Available via license: CC BY 4.0
Content may be subject to copyright.
Psychiatr. Pol. ONLINE FIRST Nr 296: 1–14
Published ahead of print 17 November 2022
www.psychiatriapolska.pl
ISSN 0033-2674 (PRINT), ISSN 2391-5854 (ONLINE)
DOI: https://doi.org/10.12740/PP/OnlineFirst/154033
Wpływ treningu uważności w wirtualnej rzeczywistości
na objawy psychotyczne, nastrój i funkcjonowanie
poznawcze – badanie pilotażowe
The eects of mindfulness-based training in virtual
reality on psychotic symptoms, mood and cognitive
functioning – a pilot study
Iga Plencler1, Dawid Kru k 1, Artur D ar en 2, Przemysław Stan k ie w ic z 1,
Agnieszka No w ak 3, Stanisław Rad oń4, Adrian C hr ob ak 6,
Andrzej Cechnicki1, Marcin Si w e k 5
1Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Wydział Lekarski, Katedra Psychiatrii,
Ośrodek Psychiatrii Środowiskowej i Badań nad Psychozami
2 Krakowska Akademia im Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Wydział Psychologii,
Pedagogiki i Nauk Humanistycznych
3 Stowarzyszenie na rzecz Rozwoju Psychiatrii i Opieki Środowiskowej,
Pracownia Badań nad Schizofrenią
4 Uniwersytet Jana Pawła II, Wydział Nauk Społecznych
5 Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Wydział Lekarski, Katedra Psychiatrii,
Zakład Zaburzeń Afektywnych,
6 Uniwersytet Jagielloński Collegium Medicum, Wydział Lekarski, Katedra Psychiatrii,
Klinika Psychiatrii Dorosłych,
Summary
Aim. Virtual reality (VR) is growing in popularity in treating various psychiatric disorders,
including psychotic ones. However, no studies have been published on mindfulness interven-
tions aided by virtual reality in psychotic patients to date.
Method. 25 patients with schizophrenia or schizoaective disorder were assessed at three
time points with 4-week intervals using the six-item Positive and Negative Syndrome Scale
(PANSS–6), Quick Inventory of Depressive Symptomatology (QIDS), Beck Depression Inven-
tory (BDI), Beck Anxiety Inventory (BAI), State-Trait Anxiety Inventory (STAI), Perceived
Praca powstała w Krakowskiej Grupie Badawczej nad Przebiegiem Schizofrenii COGITO.
Iga Plencler i wsp.
2
Stress Scale (PSS-10), and the Addenbrooke’s Cognitive Examination III (ACE-III). Addition-
ally, the intensity of seven emotions was rated using the Visual Analog Scale (VAS) before
and after each training session.
Results. The subjects achieved a signicant reduction in symptom severity after complet-
ing mindfulness training. This was reected by the PANSS-6 total score, as well as by the
subscales for negative and positive symptoms. A signicant increase in cognitive functioning
(ACE-III scores) was also found. No signicant changes in these measures were observed
when only the standard intervention was used.
Conclusions. Our study indicates good feasibility of the developed mindfulness intervention
in VR in schizophrenic patients. The results indicate potential benets in terms of lessening
of the symptoms and improvement in cognition.
Słowa klucze: uważność, wirtualna rzeczywistość, schizofrenia
Key words: mindfulness, virtual reality, schizophrenia
Wstęp
Tradycyjne leczenie osób chorujących na schizofrenię oparte na redukcji objawów
przez zastosowanie farmakoterapii i różnych rodzajów psychoterapii często jest nie-
wystarczające [1]. W poszukiwaniu zwiększonej skuteczności leczenia opracowywane
są nowe podejścia psychoterapeutyczne oparte na akceptacji objawów oraz technikach
medytacji, przystosowanych do pracy psychoterapeutycznej [2]. Trzecia fala terapii
poznawczo-behawioralnych proponuje interwencje oparte na medytacji uważności
(Mindfulness – MDF), która ma prowadzić do zmniejszenia stresu podczas doświad-
czania objawów zaburzeń i chorób psychicznych, a docelowo również wpływać na
zmniejszenie samych objawów [3]. To metapoznawcze podejście do leczenia znajduje
uzasadnienie w wypadku pacjentów z psychozą. W swoim modelu Chadwick [4] po-
stuluje, że stres wynikający z doświadczania psychozy nie jest bezpośrednim efektem
treści samych objawów, ale wiąże się ze sposobem, w jaki jednostka odnosi się do tego
doświadczenia. Negatywne postrzeganie braku możliwości kontroli objawów, tj. ich
obecności oraz ich treści, powoduje wzrost stresu. Jednocześnie unikanie doświad-
czania objawów wzmaga negatywne odczucia związane z ich obecnością. Metapo-
znawcze podejście (w tym wypadku techniki MDF) wydaje się dobrym uzupełnieniem
standardowego leczenia przy braku pełnej odpowiedzi na leczenie farmakologiczne
i psychoterapeutyczne skupione na redukcji objawów.
Mindfulness może być praktykowane w różnej intensywności i w różnym kontek-
ście, przynosząc korzyści w podnoszeniu poziomu świadomości myśli, uczuć, emocji,
pragnień i działań, a także cierpienia [2]. Liczne badania wskazują na zmniejszenie
poziomu stresu, objawów lęku oraz depresji po wprowadzeniu interwencji opartych
na mindfulness w różnych populacjach [5–9]. Przez lata programy mindfulness były
dostosowywane do konkretnego zaburzenia – GAD, depresji, wypalenia zawodowe-
go (MBSR), zaburzenia osobowości typu borderline (DBT MDFSkills), a także dla
pacjentów z doświadczeniem psychozy [10, 11].
Skuteczność treningu uważności zastosowanego u pacjentów psychotycznych
została potwierdzona w badaniach jakościowych i ilościowych, podczas których
uczestnicy badania deklarowali mniejsze zaangażowanie w objawy [12, 13] oraz
3
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
zmniejszenie klinicznych objawów schizofrenii. Wykazano również brak negatywnych
konsekwencji związanych z charakterem interwencji [10, 11].
Czynniki funkcjonalne w mindfulness wyodrębniła w toku swoich badań Bear
[14], a należą do nich: ekspozycja (na nieprzyjemne myśli i uczucia), zmiana po-
znawcza (adaptacja procesów myślowych i postaw), samozarządzanie (przez lepszą
samoobserwację), relaksacja (przez redukcję stresu) i akceptacja (doświadczenia
psychicznego). Te umiejętności uzyskane podczas treningu umożliwiają neutralną
reakcję na doświadczane objawy psychotyczne. Model Chadwicka wyjaśnia dokładniej
ogólny mechanizm i sugeruje, że doświadczenie psychozy może nadal być obecne,
ale jednostka dzięki treningowi uważności uczy się akceptacji tego doświadczenia,
postrzegając je jako przejściowe zdarzenie psychiczne i w konsekwencji obniżając po-
ziom dystresu [15]. Model ten znajduje również potwierdzenie w badaniach, w których
analizowano w środowisku pacjentów psychiatrycznych związki między poziomem
psychopatologii, dystresem związanym z doświadczanymi głosami oraz bazowymi
umiejętnościami mindfulness, bez wprowadzania treningu uważności [16]. Wyniki
wskazują na to, że niepokój, a więc nacechowana negatywnie reakcja wywołana przez
głosy, korelował negatywnie z uważnością. Pacjenci o wyższych umiejętnościach
reagowania w sposób oparty na uważności wykazywali mniejszy dystres związany
z doświadczanymi objawami.
Najnowsze badania pokazują też potencjał zastosowania interwencji opartych na
mindfulness wspomaganych wirtualną rzeczywistością (VR). W badaniu Kruka i wsp.
[17] pacjenci psychotyczni relacjonowali doświadczenie kontaktu z VR głównie jako
intrygujące i deklarowali chęć powtórzenia podobnych sesji. Przeprowadzono rów-
nież badania w grupie osób zdrowych, które wykazały, że wirtualna rzeczywistość
istotnie zwiększa stan uważności i natężenie pozytywnych emocji, bez wpływu na
poziom negatywnych emocji i nie zwiększając przy tym pobudzenia [18]. Ponadto
w analizie przypadku pacjenta z ciężkimi oparzeniami zaobserwowano obniżenie
negatywnych emocji i zwiększenie emocji pozytywnych w sytuacji włączenia śro-
dowiska VR [19].
VR daje możliwość użycia powtarzalnego, niezmiennego środowiska, zmniejsza-
jącego dystrakcje związane z przebywaniem w środowisku codziennego funkcjono-
wania, m.in. znacząco wpływa na kontrolę przypadkowych bodźców zakłócających.
W wypadku osób chorujących na schizofrenię, które borykają się z trudnościami po-
znawczymi, rozpraszalnością, a także zmniejszoną motywacją do działania, zakłada się
wpływ VR umożliwiający im pełniejsze skupienie uwagi na procesie terapeutycznym
oraz zwiększenie zaangażowania przez dostarczenie wystarczającej ilości bodźców.
Przy czym niedostateczna stymulacja oznacza obniżenie możliwości utrzymania
stanu uważności i motywacji [18, 20]. W standardowych technikach wyobrażenio-
wych, podczas których należy mieć zamknięte oczy, liczba docierających bodźców
jest zmniejszona w stosunku do sytuacji przedwyobrażeniowej, lecz implementacja
środowiska VR rozwiązuje ten problem. Wprowadzenie środowiska VR pozwala na
zmniejszenie interakcji z drugim człowiekiem, ogranicza konieczność uczenia się
procedury terapeutycznej, kładąc nacisk na podążanie za instrukcją. Te cechy środo-
wiska VR w wypadku pacjentów chorujących na schizofrenię mogą być znaczącym
Iga Plencler i wsp.
4
motywatorem do podjęcia i utrzymania się w interwencji terapeutycznej. Wiele badań
wskazuje na większe zaangażowanie w leczenie, gdy zastosowana jest ekspozycja
w środowisku wirtualnym w różnych populacjach [21–25]. W badaniach Modrego-
-Alarcón i wsp. [26] stwierdzono wyższą frekwencję badanych z grupy poddanej
interwencji opartej na mindfulness w wirtualnej rzeczywistości niż wśród badanych
uczestniczących w tradycyjnych sesjach mindfulness.
Naturalne wirtualne środowisko pozwala utrzymać pasywną uwagę, co potwier-
dzają badania dotyczące odczuwania bólu [27], a także jego zastosowania w prak-
tykach mindfulness [20]. Dodatkowo środowisko naturalne przedstawione jako tło
do wykonywania ćwiczeń uważności jest samo w sobie wspierające w korzystaniu
z ograniczonych przez chorobę zasobów poznawczych, zgodnie z teorią przywrócenia
uwagi (Attention Restoration Theory) [28]. Teoria ta postuluje mniejszą męczliwość
uwagi w naturalnym środowisku oraz jego wspierający wpływ na koncentrację. Ponadto
nawet stosunkowo krótkie przebywanie w naturalnym środowisku, także wygenero-
wanym w wirtualnej rzeczywistości, pozytywnie oddziałuje na wzrost dobrostanu
psychicznego i obniżenie poziomu stresu [29, 30].
Proponowana przez nas interwencja – łącząca trening mindfulness i VR – jest
pierwszą tego typu próbą zastosowaną w grupie osób chorujących na schizofrenię lub
zaburzenie schizoafektywne.
Celem niniejszego badania pilotażowego była werykacja założenia, że interwencja
oparta na mindfulness i zaimplementowana w wirtualnej rzeczywistości wpłynie na
obniżenie objawów psychopatologicznych, depresyjnych, stresu i lęku w porównaniu
ze stanem przed interwencją. Dodatkowo kontrolowano poziom funkcjonowania
poznawczego przed interwencją i po niej z założeniem jego poprawy po interwencji.
Zakładano również podniesienie poziomu pozytywnych emocji, zwiększenie poziomu
relaksu i obniżenie poziomu emocji negatywnych każdorazowo po treningu w stosunku
do pomiaru przed treningiem.
Materiał i metoda
Osoby badane były rekrutowane z Oddziałów Dziennych Rehabilitacji i Leczenia
Psychoz, z Poradni Psychiatrii Dorosłych Szpitala Uniwersyteckiego w Krakowie
oraz ze Środowiskowego Domu Samopomocy przy ul. Olszańskiej 5 w Krakowie.
W toku badania zrekrutowano 42 osoby, z czego 25 osoby ukończyły badanie, speł-
niając kryterium obecności na poziomie powyżej 50%. Wśród przyczyn przerwania
uczestnictwa w badaniu odnotowano: zdarzenia życiowe, takie jak rozpoczęcie pracy
(n = 1); zakończenie leczenia w oddziale (n = 10); brak motywacji do podtrzymania
udziału w badaniach (n = 3) oraz niestabilność stanu zdrowia psychicznego (n = 3).
W toku badania zakwalikowano do niego osoby dorosłe w wieku 18–50 lat z diagnozą
schizofrenii lub zaburzenia schizoafektywnego, postawioną przez doświadczonego
klinicystę na podstawie kryteriów diagnostycznych ICD-10. Kryteriami wyłączenia
były: padaczka, nieskorygowane wady wzroku lub słuchu, aktywne uzależnienie od
substancji psychoaktywnych (z wyjątkiem nikotyny) oraz niepełnosprawność intelektu-
alna. Wszyscy uczestnicy wyrazili świadomą i dobrowolną zgodę na udział w badaniu.
5
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
Na przeprowadzenie badania uzyskano pozytywną zgodę Komisji Bioetycznej CMUJ
(nr 1072.6120.11.2021 z dnia 17 lutego 2021 roku).
Badanie było prowadzone w schemacie naprzemiennym. Uczestnik badania
podczas pierwszego spotkania był informowany o jego przebiegu. Następnie po wy-
rażeniu dobrowolnej zgody na udział w badaniu oraz zgody na przetwarzanie danych
osobowych przeprowadzana była pierwsza seria badań samoopisowych, odbywało się
badanie funkcji poznawczych przez psychologa oraz stawiana była ocena kliniczna
przez lekarza (T1). Przez kolejne 4 tygodnie kontynuowane było leczenie jak dotych-
czas, to jest według stałego programu oddziaływań terapeutycznych w ramach oddziału
dziennego lub środowiskowego domu samopomocy. Następnie przeprowadzana była
druga ocena tymi samymi narzędziami (T2), po której przez 4 tygodnie uczestnik
poddawany był interwencji terapeutycznej (3 razy w tygodniu), zakończonej trzecim
pomiarem (T3) (rys. 1).
W trakcie każdej z trzech ocen klinicznych uczestnicy byli badani przez lekarza
skalą PANSS (Skala objawów pozytywnych i negatywnych). Zdecydowano się na
wykorzystanie 6-itemowej skali PANSS-6 [31, 32], opartej na półstrukturalnym wy-
wiadzie SNAPSI, ze względu na jej bardzo dobre właściwości psychometryczne, takie
jak silna korelacja z wynikiem 30-itemowej wersji czy dobra czułość wykrywania
zmian nasilenia psychopatologii. Funkcje poznawcze były oceniane przez psychologa
za pomocą skali ACE III (Addenbrooke’s Cognitive Examination III) [33]. Następnie
badani samodzielnie wypełniali kwestionariusze samoopisowe: QIDS-SR [34] i BDI
(Beck Depresssion Inventory) [35] służące do oceny nasilenia objawów depresyjnych,
BAI (Beck Anxiety Inventory) [36] używany do oceny nasilenia objawów lękowych,
PSS-10 (Perceived Stress Scale) [37] – do oceny nasilenia objawów odczuwanego
stresu oraz STAI [38] – do oceny nasileniu lęku jako stanu.
W ramach interwencji terapeutycznej przeprowadzono 12 sesji treningu mindful-
ness w VR (MDF-VR), po 3 sesje w tygodniu przez 4 tygodnie. Każda sesja zajmowała
około 30 minut, z czego przez 20 minut trwała w wirtualnej rzeczywistości, dostarczanej
za pomocą komercyjnie dostępnych, bezprzewodowych gogli Oculus Quest 2 (fot. 1).
Na początku każdej sesji uczestnik kongurował gogle w celu uzyskania optymalnej
jakości obrazu. Przez kolejne 20 minut brał udział w autorskim treningu mindfulness
opracowanym i dostosowanym do potrzeb badania. Trening polegał na przebywaniu
TAU TAU + MDF-VR
4 tygodnie 4 tygodnie
T T T
Rysunek 1. Fazy badania
Iga Plencler i wsp.
6
w wirtualnym naturalnym środowisku (fot. 2), nagranym w technologii wideo 5K 360
stopni. Do obrazu dołączona była ścieżka dźwiękowa z głosem lektora podającego
instrukcję dotyczącą wykonania kolejnych ćwiczeń mindfulness. Dodatkowo przed
każdą sesją i po niej uczestnicy odpowiadali na pytania wizualnej skali analogowej
(Visual Analog Scale – VAS) określającej poziom odczuwanych emocji (smutek, lęk,
złość, zaskoczenie, relaks, pobudzenie, radość). Po sesjach treningowych uczestnicy
byli regularnie pytani o nasilenie dyskomfortu związanego z cyberchorobą.
Wszystkie analizy statystyczne wykonano w środowisku R (2022), z wykorzy-
staniem pakietu tidyverse [39] oraz pakietu PMCMRplus (Pohlert, 2022) do testów
post-hoc Durbina. W analizach przyjęto poziom istotności równy 0,05. Do porównań
wyników z trzech punktów pomiarowych wykorzystano test Friedmana ze względu
na małą liczebność grupy i rozkłady wyników odbiegające od rozkładu normalnego.
Do porównań między parami pomiarów posłużył test Durbina.
Wyniki
W badanej grupie średni wiek wyniósł 39,3 lat (SD = 11,1 lat), a wśród uczestników
badania 60% stanowili mężczyźni. Wykształcenie wyższe miało 40% badanych, śred-
nie 48%, a podstawowe 12%. Większość osób badanych miała diagnozę schizofrenii
(84%), natomiast osoby z zaburzeniami schizoafektywnymi stanowiły 16% grupy
według kryteriów ICD-10. Średni czas chorowania wynosił 14,5 roku (SD = 10,0
lat), a średnia liczba hospitalizacji w związku z chorobą wynosiła 4,4 (SD = 4,4).
W tabeli 1 przedstawiono porównania wyników z trzech punktów pomiarowych dla
testów ACE III, BDI, BAI, STAI, QIDS, PSS10 i skali PANSS-6. Ponadto pokazano
również wyniki z pierwszych siedmiu treningów, gdzie zastosowano skalę VAS przed
treningiem i po nim.
Fotograa 1. Użycie bezprzewodowych gogli
Oculus Quest 2
Fotograa 2. Środowisko naturalne VR
7
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
Tabela 1. Porównanie wyników kwestionariuszowych z trzech punktów pomiarowych
Miara T1 T2 T3 Poziom istotności p*
średnia
SD
mediana
średnia
SD
mediana
średnia
SD
mediana
test Friedmana
T1 vs. T2
T1 vs. T3
T2 vs. T3
ACE III
Suma 89,6 7,8 91 91,0 7,7 94 93,1 5,6 95 0,009 0,308 0,002 0,031
PANSS-6
Total 11,8 5,4 11 11,9 5,9 11 9,9 5,5 70,000 0,411 0,000 0,000
Pozyt.
sum 5,6 3,3 45,7 3,0 64,6 2,6 30,001 0,842 0,001 0,001
Negat.
sum 6,1 3,8 66,2 4,0 55,3 3,8 40,002 0,626 0,001 0,003
BDI
sumaa10,1 11,2 89,1 12,7 57,1 10,3 20,059 0,268 0,017 0,180
BAI
sumaa16,3 13,3 11 13,0 11,0 911,8 10,5 90,008 0,009 0,003 0,674
QIDS
totalb7,0 6,1 56,0 6,2 45,2 5,3 40,279 0,259 0,128 0,685
STAI
sumaa21,4 11,8 20 18,5 10,6 19 17,8 12,6 18 0,005 0,007 0,001 0,563
PSS10
sumaa15,7 6,5 16 14,1 6,3 15 14,1 6,4 14 0,084 0,077 0,038 0,743
* do porównań parami wykorzystano test Durbina
a brak danych dla 2 osób; b brak danych dla 1 osoby
Odnotowano istotny wzrost w wynikach ACE-III po ukończeniu treningów
uważności przez badanych w porównaniu z poziomem uzyskanym przed treningami
(TAU + MDF-VR: p = 0,031), natomiast wyniki nie zmieniły się istotnie, gdy stosowano
tylko standardową interwencję (TAU: p = 0,308). Pomiędzy włączeniem pacjentów do
badania a pierwszym punktem pomiarowym w trakcie stosowania TAU nie odnoto-
wano istotnych różnic w wynikach PANSS, a po przeprowadzeniu treningu MDF-VR
badani uzyskali istotną statystycznie redukcję nasilenia objawów w wyniku ogólnym
PANSS (T2 vs. T3: p =< 0,001), w zakresie podskali objawów negatywnych (T2 vs.
T3: p = 0,003) i objawów pozytywnych (T2 vs. T3: p = 0,001). Nie zaobserwowano
istotnych zmian w nasileniu objawów depresyjnych, natomiast istotnie zmniejszyły
się objawy lękowe przed przeprowadzeniem samego treningu, tj. przy stosowaniu
tylko standardowej interwencji (BAI: p = 0,009; STAI: p = 0,007), które potem nie
uległy istotnej zmianie. Niemniej w badanej grupie wyniki dla objawów depresyjnych
i lękowych miały tendencję spadkową (tab. 2) zarówno między pomiarem pierwszym
Iga Plencler i wsp.
8
i drugim, jak i drugim i trzecim (poza PSS10). Poniższe wykresy (rys. 2 i 3) obrazują
rozkład wyników w trzech pomiarach dla skali ACE-III oraz PANSS-6.
Rysunek 2. Rozkład wyników i wartości średnie oraz mediany
w trzech punktach pomiarowych dla testu ACE-III
Rysunek 3. Rozkład wyników i wartości średnie oraz mediany
w trzech punktach pomiarowych dla narzędzia PANSS-6
Przeprowadzona analiza nasilenia siedmiu wybranych emocji na podstawie uśred-
nionych danych z siedmiu treningów wykazała, że ulegało ono istotnym zmianom
zaraz po treningu w porównaniu ze stanem przed treningiem. Badani wskazywali, że
smutek, lęk i złość były mniej nasilone (odpowiednio: p = 0,002, p = 0,001, p = 0,004),
natomiast relaks, radość i zaskoczenie rosły (odpowiednio: p < 0,001, p < 0,001,
p = 0,027). Nie stwierdzono istotnej zmiany w pobudzeniu.
9
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
Tabela 2. Porównanie średniego nasilenia 7 emocji przed treningiem i po treningu
(dane zagregowane z 7 pierwszych treningów)
Emocja Pomiar przed treningiem Pomiar po treningu
średnia SD mediana średnia SD mediana różnica
średnich
test
Wilcoxona – p
Smutek_śr 1,771 1,695 1,714 0,954 1,244 0,143 –0,817 0,002
Lęk_śr 2,051 2,003 1,714 1,269 1,735 0,429 –0,783 0,001
Złość_śr 1,211 1,204 1,000 0,731 0,966 0,286 –0,480 0,004
Zaskoczenie_śr 1,657 1,589 0,857 2,263 2,210 1,857 0,606 0,027
Relaks_śr 3,537 2,199 3,143 5,903 2,416 5,143 2,366 0,000
Pobudzenie_śr 2,166 1,723 2,286 2,600 2,350 2,000 0,434 0,390
Radość_śr 3,411 2,367 3,143 5,017 2,641 4,286 1,606 0,000
Wnioski
Prezentowane badanie jest pierwszym na świecie doniesieniem dotyczącym
zastosowania połączenia mindfulness z VR jako terapii uzupełniającej dla chorych
z diagnozą spektrum schizofrenii. Uzyskane wyniki częściowo potwierdziły hipotezy
badawcze i są zgodne z trendami opisywanymi w literaturze przedmiotu dotyczą-
cymi zastosowania mindfulness bez wykorzystania VR. Poziom psychopatologii
po wdrożeniu interwencji MDF-VR uległ obniżeniu, zarówno w obszarze ogólnej
psychopatologii, jak i objawów pozytywnych i negatywnych. Taki wynik jest spójny
z wynikami dostępnych metaanaliz, zgodnie z którymi interwencja oparte na mindful-
ness (bez zastosowania VR) powiązana ze standardowym leczeniem poprawia ogólną
symptomatologię, w tym objawy pozytywne, negatywne, poziom funkcjonowania
i świadomość choroby [40]. Z kolei metaanaliza Liu i wsp. [41] pokazuje, że inter-
wencje mindfuless obniżają objawy psychotyczne ogólne, pozytywne, negatywne,
depresyjne oraz czas trwania hospitalizacji, a efekty w ramach objawów negatywnych
mogą się utrzymywać przynajmniej od 3 do 6 miesięcy. Ponadto pod wpływem naszej
interwencji, zgodnie z obserwacjami odnotowanymi w piśmiennictwie, nastąpiła po-
prawa w funkcjonowaniu poznawczym [42]. W innych badaniach decyty poznawcze
wykazują powiązania z nasileniem objawów negatywnych, a także, choć rzadziej,
pozytywnych, z kolei w nowszych analizach uwzględnia się tzw. syndrom dezorgani-
zacji lub poznawczy, który wykazuje relatywnie najsilniejsze powiązania z funkcjami
poznawczymi [43]. Poprawa stwierdzona w naszych badaniach zarówno w objawach
psychopatologicznych, jak i poznawczych wydaje się zatem zgodna z ustaleniami
zawartymi w literaturze przedmiotu.
Nie potwierdziły się zaś hipotezy dotyczące obniżenia poziomu depresyjności.
Dostępne są liczne dane dotyczące pozytywnego wpływu interwencji opartych na min-
dfulness na symptomy depresyjne [41], jednak w naszym badaniu widoczny był trend
do zmniejszania się nasilenia objawów depresyjnych w BDI, ale już nie w QIDS-SR.
Iga Plencler i wsp.
10
Może to wynikać z tego, że badane objawy w obu skalach pokrywają się jedynie w 61%
[44]. Skala BDI, w porównaniu z QIDS-SR, koncentruje się głównie na objawach po-
znawczych depresji. Choć nasze dane nie pozwalają na pełne potwierdzenie tej hipotezy,
jest prawdopodobne, że zastosowana interwencja miała w większym stopniu wpływ
na obszar poznawczy depresji niż na resztę osiowych objawów. Badani w pierwszym
i drugim punkcie pomiaru nasilenia objawów depresyjnych w BDI uzyskali średnią
wyników poniżej wartości wskazującej na występowanie depresji, w wypadku QIDS-SR
wyniki średnie wskazują zgodnie z normami na łagodną depresję, więc w obu wypadkach
niski poziom objawowy może być przyczyną braku znaczących zmian w tym obszarze.
Implementacja metody MDFVR nie wpłynęła na obniżenie globalnego poziomu
stresu u badanych, mierzonego po ukończeniu cyklu terapeutycznego. Taki wynik był
niezgodny z naszą hipotezą. Jak dotychczas w większości badań na populacji ogólnej
interwencje oparte na mindfulness powodowały obniżenie poziomu odczuwanego
stresu [45, 46]. Trudno jest natomiast odnieść te wyniki do innych badań na populacji
pacjentów z psychozą. W najnowszych przeglądach literatury analizujących wpływ in-
terwencji mindfulness w populacji osób z zaburzeniem psychotycznym na poszczególne
domeny objawowe nie omawia się wpływu na poziom odczuwanego stresu, a raczej na
psychopatologię typową dla tego zaburzenia [40, 41, 47]. Być może u osób ze spek-
trum schizofrenii konieczny jest dłuższy czas interwencji, aby udało się doprowadzić
do zmiany w subiektywnym odbiorze sytuacji stresowych, szczególnie w podgrupie
osób przewlekle chorych, z utrwalonymi decytami funkcji wykonawczych, a takie
osoby stanowiły większość badanych z naszej grupy. Czas trwania treningu może być
również kluczowy ze względu na to, że krótkotrwała, kilkudniowa interwencja min-
dfulness może prowadzić do nasilenia zjologicznej reakcji stresowej w odpowiedzi
na stres społeczny, w większym stopniu u osób z niskim poziomem uważności jako
cechy [48]. Analizując wyniki w skalach VAS, można jednocześnie zaobserwować
zwiększenie relaksu i spadek lęku u osób badanych, co przy braku zmian w nasileniu
odczuwanego stresu po całym cyklu interwencji świadczy o jedynie epizodycznej
poprawie. Należy dodać, że brak oczekiwanego spadku poziomu stresu i lęku mógł
wynikać z ich ogólnie niskiego lub przeciętnego deklarowanego nasilenia u badanych.
Spodziewane zmiany w emocjach mierzonych punktowo przed sesją treningową
i po niej już nastąpiły – negatywne emocje (smutek, lęk, złość) zostały obniżone, relaks
i radość wzrosły. Podobny efekt uzyskano w badaniach Navarro-Haro i wsp. [24] w gru-
pie osób zdrowych poddanych interwencji mindfulness w rzeczywistości wirtualnej.
Jak dotychczas nie prowadzono badań z wykorzystaniem interwencji mindfulness
w wirtualnej rzeczywistości u pacjentów psychotycznych [49]. Nasze badanie wska-
zuje na możliwośćwdrożenia opracowanej interwencji mindfulness w VR u pacjentów
chorujących na schizofrenię. Z informacji zwrotnych otrzymywanych od uczestników
wynikało, że treningi były dla nich interesujące i w ich subiektywnej ocenie prowadziły
do poprawy samopoczucia, co znalazło również odzwierciedlenie w wynikach mierzo-
nych emocji. Nikt z badanych nie zgłaszał objawów choroby symulatorowej. Kilkoro
epizodycznie zgłaszało nasilenie lęku lub objawów wytwórczych po sesji treningo-
wej, a jedna osoba zrezygnowała z udziału w treningu w związku z doświadczanymi
halucynacjami, lecz źródła indukcji objawów nie udało się jednoznacznie określić.
11
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
Niniejsze badanie było badaniem pilotażowym nowatorskiej metody interwencji
u osób chorujących na psychozy. Jego formuła wiąże się z szeregiem ograniczeń, które
nakazują ostrożność w interpretacji wyników i mogą być związane z brakiem potwierdze-
nia części hipotez. Pierwsze to krótki czas prowadzenia interwencji. Pozytywny wpływ
interwencji opartych na mindfulness u pacjentów psychotycznych na wymiary depresji,
lęku i stresu widoczny jest przede wszystkim w interwencjach długoterminowych [5, 47,
50]. W interwencjach krótkoterminowych zmiany widoczne są głównie w pomiarach
wykonywanych bezpośrednio po ich implementacji, gdzie notowano zmiany w stanie lęku
[51]. Kolejnym ograniczeniem jest niewielka grupa badanych, składająca się w większości
z pacjentów chorujących przewlekle i wielokrotnie hospitalizowanych, a więc z ciężkim
przebiegiem choroby. Co prawda wstępne dane sugerują, że również u chronicznych pa-
cjentów trening mindfulness może prowadzić do spadku nasilenia objawów pozytywnych,
lecz taki efekt pojawił się dopiero po 3 tygodniach interwencji [52]. Ponadto do pomiaru
nasilenia objawów lękowych, depresyjnych i odczuwanego stresu wykorzystano jedynie
narzędzia samoopisowe. Być może dodatkowa ocena w tych obszarach przeprowadzo-
na przez klinicystę pozwoliłaby na zobiektywizowanie danych dotyczących zmian. Z
drugiej strony, w wypadku objawów poznawczych i psychotycznych klinicysta nie był
zaślepiony i wiedział, w której fazie badania znajduje się pacjent, co mogło prowadzić
do wystąpienia błędu obserwatora. Ze względu na brak grupy kontrolnej poddawanej
klasycznej interwencji mindfulness nie da się też stwierdzić, czy użycie VR przyniosło
jakiekolwiek dodatkowe pozytywne efekty terapeutyczne poza samą interwencją mind-
fulness. W jednym z badań RCT porównujących wpływ interwencji mindfulness w VR
i bez VR na objawy odczuwanego stresu w populacji nieklinicznej nie zaobserwowano
różnic w skuteczności interwencji, chociaż w grupie z VR uczestnicy rzadziej opuszczali
sesje treningowe [26]. Ta kwestia wymaga dalszych badań porównujących interwencje
w VR z grupą kontrolną bez VR, gdyż w wypadku populacji osób chorujących na schizo-
frenię interwencja wspomagana VR może poprawiać koncentrację na treningu, np. przez
odcinanie od dystraktorów z otoczenia czy regenerujący wpływ na zasoby uwagowe.
Na podstawie uzyskanych wyników można wstępnie oceniać, że interwencja ma
korzystny wpływ na nasilenie objawów psychotycznych pozytywnych i negatywnych
oraz na bezpośrednią regulację emocji. Wyniki wymagają potwierdzenia w celowanym
badaniu na większej grupie osób oraz z dłuższym czasem interwencji, co pozwoliłoby
również na zwerykowanie jej wpływu na depresyjność, lęk i doświadczany stres.
Piśmiennictwo
1. Leichsenring F, Steinert C, Rabung S, Ioannidis JPA. The ecacy of psychotherapies and
pharmacotherapies for mental disorders in adults: An umbrella review and meta‐analytic
evaluation of recent meta‐analyses. World Psychiatry. 2022; 21(1): 133–145.
2. Kabat-Zinn J. Full catastrophe living: Using the wisdom of your body and mind to face stress,
pain, and illness, 15th anniversary ed. New York, NY: Delta Trade Paperback/Bantam Dell; 2005.
3. Chadwick P, Birchwood MJ, Trower P. Cognitive therapy for delusions, voices, and paranoia.
Chichester, NY; Wiley; 1996.
Iga Plencler i wsp.
12
4. Chadwick P. Person-based cognitive therapy for distressing psychosis. West Sussex: John
Wiley & Sons Ltd; 2006. http://doi.wiley.com/10.1002/9780470713075 (dostęp: 14.07.2022).
5. Tong ACY, Lin JJX, Cheung VYK, Lau NKM, Chang WC, Chan SKW i wsp. A low-intensity
mindfulness-based intervention for mood symptoms in people with early psychosis: Development
and pilot evaluation. Clin. Psychol. Psychother. 2016; 23(6): 550–560.
6. Goyal M, Singh S, Sibinga EMS, Gould NF, Rowland-Seymour A, Sharma R i wsp. Meditation
programs for psychological stress and well-being: A systematic review and meta-analysis.
JAMA Intern. Med. 2014; 174(3): 357.
7. Hofmann SG, Sawyer AT, Witt AA, Oh D. The eect of mindfulness-based therapy on anxiety
and depression: A meta-analytic review. J. Consult. Clin. Psychol. 2010; 78(2): 169–183.
8. Khoury B, Sharma M, Rush SE, Fournier C. Mindfulness-based stress reduction for healthy
individuals: A meta-analysis. J. Psychosom. Res. 2015; 78(6): 519–528.
9. Sharma M, Rush SE. Mindfulness-based stress reduction as a stress management intervention
for healthy individuals: A systematic review. J. Evid. Based Complementary Altern. Med.
2014; 19(4): 271–286.
10. Chadwick P, Taylor KN, Abba N. Mindfulness groups for people with psychosis. Behav. Cognit.
Psychother. 2005; 33(3): 351–359.
11. Chadwick P, Hughes S, Russell D, Russell I, Dagnan D. Mindfulness groups for distressing
voices and paranoia: A replication and randomized feasibility trial. Behav. Cogn. Psychother.
2009; 37(4): 403–412.
12. Ashcroft K, Barrow F, Lee R, MacKinnon K. Mindfulness groups for early psychosis: A quali-
tative study: Mindfulness rst episode psychosis. Psychol. Psychother. 2012; 85(3): 327–334.
13. Böge K, Karadza A, Fuchs LM, Ehlen F, Ta TMT, Thomas N i wsp. Mindfulness-based in-
terventions for in-patients with schizophrenia spectrum disorders – A qualitative approach.
Front. Psychiatry. 2020; 11: 600.
14. Baer RA. Mindfulness training as a clinical intervention: A conceptual and empirical review.
Clin. Psychol. (New York). 2003; 10(2): 125–143.
15. Hayes SC. Acceptance and commitment therapy and the new behavior therapies: Mindfulness,
acceptance, and relationship. W: Mindfulness and acceptance: Expanding the cognitive-
-behavioral tradition. New York, NY: Guilford Press; 2004. S. 1–29.
16. Úbeda-Gómez J, León-Palacios MG, Escudero-Pérez S, Barros-Albarrán MD, López-Jiménez
AM, Perona-Garcelán S. Relationship between self-focused attention, mindfulness and
distress in individuals with auditory verbal hallucinations. Cogn. Neuropsychiatry. 2015;
20(6): 482–488.
17. Kruk D, Plencler I, Walecki P, Daren A, Stankiewicz P, Proniewska K i wsp. Application of
360° virtual reality videos in the assessment of paranoia in schizophrenia patients: A pilot
study. Psychiatr. Pol. ONLINE FIRST. 2021; Nr 262: 1–14.
18. Seabrook E, Kelly R, Foley F, Theiler S, Thomas N, Wadley G i wsp. Understanding how
virtual reality can support mindfulness practice: Mixed methods study. J. Med. Internet Res.
2020; 22(3): e16106.
19. Gomez J, Homan HG, Bistricky SL, Gonzalez M, Rosenberg L, Sampaio M i wsp. The Use
of Virtual Reality Facilitates Dialectical Behavior Therapy® “Observing Sounds and Visuals”
mindfulness skills training exercises for a Latino patient with severe burns: A case study. Front.
Psychol. 2017; 8: 1611.
20. Navarro-Haro MV, López-del-Hoyo Y, Campos D, Linehan MM, Homan HG, García-Palacios
A i wsp. Meditation experts try Virtual Reality Mindfulness: A pilot study evaluation of the
13
Polska wersja Skali Depresji Lęku i Stresu (DASS-42) – adaptacja i normalizacja
feasibility and acceptability of Virtual Reality to facilitate mindfulness practice in people
attending a Mindfulness conference. PLoS ONE. 2017; 12(11): e0187777.
21. Botella C, Garcia-Palacios A, Vizcaíno Y, Herrero R, Baños RM, Belmonte MA. Virtual reality in
the treatment of bromyalgia: A pilot study. Cyberpsychol. Behav. Soc. Netw. 2013; 16(3): 215–223.
22. Gebara CM, Barros-Neto TP de, Gertsenchtein L, Lotufo-Neto F. Virtual reality exposure using
three-dimensional images for the treatment of social phobia. Rev. Bras. Psiquiatr. 2015; 38(1): 24–29.
23. Gregg L, Tarrier N. Virtual reality in mental health: A review of the literature. Soc. Psychiat.
Epidemiol. 2007; 42(5): 343–354.
24. Navarro-Haro MV, Modrego-Alarcón M, Homan HG, López-Montoyo A, Navarro-Gil M,
Montero-Marin J i wsp. Evaluation of a Mindfulness-based Intervention with and without
Virtual Reality Dialectical Behavior Therapy® mindfulness skills training for the treatment
of generalized anxiety disorder in primary care: A pilot study. Front. Psychol. 2019; 10: 55.
25. Wiederhold BK. Lessons learned as we begin the third decade of virtual reality. Cyberpsychol.
Behav. Soc. Netw. 2016; 19(10): 577–578.
26. Modrego-Alarcón M, López-del-Hoyo Y, García-Campayo J, Pérez-Aranda A, Navarro-Gil M,
Beltrán-Ruiz M i wsp. Ecacy of a mindfulness-based programme with and without virtual
reality support to reduce stress in university students: A randomized controlled trial. Behav.
Res. Ther. 2021; 142: 103866.
27. Won A, Bailey J, Bailenson J, Tataru C, Yoon I, Golianu B. Immersive virtual reality for pedi-
atric pain. Children. 2017; 4(7): 52.
28. Kaplan S. The restorative benets of nature: Toward an integrative framework. J. Environ.
Psychol. 1995; 15(3): 169–182.
29. Anderson AP, Mayer MD, Fellows AM, Cowan DR, Hegel MT, Buckey JC. Relaxation with
immersive natural scenes presented using virtual reality. Aerosp. Med. Hum. Perform. 2017;
88(6): 520–526.
30. Annerstedt M, Jönsson P, Wallergård M, Johansson G, Karlson B, Grahn P i wsp. Inducing
physiological stress recovery with sounds of nature in a virtual reality forest – Results from
a pilot study. Physiol. Behav. 2013; 118: 240–250.
31. Østergaard SD, Lemming OM, Mors O, Correll CU, Bech P. PANSS-6: A brief rating scale for
the measurement of severity in schizophrenia. Acta Psychiatr. Scand. 2016; 133(6): 436–444.
32. Wojciechowska K, Walęcka M, Szmyd J, Wichniak A. Simplied Interview for Negative and
Positive Symptoms (SNAPSI) and the PANSS-6 scale – Polish language adaptation and appli-
cation. Postepy Psychiatr. i Neurol. 2020; 29(4): 215–223.
33. Hsieh S, Schubert S, Hoon C, Mioshi E, Hodges JR. Validation of the Addenbrooke’s Cognitive
Examination III in frontotemporal dementia and Alzheimer’s disease. Dement. Geriatr. Cogn.
Disord. 2013; 36(3–4): 242–250.
34. Rush AJ, Trivedi MH, Ibrahim HM, Carmody TJ, Arnow B, Klein DN i wsp. The 16-item
quick inventory of depressive symptomatology (QIDS), clinician rating (QIDS-C), and self-
report (QIDS-SR): A psychometric evaluation in patients with chronic major depression. Biol.
Psychiatry. 2003; 54(5): 573–583.
35. Beck AT, Steer RA, Brown G. Beck Depression Inventory–II. American Psychological As-
sociation; 2011. http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/t00742-000 (dostęp: 14.07.2022).
36. Beck AT, Epstein N, Brown G, Steer RA. An inventory for measuring clinical anxiety: Psy-
chometric properties. J. Consult. Clin. Psychol. 1988; 56(6): 893–897.
37. Cohen S, Kamarck T, Mermelstein R. Perceived Stress Scale. American Psychological As-
sociation; 2014. http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/t02889-000 (dostęp: 14.07.2022).
Iga Plencler i wsp.
14
38. Spielberger CD. State-Trait Anxiety Inventory for Adults. American Psychological Association;
2012. http://doi.apa.org/getdoi.cfm?doi=10.1037/t06496-000 (dostęp: 14.07.2022).
39. Wickham H, Averick M, Bryan J, Chang W, McGowan L, François R i wsp. Welcome to the
Tidyverse. J. Open Source Soft. 2019; 4(43): 1686.
40. Hodann-Caudevilla RM, Díaz-Silveira C, Burgos-Julián FA, Santed MA. Mindfulness-based
interventions for people with schizophrenia: A systematic review and meta-analysis. Int. J.
Environ. Res. Public Health. 2020; 17(13): 1–18.
41. Liu YC, Li IL, Hsiao FH. Eectiveness of mindfulness-based intervention on psychotic symp-
toms for patients with schizophrenia: A meta-analysis of randomized controlled trials. J. Adv.
Nurs. 2021; 77(6): 2565–2580.
42. Zeidan F, Johnson SK, Diamond BJ, David Z, Goolkasian P. Mindfulness meditation improves
cognition: Evidence of brief mental training. Conscious. Cogn. 2010; 19(2): 597–605.
43. Daren A, Mętel D, Błądziński P, Kalisz A, Pionke R, Krężołek M i wsp. The relationships
of Need for Closure dimensions with psychotic-like experiences and jumping to conclusions.
A study of a large cross-population sample. Psychiatr. Pol. 2021; 55(2): 287–307.
44. Fried EI. The 52 symptoms of major depression: Lack of content overlap among seven common
depression scales. J. Aect. Disord. 2017; 208: 191–197.
45. Jayewardene WP, Lohrmann DK, Erbe RG, Torabi MR. Eects of preventive online mindfulness
interventions on stress and mindfulness: A meta-analysis of randomized controlled trials. Prev.
Med. Reports. 2017; 5: 150–159.
46. Bartlett L, Martin A, Neil AL, Memish K, Otahal P, Kilpatrick M i wsp. A systematic review
and meta-analysis of workplace mindfulness training randomized controlled trials. J. Occup.
Health Psychol. 2019; 24(1): 108–126.
47. Khoury B, Lecomte T, Gaudiano BA, Paquin K. Mindfulness interventions for psychosis:
A meta-analysis. Schizophr. Res. 2013; 150(1): 176–184.
48. Creswell JD, Pacilio LE, Lindsay EK, Brown KW. Brief mindfulness meditation training alters
psychological and neuroendocrine responses to social evaluative stress. Psychoneuroendocri-
nology. 2014; 44(2014): 1–12.
49. Arpaia P, D’Errico G, De Paolis LT, Moccaldi N, Nuccetelli F. A narrative review of mindfulness-
-based interventions using virtual reality. Mindfulness (N Y). 2022; 13(3): 556–571.
50. Samson C, Mallindine C. The feasibility and eectiveness of running mindfulness groups in
an early intervention in psychosis service. Cogn. Behav. Therap. 2014; 7: e9.
51. Ernst AF, D’Mello D. Ecacy of a brief mindfulness intervention upon anxiety in early psy-
chosis patients. Early Interv. Psychiatry. 2020; 14(4): 503–506.
52. Sheng J, Yan Y, Yang X, Yuan T, Cui D. The eects of Mindfulness Meditation on hallucination
and delusion in severe schizophrenia patients with more than 20 years’ medical history. CNS
Neurosci Ther. 2019; 25(1): 147–150.
Adres: Marcin Siwek
Zakład Zaburzeń Afektywnych
Katedra Psychiatrii UJ CM
e-mail: marcin.siwek@uj.edu.pl
Otrzymano: 12.08.2022
Zrecenzowano: 13.09.2022
Przyjęto do druku: 13.09.2022
