyiğit). Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, (orijinal baskı

tarihi: 1993).

Ege, B. (2014), “4. Endüstri Devrimi Kapıda mı?”, Bilim ve Teknik Dergisi, (558): 27-29.

Ellul, J. (2003), Teknoloji Toplumu, (Çev. M. Ceylan), İstanbul: Bakış Yayınları, (orijinal

baskı tarihi: 1954).

Erat, V., Arap, İ. (2016), Dünyada ve Türkiye’de Bilim-İktidar İlişkisinin Evrimi. Ankara:

NotaBene Yayınları.

Erbaşlar, G., Dokur, Ş. (2016), Elektronik Ticaret, (Geliştirilmiş 3. Basım), İstanbul: Nobel

Akademik Yayıncılık.

Erdem, M. N. (2014), Tüketime Dayalı Bilinç Endüstrisi ve Reklam Bağlamında Bir Dijital

Reklam Okuryazarlığı Eğitim Modeli Önerisi, Doktora Tezi, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler

Enstitüsü.

Erdoğdu, S. (2006), Küreselleşme Sürecinde Uluslararası Sendikacılık, Ankara: İmge

Yayınları.

Erdoğdu, S. (2021), “En Çok İş Kaybı Robot Üretmeyen ve Kullanmayan Ülkelerde

Olacak”, İş’te Gelecek – Görüşler, Öneriler, Beklentiler, (Boyacıoğlu, H. (Ed.), Ankara: Türk Metal

Sendikası Araştırma ve Eğitim Merkezi: 127-143.

Ericsson (2018), Ericsson Mobility Report June 2018, Stockholm: Ericsson.

Fang, T., Lin, C. (2015), “Minimum wages and employment in China”, IZA Journal of

Labor Policy, 4(1): 1-30.

300

Feenberg, A. (1999), Questioning technology, Londra: Routledge.

Ferrarotti, F. (1997), “Endüstri Devrimi ve Bilim, Teknoloji ve İktidarın Yeni Nitelikleri”,

Mayor, F, Forti, A. (Ed.), Bilim ve İktidar, (Çev. M. Küçük), Ankara: TÜBİTAK Yayınları: 41-68

Fisher, E. (2014), “Daha Az Yabancılaşma Nasıl Daha Fazla Sömürü Yaratır? Sosyal

Paylaşım Sitelerinde İzleyici Emeği”, (Çev. G. Baydar), Mosco, V., Fuchs, C., Başaran, F. (Ed.), Marx

Geri Döndü, Ankara: NotaBene Yayınları: 119-150.

Ford, M. (2018), Robotların Yükselişi: Yapay Zeka ve İşsiz Bir Gelecek Tehlikesi, (Çev. C.

Duran), İstanbul: Kronik Kitap, (orijinal baskı tarihi: 2015).

Forti, A. (1997), “Modern Bilimin Doğuşu ve Düşünce Özgürlüğü”, Mayor, F, Forti, A.

(Ed.), Bilim ve İktidar, (Çev. M. Küçük), Ankara: TÜBİTAK Yayınları: 23- 38

Frase, P. (2017), Dört Gelecek: Kapitalizmden Sonra Hayat, (Çev: A. E. Pilgir), İstanbul:

Koç Üniversitesi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2016).

Frankish, K., Ramsey, W. M. (2014), The Cambridge Handbook of Artificial Intelligence,

Cambridge: Cambridge University Press.

Fratocchi, L. (2018), “Additive manufacturing technologies as a reshoring enabler: a why,

where and how approach”, World Review of Intermodal Transportation Research, 7(3): 264-293.

Fratocchi, L., Di Mauro, C., Barbieri, P., Nassimbeni, G., Zanoni, A. (2014), “When

manufacturing moves back: Concepts and questions”. Journal of Purchasing and Supply Management,

20(1): 54-59.

Freeman, C, Perez, C. (1988), “Structural crises of adjustment, business cycles and

investment behaviour”, G. Dosi, Freeman, C., Nelson, R., Silverberg, G., Soete, L. (Ed.), Technical

Change and Economic Theory, Londra: Pinter Publisher: 38-66

Freeman, C., L. Soete. (2003), Yenilik İktisadı, (Çev. E. Türkcan), Ankara: TÜBİTAK

Yayınları (orijinal baskı tarihi: 1997).

Frey, C. B., Osborne, M. A. (2017), “The future of employment: How susceptible are jobs to

computerisation?”, Technological forecasting and social change, (114): 254-280

Fröbel, F., Heinrichs, J., Kreye, O. (1982), Uluslararası Yeni İş Bölümü ve Serbest Bölgeler,

(Çev. Y. Öner), İstanbul: Belge Yayınları.

301

Fuchs, C. (2014), “Bilişsel Kapitalizm ya da Enformasyonel Kapitalizm”, (Çev. K. Özdil),

Peters, M. A., Bulut, E. (Ed.), Bilişsel Kapitalizm, Eğitim ve Dijital Emek, Ankara: NotaBene

Yayınları: 137-188.

Fuchs, C. (2015), Dijital Emek ve Karl Marx, (Çev. T. E. Kalaycı, S. Oğuz), Ankara:

NotaBene Yayınları.

Fuchs, C. (2018), “Industry 4.0: The Digital German Ideology”, tripleC, 16(1): 280-289.

Fuchs, C. (2021), “Büyük Veri Kapitalizmi Çağında Karl Marx”, Chandler, D., Fuchs, C.

(Ed.). Dijital Nesneler Dijital Özneler – Büyük Veri Çağında Kapitalizm, Emek ve Siyaset Üzerine

Disiplinlerarası Yaklaşımlar, İstanbul: NotaBene Yayınları: 75-100

Fuchs, C., Chandler, D. (2021), “Giriş: Büyük Veri Kapitalizmi – Siyaset, Eylemcilik ve

Kuram”, ‘Çev. G. Boztepe), Chandler, D., Fuchs, C. (Ed.), Dijital Nesneler Dijital Özneler - Büyük

Veri Çağında Kapitalizm, Emek ve Siyaset Üzerine Disiplinlerarası Yaklaşımlar, İstanbul: NotaBene

Yayınları: 7-33

Galbraith, J. K. (2007), The New Industrial State, Princeton, New Jersey: Princeton

University Press, (orijinal baskı tarihi: 1967).

Gambetti, Z. (2014). “Occupy Gezi as Politics of the Body”, Özkırımlı, U. (Ed.) The Making

of a Protest Movement in Turkey: #occupygezi, Londra: Palgrave Pivot: 89-102.

Gamson, W. A., Sifry, M. L. (2013), “The# Occupy movement: an introduction”, The

Sociological Quarterly, 54(2): 159-163.

Genestier, P. (2019), “Les ‘gilets jaunes’: une question d’autonomie autant que

d’automobile”, Le Débat, 204(2): 16-34.

Giddens, A. (2005), Sosyoloji (2. Baskı), Güzel, C. (Ed.). Ankara: Ayraç Yayınları

Gorz, A. (1985), Cennetin Yolları - Yaşanan Ekonomik Buhran Üzerine Tezler, (Çev. T.

Ilgaz). İstanbul: Afa Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1983).

Gök, F. (1999), “75 yılda İnsan Yetiştirme, Eğitim ve Devlet”, Gök, F. (Ed.), 75 Yılda

Eğitim, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları: 1-8

Göker, A. (2001), “Bilim ve Teknoloji Politikalarına Giriş İçin ‘Enformasyon Toplumu’

Üzerine Kavramsal Bir Yaklaşım Denemesi”, Mülkiye Dergisi, 25(230): 27-66

302

Grace, K., Salvatier, J., Dafoe, A., Zhang, B., Evans, O. (2018), “When will AI exceed

human performance? Evidence from AI experts”, Journal of Artificial Intelligence Research, (62):

729-754.

Gramsci, A. (2011), Hapishane Defterleri - Cilt 2, Buttigieg, J. A. (Ed.), (Çev. B. Baysal),

Birinci Baskı, İstanbul: Kalkedon Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1996).

Grappi, S., Romani, S., Batöze, R. P. (2018), “Reshoring from a demand-side perspective:

Consumer reshoring sentiment and its market effects”, Journal of World Business, 53(2): 194-208.

Greengard, S. (2015), The Internet of Things, Cambridge, Massachusetts: The MIT Press.

Greenwood, J. (1999), “The Third Industrial Revolution: Technology, Productivity, and

Income Equality”, Economic Review, 35(2): 2-12.

GSMA (2018), The Mobile Economy 2018, Londra: GSM Association

Gülalp, H. (1993), Kapitalizm, Sınıflar ve Devlet, (Çev. O. Akınhay, A. Yılmaz), İstanbul:

Belge Yayınları.

Günay, D. (2002), “Sanayi ve Sanayi Tarihi”, Mimar ve Mühendis Dergisi, (31): 8-14.

Gürak, H. (2004), Emek, Teknolojik Yenilik ve Büyüme, Sakarya: Değişim Yayınları.

Hall, R. ve B. Stahl. (2014), “Metalaştırmaya Karşı: Üniversite, Bilişsel Kapitalizm ve Yeni

Gelişen Teknolojiler”, (Çev. B. Durdağ, H. Yüksel), Mosco, V., Fuchs, C., Başaran, F. (Ed.), Marx

Geri Döndü, Ankara: NotaBene Yayınları: 151-192

Harari, Y. N. (2015), Hayvanlardan Tanrılara - Sapiens, (Çev. S. Işıldar), İstanbul: Kolektif

Kitap, (orijinal baskı tarihi: 2011).

Hardt, M., Negri, A. (2003), İmparatorluk (Beşinci Baskı), (Çev. A. Yılmaz), İstanbul:

Ayrıntı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2000).

Hardt, M., Negri, A. (2004), Çokluk - İmparatorluk Çağında Savaş ve Demokrasi, (Çev. B.

Yıldırım), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2004).

Harmancı, M., Önen, M. O. (1999), Dünyada ve Türkiye’de Teknopark ve Teknokent

Uygulamaları, Ankara: Türkiye Kalkınma Bankası AŞ Araştırma Müdürlüğü.

Hart-Landsberg, M. (2013), Capitalist Globalization: Consequences, Resistance, and

Alternatives, New York: Monthly Review Press

303

Hartman, P. L., Ogden, J. A., Wirthlin, J. R., Hazen, B. T. (2017), “Nearshoring, reshoring,

and insourcing: Moving beyond the total cost of ownership conversation”, Business Horizons, 60(3):

363-373.

Harvey, D. (1997), Postmodernliğin Durumu, (Çev. S. Savran), İstanbul: Metis Yayınları,

(orijinal baskı tarihi 1990).

Harvey, D. (2004), Yeni Emperyalizm, (Çev. H. Güldü), İstanbul: Everest Yayınları, (orijinal

baskı tarihi 2003).

Harvey, D. (2012), Sermayenin Sınırları, (Çev. U. Balaban), Ankara: Tan Kitabevi

Yayınları, (orijinal baskı tarihi 2007).

Harvey, D. (2015a), Neoliberalizmin Kısa Tarihi (İkinci Baskı), (Çev. A. Onacak), İstanbul:

Sel Yayıncılık, (orijinal baskı tarihi 2005).

Harvey, D. (2015b), On Yedi Çelişki ve Kapitalizmin Sonu, (Çev. E. Soğancılar), İstanbul:

Sel Yayıncılık, (orijinal baskı tarihi 2014).

Hashem, I. A. T., Yaqoob, I., Anuar, N. B., Mokhtar, S., Gani, A., & Khan, S. U. (2015),

“The rise of ‘big data’ on cloud computing: Review and open research issues”, Information Systems,

(47): 98-115.

Hatipoğlu, M. T. (1998), Türkiye Üniversite Tarihi 1845-1997, Ankara: Selvi Yayınları.

Haug, W. F. (2010), “Historical-Critical Dictionary of Marxism”, Historical Materialism,

18(2): 177-185.

Heinemann, G., Gaiser, C. (2015), Social – Local – Mobile, The Future of Location-based

Services, Berlin: Springer-Verlag.

Henkoğlu, T., Külcü, Ö. (2013), “Bilgi Erişim Platformu Olarak Bulut Bilişim: Riskler ve

Hukuksal Koşullar Üzerine Bir İnceleme”, Bilgi Dünyası, 14(1): 62-86.

Hesmondhalgh, D. (2010), “User-generated content, free labour and the cultural industries”,

ephemera, 10(3/4): 267-284.

Hirst, P., Zeitlin J. (1991), “Flexible specialization versus post-Fordism: theory, evidence

and policy implications”, Economy and Society, 20(1): 1-56.

Hirst, P., Thompson, G. (2003), Küreselleşme Sorgulanıyor, (Çev. Ç. Erdem, E. Yücel),

Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1999).

304

Hobsbawm, E. (2005), Devrim Çağı - Avrupa 1789-1848, (Çev. B. S. Şener), Ankara: Dost

Kitabevi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1962).

Hobsbawm, E. (2003), İmparatorluk Çağı - 1875-1914, (Çev. V. Aslan), Ankara: Dost

Kitabevi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1987).

Holman D., Batt R., Holtgrewe U. (2007), The global call centre report: International

perspectives on management and employment, Industrial and Labor Relations Collection, Research

Studies and Reports, Ithaca, NY: Cornell University.

Howe, J. (2010), Crowdsourcing: Kalabalıkların Gücü Bir İşin Geleceğine Nasıl Şekil

Verebilir, (Çev. G. Aksoy), İstanbul: Optimist Kitap.

Hudson, P. (2014), The Industrial Revolution, Londra: Bloomsbury Publishing. (orijinal

baskı tarihi: 1992).

Huws, U. (2015), “Setting the Standards: The USA and Capitalism in the Digital Age”,

Frayssé, O., O’Neil, M. (Ed.), Digital Labour and Prosumer Capitalism, Hampshire: Palgrave

Macmillan: 20-29

Huws, U. (2018), Küresel Dijital Ekonomide Emek, (Çev. C. Şenesen), İstanbul: Yordam

Kitap, (orijinal baskı tarihi: 2014).

Hyman, R. (1991), Strikes, (Dördüncü Baskı), Londra: McMillan Academic.

IOM (2013), World Migration Report - Migrant Well-being and Development, Cenevre:

International Organization for Migration (IOM).

ITU, (2017), Measuring the Information Society Report- Volume 1, Cenevre: International

Telecommunication Union.

İçduygu, A., & Sirkeci, İ. (1999). “Cumhuriyet Dönemi Türkiye’sinde Göç Hareketleri”,

Baydar, O. (Ed.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları: 269-276

İnam, A. (2014), Teknoloji Benim Neyim Oluyor? (4. Baskı), Ankara: ODTÜ Yayıncılık.

İnsel, A. (2021), Neo-liberalizm: Hegemonyanın Yeni Dili (2. Baskı), İstanbul: İletişim

Yayınları.

Jackson, P. C. (1985), Introduction to Artificial Intelligence, New York: Dover Publications

305

Jaeger, P. T., Lin, J., Grimes, J. M., Simmons, S. N. (2009), “Where is the cloud?

Geography, economics, environment, and jurisdiction in cloud computing”, First Monday, 14(5).

Janicke, M., Jacob, K. (2013), “A third industrial revolution?”, Siebenhüner, B., Arnold, M.,

Eisenack, K., Jacob, K. (Ed.), Long-term Governance for Social-Ecological Change, Oxfordshire:

Routledge: 47-71.

Jarrett, K. (2021), “Yeniden Üretim Merceğinden: Kültür ve Ekonominin Kesişiminde Emek

ve Mücadele”, Chandler, D., Fuchs, C. (Ed.), Dijital Nesneler Dijital Özneler – Büyük Veri Çağında

Kapitalizm, Emek ve Siyaset Üzerine Disiplinlerarası Yaklaşımlar, İstanbul: NotaBene Yayınları: 139-

157

Javaid, M., Haleem, A., Singh, R. P., Haq, M. I. U., Raina, A., Suman, R. (2020), “Industry

5.0: Potential applications in COVID-19”, Journal of Industrial Integration and Management, 5(04):

507-530.

Jessop B. (1990), “Regulation theories in retrospect and prospect”, Economy and Society,

19(2): 153-216

Jia, P. (2014), “Employment and working hour effects of minimum wage increase: Evidence

from China”, China & World Economy, 22(2): 61-80.

Jin, D. Y., Feenberg, A (2015), “Commodity and Community in Social Networking: Marx

and the Monetization of User-Generated Content”, The Information Society, 31(1): 52-60

Kagermann, H. (2015), “Change Through Digitization—Value Creation in the Age of

Industry 4.0”, Albach, H., Meffert, H., Pinkwart, A., Reichwald, R. (Ed.), Management of Permanent

Change, Wiesbaden: Springer-Gabler Verlag: 23-45

Kagermann, H., Wahlster, W., Helbig, J. (2013), Recommendations for Implementing the

Strategic Initiative INDUSTRIE 4.0 - Securing the Future of German Manufacturing Industry (Final

Report of the Industrie 4.0 Working Group). Frankfurt: Acatech - National Academy of Science and

Engineering.

Kangal, K. (2018), “Dijital Emek Tartışmaları”, Koşar, A. (Ed.), Maddi Olmayan Emek

Teorisi – Kuramsal Bir Eleştiri, İstanbul: Kor Kitap: 157-171

Kaplinsky, R. (1989), “‘Technological revolution’ and the international division of labour in

manufacturing: A place for the Third World?”, Kaplinsky, R., Cooper, C. (Ed.), Technology and

Development in the Third Industrial Revolution, Londra: Frank Cass & Co. Ltd.: 5-35.

306

Karahanoğulları, Y. (2008), “Marx’ta Üretken Emek Kategorisi ve 1988-2006 Dönemi

Türkiye Ekonomisi İçin Ampirik Bulgular”, Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 63(2): 117-142.

Karahanoğulları, Y., Tonak, E. A. (2009), “Türkiye’de Üretken Olmayan İşçiler

Sömürülmüyorlar mı?”, Toplum ve Hekim, 24(2): 91-97

Kazgan, G. (1980), “1980’lerde Türk tarımında yapısal değişme”, Baydar, O. (Ed.), 75 Yılda

Köylerden Şehirlere, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları: 31-42

Kazgan, G. (2006), Tanzimat’tan 21. Yüzyıla Türkiye Ekonomisi (Genişletilmiş 3. Baskı),

İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.

Kepenek, Y. (2016), “Türkiye’nin 1980 Öncesi Bilim ve Teknoloji Politikaları”, Akçomak,

İ., Erdil, E., Pamukçu, M., Tiryakioğlu, M. (Ed.), Bilim Teknoloji ve Yenilik Kavramlar, Kuramlar ve

Politika, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları: 641-666.

Kıyan, Z. (2015), “‘Dijital Kapitalizm’in İletişim Alanındaki İzleri: Üretim, Dolaşım, Emek

ve Tüketim Süreçleri”, Toplum ve Bilim, (135): 27-57.

Kıyan, Z. (2016), Metalaştırma ve Direnç – Kapitalizmde Kültürün İkili Üretim Yapısı,

Ankara: Notabene Yayınları.

Kibritçioğlu, A. (1998), “Firma ve Ürün Kalitesi: Nedir? Neden Önemlidir?”, Future’s

Technologies, (51): 52-56.

King, A. (1997), “II. Dünya Savaşının Sonundan Bu Yana Bilim ve Teknoloji”, Mayor, F,

Forti, A. (Ed.), Bilim ve İktidar (Çev. M. Küçük), Ankara: TÜBİTAK Yayınları: 69-105.

Kinkel, S. (2014), “Future and impact of backshoring - Some conclusions from 15 years of

research on German practices”, Journal of Purchasing and Supply Management, 20(1): 63-65.

Kiper, M. (2004), “Teknoloji Transfer Mekanizmaları ve Bu Kapsamda Üniversite Sanayi

İşbirliği”, Kiper, M. (Ed.), Teknoloji, Ankara: Türk Mühendis ve Mimar Odaları Birliği Yayını: 59-

122.

Kline, S. J. (1985), “What is technology?”, Bulletin of Science, Technology & Society, 5(3):

215-218.

Koşar, A. (2018), “Marx’ta ‘Maddi Olmayan Emek’ Kavramının Bağlamı”, Koşar, A. (Ed.),

Maddi Olmayan Emek Teorisi – Kuramsal Bir Eleştiri, İstanbul: Kor Kitap: 97-113.

307

Kozanoğlu, H. (2018), 50 Soruda Teknolojik Gelişmeler ve Hayatımız, İstanbul: Altınbaş

Üniversitesi Yayınları.

Kozanoğlu, H., Gür, N., Özden, B. A. (2015), Neoliberalizmin Gerçek 100’ü (3. Baskı),

İstanbul: İletişim Yayınları.

Köymen, O. (1999), “Cumhuriyet Döneminde Tarımsal Yapı ve Tarım Politikaları”, Baydar,

O. (Ed.), 75 Yılda Köylerden Şehirlere, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları: 1-30

Kumar, K. (2004), Sanayi Sonrası Toplumdan Post-modern Topluma - Çağdaş Dünyanın

Yeni Kuramları (İkinci Baskı), (Çev. M. Küçük) Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, (orijinal baskı

tarihi: 1995).

Kuş, O. (2021), “Metaverse: ‘Dijital Büyük Patlamada’ Fırsatlar ve Endişelere Yönelik

Algılar”, Intermedia International E-journal, 8(15): 245-266.

Kutup, N. (2011), “Nesnelerin interneti; 4H her yerden, herkesle, her zaman, her nesne ile

bağlantı”, XVI. Türkiye’de İnternet Konferansı: 151-156.

Kücklich, J. R. (2009), “Virtual worlds and their discontents: Precarious sovereignty,

governmentality, and the ideology of play”, Games and Culture, 4(4): 340-352.

Landes, D. S. (1988), The Unbound Prometheus: Technological Change and Industrial

Development in Western Europe from 1750 to the present. Cambridge: Cambridge University Press,

(orijinal baskı tarihi: 1969).

Lapavitsas, C. (2003), Social Foundations of Markets, Money and Credit, Londra:

Routledge.

Lasi, H., Fettke, P., Kemper, H. G., Feld, T., Hoffmann, M. (2014), “Industrie 4.0”,

Wirtschaftsinformatik, (56): 261-264.

Lazonick, W. (1991), Business Organization and the Myth of the Market Economy,

Cambridge: Cambridge University Press.

Lazzarato, M. (1996), “Immaterial labor”, Virno, P., Hardt, M. (Ed.), Radical Thought in

Italy: A Potential Politics, Minneapolis, Minnesota: University of Minnesota Press: 133-47.

Lebert, D., Vercellone, C. (2015), “Kapitalizmin Uzun Vadeli Dinamiği İçinde Bilginin

Rolü: Bilişsel Kapitalizm Varsayımı”, (Çev: D. Kundakçı), Vercellone, c. (Ed.), Bilişsel Kapitalizm –

Post-Fordist Dönemde Bilgi ve Finans, İstanbul: Otonom Yayıncılık: 17-39.

308

Lee, J. Y. (2021), “A study on metaverse hype for sustainable growth”, International

Journal of Advanced Smart Convergence, 10(3): 72-80.

Lee, N. K. (2018), “Total automation: The possibility of lights-out manufacturing in the near

future”, Missouri S&T’s Peer to Peer, 2(1).

Lemarchand, R. (1998), “Genocide in the Great Lakes: Which Genocide? Whose

Genocide?” African Studies Review, 41(1): 3-16.

Lessard, B., Baldwin, S. (2003), Netslaves 2.0: Tales of “Surviving” the Great Tech Gold

Rush, New York: Allworth Press.

Lu, Y. (2017), “Industry 4.0: A survey on technologies, applications and open research

issues”, Journal of Industrial Information Integration, (6): 1-10.

Lucarelli, S. (2013), “Introduction: From Knowledge-based Economy to Cognitive

Capitalism (Section A)”, Bria, F., Roio, D. (Ed.), Theoretical Framework on Future Knowledge-based

Economy, Paris: Université Paris1 Panthéon-Sorbonne (Post-Print and Working Papers): 5-14.

Lukač, D. (2015), “The fourth ICT-based industrial revolution ‘Industry 4.0’ - HMI and the

case of CAE/CAD innovation with EPLAN P8”, 23rd Telecommunications Forum TELFOR 2015:

835-838

Lyotard, J. F. (1994), Postmodern Durum – Bilgi Üzerine Bir Rapor, (Çev. A. Çiğdem),

Ankara: Vadi Yayınları

MacMillan, D., Burrows, P., Ante, S. E. (2009), “Inside the app economy”, Business Week,

(22): 1-6.

Maddikunta, P. K. R., Pham, Q. V., Prabadevi, B., Deepa, N., Dev, K., Gadekallu, T. R.,

Ruby, R., Liyanage, M. (2022), “Industry 5.0: A survey on enabling technologies and potential

applications”, Journal of Industrial Information Integration, 26-100257: 1-19

Magdoff, F., Yates, M. (2009), Ekonomik Krizin ABC’si, (Çev. A. Kırmızıgül), Ankara:

Epos Yayınları.

Manyika, J., Chui, M., Bisson, P., Woetzel, J., Dobbs, R., Bughin, J., Aharon, D. (2015), The

Internet of Things: Mapping the value beyond the hype, Washington, DC: McKinsey Global Institute,

309

Manyika, J., Lund, S., Chui, M., Bughin, J., Woetzel, J., Batra, P., Ko, R. ve S. Sanghvi.

(2017), Jobs lost, jobs gained: Workforce transitions in a time of automation, Washington, DC:

McKinsey Global Institute, 150.

Marx, K. (1966), Felsefenin Sefaleti – M. Proudhon’un Sefaletin Felsefesi’ne Cevap, (Çev.

E. Başar), Ankara: Sol Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1841).

Marx, K. (1998), Artı-Değer Teorileri - Birinci Kitap, (Çev. Y. Fincancı), Ankara: Sol

Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1862).

Marx, K. (2011), Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi - I. Cilt, (Çev. M. Selik, N. Satlıgan),

İstanbul: Yordam Kitap, (orijinal baskı tarihi: 1867).

Marx, K. (2015), Kapital: Ekonomi Politiğin Eleştirisi - III. Cilt, (Çev. M. Selik, E. Özalp),

İstanbul: Yordam Kitap, (orijinal baskı tarihi: 1894).

Mason, P. (2016), Kapitalizm Sonrası – Geleceğimiz İçin Bir Kılavuz, (Çev. Ş. Alpagut),

İstanbul: Yordam Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2015).

McClellan III, James E., Dorn, H. (2006), Dünya Tarihinde Bilim ve Teknoloji, (Çev. H.

Yalçın), Ankara: Arkadaş Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1999).

McCloskey, D. N. (1981), “The Industrial Revolution, 1780-1860: A Survey”, Floud, R.,

McCloskey, D. (Ed.), The Economic History of Britain, since 1700 - Vol. 1: 1700-1860, Cambridge:

Cambridge University Press: 103-127, (orijinal baskı tarihi: 2004).

Mell, P., Grance, T. (2011), “The NIST Definition of Cloud Computing”, NIST Special

Publication 800-145, Gaithersburg, MD: National Institute of Standards and Technology.

Mokyr, J. (2006), “Accounting for the Industrial Revolution”, Floud, R., McCloskey, D.

(Ed.), The Economic History of Britain, since 1700 - Vol. 1: 1700-1860, Cambridge: Cambridge

University Press: 1-27, (orijinal baskı tarihi: 2004).

Moore, G. E. (2006), “Cramming more components onto integrated circuits”, IEEE solid-

state circuits society newsletter, 11(3): 33-35, (Electronics, 1965, 38(8): 114’te yayımlanan makalenin

yeniden basımı).

Moulier Boutang, Y. (2007), Le capitalisme cognitif - La nouvelle grande transformation,

Paris: Éditions Amsterdam.

310

Mumford, L. (2017), Teknik ve Uygarlık, (Çev. E. C. Ercan), İstanbul: Açılım Kitap, (orijinal

baskı tarihi: 1937).

Munck, R. (2013), “The Precariat: a view from the South”, Third World Quarterly, 34.(5):

747-762.

Murphie, A., Potts, J. (2017), Culture and technology, Hampshire: Palgrave Macmillan.

Müller, J., Voigt, K. I. (2017), “Industry 4.0 - Integration Strategies for Small and Medium-

Sized Enterprises”, Viyana: Proceedings of the 26th International Association for Management of

Technology (IAMOT) Conference: 14-18.

Narin, Ö. (2008), Teknolojik Değişim: Türkiye’de Üretim Araçları Üretimi (1996-2005),

Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İktisat Anabilim Dalı Kalkınma İktisadı

ve İktisadi Büyüme Bilim Dalı.

Narin, Ö. (2018), “Sanayi 4.0’ın İma Ettikleri ve Sınırlarına Dair Bir Tartışma: Çevrimiçi

Kapitalizm Olabilir mi?”, Toplum ve Bilim, (144): 233-253

Negri, A. (1988) “Archaeology and project: The mass worker and the social worker”,

Revolution Retrieved: Selected Writings on Marx, Keynes, Capitalist Crisis and New Social Subjects

1967-83, Londra: Red Notes.

Negri, A. (2014), “Çokluğun Emeği ve Biyopolitiğin Dokusu”, (Çev. O. Kartal), Peters, M.

A., Bulut, E. (Ed.), Bilişsel Kapitalizm, Eğitim ve Dijital Emek, Ankara: NotaBene Yayınları: 11-30.

Ness, I (2018), Güneyin İsyanı: Küresel İşçi Sınıfının Gelişi, (Çev. A. E. Pilgir), İstanbul:

Koç Üniversitesi Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2015).

Ngai, P., Chan, J. (2012), “Global capital, the state, and Chinese workers: the Foxconn

experience”, Modern China, 38(4): 383-410.

O’Halloran, D., Kvochko, E. (2015), Industrial Internet of Things: unleashing the potential

of connected products and services, Davos: World Economic Forum.

O’Shea, L. (2021), Geleceğin Tarihleri - Ada Lovelace, Tom Paine ve Paris Komünü Bize

Dijital Teknoloji Hakkında Ne Öğretebilir?, (Çev. A. Ay), İstanbul: Metis Yayınları, (orijinal baskı

tarihi: 2019).

OECD (2011), OECD Factbook 2011-2012: Economic, Environmental and Social Statistics,

Paris: OECD Publishing.

311

Oğuz, Ş. (2011), “Tekel Direnişinin Işığında Güvencesiz Çalışma / Yaşama: Proletaryadan

‘Prekarya’ya mı?”, Mülkiye Dergisi, 35(271): 7-24.

Ökten, A. N. ve E. Seçkin (2015), “Emek piyasasındaki bölünme: Türkiye’de çağrı merkezi

sektörü”, Toplum ve Bilim, (135): 74-92

Öngen, T. (2014), Prometheus’un Sönmeyen Ateşi - Günümüzde İşçi Sınıfı (Gözden

Geçirilmiş 3. Baskı), İstanbul: Yordam Kitap.

Özatalay, C. (2014), “Gezi Direnişi: Antikapitalist mi, Alterkapitalist mi?”, Öğütle, V. S.,

Göker, E. (Ed.), Gezi ve Sosyoloji – Nesneyle Yüzleşmek, Nesneyi Kurmak, İstanbul: Ayrıntı Yayınları:

170-185.

Özgün, A. (2007), “Kılçıksız Emek, Yağsız Sermaye: Gayrı-maddi Emek Tartışması”,

Birikim, (217): 31-45.

Özmakas, U. (2015), “İnsan Sermayesinin Kaynağı: Maddi Olmayan Emek”, Toplum ve

Bilim, (135): 8-27.

Özsoy, K., Duman, B. (2017), “Eklemeli İmalat (3 Boyutlu Baskı) Teknolojilerinin Eğitimde

Kullanılabilirliği, International Journal of 3D Printing Technologies and Digital Industry, 1(1): 36-48

Pacey, A. (1985), The Culture of Technology (9. Baskı), Cambridge, Massachusetts: MIT

Press.

Pak, N. K., Türkcan, E., Atamer, H. (1995), “Araştırma-Geliştirme Faaliyetleri: 1923-95”,

Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi - Cilt 11, İstanbul: İletişim Yayınları: 154-164.

Parlak, Z. (1999), “Yeniden Yapılanma ve Post-Fordist Paradigmalar”, Bilgi Sosyal Bilimler

Dergisi, (1): 83-102.

Parlak, Z. (2004), “Sanayi Ötesi Toplum Teorilerinin Eleştirel Bir Değerlendirmesi”,

Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (8): 95-125

Pasquinelli, M. (2009), “Google’s PageRank algorithm: A diagram of cognitive capitalism

and the rentier of the common intellect”, Becker, K, Stalder, F. (Ed.), Deep search: The politics of

search beyond Google, Londra: Transactions Publishers: 152-162.

Peck, J., Tickell, A. T. (2002), “Neoliberalizing space”. Antipode, (34), 380-404.

312

Peshkin, M. A., Colgate, J. E., Wannasuphoprasit, W., Moore, C. A., Gillespie, R. B.,

Akella, P. (2001), “Cobot architecture”, IEEE Transactions on Robotics and Automation, 17(4): 377-

390.

Pfeiffer, S. (2017), “Industrie 4.0 in the Making – Discourse Patterns and the Rise o Digital

Despotism”, Briken, K, Chillas, S., Krzywdzinski, M., Marks, A. (Ed.), The New Digital Workplace:

How New Technologies Revolutionise Work, Londra: Palgrave: 21-41

Phan, P. H., D. S. Siegel ve M. Wright (2005), “Science parks and incubators: observations,

synthesis and future research”, Journal of Business Venturing, 20(2): 165-182.

Polanyi, K. (2003), Büyük Dönüşüm: Çağımızın Siyasal ve Ekonomik Kökenleri, (3. Baskı),

(Çev. A. Buğra), İstanbul: İletişim Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1944).

Qiu, J. L. (2021), “Hoşça Kal iKöle: Dijital Nesnelerle Alternatif Özneler Oluşturmak”,

Chandler, D., Fuchs, C. (Ed.), Dijital Nesneler Dijital Özneler - Büyük Veri Çağında Kapitalizm,

Emek ve Siyaset Üzerine Disiplinlerarası Yaklaşımlar, İstanbul: NotaBene Yayınları: 203-222

Quintas, P., Wield, D, Massey, D. (1992), “Academic-industry links and innovation:

questioning the science park model”, Technovation, 12(3): 161-175.

Ramtin, R. (1991), Capitalism and Automation: Revolution in Technology and Capitalist

Breakdown, Londra: Pluto Press.

Rifkin, J. (1995), The End of Work: The Decline of the Global Labor Force and the Dawn of

the Post-Market Era, New York: Jeremy P. Tarcher/Putnam Book

Rifkin, J. (2019), Üçüncü Sanayi Devrimi (2. Baskı), (Çev. P. Sıral, M. Başekim), İstanbul:

İletişim Yayınları (orijinal baskı tarihi: 2011).

Roberts, S. T. (2014), Behind the screen: The hidden digital labor of commercial content

moderation, Doktora Tezi, University of Illinois at Urbana-Champaign.

Roberts, S. T. (2016), “Commercial Content Moderation: Digital Laborers’ Dirty Work”,

Noble, S. U., Tynes, B. M. (Ed.), The Intersectional Internet - Race, Sex, Class, and Culture Online,

New York: Peter Lang International Academic Publishers: 147-159.

Robinson, W. I. (2018), “The next economic crisis: digital capitalism and global police

state”, Race & Class, 60(1): 77-92.

313

Rosanvallon, P. (2004), Refah Devletinin Krizi, (Çev. B. Şahinli), Ankara: Dost Kitabevi,

(orijinal baskı tarihi: 1981).

Ruben, E. B. (2017), İktisadın Unuttuğu İnsan, (Dördüncü Baskı), İstanbul: Bağlam

Yayıncılık.

Russell, S. J., Norvig, P. (2003), Artificial Intelligence: A Modern Approach, New Jersey:

Pearson Education.

Rüßmann, M., Lorenz, M., Gerbert, P., Waldner, M., Justus, J., Engel, P., Harnisch, M.

(2015), Industry 4.0: The future of productivity and growth in manufacturing industries, Boston:

Boston Consulting Group

Sapancalı, F. (2005), Sosyal Dışlanma, İzmir: Dokuz Eylül Yayınları

Savran, S. (1988), “Bunalım, Sermayenin Yeniden-Yapılanması, Yeni-Liberalizm”, Satlıgan,

N., Savran, S. (Ed.), Dünya Kapitalizminin Bunalımı, İstanbul: Alan Yayıncılık: 19-65

Savran, S. (2014), “İslamcılık, AKP, Burjuvazinin İç Savaşı”, Balkan, N., Balkan, E., Öncü,

A. (Ed.), Neoliberalizm, İslamcı Sermayenin Yükselişi ve AKP, İstanbul: Yordam Kitap. 53-142

Savul, G. (2018a), Sınıfın Yeni Görünümleri ve Bilişim Sektörü: Maddi, Gayri-Maddi Emek,

İstanbul: NotaBene Yayınları.

Savul, G. (2018b), “Gayrimaddi Emeğin Üretkenleşmesi: ‘Talihsizliğin’ Görünümleri”,

Koşar, A. (Ed.), Maddi Olmayan Emek Teorisi – Kuramsal Bir Eleştiri, İstanbul: Kor Kitap: 173-210.

Say, C. (2018), Yapay Zekâ, İstanbul: Bilim ve Gelecek Kitaplığı.

Scase, R. (2000), Sınıf - Yöneticiler, Mavi ve Beyaz Yakalılar, (Çev. B. Şarer), Ankara:

Rastlantı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1992).

Schumpeter, J. (1939), Business Cycles - A Theoretical, Historical and Statistical Analysis of

the Capitalist Process, New York: McGraw-Hill Book Company.

Schwab, K. (2016), The Fourth Industrial Revolution, Cenevre: World Economic Forum.

Schiller, D. (1999), Digital Capitalism: Networking the Global Market System, Cambridge,

Massachusetts: The MIT Press.

Schiller, D. (2011), “Power under pressure: Digital capitalism in crisis”, International

Journal of Communication, (5): 924-941.

314

Seçer, H. Ş. (2009), “Profesyonel Mesleklere ve Profesyonel Bireylere Güven”, Kamu-İş İş

Hukuku ve İktisat Dergisi, 10(4): 247-277

Seidman, G. W. (1994), Manufacturing Militance: Workers' Movements in Brazil and South

Africa, 1970-1985, Berkeley ve Los Angeles: University of California Press.

Sennett, R. (2000), Karakter Aşınması – Yeni Kapitalizmde İşin Kişilik Üzerindeki Etkileri,

(Çev. B. Yıldırım), İstanbul: Ayrıntı Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1998).

Sevgi, H. (2021), “Dijital Kapitalizm ve Endüstri İlişkileri”, Sevgi, H. (Ed.), 21. Yüzyılda

Endüstri İlişkileri – Çalışma Yaşamının Dönüşümü, Aktörleri ve Geleceği, İstanbul: NotaBene

Yayınları: 7-35

Sezen, S. (1999), Devletçilikten Özelleştirmeye Türkiye’de Planlama, Ankara: Türkiye ve

Orta Doğu Amme idaresi Enstitüsü Yayınları.

Sharma, P. (2013), “Evolution of Mobile Wireless Communication Networks-1G to 5G as

well as Future Prospective of Next Generation Communication Network”, IJCSMC, 2(8): 47-53

Shapiro, C., Varian, H. R. (1998), Information rules: A strategic guide to the network

economy, Boston: Harvard Business Press.

Silver, B. J. (2003), Forces of Labor: Workers' Movements and Globalization Since 1870,

New York: Cambridge University Press.

Simpson, L. C. (1995), Technology, time, and the conversations of modernity, New York:

Routledge

Smythe, D. W. (1977), “Communications: Blindspot of Western Marxism”, Canadian

Journal of Political and Social Theory, 1(3): 1-27.

Sönmez, M. (1999), “75 Yılın Sanayileşme Politikaları”, Baydar, O. (Ed.), 75 Yılda

Çarklardan Çiplere, İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları: 1-19

Srnicek, N. (2017), “The challenges of platform capitalism: Understanding the logic of a

new business model”, Juncture, 23(4): 254-257.

Standing, G. (2017a), Prekarya - Yeni Tehlikeli Sınıf (4. Baskı), (Çev. E. Bulut), İstanbul:

İletişim Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2011).

Standing, G. (2017b), Prekarya Bildirgesi - Hakların Kısılmasından Yurttaşlığa, (Çev. S.

Demiralp, S. Çınar), İstanbul: İletişim Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 2014).

315

Stock, T., Seliger, G. (2016), “Opportunities of sustainable manufacturing in industry 4.0”,

Procedia CIRP, 40: 536-541.

Şenses, F. (2017), İktisada (Farklı Bir) Giriş: Giriş İktisadı Öğrencileri ve İktisada İlgi

Duyanlar için Yardımcı Kitap, İstanbul: İletişim Yayınları.

Tansan, B., Gökbulut, A., Targotay, Ç., Eren, T. (2016), Türkiye’nin Küresel Rekabetçiliği

İçin Bir Gereklilik Olarak Sanayi 4.0 - Gelişmekte Olan Ekonomi Perspektifi, İstanbul: TÜSİAD

Yayınları.

Taylor, P., Bain, P. (2005), “India calling to the far away towns’ the call centre labour

process and globalization”, Work, employment and society, 19(2): 261-282.

Taymaz, E. (2018), Dijital Teknolojiler ve Ekonomik Büyüme: Dijital Teknoloji

Sektörlerinde Türkiye’nin Konumu, Fırsatları, Seçenekleri, İstanbul: TÜSİAD Yayınları.

TDK (2005), Türkçe Sözlük (10. Baskı), Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

Temiz, H. E. (2004), “Eğreti istihdam: İşgücü piyasasında güvencesizliğin ve istikrarsızlığın

yeni yapılanması”, Çalışma ve Toplum, 2(2): 55-80.

Terranova, T. (2000), “Free Labor: Producing Culture for the Digital Economy”, Social Text,

18(2): 33-58.

Tez, Z. (2005), Tekniğin Evrimi, Ankara: Paragraf Yayınları

Thompson, E.P. (2004), İngiliz İşçi Sınıfının Oluşumu, (Çev. U. Kocabaşoğlu), İstanbul:

İletişim Yayınları, (orijinal baskı tarihi: 1963).

Thompson, P., Briken, K. (2017), “Actually Existing Capitalism: Some Digital Delusions”,

Briken, K, Chillas, S., Krzywdzinski, M., Marks, A. (Ed.), The New Digital Workplace: How New

Technologies Revolutionise Work, Londra: Palgrave: 241-263

Tilley, J. (2017), “Automation, robotics, and the factory of the future”, Blackwell, E.,

Dhawan, R., Gambell, T., George, K., Marya, V., Singh, K., Schmitz, C. (Ed.), The great re-make:

Manufacturing for modern times, New York: McKinsey & Company: 67-72.

Toffler, A. (2018), Üçüncü Dalga, (Çev. S. Yeniçeri), İstanbul: Koridor Yayıncılık, (orijinal

baskı tarihi: 1980).

Tronti, M. (2010), “Workerism and politics”, Historical Materialism, 18(3): 186-189.

316

Turchetto, M. (2014), “‘Kitlesel İşçi’den ‘İmparatorluk’a: İtalyan Operaismo’sunun Şaşırtıcı

Yörüngesi”, (Çev. Ş. Alpagut), Bidet, J., Kouvelakis, S. (Ed.), Çağdaş Marksizm İçin Eleştirel

Kılavuz, İstanbul: Yordam Kitap: 274-295.

Turner, B. S. (1997), Eşitlik, (Çev. B. S. Şener), Ankara: Dost Kitabevi Yayınları, (orijinal

baskı tarihi: 1986).

Türkay, M. (2003), “Türkiye’de Kapitalizmin Gelisme Dinamikleri”, İktisat’ın Dama Taşları

III: Ekoller, Kavramlar, İz Bırakanlar, İstanbul: İÜ İktisat Fakültesi Mezunlar Cemiyeti: 7-38.

Türkcan, E. (2009), Dünya’da ve Türkiye’de Bilim, Teknoloji ve Politika, İstanbul: İstanbul

Bilgi Üniversitesi Yayınları.

TÜSİAD, BCG (2017), Türkiye’nin Sanayide Dijital Dönüşüm Yetkinliği, Numanoğlu, N.,

İnce, F. H. (Ed.), İstanbul: TÜSİAD Yayınları.

Ulutaş Aydoğan, S., Erdil, E., Pamukçu, M. T. (2016), “Türkiye Bilim, Teknoloji ve Yenilik

Politikasının 1980 Sonrası Tarihçesi ve Gelişimi”, Akçomak, İ., Erdil, E., Pamukçu, M., Tiryakioğlu,

M. (Ed.), Bilim Teknoloji ve Yenilik Kavramlar, Kuramlar ve Politika, İstanbul: İstanbul Bilgi

Üniversitesi Yayınları: 667-699.

UNCTAD (2017), World Investment Report: Investment and the Digital Economy, United

Nations Conference on Trade and Development, Cenevre: United Nations Conference on Trade and

Development.

Vatansever, A. (2013), “Prekarya Geceleri - 21. Yüzyıl Dünyasında Geleceği Olmayan

Beyaz Yakalıların Rüyası”, LAÜ Sosyal Bilimler Dergisi, 4(2): 1-20

Vercellone, C. (2007), “From formal subsumption to general intellect: Elements for a

Marxist reading of the thesis of cognitive capitalism”, Historical materialism, 15(1): 13-36.

Vercellone, C. (2014), “From the mass-worker to cognitive labour: Historical and theoretical

considerations”, van der Linden, M., Roth, K.H. (Ed.), Beyond Marx - Theorising the Global Labour

Relations of the Twenty-First Century, Leiden: Brill: 417-443

Von Tunzelmann, G.N. (1995), Technology and industrial progress: the foundations of

economic growth, Aldershot: Edward Elgar Publishing.

Waldrop, M. M. (2016), “More than Moore”, Nature, 530(7589): 144-148.

Weber, M. (1986), Sosyoloji Yazıları, (Çev. T. Parla), İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları.

317

Webster, F. (2014), Theories of the Information Society (Fourth Edition), Londra: Routledge.

WEF (2016), The future of jobs: Employment, skills and workforce strategy for the fourth

industrial revolution, Cenevre: World Economic Forum.

WEF (2021), Global Gender Gap Report 2021, Cenevre: World Economic Forum.

Whitfield, G. (2017), “Offshoring, Overshoring, and Reshoring: The Long-Term Effects of

Manufacturing Decisions in the United States”, Breaking up the Global Value Chain (Advances in

International Management, Vol. 30), Bingley: Emerald Publishing Limited: 123-139

Williams, S. P., Schubert, P. (2018), “Designs for the digital workplace”, Procedia computer

science, (138): 478-485.

Womack, J. P., Jones, D. T., Ross, D. (1990), The Machine that Changed the World, New

York: Maxwell MacMillan International.

World Bank (2018), World Development Report 2019: The Changing Nature of Work,

Washington, DC: World Bank.

World Bank (2019), World Development Report 2020: Trading for Development in the Age

of Global Value Chains, Washington, DC: World Bank.

Wortmann, F., Flüchter, K. (2015), “Internet of Things - Technology and Value Added”,

Business & Information Systems Engineering, 57(3): 221-224.

Wright, E. O. (1997), Class counts: Comparative studies in class analysis, Cambridge:

Cambridge University Press.

Wright, S. (2018), “Gerçeklik Kontrolü: Maddi Olmayan Bir Dünyada mı Yaşıyoruz?”,

(Çev. Arif Koşar), Koşar, A. (Ed.), Maddi Olmayan Emek Teorisi – Kuramsal Bir Eleştiri, İstanbul:

Kor Kitap: 53-67.

WTO (2017), Annual Report 2017, Cenevre: World Trade Organization.

WTO (2019), World Trade Statistical Review 2019, Cenevre: World Trade Organization.

Yang, D. T., Chen, V. W., Monarch, R. (2010), “Rising wages: Has China lost its global

labor advantage?”, Pacific Economic Review, 15(4): 482-504.

Yaşlı, F. (2017), AKP, Cemaat, Sünni-Ulus: Yeni Türkiye Üzerine Tezler, İstanbul: Yordam

Kitap.

318

Yeldan, E. (2001), Küreselleşme Sürecinde Türkiye Ekonomisi - Bölüşüm, Birikim ve

Büyüme, İstanbul: İletişim Yayınları.

Yeldan, E. (2009), “Finans Çağında Eklemlenme Kalıpları: Neoliberal Küreselleşmenin

Çevresel Bir Ekonomisi Olarak Türkiye Örneği”, Mütevellioğlu, N., Sönmez, S. (Ed.), Küreselleşme,

Kriz ve Türkiye’de Neoliberal Dönüşüm, İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları: 129-158.

Yeldan, E. (2010), İktisadi Büyüme ve Bölüşüm Teorileri, (Çev. M. Yıldırımoğlu, H.

Öztürkler). Ankara: Efil Yayınevi.

Yılmaz, B. (2009), “Gerçekliğin Toplumsal İnşasında Bilgi ve Bilgi Merkezi”, Bilgi

Dünyası, 10(1): 23-34.

Yurtsever, H. (2012), Kapitalizmin Sınırları ve Toplumsal Proletarya, İstanbul: Yordam

Yayınları.

Yücesan-Özdemir, G. (2014), İnatçı Köstebek - Çağrı Merkezlerinde Gençlik, Sınıf ve

Direniş, İstanbul: Yordam Kitap.

Yüksel, H. (2015), “Enformasyon Toplumu ve İnsan: Avrupa Birliği Politika Belgelerinin

Eleştirel Bir Değerlendirmesi”, Amme İdaresi Dergisi, 48(2): 37-71.

Xu, X., Lu, Y., Vogel-Heuser, B., Wang, L. (2021), “Industry 4.0 and Industry 5.0 —

Inception, conception and perception”, Journal of Manufacturing Systems, 61: 530-535.

Mevzuat:

237 sayılı Köy Kanunu (1924, 7 Nisan), Resmî Gazete (Sayı: 68), Erişim adresi:

https://bit.ly/3purd09, (Erişim Tarihi: 25 Temmuz 2022).

Bazı Kanun ve Kanun Hükmünde Kararnamelerde Değişiklik Yapılmasına Dair 6353 sayılı

Kanun (2012, 12 Temmuz), Resmî Gazete (Sayı: 28351), Erişim adresi: https://bit.ly/3ycMJu4,

(Erişim Tarihi: 28 Nisan 2022).

Cumhurbaşkanlığı Teşkilatı Hakkında 1 Numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi (2018, 10

Temmuz), Resmî Gazete (Sayı 30474), Erişim adresi: https://bit.ly/3JEsIC, (Erişim Tarihi: 25

Temmuz 2022).

Devlet Planlama Teşkilatının Kurulması Hakkında 91 sayılı Kanun (1960, 5 Ekim), Resmî

Gazete (Sayı: 10621), Erişim adresi: https://bit.ly/3nziGrC, (Erişim Tarihi: 31 Mayıs 2022).

 
319 
 
İşkolları  Yönetmeliği  (2012,  19  Aralık),  Resmî  Gazete  (Sayı:  28502),  Erişim  adresi: 
https://bit.ly/3RY8oPl, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022).  
Strateji ve Bütçe Başkanlığı Teşkilatı Hakkında 13 numaralı Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi 
(2018,  24  Temmuz),  Resmî Gazete  (Sayı  30488),  Erişim  adresi:  https://bit.ly/3AUrRu2,  (Erişim 
Tarihi: 20 Ağustos 2022). 
Turkuaz  Kart  Yönetmeliği (2017,  14 Mart),  Resmî Gazete  (Sayı:  30007).  Erişim  adresi: 
https://bit.ly/3L1pMAg, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022). 
Türkiye  Bilimsel  ve  Teknik  Araştırma  Kurumu  Kurulması  Hakkında 278  sayılı  Kanun 
(1963,  24  Temmuz),  Resmî Gazete  (Sayı:  11462).  Erişim  adresi:  https://bit.ly/3CP3hw2,  (Erişim 
Tarihi: 31 Mayıs 2022).  
Türkiye  Bilimsel  ve  Teknik Araştırma  Kurumu Kurulması  Hakkında Kanunda  Değişiklik 
Yapılmasına Dair 5376 sayılı Kanun (2005, 7 Temmuz), Resmî Gazete (Sayı: 25868). Erişim adresi: 
https://bit.ly/3R0Tfwy, (Erişim Tarihi: 31 Mayıs 2022).  
 
İnternet Kaynakları: 
Akgün,  M.  H.  (2022),  “Sosyal  Medya  ve  Regülasyon  Trendi”,  https://bit.ly/3BVVE6t, 
(Erişim Tarihi: 5 Ağustos 2022). 
Anadolu  Ajansı  (2022,  14  Haziran),  “Milli  İHA  ve  SİHA’lar  ihracat  şampiyonunu 
değiştirdi”, https://bit.ly/3paLSWz, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022). 
BBC (2013,  16 Ocak), “US  employee ‘outsourced  job to  China’”,  https://bbc.in/3u9FcLv, 
(Erişim Tarihi: 22 Mayıs 2020). 
Bendell, J.  (2016), “Does capitalism need  some Marxism to  survive the Fourth  Industrial 
Revolution”, https://bit.ly/3ys68bG, (Erişim tarihi: 16 Mayıs 2022). 
Bourdieu,  P.  (1998  Mart).  “L’essence  du  néoliberalisme”,  Le  Monde  Diplomatique, 
https://bit.ly/3y2u0Bx, (Erişim tarihi: 23 Nisan 2022). 
BTK,  (2018),  “5G  ve  Dikey  Sektörler  Raporu”,  Ankara:  Bilgi  Teknolojileri  ve  İletişim 
Kurumu, https://bit.ly/3AgHcVY, (Erişim Tarihi: 10 Haziran 2022). 
Datareportal  (2022),  Digital  2022:  Turkey,  https://bit.ly/3OzwDRv,  Erişim  Tarihi:  25 
Temmuz 2022). 

 
320 
 
Deloitte  (2014),  The  Digital  Workplace:  Think,  Share,  Do  Transform  Your  Employee 
Experience, https://bit.ly/3crTeSC, (Erişim Tarihi: 21 Temmuz 2022). 
DİSK-AR  (2020),  “Türkiye’de  Sendikalaşma,  Toplu  İş  Sözleşmesi  Kapsamı  ve  Grevler 
(2013-2019)”, Çelik, A. (Ed.), DİSK-AR Emek Araştırmaları 2016-2019, İstanbul: Türkiye Devrimci 
İşçi Sendikaları Konfederasyonu Araştırma Merkezi, https://bit.ly/3RXtgpV, (Erişim Tarihi 5 Ağustos 
2022). 
DPT (1963), Birinci Beş Yıllık Kalkınma Planı (1963-1967), https://bit.ly/3OQccjH, (Erişim 
Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT (1967),  İkinci  Beş Yıllık Kalkınma  Planı (1968-1972), 1967, https://bit.ly/3QSRm54, 
(Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT (1972), Üçüncü Beş Yıllık Kalkınma Planı (1973-1977), https://bit.ly/3yCTaIx, (Erişim 
Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT  (1979),  Dördüncü  Beş  Yıllık  Kalkınma  Planı  (1979-1983),  https://bit.ly/3ynjd59, 
(Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT  (1984),  Beşinci  Beş  Yıllık  Kalkınma  Planı  (1985-1989),  https://bit.ly/3bBw7om, 
(Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT  (1989),  Altıncı  Beş  Yılllık  Kalkınma  Planı  (1990-1994),  https://bit.ly/3OwbWXr, 
(Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT  (1995),  Yedinci  Beş  Yıllık  Kalkınma  Planı  (1996-2000),  https://bit.ly/3OTVyzP, 
(Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT  (2000),  Uzun  Vadeli  Strateji  ve  Sekizinci  Beş  Yıllık  Kalkınma  Planı  (2001-2005), 
https://bit.ly/3OwMa5m, (Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
DPT (2006), Dokuzuncu Kalkınma Planı (2007-2013), 2006, https://bit.ly/3OxrxG2, (Erişim 
Tarihi: 4 Haziran 2022). 
European  Commission Directorate-General for  Research and  Innovation,  (2021), Industry 
5.0  :  towards  a  sustainable,  human-centric  and  resilient  European  industry,  Brüksel:  Publications 
Office, https://bit.ly/3xgHOsx, (Erişim Tarihi: 1 Ağustos 2022) 

 
321 
 
Evans  Data  Corporation  (2022)  “Worldwide  Professional  Developer  Population’s  Slow 
Growth Rate May Return to Pre-Pandemic Levels as Early as 2022”. https://bit.ly/3u0BBz7, (Erişim 
Tarihi: 20 Haziran 2022). 
Evans,  D.  (2011),  The  Internet  of  Things:  How  the  Next  Evolution  of  the  Internet  is 
Changing  Everything  (White  Paper),  Cisco  Internet  Business  Solutions  Group  (IBSG), 
https://bit.ly/3bvD6yV, (Erişim Tarihi: 17 Mart 2020). 
Federici, S. (2006), “Precarious Labour: A Feminist View Point”, https://bit.ly/3OBWDMM, 
(Erişim Tarihi: 25 Haziran 2022). 
Financial  Times  (2022),  Hon  Hai  Precision  Industry  Co  Ltd,  https://on.ft.com/3nc4iW4, 
(Erişim Tarihi: 24 Haziran 2022). 
Garntner  (2020,  3  Nisan),  “Gartner  CFO  Survey  Reveals  74%  Intend  to  Shift  Some 
Employees to Remote Work Permanently”, https://gtnr.it/3q4FoZS, (Erişim tarihi: 15 Temmuz 2022). 
Gartner (2022, 12 Ocak), “Gartner Says Worldwide PC Shipments Declined 5% in Fourth 
Quarter of 2021 but Grew Nearly 10% for the Year”, https://gtnr.it/3QAl8LT, (Erişim tarihi: 15 Mayıs 
2022). 
Google Glass (2018), https://x.company/glass/, (Erişim Tarihi: 29 Ağustos 2018). 
Help  Net Security  (2013,  16 Ocak),  “Log  audit reveals  developer  outsourced  his job  to 
China”, https://bit.ly/3yq4yqP, (Erişim Tarihi: 28 Temmuz 2018). 
Huffpost (2017, 6 Aralık), “Where Design Boosts Creativity -- the Offices of Google, NYC”, 
https://bit.ly/3yhed2R, (Erişim Tarihi: 28 Nisan 2020). 
Hürriyet (2017, 10 Mayıs), “Milli Eğitim Bakanı Yılmaz’dan öğrencilere: Önce hayal edin, 
sonra icat çıkarın”, https://bit.ly/3ObZJae, (Erişim Tarihi: 8 Ağustos 2018). 
IAB  (2019), “U.S.  Digital  Ad Revenues  Surpass  $100 Billion  Mark  for the  First  Time, 
Hitting Landmark $107.5 Billion in 2018, According to IAB Internet Advertising Revenue Report”, 
https://bit.ly/3HWI1oU, (Erişim Tarihi: 7 Haziran 2019). 
IDC (2021), Data Creation and Replication Will Grow at a Faster Rate than Installed Storage 
Capacity,  According  to  the  IDC  Global  DataSphere  and  StorageSphere  Forecasts. 
https://bit.ly/3nCC1Ix, (Erişim Tarihi: 7 Haziran 2022). 

 
322 
 
IFR  (2021),  Executive  Summary  World  Robotics  2021  Industrial  Robots, 
https://bit.ly/3ywFGNd, (Erişim Tarihi: 17 Mayıs 2022). 
ILO (1999),  Report of the  Director-General: Decent Work,  Cenevre: International Labour 
Organization, https://bit.ly/3yCuP5p, (9 Mayıs 2022). 
ILO (2016), Non-standard employment around the world: Understanding challenges, shaping 
prospects, Cenevre: International Labour Organization, https://bit.ly/3bKM0sm, (9 Mayıs 2022). 
Internetworldstats.com  (2022),  “World  Internet  Usage  and  Population  Statistics”, 
https://bit.ly/3HD5V8K, (Erişim Tarihi: 15 Haziran 2022). 
ISOC (1997), “Brief History of the Internet”, https://bit.ly/3yz9J82, (Erişim Tarihi: 15 Eylül 
2018). 
ITU  (2015),  “Internet  of  Things  Global  Standards  Initiative”,  https://bit.ly/3ukYH3K, 
(Erişim Tarihi: 26 Temmuz 2020). 
Juniper Research (2020), IoT - The Internet of Transformation 2020, https://bit.ly/3bJYel8, 
(Erişim Tarihi: 7 Haziran 2022). 
Localiq  (2022,  5  Mayıs),  “What  Happens  in  an  Internet  Minute  in  2022:  90  Fascinating 
Online Stats”, https://bit.ly/3Nhfuv9, (Erişim Tarihi: 7 Haziran 2022). 
Marin,  D.  (15  Kasım  2014),  “Globalisation  and  the  Rise  of  Robots”,  VoxEU.org, 
https://bit.ly/3yfHCcq, (Erişim tarihi: 17 Mart 2019). 
Mordor  Intelligence (2021),  “Virtual Reality  (VR)  Market  Size”,  https://bit.ly/3yEAoR1, 
(Erişim Tarihi: 15 Eylül 2021). 
OpenCloudManifesto.org  (2009),  “The  open  cloud  manifesto:  A  call  to  action  for  the 
worldwide cloud community”, https://bit.ly/3nyWeif, (Erişim Tarihi: 23 Ekim 2018). 
Packer, G. (2013, 20 Mayıs), “Change the world: Silicon Valley transfers its slogans —and 
it’s money— to the realm of politics”, New Yorker, https://bit.ly/3yfThbg, (Erişim Tarihi: 26 Temmuz 
2019). 
Reimer,  J.  (2005,  15  Aralık),  “Total share:  30  years of  personal  computer market share 
figures”, Arstecnica, https://bit.ly/3ahLCBj/, (Erişim Tarihi: 10 Eylül 2018). 
Rekabet  Kurumu  (2019),  Rekabet  Terimleri  Sözlüğü,  https://bit.ly/3Ay0QLM,  (Erişim 
Tarihi: 30 Mayıs 2022).  

 
323 
 
SACOM  (2010,  13  Ekim),  Workers  as  Machines:  Military  Management  in  Foxconn, 
https://bit.ly/3OF8jyh, (Erişim Tarihi: 10 Ocak 2019). 
Seymour, R. (2012). “We Are All Precarious—On The Concept Of The “Precariat” And Its 
Misuses”, New Left Project, https://bit.ly/3P0e7Cp, (Erişim Tarihi: 30 Nisan 2022). 
Sputnik Türkiye (2018, 11 Mayıs), “İnce: Endüstri 4.0 diyen bir cumhurbaşkanı olacağım”, 
https://bit.ly/3bgt6cE, (Erişim Tarihi: 8 Ağustos 2018). 
T.C.  Bilim,  Sanayi  ve  Teknoloji Bakanlığı  (2018), Türkiye’nin  Sanayi Devrimi  - ‘Dijital 
Türkiye’ Yol Haritası, https://bit.ly/3Ouydol, (Erişim Tarihi: 14 Mayıs 2022). 
T.C.  Cumhurbaşkanlığı  (2022),  “Türkiye’de  Uluslararası  Doğrudan  Yatırım”, 
https://bit.ly/3QGlnF2, (Erişim Tarihi: 23 Mayıs 2022). 
T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (2022), “Turkuaz Kart”, https://bit.ly/3qq1N4e, 
(Erişim Tarihi: 23 Temmuz 2022). 
T.C. Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı (2022, 22 Temmuz), 6356 Sayılı Sendikalar ve 
Toplu İş  Sözleşmesi Kanunu  Gereğince; İşkollarındaki  İşçi Sayıları  ve Sendikaların  Üye Sayılarına 
İlişkin 2022 Temmuz Ayı İstatistikleri Hakkında Tebliğ, Resmî Gazete (Sayı: 31900). Erişim adresi: 
https://bit.ly/3DCjy82, (Erişim Tarihi: 1 Ağustos 2022).  
T.C.  Kalkınma  Bakanlığı  (2013),  Onuncu  Kalkınma  Planı  (2014-2018), 
https://bit.ly/3NudsYK, (Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 
T.C.  Kalkınma  Bakanlığı  (2015),  Onuncu  Kalkınma  Planı  (2014-2018)  -  Nitelikli  İnsan 
Gücü  İçin Çekim  Merkezi  Program Eylem  Planı, https://bit.ly/3D9vcqI,  (Erişim  Tarihi: 4  Temmuz 
2022). 
T.C.  Sanayi  ve  Teknoloji  Bakanlığı  (2019),  “2023  Sanayi  ve  Teknoloji  Stratejisi”, 
https://bit.ly/3otEgO, (Erişim Tarihi: 30 Haziran 2022). 
T.C.  Sanayi  ve  Teknoloji  Bakanlığı  (2022),  “Bakanlığımızın  Tarihçesi”, 
https://bit.ly/3QfCVaG, (Erişim Tarihi: 20 Haziran 2022). 
T.C.  Sanayi  ve  Teknoloji  Bakanlığı,  (Temmuz  2022),  Teknoloji  Geliştirme  Bölgeleri 
İstatistikleri, https://bit.ly/39H626v, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022). 
T.C.  Strateji  ve  Bütçe  Başkanlığı  (2019),  On  Birinci  Kalkınma  Planı  (2019-2023), 
https://bit.ly/3Al0olk, (Erişim Tarihi: 4 Haziran 2022). 

 
324 
 
Telek,  A.  (2018,  6  Aralık),  “Öfkeliler:  Sarı  Yelekliler  yeni  bir  sınıf  hareketi  mi?”, 
https://bit.ly/3bMxkcz, (Erişim Tarihi: 14 Mayıs 2022). 
The Economist  (2011, 6 Ağustos),  “Robots don’t complain - Or demand higher wages, or 
kill themselves”, https://econ.st/3R6IMzN, (Erişim Tarihi: 18 Mayıs 2020). 
The  New  York Times (2013,  12 Kasım),  “Trying to Measure the  Amount of Information 
That Humans Create”, https://nyti.ms/3OzzaLL, (Erişim Tarihi: 29 Ekim 2018). 
The Telegraph  (2018, 7  Ocak), "Suicide  at Chinese  iPhone factory  reignites concern  over 
working conditions", https://bit.ly/3dq5xQf, (Erişim Tarihi: 20 Nisan 2022). 
The  Verge  (2021),  “Mark  in  the  metaverse”,  https://bit.ly/3xVb2wt,  (Erişim  Tarihi:  26 
Haziran 2022). 
TÜBİSAD, Deloitte  (2022), Bilgi  ve İletişim  Teknolojileri  Sektörü -  2021 Pazar Verileri, 
https://bit.ly/3PBvWbJ, (Erişim Tarihi 5 Temmuz 2022) 
TÜBİTAK (2016), “Yeni Sanayi Devrimi Akıllı Üretim Sistemleri Teknoloji Yol Haritası”, 
https://bit.ly/3JMtJYI, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022). 
TÜBİTAK  (2022),  “Bilim  ve  Teknoloji  Yüksek  Kurulu”,  https://bit.ly/3OZlwSn,  (Erişim 
Tarihi: 20 Mayıs 2022). 
TÜİK  İstatistik  Veri  Portalı  (2021),  “Genel  Nüfus  Sayımları,  1927-2000”, 
https://bit.ly/3bOtZcH, (Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2022). 
TÜİK  İstatistik  Veri  Portalı  (2021),  “Yıllık  Sanayi  ve  Hizmet  İstatistikleri,  2020”, 
https://bit.ly/3PQ49UA, (Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2022). 
TÜİK  İstatistik  Veri  Portalı  (2022a),  “Temel  iş  gücü göstergeleri  (15+  yaş)”, 
https://bit.ly/3zTRrOp, (Erişim Tarihi: 10 Ağustos 2022). 
TÜİK İstatistik  Veri Portalı (2022b), “Ücretli çalışan  istatistikleri (Ticaret-Hizmet),  2009-
2022”, https://bit.ly/3OyKkjt, (Erişim Tarihi: 25 Mayıs 2022). 
TÜSİAD,  Deloitte  (2021),  Türkiye’de  Yazılım  Ekosisteminin  Geleceği, 
https://bit.ly/3zyWuot, (Erişim Tarihi 5 Temmuz 2022). 
U.S. Geological Survey (2017), 2014 Minerals Yearbook  - Africa, https://bit.ly/3IfvVHp, 
(Erişim Tarihi: 20 Ocak 2019). 

325

We Are Social, Hootsuite. (2019), “Digital 2019” https://bit.ly/3NhiPdx, (Erişim Tarihi: 7

Haziran 2019)

We Are Social, Hootsuite. (2022). “Digital 2022”, https://bit.ly/3tZMuBk, (Erişim Tarihi: 24

Haziran 2022).

World Bank (2022, 1 Temmuz), “New World Bank country classifications by income level:

2022-2023”, https://bit.ly/3BjzPvT, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022)

World Bank Open Data (2022), “Employment in industry (% of total employment)”,

https://bit.ly/3BJ8Zi7, (Erişim Tarihi: 31 Temmuz 2022)

World Bank Open Data (2022), “Labor force, total”, https://bit.ly/3R1o1EB, (Erişim Tarihi:

31 Temmuz 2022)

Workspace Design & Build (2017), “What can we learn from Google’s offices about

workplace design?”, https://bit.ly/3yhH2MG, (Erişim Tarihi: 28 Nisan 2020).

Yükseköğrenim Kurulu Başkanlığı Ulusal Tez Merkezi (2022), https://bit.ly/3eIjMjL,

(Erişim Tarihi: 01.08.2022)

326

EKLER

EK 1 – Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (Faaliyette Olan Bölgeler)

Sıra

Teknoloji Geliştirme Merkezinin Adı

Üniversite

Bulunduğu İl

Kuruluş

Yılı

ODTÜ Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi

ODTÜ

Ankara

2001

TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Teknoparkı

TÜBİTAK - TTGV

Kocaeli

2001

Ankara Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Bilkent Üniversitesi

Ankara

2002

GOSB Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Sabancı Üniversitesi

Kocaeli

2002

İzmir Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsü

İzmir

2002

Eskişehir Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Anadolu Üniversitesi

Eskişehir

2003

Hacettepe Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Hacettepe Üniversitesi

Ankara

2003

İstanbul Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Üniversitesi

İstanbul

2003

İTÜ Arı Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Teknik Üniversitesi

İstanbul

2003

Kocaeli Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Kocaeli Üniversitesi

Kocaeli

2003

Selçuk Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Selçuk Üniversitesi

Konya

2003

Yıldız Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Yıldız Teknik Üniversitesi

İstanbul

2003

Batı Akdeniz Teknokenti Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Akdeniz Üniversitesi

Antalya

2004

Çukurova Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Çukurova Üniversitesi

Adana

2004

Erciyes Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Erciyes Üniversitesi

Kayseri

2004

Trabzon Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Karadeniz Teknik Üniversitesi

Trabzon

2004

Erzurum Ata Teknokent Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Atatürk Üniversitesi

Erzurum

2005

Göller Bölgesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Süleyman Demirel Üniversitesi

Isparta

2005

Mersin Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mersin Üniversitesi

Mersin

2005

Ulutek Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Uludağ Üniversitesi

Bursa

2005

327

Ankara Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ankara Üniversitesi

Ankara

2006

Gaziantep Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gaziantep Üniversitesi

Gaziantep

2006

Cumhuriyet Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Cumhuriyet Üniversitesi

Sivas

2007

Dicle Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Dicle Üniversitesi

Diyarbakır

2007

Fırat Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Fırat Üniversitesi

Elâzığ

2007

Gazi Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gazi Üniversitesi

Ankara

2007

Pamukkale Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Pamukkale Üniversitesi

Denizli

2007

ASO Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

TOBB Ekonomi ve Teknoloji

Üniversitesi

Ankara

2008

Sakarya Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Sakarya Üniversitesi

Sakarya

2008

Tokat Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gaziosmanpaşa Üniversitesi

Tokat

2008

Trakya Üniversitesi Edirne Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Trakya Üniversitesi

Edirne

2008

Boğaziçi Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Boğaziçi Üniversitesi

İstanbul

2009

Bolu Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Abant İzzet Baysal Üniversitesi

Bolu

2009

İstanbul Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Ticaret Üniversitesi

İstanbul

2009

Kütahya Dumlupınar Tasarım Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Dumlupınar Üniversitesi

Kütahya

2009

Malatya Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İnönü Üniversitesi

Malatya

2009

Samsun Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ondokuz Mayıs Üniversitesi

Samsun

2009

Düzce Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Düzce Üniversitesi

Düzce

2010

Harran Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Harran Üniversitesi

Şanlıurfa

2010

Çanakkale Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Onsekiz Mart Üniversitesi

Çanakkale

2011

Kahramanmaraş Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Sütçü İmam Üniversitesi

Kahramanmaraş

2011

Muallimköy Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gebze Teknik Üniversitesi

Kocaeli

2011

Namık Kemal Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Namık Kemal Üniversitesi

Tekirdağ

2011

Celal Bayar Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Celal Bayar Üniversitesi

Manisa

2012

Çorum Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Hitit Üniversitesi

Çorum

2012

İzmir Bilim ve Teknoloji Parkı Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İzmir Ekonomi Üniversitesi

İzmir

2012

Yüzüncü Yıl Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Yüzüncü Yıl Üniversitesi

Van

2012

Bozok Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Bozok Üniversitesi

Yozgat

2013

Dokuz Eylül Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Dokuz Eylül Üniversitesi

İzmir

2013

328

Kırıkkale Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Kırıkkale Üniversitesi

Kırıkkale

2013

Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi -BAKA Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi

Burdur

2013

Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Niğde Ömer Halisdemir Üniversitesi

Niğde

2013

Ankara Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Ankara

2014

Balıkesir Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Balıkesir Üniversitesi

Balıkesir

2014

Ege Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ege Üniversitesi

İzmir

2014

Hatay Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mustafa Kemal Üniversitesi

Hatay

2014

Marmara Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Marmara Üniversitesi

İstanbul

2014

OSTİM Ekopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ankara - Hacettepe - Atılım - Çankaya -

Başkent - TOBB Ekonomi ve Teknoloji

Üniversiteleri

Ankara

2014

Afyon-Uşak Zafer Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Afyon Kocatepe - Uşak Üniversiteleri

Afyon / Uşak

2015

Karaman Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi

Karaman

2015

Konya Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Selçuk- Necmettin Erbakan-Aksaray-

Karamanoğlu Mehmet Bey -KTO

Karatay Üniversiteleri

Konya

2015

Muğla Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Muğla

2015

Adnan Menderes Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Adnan Menderes Üniversitesi

Aydın

2016

Batman Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Batman Üniversitesi

Batman

2017

Gaziantep OSB Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Hasan Kalyoncu Üniversitesi

Gaziantep

2017

Karabük Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Karabük Üniversitesi

Karabük

2017

Osmaniye Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi -

Adana Bilim ve Teknoloji Üniversitesi

Osmaniye

2017

Zonguldak Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Bülent Ecevit Üniversitesi

Zonguldak

2017

Dudullu OSB Boğaziçi Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Boğaziçi Üniversitesi

İstanbul

2018

Gebze Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gebze Teknik Üniversitesi

Kocaeli

2018

İstanbul Medeniyet Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Medeniyet Üniversitesi

İstanbul

2018

İstanbul Sebahattin Zaim Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Sebahattin Zaim Üniversitesi

İstanbul

2018

Kapadokya Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi

Nevşehir

2018

Kastamonu Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Kastamonu Üniversitesi

Kastamonu

2018

Mersin Tarım Gıda İhtisas Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mersin Üniversitesi

Mersin

2018

329

Sağlık Bilimleri Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Sağlık

Teknokenti

Sağlık Bilimleri Üniversitesi

İstanbul

2018

İskenderun Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İskenderun Teknik Üniversitesi

Hatay

2019

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi ve Türk-Alman Üniversitesi

Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi -

Türk-Alman Üniversitesi

Rize / İstanbul

2019

Balıkesir Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Balıkesir Üniversitesi

Balıkesir

2014

Ege Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ege Üniversitesi

İzmir

2014

Hatay Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mustafa Kemal Üniversitesi

Hatay

2014

Marmara Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Marmara Üniversitesi

İstanbul

2014

OSTİM Ekopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Ankara - Hacettepe - Atılım - Çankaya -

Başkent - TOBB Ekonomi ve Teknoloji

Üniversiteleri

Ankara

2014

Afyon-Uşak Zafer Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Afyon Kocatepe - Uşak Üniversiteleri

Afyon / Uşak

2015

Karaman Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Karamanoğlu Mehmet Bey Üniversitesi

Karaman

2015

Konya Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Selçuk- Necmettin Erbakan-Aksaray-

Karamanoğlu Mehmet Bey -KTO

Karatay Üniversiteleri

Konya

2015

Muğla Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi

Muğla

2015

Adnan Menderes Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Adnan Menderes Üniversitesi

Aydın

2016

Batman Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Batman Üniversitesi

Batman

2017

Gaziantep OSB Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Hasan Kalyoncu Üniversitesi

Gaziantep

2017

Karabük Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Karabük Üniversitesi

Karabük

2017

Osmaniye Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi -

Adana Bilim ve Teknoloji Üniversitesi

Osmaniye

2017

Zonguldak Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Bülent Ecevit Üniversitesi

Zonguldak

2017

Dudullu OSB Boğaziçi Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Boğaziçi Üniversitesi

İstanbul

2018

Gebze Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gebze Teknik Üniversitesi

Kocaeli

2018

İstanbul Medeniyet Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Medeniyet Üniversitesi

İstanbul

2018

İstanbul Sebahattin Zaim Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Sebahattin Zaim Üniversitesi

İstanbul

2018

Kapadokya Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi

Nevşehir

2018

Kastamonu Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Kastamonu Üniversitesi

Kastamonu

2018

Mersin Tarım Gıda İhtisas Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Mersin Üniversitesi

Mersin

2018

330

Sağlık Bilimleri Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi Sağlık

Teknokenti

Sağlık Bilimleri Üniversitesi

İstanbul

2018

İskenderun Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İskenderun Teknik Üniversitesi

Hatay

2019

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi ve Türk-Alman Üniversitesi

Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi -

Türk-Alman Üniversitesi

Rize / İstanbul

2019

Teknohab Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Gazi Üniversitesi

Ankara

2018

Bursa Teknik Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Bursa Teknik Üniversitesi

Bursa

2020

Kaynak: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (Temmuz 2022), Teknoloji Geliştirme Bölgeleri İstatistikleri, https://bit.ly/39H626v, (Erişim Tarihi:

10 Ağustos 2022)

331

EK 2 – Türkiye’de Teknoloji Geliştirme Bölgeleri (Altyapı Çalışmaları Devam Eden Bölgeler)

Sıra

Teknoloji Geliştirme Merkezinin Adı

Üniversite

Bulunduğu İl

Kuruluş Yılı

Antalya OSB Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Akdeniz Üniversitesi - Antalya Bilim

Üniversitesi

Antalya

2018

Çankırı Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Çankırı Karatekin Üniversitesi

Çankırı

2018

Kırklareli Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Kırklareli Üniversitesi

Kırklareli

2018

ASBÜ Sosyal İnovasyon ve Girişimcilik Teknoloji Geliştirme

Bölgesi

Ankara Sosyal Bilimler Üniversitesi

Ankara

2019

Giresun Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Giresun Üniversitesi

Giresun

2019

Abdullah Gül Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Abdullah Gül Üniversitesi

Kayseri

2020

Yalova Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Yalova Üniversitesi

Yalova

2020

Esenler Akıllı Şehir Odaklı İhtisas Teknoloji Geliştirme

Bölgesi

İtanbul Teknik Üniversitesi, Yıldız Teknik

Üniversitesi, İbn Haldun Üniversitesi, İstanbul

Üniversitesi

İstanbul

2021

Aksaray Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Aksaray Üniversitesi

Aksaray

2021

Teknogü Teknoloji Geliştirme Bölgesi (TTGB)

Eskişehir Osmangazi Üniversitesi

Eskişehir

2021

Adıyaman Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi - ADYÜ

Teknokent

Adıyaman Üniversitesi

Adıyaman

2021

Biruni Üniversitesi Teknoloji Geliştirme Bölgesi

Biruni Üniversitesi

İstanbul

2021

Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Teknoloji

Geliştirme Bölgesi

Yıldırım Beyazıt Üniversitesi

Ankara

2022

İTÜ Teknopark Teknoloji Geliştirme Bölgesi

İstanbul Teknik Üniversitesi

İstanbul

2022

Kaynak: T.C. Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı, (Temmuz 2022), Teknoloji Geliştirme Bölgeleri İstatistikleri, https://bit.ly/39H626v, (Erişim Tarihi:

10 Ağustos 2022)

332

EK 3 – NACE Rev.2 - Ekonomik Faaliyet Sınıflaması (J- Bilgi ve İletişim)

KOD

TANIM

Yayımcılık faaliyetleri

58.1

Kitapların, süreli yayınların yayımlanması ve diğer yayımcılık faaliyetleri

58.11

Kitap yayımı

58.11.01

Kitap yayımı (broşür, risale, ansiklopedi vb. dahil; çocuk kitaplarının, ders kitaplarının

ve yardımcı ders kitaplarının yayımlanması hariç)

58.11.03

Çocuk kitaplarının yayımlanması

58.11.04

Ders kitaplarının ve yardımcı ders kitaplarının yayımlanması (sözlük, atlas, grafikler,

haritalar vb. dahil)

58.12

Rehberlerin ve posta adres listelerinin yayımlanması

58.12.01

Rehberlerin ve posta adres listelerinin yayımlanması (telefon rehberleri, iş ve ticaret

rehberleri, belediye ve şehir rehberleri, vb.)

58.13

Gazetelerin yayımlanması

58.13.01

Gazetelerin yayımlanması (haftada en az dört kez yayımlananlar) (reklam gazeteleri

dahil)

58.14

Dergi ve süreli yayınların yayımlanması

58.14.02

Eğitime destek amaçlı dergi ve süreli yayınların yayımlanması (haftada dörtten az

yayımlananlar)

58.14.03

Bilimsel, teknik, kültürel vb. dergi ve süreli yayınların yayımlanması (haftada dörtten

az yayımlananlar)

58.14.90

Diğer dergi ve süreli yayınların yayımlanması (haftada dörtten az yayımlananlar) (çizgi

roman, magazin dergileri vb.)

58.19

Diğer yayıncılık faaliyetleri

58.19.04

Değerli kağıtların yayımlanması faaliyetleri (pul, tahvil, hisse senedi, bono veya senet

vb. değerli kağıtlar)

58.19.90

Bys. diğer yayıncılık faaliyetleri (kartpostal, tebrik kartları vb. ile katalog, poster,

reklam materyali vb.)

58.2

Yazılım programlarının yayımlanması

58.21

Bilgisayar oyunlarının yayımlanması

58.21.01

Bilgisayar oyunlarının yayımlanması

58.29

Diğer yazılım programlarının yayımlanması

58.29.01

Diğer yazılım programlarının yayımlanması

Sinema filmi, video ve televizyon programları yapımcılığı, ses kaydı ve müzik

yayımlama faaliyetleri

59.1

Sinema filmi, video ve televizyon programı faaliyetleri

59.11

Sinema filmi, video ve televizyon programları yapım faaliyetleri

59.11.03

Sinema filmi, video ve televizyon programları yapım faaliyetleri (belgesel yapımcılığı

dahil)

59.12

Sinema filmi, video ve televizyon programları çekim sonrası faaliyetleri

59.12.01

Sinema filmi, video ve televizyon programları çekim sonrası faaliyetleri (ses-görüntü

redaksiyonu, asıl kopyaların aktarımı, renk düzeltme, sayısal iyileştirme, görsel efekt,

animasyon, alt yazı, başlıklandırma, grafik, vb. işler)

59.13

Sinema filmi, video ve televizyon programları dağıtım faaliyetleri

59.13.02

Sinema filmi, video ve televizyon programları dağıtım faaliyetleri (film hakları ve

gelirleri için lisanslama hizmetleri, çalışmaların gösterimi, yayımlanması ve

kiralanması için izin verilmesi, elde edilen gelirlerin dağıtılması vb.)

59.14

Sinema filmi gösterim faaliyetleri

333

59.14.02

Sinema filmi gösterim faaliyetleri

59.2

Ses kaydı ve müzik yayıncılığı faaliyetleri

59.20

Ses kaydı ve müzik yayıncılığı faaliyetleri

59.20.01

Müzik yayıncılığı faaliyetleri (basılı müzik notaları, elektronik formdaki müzikal

besteler, müzikal ses diskleri, indirilebilir müzikler vb.)

59.20.02

Ses kayıt ve canlı kayıt faaliyetleri (seslerin, sözlerin ve müziğin ses kayıt stüdyosunun

özel teknik ekipmanları kullanılarak kaydedilmesi ile konferans, seminer, konser vb.

canlı etkinliklerde yapılan kayıt hizmetleri vb.)

59.20.03

Orijinal ses kayıtlarını kullanım hakkı için lisanslama faaliyetleri

59.20.06

Radyo programı yapımcılık faaliyetleri

Programcılık ve yayıncılık faaliyetleri

60.1

Radyo yayıncılığı

60.10

Radyo yayıncılığı

60.10.09

Radyo yayıncılığı (radyo yayın stüdyoları vb.)

60.2

Televizyon programcılığı ve yayıncılığı faaliyetleri

60.20

Televizyon programcılığı ve yayıncılığı faaliyetleri

60.20.01

Televizyon programcılığı ve yayıncılığı faaliyetleri

Telekomünikasyon

61.1

Kablolu telekomünikasyon faaliyetleri

61.10

Kablolu telekomünikasyon faaliyetleri

61.10.15

Kablolu telekomünikasyon faaliyetleri (kablolu ağlar üzerinden internet erişiminin

sağlanması hariç)

61.10.17

Kablolu ağlar üzerinden internet erişiminin sağlanması

61.2

Kablosuz telekomünikasyon faaliyetleri

61.20

Kablosuz telekomünikasyon faaliyetleri

61.20.02

Kablosuz telekomünikasyon faaliyetleri (kablosuz ağlar üzerinden internet erişiminin

sağlanması ve uydu üzerinden yapılanlar hariç)

61.20.03

Kablosuz ağlar üzerinden internet erişiminin sağlanması

61.3

Uydu üzerinden telekomünikasyon faaliyetleri

61.30

Uydu üzerinden telekomünikasyon faaliyetleri

61.30.01

Uydu üzerinden telekomünikasyon faaliyetleri

61.9

Diğer telekomünikasyon faaliyetleri

61.90

Diğer telekomünikasyon faaliyetleri

61.90.04

Telekomünikasyon uygulamalarına yönelik radar istasyonlarının işletilmesi

61.90.05

İnternet kafelerin faaliyetleri

61.90.07

Telekomünikasyon hizmeti yeniden satıcılarının faaliyetleri

61.90.90

Bys. diğer telekomünikasyon faaliyetleri (uydudan izleme, iletişim telemetresi vb.

uzmanlık gerektiren telekomünikasyon uygulamalarının sağlanması, çevrim içi internet

erişimi sağlanması, VOIP sağlanması, vb.)

Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler

62.0

Bilgisayar programlama, danışmanlık ve ilgili faaliyetler

62.01

Bilgisayar programlama faaliyetleri

62.01.01

Bilgisayar programlama faaliyetleri (sistem, veri tabanı, network, web sayfası vb.

yazılımları ile müşteriye özel yazılımların kodlanması vb)

62.02

Bilgisayar danışmanlık faaliyetleri

62.02.01

Bilgisayar danışmanlık faaliyetleri (donanım gereksinimleri gibi donanımla ilgili

bilişim konularında uzman görüşü sağlanması, bilgisayar gereksinimlerinin

belirlenmesi, bilgisayar sistemlerinin planlanması ve tasarlanması vb.)

62.03

Bilgisayar tesisleri yönetim faaliyetleri

334

62.03.01

Bilgisayar tesisleri yönetim faaliyetleri

62.09

Diğer bilgi teknolojisi ve bilgisayar hizmet faaliyetleri

62.09.01

Bilgisayarları felaketten kurtarma ve veri kurtarma faaliyetleri

62.09.02

Diğer bilgi teknolojisi ve bilgisayar hizmet faaliyetleri (kişisel bilgisayarların ve çevre

birimlerinin kurulumu, yazılım kurma vb.)

Bilgi hizmet faaliyetleri

63.1

Veri işleme, barındırma ve ilgili faaliyetler; web portalları

63.11

Veri işleme, barındırma ve ilgili faaliyetler

63.11.08

Veri işleme, barındırma ve ilgili faaliyetler (veri girişi, verinin işlenmesi, özel

raporların oluşturulması, depolanması, vb.)

63.12

Web portalları

63.12.01

Web portalı faaliyetleri

63.9

Diğer bilgi hizmet faaliyetleri

63.91

Haber ajanslarının faaliyetleri

63.91.01

Haber ajanslarının faaliyetleri (medya için haber, resim ve röportaj tedarik eden haber

bürosu ve haber ajanslarının faaliyetleri)

63.99

Başka yerde sınıflandırılmamış diğer bilgi hizmet faaliyetleri

63.99.01

Başka yerde sınıflandırılmamış diğer bilgi hizmet faaliyetleri (bilgi araştırma

hizmetleri, gazete kupürleri hizmetleri vb.)

Kaynak: TÜİK Sınıflama Sunucusu (2022), “NACE Rev.2-Altılı Ekonomik Faaliyet Sınıflaması,

2022”, https://bit.ly/3cG5r6m, (Erişim Tarihi: 25 Haziran 2022).

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Robotların İstihdam Üzerindeki Etkisi: Seçilmiş Ülkeler Üzerine Ampirik İnceleme Robotların İstihdam Üzerindeki Etkisi: Seçilmiş Ülkeler Üzerine Ampirik İnceleme 1

Article

Full-text available

Jan 2023

Asli Aydin

Robotların İstihdam Üzerindeki Etkisi: Seçilmiş Ülkeler Üzerine Ampirik İnceleme

Metaverse: 'Dijital Büyük Patlamada' Fırsatlar ve Endişelere Yönelik Algılar

Article

Full-text available

Dec 2021

Oğuz Kuş

Metaverse'ün tanımı "yeni bir gerçeklik, anlam dünyası ve iş birliği fırsatları sunan; kültürel, entelektüel ve ekonomik üretim için alt yapı ve etkileşim olanakları tanıyan; farklı gelişmiş teknolojilerin eş zamanlı ve entegre bir biçimde kullanıldığı; siber toplumsal bir düzlem" şeklinde yapılabilir. Bu çalışma dijitalleşme noktasında yeni bir sayfa açacağı düşünülen Metaverse'e yönelik dijital kullanıcıların algılarını keşfetmeyi amaçlamaktadır. Bu bağlamda YouTube platformunda "metaverse" kelimesi aratıldığında yoğun şekilde izlenmiş olan Türkçe bir video veri kaynağı olarak seçilmiş, kullanıcıların yazmış olduğu yorumlar Metaverse'e yönelik fırsat ve endişe algılarını belirlemek üzere tematik bir şekilde kategorize edilmiş, bu algıların ortaya çıkmasında rol oynayan sebeplerin anlaşılması amaçlanmıştır. Bu amacı gerçekleştirmek üzere "Metaverse'e yönelik fırsat ve endişe algısı içeren yorumların dağılımı nedir?" ve "Metaverse'e yönelik fırsat ve endişe algısı içeren yorumlardaki kullanıcı etkileşimi dağılımı nedir?" sorularına cevap aranmıştır. Veri setini analiz etmek üzere nitel tümevarımcı içerik analizi kullanılmıştır. Gerçekleştirilen analiz sonucunda kullanıcı yorumları takip eden temalar altında kategorize edilmiştir: Yapıtlarla Anlamlandırmaya Çalışma; İçerik Üreticiye Geri Bildirim; Gerçek His, Deneyim ve Sorunlara Odaklanma; Olumsuz Düşünce ve Tehdit Algısı; Metaverse'ün Öncülü Olabilecek Platformlara Atıf; Ekonomik Fırsatlara Yönelik Vurgu; Erişim Kısıtlılıklarına Vurgu; Özgürlüğe Yönelik Tartışmalar; Çarpıcı Bir Yenilik Algısı; Olumlu Düşünce ve Fırsat Algısı; Dine, Ahlaka ve Değerlere Referans; Ambivalens Algılar ve Sorgulamalar; Kötüye Kullanım ve Regülasyona Yönelik Görüşler; Sağlık Sorunu Potansiyeli; Metaverse'ün Bileşeni Olabilecek Teknolojilere Atıf; Kuşak Çatışmasına Yönelik Fikirler. Diğer yandan Ekonomik Fırsatlara Yönelik Vurgu; İçerik Üreticiye Geri Bildirim; Sağlık Sorunu Potansiyeli; Gerçek His, Deneyim ve Sorunlara Odaklanma temalarının ise ortalama en fazla etkileşimi alan temalar olduğu tespit edilmiştir.

Industry 4.0 and Industry 5.0-Inception, conception and perception

Article

Full-text available

Oct 2021
J MANUF SYST

Industry 4.0, an initiative from Germany, has become a globally adopted term in the past decade. Many countries have introduced similar strategic initiatives, and a considerable research effort has been spent on developing and implementing some of the Industry 4.0 technologies. At the ten-year mark of the introduction of Industry 4.0, the European Commission announced Industry 5.0. Industry 4.0 is considered to be technology-driven, whereas Industry 5.0 is value-driven. The coexistence of two Industrial Revolutions invites questions and hence demands discussions and clarifications. We have elected to use five of these questions to structure our arguments and tried to be unbiased for the selection of the sources of information and for the discussions around the key issues. It is our intention that this article will spark and encourage continued debate and discussion around these topics.

Dijital Kapitalizm ve Endüstri İlişkileri

Chapter

Full-text available

Aug 2021

Hüseyin Sevgi

Kapital’in birinci cildinde Marx, kapitalizmi tanımlamak için "mekanik bir canavar" kavramını kullanmıştır. Kuşkusuz Marx’ın mekanik canavar olarak tanımladığı kapitalizm, dönemin kitlesel üretim açgözlülüğüne dayalı fabrika çalışma sisteminden başka bir şey değildir. Marx’ın mekanik canavarı, geçtiğimiz iki yüzyıl boyunca pek çok kriz atlatarak evrilmiş, dönüşmüş ve günümüze kadar gelmiştir. Bugün, bilgi ve iletişim teknolojilerindeki baş döndüren gelişmeler, Marx’ın mekanik canavarını dijital bir görünüme kavuşturmuştur. Kapitalizm artık “dijital bir canavardır”. Yeni teknolojileri üretim ve tüketim süreçlerinin her aşamasına uyarlayan, çalışma yaşamını yeni teknolojiler ekseninde ve tamamen kendi çıkarları doğrultusunda yeniden yapılandıran, emek sömürüsünü yeni teknolojiler ile derinleştiren dijital bir canavar.

Industry 5.0: A Survey on Enabling Technologies and Potential Applications

Article

Full-text available

Jul 2021

Industry 5.0 is regarded as the next industrial evolution, its objective is to leverage the creativity of human experts in collaboration with efficient, intelligent and accurate machines, in order to obtain resource-efficient and user-preferred manufacturing solutions compared to Industry 4.0. Numerous promising technologies and applications are expected to assist Industry 5.0 in order to increase production and deliver customized products in a spontaneous manner. To provide a very first discussion of Industry 5.0, in this paper, we aim to provide a survey-based tutorial on potential applications and supporting technologies of Industry 5.0. We first introduce several new concepts and definitions of Industry 5.0 from the perspective of different industry practitioners and researchers. We then elaborately discuss the potential applications of Industry 5.0, such as intelligent healthcare, cloud manufacturing, supply chain management and manufacturing production. Subsequently, we discuss about some supporting technologies for Industry 5.0, such as edge computing, digital twins, collaborative robots, Internet of every things, blockchain, and 6G and beyond networks. Finally, we highlight several research challenges and open issues that should be further developed to realize Industry 5.0.

From the Mass-Worker to Cognitive Labour: Historical and Theoretical Considerations

Chapter

Full-text available