BookPDF Available

Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego w zintegrowanym planowaniu rozwoju

November 2022

Publisher: Bogucki Wydawnictwo Naukowe
ISBN: 978-83-7986-407-2

Authors:

Magdalena Szczepańska

Adam Mickiewicz University in Poznań

Anna Gałecka-Drozda

University of Life Sciences in Poznań

Show all 5 authorsHide

Podstawowym wyzwaniem dla planowania i projektowania w XXI w. jest kreowanie dobrej jakości przestrzeni życia. W ostatnich latach, wraz z rozpowszechnianiem i umacnianiem się koncepcji zrównoważonego rozwoju, wzrosła świadomość znaczenia krajobrazu, a co za tym idzie – uznanie dla wagi zagadnień dotyczących jego ochrony i kształtowania. Problematyka krajobrazowa zajęła istotną pozycję w zbiorze zasad wspólnej polityki europejskiej, przekraczając poziom regionalny i krajowy. W związku z implementacją Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (EKK) w Polsce pojawiły się nowe instrumenty prawne dla ochrony krajobrazu, a zagadnienia krajobrazowe włączane są do procesu decyzyjno- -planistycznego. Są one bowiem istotnym elementem w planowaniu zintegrowanego rozwoju. Trzeba jednocześnie podkreślić, że w środowisku naukowym krajobraz jest przedmiotem wieloaspektowych badań już od kilku dziesięcioleci. Jako skomplikowany system stanowi obszar zainteresowania specjalistów wielu dziedzin, stąd wielość klasyfikacji i różnorodność definicji. Dorobek naukowy polskich badaczy jest imponujący, jednak w niewielkim stopniu przekłada się na praktyczne działania. Krajobraz, chociaż coraz lepiej rozpoznany i udokumentowany, jest równocześnie coraz bardziej zagrożony deformacją i destrukcją ze strony współczesnych procesów rozwojowych. Niniejsza monografia powstała jako wyraz troski o krajobraz – nie tylko ten wyjątkowy, wyróżniający się walorami przyrodniczymi i kulturowymi, najczęściej już podlegający rozmaitym formom ochrony, ale także o krajobraz „codzienny”, oglądany każdego dnia i często niedoceniany. Publikacja może być wykorzystywana w dydaktyce, zwłaszcza na kierunkach studiów związanych z planowaniem i zagospodarowaniem przestrzeni oraz kształtowaniem krajobrazu (np. gospodarka przestrzenna, zintegrowane planowanie rozwoju, architektura i urbanistyka, architektura krajobrazu, turystyka i rekreacja). Jest także przydatna dla osób mających bezpośredni wpływ na krajobraz, dla lokalnych samorządów i instytucji odpowiedzialnych za stan przestrzeni. Z opracowania mogą ponadto korzystać wszyscy, którzy są zainteresowani jakością krajobrazu i podejmują działania na rzecz jego ochrony, a więc pojedyncze osoby, społeczności lokalne i organizacje społeczne. W monografii szczególną uwagę poświęcono ochronie i kształtowaniu krajobrazu kulturowego w zintegrowanym planowaniu rozwoju, ukazując złożoność problemu i dynamikę przemian w oparciu o przykłady z regionu Wielkopolskiego. Jest to obszar najlepiej rozpoznany przez autorki, poddany przez nie wielu badaniom, udokumentowanym w licznych publikacjach naukowych i popularno-naukowych. W pierwszym rozdziale omówiono zagadnienie krajobrazu z perspektywy zasobu, rozumianego jako dobro wspólne. Dokonano przeglądu definicji, elementów, cech i typów krajobrazu. Omówiono specyfikę zróżnicowania regionalnego i nawarstwień historycznych. Rozdział drugi poświęcono analizie i ocenie krajobrazu – uwzględniono w nim zagadnienie tożsamości krajobrazu, wskazano metody i narzędzia badań, a także omówiono analizy wizualne krajobrazu. Przekształcenia, ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego to główny wątek rozdziału trzeciego. Określono w nim współczesne zagrożenia i deformacje krajobrazu, wskazano możliwości ochrony i kształtowania w odniesieniu do krajobrazu otwartego i zurbanizowanego. Omówiono zakres i formy ochrony i kształtowania historycznych układów przestrzennych. Wskazując konieczność zintegrowania ochrony krajobrazu w planowaniu rozwoju, dokonano przeglądu metod, instrumentów na poszczególnych szczeblach planowania przestrzennego i strategicznego. Ostatni rozdział opracowania poświęcono uwarunkowaniom społecznym i instrumentom prawno-organizacyjnym wpływającym na jakość krajobrazu, określając polskie i międzynarodowe podstawy w tym zakresie. Następnie omówiono krajobraz jako wartość społeczną, uwzględniając znaczenie edukacji krajobrazowej i partycypacji społecznej w procesie ochrony i kształtowania krajobrazu kulturowego. Wskazano także instytucje i organizacje zajmujące się problematyką krajobrazową, tworząc listę organów administracji rządowej i samorządowej (ze szczególnym uwzględnieniem regionu Wielkopolskiego) oraz jednostek naukowo-badawczych i stowarzyszeń. Dodatkowo wyszczególniono bazy danych mające zastosowanie w analizach przestrzenno-krajobrazowych. Obserwowany kierunek współczesnych zmian w przestrzeni daje obraz niedostatecznej skuteczności poczynań planistycznych w Polsce, wskazuje także na rażąco niską świadomość społeczną walorów krajobrazowych (również wśród decydentów). Już w latach 70. XX w. profesor Bogdanowski (1976) pisał, cytując Gutersohna (1956), że krajobraz „jest wyrazem gospodarki człowieka. Dobra gospodarka stanowi podstawę harmonijnego krajobrazu, zła – zdewastowanego”. Dzisiaj rozwój powszechnie jest rozumiany jako „więcej i szybciej”, co prowadzi do nagłych i drastycznych przekształceń krajobrazu kulturowego. Brak ujęć całościowych i sprowadzanie w większości przypadków projektowania przestrzeni do granic jednej działki powoduje, że nie jesteśmy ani o krok dalej w stosunku do czasu, kiedy to profesor Bogdanowski wyrażał swoje zaniepokojenie stanem krajobrazu.

Content uploaded by Anna Gałecka-Drozda

Content may be subject to copyright.

ISBN 978-83-7986-407-2 Elżbieta Raszeja, Magdalena Szczepańska,

Anna Gałecka-Drozda, Ewa de Mezer, Agnieszka Wilkaniec

Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego w zintegrowanym planowaniu rozwoju

Ochrona i kształtowanie

krajobrazu kulturowego

w zintegrowanym planowaniu rozwoju

9 7 8 8 3 7 9 8 6 4 0 7 2

Elżbieta Raszeja, Magdalena Szczepańska,

Anna Gałecka-Drozda, Ewa de Mezer, Agnieszka Wilkaniec

Ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

wzintegrowanymplanowaniu rozwoju

Seria

Zintegrowane Planowanie Rozwoju

Elżbieta Raszeja, Magdalena Szczepańska,

Anna Gałecka-Drozda, Ewa de Mezer, Agnieszka Wilkaniec

Ochrona ikształtowanie

krajobrazukulturowego

wzintegrowanymplanowaniu

rozwoju

Bogucki Wydawnictwo Naukowe • Poznań 2022

Wydział Geograi Społeczno-Ekonomicznej iGospodarki Przestrzennej

Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza wPoznaniu

Bogucki Wydawnictwo Naukowe

ul. Górna Wilda 90, 61-576 Poznań

www.bogucki.com.pl

biuro@bogucki.com.pl

Druk ioprawa: CER Druk

Recenzent:

prof. UPWr dr hab. inż. arch. Irena Niedźwiecka-Filipiak,

Uniwersytet Przyrodniczy weWrocławiu, Katedra Architektury Krajobrazu

Zdjęcia na okładce: Ewa de Mezer, Magdalena Szczepańska, Agnieszka Wilkaniec

Opracowanie graczne okładki: Ewa de Mezer

ISBN 978-83-7986-407-2

Autorzy:

prof. UAP dr hab. inż. arch. Elżbieta Raszeja, Katedra Architektury iUrbanistyki,

Wydział Architektury iWzornictwa, Uniwersytet Artystyczny im. Magdaleny

Abakanowicz wPoznaniu, wiceprezes Zarządu Głównego Stowarzyszenia Polskich

Architektów Krajobrazu, e-mail: elzbieta.raszeja@uap.edu.pl,

https://orcid.org/0000-0001-8944-3040

dr inż. Magdalena Szczepańska, Wydział Geograi Społeczno-Ekonomicznej

iGospodarki Przestrzennej, Uniwersytet im Adama Mickiewicza wPoznaniu,

ZarządOddziału Wielkopolskiego Stowarzyszenia Polskich Architektów Krajobrazu

e-mail: magdalena.szczepanska@amu.edu.pl, https://orcid.org/0000-0003-4236-0859

dr inż. arch. kraj. Anna Gałecka-Drozda, Katedra Terenów Zieleni iArchitektury

Krajobrazu, Wydział Rolnictwa, Ogrodnictwa iBioinżynierii, Uniwersytet Przyrodniczy

wPoznaniu, Zarząd Stowarzyszenia Architektury Krajobrazu,

e-mail: anna.galecka@up.poznan.pl, https://orcid.org/0000-0002-1132-3230

mgr inż. Ewa de Mezer, Zarząd Główny Stowarzyszenia Polskich Architektów

Krajobrazu, e-mail: edemezer@gmail.com

dr hab. inż. arch. Agnieszka Wilkaniec, Katedra Terenów Zieleni iArchitektury

Krajobrazu, Wydział Rolnictwa, Ogrodnictwa iBioinżynierii, Uniwersytet Przyrodniczy

wPoznaniu, Zarząd Oddziału Wielkopolskiego Stowarzyszenia Polskich Architektów

Krajobrazu, e-mail: agnieszka.wilkaniec@up.poznan.pl,

https://orcid.org/0000-0001-9503-8340

Wydanie publikacji snansowano zFunduszy Europejskich

Zintegrowane Planowanie Rozwoju – kuźnia kadr dla sektora kreującego politykę rozwoju

Numer projektu: POWR.03.01.00-00-N055/16-00

Spis treści

Wprowadzenie .............................................. 7

1. Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne .................. 11

1.1. Denicje, elementy, cechy, typy ............................ 11

1.2. Charakterystyka krajobrazu kulturowego .................... 17

1.2.1. Krajobraz otwarty ................................. 20

1.2.2. Krajobraz zurbanizowany ........................... 21

1.2.3. Krajobraz styku miasto–wieś ........................ 23

1.3. Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu ......... 25

1.3.1. Czynniki kształtujące krajobraz ...................... 25

1.3.2. Układy przestrzenne ............................... 27

1.3.3. Architektura regionalna wkrajobrazie kulturowym ....... 29

1.4. Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym

procesierozwoju – specyka, typy, elementy ................. 34

1.4.1. Geneza krajobrazu kulturowego inawarstwienia historyczne 34

1.4.2. Miejskie układy przestrzenne ........................ 35

1.4.3. Układy ruralistyczne ............................... 45

1.5. Zieleń jako element krajobrazu kulturowego ................. 57

1.5.1. Zespoły zieleni komponowanej ....................... 57

1.5.2. Zieleń wkrajobrazie otwartym ....................... 65

2. Analiza iocena krajobrazu ................................... 69

2.1. Tożsamość krajobrazu ................................... 69

2.1.1. Wybrane ujęcia badawcze ........................... 69

2.1.2. Odczytywanie tożsamości krajobrazu wsi ............... 75

2.2. Metody inarzędzia badań krajobrazu ....................... 85

2.2.1. Podejście interdyscyplinarne izintegrowane ............ 85

2.2.2. Landscape Character Assessment LCA ................. 86

2.2.3. Historic Landscape Characterisation HLC .............. 91

2.2.4. Metody jednostek architektoniczno-krajobrazowych (JARK)

iwnętrz architektoniczno-krajobrazowych (WAK) ....... 92

2.2.5. Metody badań percepcji ............................ 96

2.2.6. Narzędzia GIS iteledetekcja wbadaniach krajobrazu ...... 100

Spis treści

2.3. Analizy wizualne krajobrazu .............................. 101

2.3.1. Denicje ........................................ 101

2.3.2. Walory wizualne krajobrazu kulturowego – charakterystyka

istan zachowania ................................. 102

2.3.3. Studium panoramy ................................ 103

2.3.4. Wybrane współczesne metody inarzędzia analiz walorów

wizualnych krajobrazu ............................. 107

3. Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego ..... 109

3.1. Współczesne zagrożenia ideformacje krajobrazu kulturowego ... 109

3.1.1. Źródła iprzyczyny przekształceń krajobrazu ............ 109

3.1.2. Współczesne zjawiska wkrajobrazie kulturowym ........ 112

3.2. Ochrona ikształtowanie krajobrazu ........................ 116

3.2.1. Krajobraz otwarty – wybrane zagadnienia .............. 116

3.2.2. Krajobraz zurbanizowany – wybrane zagadnienia ......... 121

3.2.3. Współczesne kierunki iformy działań ochronnych ....... 124

3.2.4. Oceny krajobrazu dla potrzeb jego ochrony ikształtowania . 126

3.3. Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów

przestrzennych ........................................ 127

3.3.1. Układy urbanistyczne iruralistyczne .................. 127

3.3.2. Walory widokowe ................................. 130

3.3.3. Zieleń komponowana .............................. 134

4. Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony

ikształtowania krajobrazu ................................... 140

4.1. Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne ................. 140

4.1.1. Europejska Konwencja Krajobrazowa .................. 140

4.1.2. Ustawa krajobrazowa .............................. 141

4.1.3. Audyt krajobrazowy ............................... 143

4.1.4. Uchwała krajobrazowa ............................. 148

4.1.5. Wybrane narzędzia odnoszące się do ochrony

ikształtowania krajobrazu .......................... 153

4.1.6. Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO ............... 156

4.2. Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju ....... 157

4.2.1. Planowanie przestrzenne istrategiczne ................ 158

4.2.2. Polityka krajobrazowa zintegrowana zpolityką rozwoju ... 163

4.2.3. Decyzje przestrzenno-krajobrazowe wprocesie rozwoju ... 164

4.3. Krajobraz jako wartość społeczna .......................... 167

4.3.1. Edukacja na poziomie szkolnym iakademickim

orazkształcenieprofesjonalnejkadry .................. 167

4.3.2. Edukacja iświadomość społeczna ..................... 170

4.3.3. Partycypacja społeczna ............................. 175

4.4. Instytucje zajmujące się problematyką krajobrazu ............. 181

Wykaz skrótów stosowanych wtekście ............................ 186

Literatura ................................................... 188

Wprowadzenie

Podstawowym wyzwaniem dla planowania iprojektowania wXXIw. jest kreo-

wanie dobrej jakości przestrzeni życia. Wostatnich latach, wraz zrozpowszech-

nianiem iumacnianiem się koncepcji zrównoważonego rozwoju, wzrosła świa-

domość znaczenia krajobrazu, a co za tym idzie – uznanie dla wagi zagadnień

dotyczących jego ochrony i kształtowania. Problematyka krajobrazowa zajęła

istotną pozycję wzbiorze zasad wspólnej polityki europejskiej, przekraczając po-

ziom regionalny ikrajowy. Wzwiązku zimplementacją Europejskiej Konwencji

Krajobrazowej (EKK) wPolsce pojawiły się nowe instrumenty prawne dla ochro-

ny krajobrazu, a zagadnienia krajobrazowe włączane są do procesu decyzyjno-

-planistycznego. Są one bowiem istotnym elementem w planowaniu zintegro-

wanego rozwoju. Trzeba jednocześnie podkreślić, że wśrodowisku naukowym

krajobraz jest przedmiotem wieloaspektowych badań już od kilku dziesięcioleci.

Jako skomplikowany system stanowi obszar zainteresowania specjalistów wielu

dziedzin, stąd wielość klasykacji i różnorodność denicji. Dorobek naukowy

polskich badaczy jest imponujący, jednak wniewielkim stopniu przekłada się na

praktyczne działania. Krajobraz, chociaż coraz lepiej rozpoznany iudokumento-

wany, jest równocześnie coraz bardziej zagrożony deformacją idestrukcją ze stro-

ny współczesnych procesów rozwojowych.

Niniejsza monograa powstała jako wyraz troski okrajobraz – nie tylko ten

wyjątkowy, wyróżniający się walorami przyrodniczymi ikulturowymi, najczęściej

już podlegający rozmaitym formom ochrony, ale także okrajobraz „codzienny”,

oglądany każdego dnia i często niedoceniany. Autorki monograi reprezentują

trzy różne uczelnie: Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Uniwersytet Arty-

styczny im. Magdaleny Abakanowicz wPoznaniu oraz Uniwersytet im. Adama

Mickiewicza wPoznaniu. Ponadto zespół autorski aktywnie działa wStowarzy-

szeniu Polskich Architektów Krajobrazu (SPAK), co przekłada się na działalność

interwencyjną, opiniodawczą iedukacyjną. Nasze doświadczenia naukowe iprak-

tyczne wywodzą się zróżnych dyscyplin ispecjalności – architektury iurbanisty-

ki, planowania przestrzennego, geograi, architektury krajobrazu ikształtowania

terenów zieleni. Niniejsza monograa jest próbą połączenia tych doświadczeń, co

umożliwia szersze – interdyscyplinarne – spojrzenie na problematykę kształto-

wania iochrony krajobrazu. Przełożyło się to na treści zawarte wopracowaniu,

które mogą stanowić głos wdyskusji nad zintegrowanym podejściem do tematyki

krajobrazowej wplanowaniu rozwoju, atym samym dać wsparcie dla procesów

decyzyjnych wpraktyce zarządzania przestrzenią.

Publikacja może być wykorzystywana w dydaktyce, zwłaszcza na kierun-

kach studiów związanych zplanowaniem izagospodarowaniem przestrzeni oraz

kształtowaniem krajobrazu (np. gospodarka przestrzenna, zintegrowane plano-

wanie rozwoju, architektura iurbanistyka, architektura krajobrazu, turystyka

Wprowadzenie

irekreacja). Jest także przydatna dla osób mających bezpośredni wpływ na krajo-

braz, dla lokalnych samorządów iinstytucji odpowiedzialnych za stan przestrze-

ni. Zopracowania mogą ponadto korzystać wszyscy, którzy są zainteresowani ja-

kością krajobrazu ipodejmują działania na rzecz jego ochrony, awięc pojedyncze

osoby, społeczności lokalne iorganizacje społeczne.

Wmonograi szczególną uwagę poświęcono ochronie ikształtowaniu kraj-

obrazu kulturowego wzintegrowanym planowaniu rozwoju, ukazując złożoność

problemu idynamikę przemian woparciu oprzykłady zregionu Wielkopolskiego.

Jest to obszar najlepiej rozpoznany przez autorki, poddany przez nie wielu bada-

niom, udokumentowanym wlicznych publikacjach naukowych ipopularno-na-

ukowych. Wpierwszym rozdziale omówiono zagadnienie krajobrazu zperspek-

tywy zasobu, rozumianego jako dobro wspólne. Dokonano przeglądu denicji,

elementów, cech itypów krajobrazu. Omówiono specykę zróżnicowania regio-

nalnego inawarstwień historycznych. Rozdział drugi poświęcono analizie ioce-

nie krajobrazu – uwzględniono wnim zagadnienie tożsamości krajobrazu, wska-

zano metody inarzędzia badań, atakże omówiono analizy wizualne kraj obrazu.

Przekształcenia, ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego to główny

wątek rozdziału trzeciego. Określono wnim współczesne zagrożenia ideforma-

cje krajobrazu, wskazano możliwości ochrony ikształtowania wodniesieniu do

krajobrazu otwartego i zurbanizowanego. Omówiono zakres i formy ochrony

ikształtowania historycznych układów przestrzennych. Wskazując konieczność

zintegrowania ochrony krajobrazu w planowaniu rozwoju, dokonano przeglądu

metod, instrumentów na poszczególnych szczeblach planowania przestrzenne-

go istrategicznego. Ostatni rozdział opracowania poświęcono uwarunkowaniom

społecznym i instrumentom prawno-organizacyjnym wpływającym na jakość

krajobrazu, określając polskie imiędzynarodowe podstawy wtym zakresie. Na-

stępnie omówiono krajobraz jako wartość społeczną, uwzględniając znaczenie

edukacji krajobrazowej ipartycypacji społecznej wprocesie ochrony ikształto-

wania krajobrazu kulturowego. Wskazano także instytucje iorganizacje zajmują-

ce się problematyką krajobrazową, tworząc listę organów administracji rządowej

isamorządowej (ze szczególnym uwzględnieniem regionu Wielkopolskiego) oraz

jednostek naukowo-badawczych i stowarzyszeń. Dodatkowo wyszczególniono

bazy danych mające zastosowanie wanalizach przestrzenno-krajobrazowych.

Obserwowany kierunek współczesnych zmian w przestrzeni daje obraz nie-

dostatecznej skuteczności poczynań planistycznych wPolsce, wskazuje także na

rażąco niską świadomość społeczną walorów krajobrazowych (również wśród

decydentów). Już wlatach 70. XXw. profesor Bogdanowski (1976) pisał, cytu-

jąc Gutersohna (1956), że krajobraz „jest wyrazem gospodarki człowieka. Dobra

gospodarka stanowi podstawę harmonijnego krajobrazu, zła – zdewastowanego”.

Dzisiaj rozwój powszechnie jest rozumiany jako „więcej iszybciej”, co prowadzi

do nagłych idrastycznych przekształceń krajobrazu kulturowego. Brak ujęć ca-

łościowych isprowadzanie wwiększości przypadków projektowania przestrzeni

do granic jednej działki powoduje, że nie jesteśmy ani okrok dalej wstosunku

do czasu, kiedy to profesor Bogdanowski wyrażał swoje zaniepokojenie stanem

krajobrazu.

Wprowadzenie

Szczególne podziękowania kierujemy do recenzentki – Pani Profesor Ireny

Niedźwieckiej-Filipiak, za cenne uwagi, które miały wpływ na ostateczny kształt

izawartość opracowania.

Mamy nadzieję, że niniejsza publikacja będzie dla czytelników nie tylko źró-

dłem wiedzy, ale też inspiracją ipomocą wich dalszych poszukiwaniach, aprzez

to przyczyni się do lepszej ochrony i kształtowania krajobrazu kulturowego

wPolsce.

Autorki

1. Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

1.1. Denicje, elementy, cechy, typy

Krajobraz jako przedmiot badań naukowych ianaliz studialnych oraz jako prze-

strzeń działań ochronnych i projektowych pozostaje w kręgu zainteresowania

przedstawicieli różnorodnych dziedzin i dyscyplin, m.in.: geografów, ekologów,

architektów krajobrazu, planistów, urbanistów, architektów, artystów, antropo-

logów, regionalistów. Wbadaniach krajobrazu od dawna wyodrębniały się różne

podejścia do poznawania iopisywania jego istoty. Każda zdziedzin zajmujących

się obecnie krajobrazem ma własne podstawy teoretyczne imetody badawcze,

posługuje się sobie właściwym językiem. Wiele znich wypracowało własne pa-

radygmaty, metodologię i narzędzia badawcze (Raszeja 2013)1. Różnorodność

dyscyplin badawczych zajmujących się krajobrazem przekłada się na odmienność

aspektów badawczych, atym samym tworzy wielość klasykacji krajobrazu oraz

sposobów wyróżniania i opisu jego typów (tab. 1). Warto podkreślić, że różne

sposoby deniowania nie są antagonistyczne, lecz wzajemnie się dopełniają,

1 Często język naukowego przekazu okazuje się zbyt hermetyczny dla przedstawicieli innych dzie-

dzin, czasem zrozumiały iprzystępny dla wszystkich, wtym odbiorców spoza środowiska akade-

mickiego, anawet na tyle atrakcyjny, że niektóre określenia, zaczerpnięte znauki funkcjonują po-

tem wpowszechnym przekazie, wdeklaracjach politycznych idebatach medialnych. Te określenia

używane są wbardziej lub mniej świadomy sposób (Raszeja 2013).

Tabela 1. Krajobraz jako przedmiot zainteresowań wielu dyscyplin naukowych

Dyscypliny badawcze krajobrazu Aspekt badawczy ityp krajobrazu

kompleksowa geograa zyczna,

ekologia krajobrazu, geozyka

igeochemia krajobrazu,

geobotanika, sozologia

aspekt strukturalno-dynamiczny i funkcjonalny, in-

terakcyjny (systemowy); interdyscyplinarny na po-

ziomie nauk przyrodniczych; krajobraz przyrodniczy

(naturalny) – pierwotny iseminaturalny, antropoge-

niczny

geograa humanistyczna,

antropograa, geograa kultury,

geograa regionalna

aspekt strukturalno-dynamiczny ihistoryczno-gene-

tyczny; interdyscyplinarny na poziomie nauk przy-

rodniczych, społecznych i humanistycznych; krajo-

braz kulturowy

architektura krajobrazu,

zjograa urbanistyczna,

planowanie przestrzenne,

etnologia, psychologia,

socjologia, lozoa przyrody

(krajobrazu)

aspekt strukturalno-dynamiczny, zjonomiczny, ide-

owy, duchowy, estetycznych i percepcyjny; interdy-

scyplinarny na poziomie nauk technicznych, huma-

nistycznych, społecznych iprzyrodniczych, krajobraz

kulturowy

Źródło: Myga-Piątek (2012).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

wspólnie charakteryzując skomplikowaną strukturalnie i bogatą znaczeniowo

treść krajobrazu (ryc. 1).

Według Salwy (2014), krajobraz jest tzw. wędrującym pojęciem, które powsta-

jąc na użytek jednej dyscypliny, przechodzi do innej, przez co ulega przekształce-

niom iniejednokrotnie powraca do macierzy, wnosząc nowy sens: „Wprzypad-

ku krajobrazu dość pomyśleć odziejach samego terminu (Landschaft, landscape)

wywodzonego ze staroniemieckiego słowa Land oznaczeniu głównie prawno-

-politycznym, które to określenie zczasem zaczęło być odnoszone do szczegól-

nego gatunku malarstwa, potem zagościło w języku geografów, antropologów

ilozofów, by na powrót pojawić się wdziedzinie prawa (…)2”. Zkolei Frydry-

2 Wliteraturze polskiej po raz pierwszy słowa „krajobraz” użył Joachim Lelewel, największy niewąt-

pliwie geograf polski początku XIX wieku, światowej sławy twórca geograi historycznej. Wcze-

Ryc. 1. Czym jest krajobraz?

Źródło: opracowanie E. Raszeja iM. Szczepańska na podstawie Swanwick (2002) iTudor (2014).

Denicje, elementy, cechy, typy

czak (2013) cytuje Johna Brinckerhoffa Jacksona, wieloletniego redaktora pisma

„Landscape”, który zadał pytanie: „Jak to jest, że nie potramy dojść do zgody co

do znaczenia terminu krajobraz? Jest on przecież prosty iodnosi się do czegoś,

co jak nam się zdaje, rozumiemy, ajednak dla każdego znas wydaje się oznaczać

coś odmiennego”.

Bogdanowski (1976) stwierdził, że „krajobraz można utożsamiać zogółem

cech przyrodniczych iantropogenicznych wyróżniających określony teren,

zespołem typowych cech danego terenu”, tworząc wten sposób podwaliny

pod kolejne modykacje terminu iklasykacje krajobrazu. Zgodnie ztym opisem

„krajobraz to zewnętrzny obraz otoczenia, zjonomia środowiska natural-

nego isztucznego (kulturowego)3”. Tym samym okrajobrazie decydują 4 za-

sadnicze cechy (Zonneveld 1990, Richling, Solon 2011):

• zajmuje wycinek przestrzeni imożna go przedstawić na mapie,

• charakteryzuje się swoistą zjonomią, którą można ukazać wformie gracznej

(rysunek, fotograa itd.),

• jest systemem dynamicznym; sposób jego funkcjonowania uzależniony jest od

części składowych oraz powiązań między nimi orazdominujących procesów,

• podlega ewolucji, czyli ma swoją historię.

Podejście zjonomiczne eksponuje zagadnienia kompozycji przestrzennej

icech estetycznych, zarówno naturalnych, jak i kulturowych składowych kraj-

obrazu. Według tego nurtu krajobraz to scalony obraz środowiska naturalne-

go iantropogenicznego danego regionu (Bogdanowski 1976). Choć wydaje się

ona intuicyjna, analiza zjonomii tak złożonego układu wymaga percepcji zin-

tegrowanej (Antrop 1982). Zbiór zjonomicznych atrybutów krajobrazu odbie-

ranych jako całość określany jest jako postać krajobrazu (gestalt4). Jest ona nie

tylko sumą składowych, ale stanowi nową jakość percepcji (Zonneveld 1990). Jest

to zatem rozumienie bliskie nie tylko psychologii przestrzeni, ale też artystom, bo

wtakim ujęciu krajobraz musi być przede wszystkim widziany, awięc mieć swo-

jego obserwatora. Idea przestrzeni jako dostrzegalnego obrazu zawarta jest już

wsamym słowie krajobraz, co ma miejsce wwielu językach. Podejście architekto-

niczno-krajobrazowe, łączące wsobie po części podejścia formalno-strukturalne

igeograczne, zakłada „tworzenie iochronę piękna wotoczeniu siedzib ludzkich

oraz szerzej – wnaturalnej scenerii kraju” (Eliot 1910). Na to wyzwanie odpo-

wiada architektura krajobrazu przez działania badawcze, ochronne iprojektowe.

Wtak szerokim ujęciu jest metodą świadomego, racjonalnego iestetycznego pod

względem przestrzennym i gospodarczym kształtowania otoczenia człowieka

wskali krajobrazu (Bogdanowski iin. 1979). Przedstawiony przegląd nie wyczer-

puje wszystkich podejść do badań krajobrazu, astanowi jedynie skrótowy zarys,

śniej używano słowa „krajorys” (mapa, odwzorowanie terenu) lub „pejzaż” (widok).

3 Zgodnie z tradycyjnym znaczeniem słowa „krajobraz”, opartym głównie na wizualnej percepcji

otoczenia, atakże zpodejściem właściwym dla architektury krajobrazu, wniniejszej monograi

używana jest zasadniczo liczba pojedyncza. Jedynie wrozdziale 4, poświęconym omówieniu praw-

nych iadministracyjnych instrumentów ochrony krajobrazu, została użyta liczba mnoga, zgodnie

zzapisami stosowanymi wprzywoływanych dokumentach („krajobrazy”).

4 Po raz pierwszy użył tego pojęcia Alexander von Humboldt wXIX w.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

dla lepszego zrozumienia na tym tle pojęcia krajobrazu kulturowego, któremu

jest poświęcone niniejsze opracowanie.

Na charakter krajobrazu wpływa współdziałanie czynników przyrodniczych

iantropogenicznych (kulturowych, cywilizacyjnych, gospodarczych). Krajobraz

określany mianem kulturowego jest jednym z trzech podstawowych typów

krajobrazu (Bogdanowski 1976), wyróżnianych na podstawie kryterium stopnia

przekształceń antropogenicznych (tab. 2), takich jak:

• pierwotny, który wykazuje zdolność do samoregulacji, ajego równowaga bio-

logiczna nie jest zachwiana przez człowieka;

• naturalny, który wykazuje częściową zdolność do samoregulacji inie zawiera

istotnych elementów przestrzennych wprowadzonych wwyniku działalności

człowieka;

• kulturowy, który wykazuje niezdolność do samoregulacji iwymaga stałego

podtrzymywania przez człowieka; znajduje się pod wpływem intensywnej

działalności ludzkiej.

Należy zaznaczyć, że ten klasyczny podział obecnie jest dyskutowany ze

względu na silny stopień przekształcenia współczesnego krajobrazu. Istnieją za-

tem przesłanki, aby krajobraz wcałości uznać za kulturowy.

Na podstawie powyższej typologii, opartej na stopniu przekształceń struk-

tur krajobrazowych, można wysnuć wniosek, że podstawową cechą krajobrazu

jest jego zmienność, która nadaje mu cechy systemu dynamicznego. Ma to swoje

Tabela 2. Typy, podtypy krajobrazu według Bogdanowskiego

Typy krajobrazu

Rodzaj krajobrazu

Formy działalności

człowieka

ze względu na pokrycie

terenu

ze względu na

ukształtowanie

terenu

pierwotny np. bagienny, puszczań-

ski, pustynny, stepowy,

polarny, górski (najwyż-

sze szczyty)

np. nizinny (płaski),

wyżynny (sfalowa-

ny), pagórkowaty,

górzysty, dolinny,

pojezierny, nadmor-

ski

brak

naturalny np. łęgów, torfowi-

skowy, leśny, łąkowy,

pasterski

jw. pierwotne cywili-

zacje: zbieractwo,

łowiectwo

kulturowy

podtypy:

– harmonijny

– dysharmonijny

–zdewastowany

(zdegradowany)

np. leśny (lasy gospodar-

cze), parkowy, uprawo-

wy/rolniczy → otwarty,

rolniczo-osadniczy,

wiejski, urbanizujący się,

miejski/zurbanizowany

→ zamknięty, zurbanizo-

wany, przemysłowy

jw. tradycyjne (histo-

ryczne) iwspół-

czesne

Źródło: opracowanie M. Szczepańska na podstawie Bogdanowski (1976).

Denicje, elementy, cechy, typy

odzwierciedlenie w sposobie funkcjonowania krajobrazu, którego wygląd (po-

stać, zjonomia) jest efektem powiązań między częściami składowymi, aproce-

sami zachodzącymi wkrajobrazie. Dynamika krajobrazu jest widoczna wpostaci

zmian, jakie zachodzą wkrajobrazie na przestrzeni lat (ewolucja krajobrazu) albo

np. wciągu zmieniających się pór roku (Zinowiec-Cieplik 2016). Dodatkowo roz-

wój nauk okrajobrazie spowodował swoistą ewolucję pojęcia krajobraz, od podej-

ścia zjonomicznego, poprzez geo- iekosystemowe, po przyrodniczo-kulturowe,

co zkolei zaowocowało ponad setką znanych dziś denicji krajobrazu (Chmie-

lewski 2010). Wobliczu szybkiego tempa zmian zachodzących wkrajobrazie oraz

chaosu pojęciowego pojawia się potrzeba pilnego ich usystematyzowania iopra-

cowania typologii krajobrazu oróżnym stopniu przekształcenia przez człowieka.

Chmielewski iin. (2016) proponują kryteria klasykacji typów krajobrazów wy-

mienione w tabeli 3, dzielące się na dwie główne grupy, oparte na:

• skali antropogenicznego przekształcenia krajobrazu,

• dominacji określonych form pokrycia oraz struktury iintensywności zagospo-

darowania terenu.

Tym samym na podstawie analizy obecnego zróżnicowania krajobrazu Polski

wsumie wyróżniono 3 grupy, 15 typów oraz 49 podtypów krajobrazu. Przewi-

dziano także możliwość wyodrębniania czwartego, najbardziej szczegółowego

poziomu klasykacji – tj. form krajobrazu. Typologia ta może ipowinna znaleźć

zastosowanie podczas realizacji audytu krajobrazowego, do którego wykonania

zobowiązuje uchwalona w2015r. Ustawa ozmianie niektórych ustaw wzwiąz-

ku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, tzw. „ustawa krajobrazowa”

(Dz.U. 2015 poz. 774)5.

Należy podkreślić, że pojęcie krajobraz jest również terminem prawnym. We-

dług wspomnianej ustawy krajobrazowej przez „krajobraz należy rozumieć

przestrzeń postrzeganą przez ludzi, zawierającą elementy przyrodnicze lub

wytwory cywilizacji, ukształtowaną wwyniku działania czynników natu-

ralnych lub działalności człowieka”. Jest to adaptacja denicji zEuropejska

Konwencja Krajobrazowa (EKK), wktórej „krajobraz znaczy obszar, postrze-

gany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji

czynników przyrodniczych i/lub ludzkich”. Ustawa Prawo ochrony środowi-

ska (Dz.U. 2001 nr 62, poz. 627) traktuje krajobraz jako jeden zelementów śro-

dowiska przyrodniczego, które deniowane jest następująco: „ogół elementów

przyrodniczych, wtym przekształconych wwyniku działalności człowieka,

awszczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzę-

ta irośliny, krajobraz oraz klimat”.

Poszczególne kierunki badawcze rozwijają się i będą rozwijać niezależnie,

kładąc nacisk na odmienne aspekty poznawcze ipraktyczne związane z cecha-

mi krajobrazu. Badania nad krajobrazem wymagają zatem wpierwszej kolejności

5 Wprzypadku wszystkich aktów prawnych przywoływanych wtekście książki należy mieć na uwa-

dze zachodzące wnich zmiany iwyszukiwać obowiązujące wersje tekstów. Ustawy irozporządze-

nia można zwerykować przy wykorzystaniu Internetowego Systemu Aktów Prawnych: https://

isap.sejm.gov.pl/.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Tabela 3. Ważniejsze kryteria systematyzacji krajobrazu przekształconego przez człowieka

Kryterium Przykłady terminów Uwagi

Geneza

krajobrazu tektoniczne, wulkaniczne, kraso-

we, glacjalne, peryglacjalne, u-

wioglacjalne, erozyjne, eoliczne,

biogeniczne, itp. oraz antropoge-

niczne

najczęściej dotyczą krajobrazu

przyrodniczego

Stopień

naturalności

krajobrazu

pierwotne, naturalne, przyrodni-

cze, przyrodniczo-kulturowe, kul-

turowe, sztuczne

wskazują na skalę antropogenicz-

nego przekształcenia

Forma

krajobrazu równinne, faliste, pagórkowate,

górskie, inkrustowane, intarsjo-

wane, rozcięte, otwarte, przykryte,

mozaikowe, naturalistyczne, zge-

ometryzowane, zabytkowe, trady-

cyjne, historyczne, malownicze,

harmonijne, dysharmonijne, zde-

gradowane

zawiera zarówno mierzalne cechy

form ukształtowania i pokrycia

terenu lub jego struktury prze-

strzennej, jak i elementy subiek-

tywnej oceny wartości historycz-

nych, estetycznych, znaczenia

emocjonalnego, zgodności ztrady-

cją regionalną

Funkcja

kraj obrazu rolnicze, leśne, wiejskie, miejskie

(zurbanizowane), górnicze, (eks-

ploatacyjne), przemysłowe, tury-

styczne, religijne, komunikacyjne,

rekreacyjne, parkowe, ochronne,

inżynieryjne

często zawiera odwołania do po-

krycia terenu i zorganizowania

struktury przestrzennej

Proces

(najczęściej

niekorzystny)

zmian

jakościowych

krajobrazu

zanikające, ginące, przemijające,

efemeryczne, przygodne, ulotne

wskazują na zachodzący proces

lub obecny stan, ujęcie dynamicz-

ne (czas niedokonany)

Rodzaj

przemiany

krajobrazu

pogórnicze, poeksploatacyjne, po-

przemysłowe, porolnicze, „pope-

geerowskie”, postsocjalistyczne,

powojskowe, zrewitalizowane,

zdegradowane

stan stwierdzony, proces zakoń-

czony, czas dokonany; określony

zostaje kierunek „z” bez poda-

nia kierunku „do” (np. wszystkie

określenia krajobrazu zprzedrost-

kiem „po”)

Kategorie

percepcji

krajobrazu

multisensoryczne, dźwiękowe, ro-

mantyczne, mistyczne, symbolicz-

ne, bezpieczne, agresywne

określenia odwołujące się do nie-

materialnej warstwy krajobrazu

Styl

użytkowania

izarządzania

cysterskie, wojskowe, militarne,

belligeratywne, pegeerowskie

wskazują na funkcję połączoną ze

specycznymi cechami stylistycz-

nymi isposobami zarządzania

Źródło: Chmielewski iin. (2016) za: Myga-Piątek (2012).

Charakterystyka krajobrazu kulturowego

poprawnej identykacji podejścia do krajobrazu w zależności od specyki pro-

blemu, a następnie zastosowania odpowiednio dobranych metod badawczych.

Dla kształtowania iochrony krajobrazu szczególnie istotne jest wzmocnienie roli

zagadnień krajobrazowych w planowaniu przestrzennym oraz zintegrowanym

planowaniu rozwoju. Niezbędny jest także wzrost poziomu świadomości społe-

czeństwa iedukacji specjalistycznych kadr wzakresie krajobrazu.

1.2. Charakterystyka krajobrazu kulturowego

Zprzedstawionych wpoprzednim rozdziale informacji na temat typologii kraj-

obrazu jasno wynika, że „krajobraz kulturowy wyróżnia się znacznym stop-

niem przekształcenia antropogenicznego, ajego trwałe istnienie możliwe

jest dzięki stałym zabiegom człowieka” (Bogdanowski 1976). Krajobraz kul-

turowy jest przedmiotem zainteresowań badawczych przede wszystkim architek-

tów krajobrazu, urbanistów, planistów iarchitektów oraz geografów, ale także

historyków, historyków sztuki, archeologów, konserwatorów zabytków. Ustawa

o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162, poz. 1568)

zawiera pojęcie krajobrazu kulturowego: „postrzegana przez ludzi przestrzeń,

zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie

ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych idziałalności

człowieka”. Z kolei w ujęciu geogracznym krajobraz kulturowy deniowany

jest jako „ogół obiektów icech zycznych, będących wyrażeniem kultury

ludzkiej na powierzchni ziemi, obserwowalnej wzrokowo” (Myga-Piątek

2012). Ukształtowanie powierzchni ma silny wpływ na formy pokrycia iużytko-

wania terenu, co widoczne jest zwłaszcza wkrajobrazie tradycyjnym, gdzie za-

chodzi organiczne powiązanie obecności, działalności iobrzędowości człowieka

zuwarunkowaniami przyrodniczymi (Konopka 2001). Wten sposób wyłaniają

się elementy icechy krajobrazu, które pozostając we wzajemnych, dynamicznych

relacjach, wpływają na typy, podtypy iformy krajobrazu kulturowego oraz decy-

dują ojego charakterze:

• rzeźba terenu, np. krajobraz nizinny (równinny), wyżynny, górski, pojezier-

ny, nadmorski, dolin rzecznych,

• pokrycie terenu, np. krajobraz łąkowy, parkowy, uprawowy, zabudowany,

• zagospodarowanie (antropogeniczne), np. krajobraz miejski tzw. zurbanizo-

wany, urbanizujący się, przemysłowy, rolniczy, rolno-osadniczy tzw. otwarty,

• zasoby niematerialne tj.: tradycje, język, zwyczaje, rzemiosła tradycyjne,

wiedza, genius loci, np. krajobraz łemkowski, kaszubski, podhalański.

Wprzypadku, gdy powyższe elementy składowe krajobrazu pozostają we wza-

jemnej równowadze, krajobraz kulturowy ma charakter harmonijny (patrz de-

nicja na kolejnej stronie).

Ostatni przywołany powyżej element krajobrazu wymaga szerszego komen-

tarza iwyjaśnienia. Spośród zasobów niematerialnych na szczególną uwagę za-

sługuje pojęcie genius loci, określane również mianem ducha miejsca, który de-

niowany jest jako zespół cech zycznych iznaczeń wynikających zprzeszłości,

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

które nadają poszczególnym miejscom indywidualną jakość (Dąbrowska-Budziło

2011). Genius loci pomaga wbudowaniu poczucia tożsamości iwzbogaca sferę du-

chową człowieka. Dąbrowska-Budziło (2011) wskazuje, że genius loci ze względu

na ulotny charakter jest zjawiskiem nietrwałym. Wkrajobrazie kulturowym duch

miejsca zaznacza się wpostaci nawarstwień historycznych, dających świadectwo

przeszłości iwskazujących na upływ czasu.

Niekiedy postępujące przekształcenia zaburzają charakterystyczne struktury

czy wręcz przyczyniają się do zaniku elementów właściwych dla kraj obrazu kul-

turowego danego regionu. Dochodzi do degradacji, awskrajnych przypadkach do

dewastacji krajobrazu kulturowego. Wefekcie można wyróżnić kraj obraz harmo-

nijny oraz przekształcony, wtym dysharmonijny izdegradowany (zdewastowa-

ny). Opierając typologię na stopniu przekształcenia, Bogdanowski (1976) wyróż-

nił dwa podstawowe podtypy krajobrazu kulturowego, deniując je następująco:

• krajobraz kulturowy harmonijny – sposób jego użytkowania jest dostoso-

wany do charakteru środowiska przyrodniczego igeogracznego (ryc. 2);

Ryc. 2. Wieś Wyskoć, gmina Kościan, województwo wielkopolskie. Krajobraz kulturowy

osadniczy wiejski – występuje tutaj równowaga między elementami przyrodniczymi

iantropogenicznymi. Krajobraz ma czytelną tradycyjną formę – wszystko to wpływa

na jego postrzeganie jako harmonijnego (fot. A.Gałecka-Drozda)

Charakterystyka krajobrazu kulturowego

• krajobraz kulturowy zdegradowany – sposób jego użytkowania doprowa-

dził do naruszenia naturalnej równowagi składników zjocenozy, wywołując

trwałe, niekorzystne inieodwracalne zmiany (ryc. 3).

Podobnie możemy rozumieć znaczenie pojęcia krajobraz zdewastowany, który

charakteryzuje się silnym uprzemysłowieniem iurbanizacją, brakiem naturalnych

elementów krajobrazu oraz unikacją formy (wymaga działań rekultywacyjnych).

Ryc. 3. Poznań, skrzyżowanie ulic Obornickiej iWłościańskiej. Kraj obraz kulturowy

osadniczy zdegradowany. Fragment dawnej wsi Nowe Winiary, obecnie dzielnica mia-

sta (fot. E.de Mezer)

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

1.2.1. Krajobraz otwarty

Krajobraz otwarty deniowany jest jako „krajobraz kulturowy, złożony zwiel-

kich otwartych wnętrz, uformowany przez człowieka znaturalnych głów-

nie elementów, stanowiących zasoby przyrody” (Bogdanowski 1976). Współ-

cześnie można spotkać sięzdenicją określającą mianem krajobrazu otwartego

teren: „poza wielkoprzestrzennymi obszarami leśnymi izwartej zabudowy nieza-

leżnie od jej funkcji. Wspólną cechą jest zachowanie rozległych przedpoli ekspo-

zycji zapewniających wgląd wdalsze fragmenty krajobrazu, przez co umożliwia

wielko obszarowe postrzeganie krajobrazu” (Badora 2021). Krajobrazem otwar-

tym może zatem być obszar niemający cech krajobrazu rolniczego, np. brzeg mor-

ski, lub teren chroniony ze względu na wysokie walory przyrodnicze ikrajobrazo-

we, którego głównym przeznaczeniem ifunkcją może, ale nie musi być produkcja

rolna (np. park narodowy, park krajobrazowy, strefy chronionego krajobrazu)

(Myga-Piątek 2012).

Z krajobrazem otwartym kojarzony jest głównie krajobraz kulturowy rolni-

czy, wiejski cechujący się rozległymi otwartymi widokami. Jego charakter iforma

uzależnione są od lokalnej tradycji oraz uwarunkowań przyrodniczych, zwłaszcza

klimatu, rzeźby terenu (ukształtowania powierzchni) isposobu jego użytkowania

(m.in. rodzaju upraw). Przykładami mogą być: (1) krajobraz rolniczy wterenie

płaskim na Mazowszu, zdalekimi rozległymi widokami, (2) obszary ozróżnico-

wanej polodowcowej rzeźbie terenu wWielkopolsce, których krajobraz odbierany

jest przez pojedyncze widoki kadrowane przez wzniesienia izagłębienia wraz zto-

warzyszącą im roślinnością, (3) krajobraz wąskich łanów pól na terenach pagór-

kowatych Małopolski iRoztocza, odbierany wsekwencji widoków zmieniających

się wraz ze zmianą wysokości punktu obserwacji. Krajobraz otwarty pozostaje

zatem wścisłych relacjach ze środowiskiem przyrodniczym, którego cechy whar-

monijnym krajobrazie kulturowym pozostają czytelne iuwidaczniają się wpostaci

różnych form ukształtowania terenu, zbiorników wodnych, łąk izieleni wysokiej

(lasy, zadrzewienia przywodne iśródpolne – więcej wpodrozdziale 1.5.2).

Krajobraz wiejski tworzy zbiór pewnych elementów icech, które pozwalają na

zakwalikowanie go do określonego rodzaju krajobrazu kulturowego otwartego.

Odmienny charakter poszczególnych elementów przekłada sięna zróżnicowanie

regionalne typu krajobrazu otwartego wróżnych częściach kraju (ryc. 4).

Do podstawowych elementów istruktur krajobrazu wiejskiego należą:

• rozłóg pól oróżnych wielkościach ikształtach,

• układy ruralistyczne – typy rozplanowania wsi,

• siedliska (zagrody wiejskie) ozróżnicowanych kształtach iwielkości,

• zabudowa rozproszona wśród pól lub skupiona w osiedlach wiejskich (ale

oniskiej intensywności) owidocznym zróżnicowaniu regionalnym,

• zieleń śródpolna izieleń przyzagrodowa,

• wyróżniające się zespoły zabudowy (np. założenia rezydencjonalne, zespoły

sakralne oraz zespoły zabudowy produkcyjnej),

• elementy o charakterze naturalnym (np. enklawy lasów, zbiorniki wodne,

kompleksy naturalnych łąk).

Charakterystyka krajobrazu kulturowego

Charakterystyczną cechą krajobrazu wiejskiego jest jego odbiór wizualny po-

przez rozległe wnętrza krajobrazowe (makrownętrza), atakże silne relacje wido-

kowe osiedli wiejskich zotaczającymi je rozłogami pól6.

1.2.2. Krajobraz zurbanizowany

Krajobraz zurbanizowany rozumieć należy jako swego rodzaju przeciwieństwo

krajobrazu otwartego. Cechuje się on dużym stopniem „zamknięcia” uwidacznia-

jącym się wpostaci licznych wnętrz architektoniczno-krajobrazowych wformie

placów iulic oraz labiryntowym charakterem przestrzeni oograniczonych wido-

kach. Ztego względu krajobraz zurbanizowany jest również określany mianem

miejskiego i„zamkniętego” (Myga-Piątek 2012). Krajobraz miejski podlega inten-

sywnym zmianom, stanowi formę krajobrazu kulturowego najbardziej zaawan-

sowaną pod względem stopnia przekształcenia, cechuje się dużą niejednolitością

wewnętrzną iobejmuje wiele podtypów. Wkrajobrazie zurbanizowanym formy

harmonijne idegradujące nierzadko występują obok siebie. Krajobraz zurbani-

zowany/miejski, kształtujący się wwielowiekowym procesie rozwoju, przyjmuje

różne formy ipostaci, są to m.in.:

• zabytkowe starówki miast z rynkiem, ratuszem, regularną siatką ulic, nie-

rzadko skupiające ruch turystyczny istanowiące zwykle najważniejszy punkt

wmieście;

• kwartały zabudowy kamienicznej zXIX iXXw. oograniczonych widokach,

zamkniętych pierzejach, niewielkiej ilości zieleni, gdzie funkcje mieszkaniowe

przeplatają się zusługowymi;

• mieszkalne dzielnice willowe, często zabytkowe, ointeresującej architekturze

zatopionej wzieleni;

6 Pojęcie krajobraz otwarty bywa wymiennie stosowane zterminami: krajobraz wiejski ikrajobraz

rolniczy (uprawowy). Wpewnym sensie jest to uzasadnione, choć należy pamiętać, że krajobraz

rolniczy może być równie dobrze utożsamiany zkrajobrazem wiejskim osadniczym, charakteryzu-

jącym się widokami ograniczonymi przez zabudowę wiejską, co nie wyczerpuje denicji krajobrazu

otwartego.

Ryc. 4. Krajobraz otwarty: A– zdużymi połaciami pól iwidokami kadrowanymi przez

zadrzewienia śródpolne (okolice Turwi wWielkopolsce); B – z charakterystycznymi

wąskimi łanami pól (Roztocze) (fot. E.de Mezer)

A B

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

• modernistyczne osiedla mieszkaniowe zwielkiej płyty, tzw. blokowiska, któ-

re charakteryzuje duża skala zabudowy, szerokie arterie komunikacyjne, duży

udział zieleni iobecność ośrodków usługowych między budynkami;

• współcześnie powstające wielorodzinne osiedla deweloperskie ozwartej za-

budowie, niewielkich odległościach między budynkami, niewielkiej ilości zie-

leni, niedostatku usług, braku przestrzeni publicznych, występowaniu barier

przestrzennych wformie ogrodzeń (ryc. 5);

• tereny zieleni urządzonej, nierzadko powiązane ze sobą przestrzennie – par-

ki ztowarzyszącą im tzw. „mała architekturą”, skwery, komponowana zieleń

przy budynkach reprezentacyjnych;

• ogrody działkowe, które charakteryzuje drobna skala elementów budowli

izieleni, liczne podziały przestrzenne;

• centra handlowe ozabudowie wielkokubaturowej, często odbiegającej skalą

iformą od otoczenia;

• kampusy akademickie ozróżnicowanej zabudowie iudziale zieleni;

• dzielnice biurowe, zdominowane jedną funkcją, pustoszejące wczasie wol-

nym od pracy (ryc. 5);

• strefy przemysłowe imagazynowe ozabudowie, której formę narzucają wy-

magania technologiczne ifunkcjonalne;

• arterie komunikacyjne wraz zich otoczeniem.

Ryc. 5. Współczesne podtypy krajobrazu zurbanizowanego: A– dzielnica biurowa wPo-

znaniu, powtarzalny układ zabudowy, zorganizowana zieleń; B – osiedla deweloper-

skie wPoznaniu, duże zagęszczenie zabudowy, niska jakość architektury, brak zieleni

iprzestrzeni publicznej (fot. M. Szczepańska, A. Gałecka-Drozda)

A B

Charakterystyka krajobrazu kulturowego

Należy podkreślić, że miejski krajobraz zurbanizowany (wykształcony wdłu-

gim procesie rozwoju) nie powinien być utożsamiany zkrajobrazem urbanizują-

cym się, czyli krajobrazem obszarów podlegających współcześnie procesom urba-

nizacyjnym. Najprościej rzecz ujmując, krajobraz zurbanizowany to kraj obraz

genetycznie związany zrozwojem osadnictwa miejskiego istanowiący jego ewo-

lucję wczasie, co zwykle (choć nie zawsze) doprowadza do powstania harmonij-

nego krajobrazu miejskiego. Wprzeciwieństwie do krajobrazu zurbanizowanego

krajobraz urbanizujący się powstaje na terenach genetycznie związanych zotwar-

tym krajobrazem wiejskim izwykle stanowi jego deformację. Krajobraz urbani-

zujący się ma najczęściej związek ze zjawiskiem urban sprawl, prowadzącym do

powstania suburbiów na pograniczu miast, wstree tzw. kontinuum wiejsko-

-miejskiego inajczęściej określany jest jako zdegradowany. Bogdanowski (1976)

zaproponował dla wyżej opisanych form podział na:

• krajobraz miejski ztradycyjnymi odmianami miasta zabytkowego lub owspół-

czesnych formach urbanistycznych;

• krajobraz urbanizujący się, genetycznie związany z krajobrazem otwartym,

podlegający intensywnym przemianom na skutek rozwoju zabudowy (powsta-

jący wmiejscu krajobrazu rolniczego, wiejskiego).

1.2.3. Krajobraz styku miasto–wieś

Obszary styku krajobrazu zurbanizowanego iotwartego charakteryzują się sil-

nym przenikaniem wzorców miejskich iwiejskich. Krajobraz taki bywa nazywa-

nym podmiejskim, krajobrazem suburbiów lub kontinuum miejsko-wiejskim.

Powstaje na obrzeżach dużych miast, gdzie pierwotne żywicielskie funkcje (zwią-

zane zuprawow ym krajobrazem rolniczym), są zastępowane przez funkcje miesz-

kaniowe. Jest to swoiste pasmo przejściowe oamorcznej strukturze izewnętrz-

nych granicach trudnych do jednoznacznego określenia. Krajobraz przejściowy

zdominowany jest przez funkcję mieszkaniową, tereny rolnicze są wypierane,

dawne siedlisko – tradycyjny ośrodek osadniczy – ulega deformacjom itraci swoją

czytelność wkrajobrazie. Nowe osiedla pozbawione są przestrzeni publicznych,

zieleni komponowanej, odpowiedniego zaplecza usługowego, dostępu do eduka-

cji, opieki zdrowotnej, transportu itd. Powstająca struktura zabudowy jest przy-

padkowa, trudno odszukać elementy pierwotnej kompozycji ruralistycznej lub

krajobrazu otwartego, np. wformie zieleni wysokiej. Nowe struktury nie przybie-

rają również cech typowych dla tkanki miejskiej. Odczuwa się decyt obiektów

o cechach indywidualnych, mogących pełnić funkcje wyróżników krajobrazo-

wych, przez co przestrzeń staje się trudna do zapamiętania, co nie ułatwiaorien-

tacji wterenie. Duże zagęszczenie nowych budynków coraz bardziej przypomina

miasto, podczas gdy otoczenie pozostaje wiejskie (ryc. 6). Układy nowej zabu-

dowy wdużej mierze nie wynikająze spójnych iperspektywicznych planów za-

gospodarowania przestrzennego, lecz są pochodną podziałów własnościowych,

parcelacji odrolnionych działek, chęci zaspokajania potrzeb inwestycyjnych bez

brania pod uwagę kosztów krajobrazowych (ryc. 7). Wprzestrzeni uwidacznia się

to wpostaci długich pasm zabudowy, nieracjonalnego układu komunikacyjnego

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

oraz wysokich kosztów wyposażenia winfrastrukturę techniczną. Wliteraturze

iprasie zjawisko to doczekało się określenia „urbanistyka łanowa” (Szulczewska

2009) lub „urbanistyka kapuściana” (Szyperska 2003). Cechy te powodują, że

krajobraz suburbiów jest odbierany jako dysharmonijny, anawet męczący wizual-

nie ipozbawiony indywidualnego wyrazu.

Ryc. 6. Budynki mieszkalne dla pracowników folwarcznych (czworaki) iwspółczesna za-

budowa szeregowa we wsi Trzaskowo na terenie otuliny Parku Krajobrazowego Pusz-

cza Zielonka (gm. Czerwonak) (fot. E.de Mezer)

Ryc. 7. Otulina Parku Krajobrazowego Puszcza Zielonka – tereny rolnicze przeznaczone

pod zabudowę, wieś Trzaskowo (gm. Czerwonak). Wycinek ortofotomapy z2020 r.

Źródło: geoportal.gov.pl.

Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

1.3. Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

Każdy region posiada charakterystyczny krajobraz. Od innych regionów różnią

go specyczne formy ukształtowania i pokrycie terenu, występująca na danym

obszarze roślinność, typy upraw, charakterystyczne formy architektury regional-

nej i sposób rozplanowania osiedli. Żadna ztych cech nie ma znaczenia sama,

dopiero ich połączenie i współistnienie daje specyczny efekt, który odróżnia

dany krajobraz od innych (Raszeja, Wilkaniec 2021). Zróżnicowanie regionalne

kraj obrazu wynika zarówno zuwarunkowań naturalnych (środowiskowych), jak

ikulturowych (historycznych iwspółczesnych).

1.3.1. Czynniki kształtujące krajobraz

Warunki naturalne (środowiskowe) mają ogromny wpływ na strukturę izjo-

nomię krajobrazu kulturowego. Do najważniejszych elementów środowiska przy-

rodniczego determinujących kształtowanie się krajobrazu kulturowego wprze-

szłości, atakże wpływających na jego obecny charakter należą:

• budowa geologiczna;

• rzeźba terenu (warunkująca strukturę osadniczą oraz determinująca sposób

irodzaj gospodarki rolnej);

• układ hydrograczny (wprzeszłości warunkujący lokalizację osad obronnych,

lokowanie miast iwsi);

• klimat (determinujący pokrycie terenu wpostaci roślinności, wpływający na

rozwój rolnictwa iwiejskiej sieci osadniczej oraz na formy regionalnej archi-

tektury);

• rodzaje gleby (silnie warunkujące możliwości upraw oraz determinujące skład

gatunkowy zieleni wysokiej iniskiej wkrajobrazie);

• roślinność potencjalna7.

Formą działalności w krajobrazie szczególnie uzależnioną od środowiska

przyrodniczego jest rolnictwo. Warunki glebowe, mikroklimat, rzeźba terenu

istosunki wodne, determinują zarówno sposób pokrycia terenu obszarów rol-

niczych (grunty orne, trwałe użytki zielone, sady), ich rozkład przestrzenny, jak

istrukturę zasiewów. Uwarunkowania środowiskowe oddziałują także na zasoby

naturalne, których dostępność irodzaj wpływają na lokalny koloryt wyrażający

się wpostaci materiałów widocznych w regionalnej, tradycyjnej architekturze,

nawierzchniach dróg, ogrodzeniach imałej architekturze8.

7 Według Matuszkiewicza (2008) „hipotetyczny stan roślinności, jaki mógłby być osiągnięty na dro-

dze naturalnej sukcesji [...] gdyby działania człowieka zostały wyeliminowane”.

8 Obecnie zracji większych możliwości transportowych, postępującej globalizacji dochodzi do zacie-

rania się regionalnych cech krajobrazu, dawniej zróżnicowanych ze względu na ograniczoną dostęp-

ność materiałów. Do przykładów lokalnego kolorytu można zaliczyć bruki miejskie, których dobór

zależny był od położenia miasta względem źródła dostępnego surowca. Dla Krakowa, usytuowane-

go wpobliżu gór, tradycyjnie był to biały wapień, oletowy permski porr iżółty triasowy dolomit

(Rajchel 2009). Zkolei wPoznaniu, z racji braku dostępu do innych materiałów, do brukowania

wykorzystywano kamienie polne (narzutowe), charakterystyczne dla krajobrazu polodowcowego,

których dostarczali mieszkańcy okolicznych wsi (Skoczylas,Skoczylas 2020).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Wkrajobrazie znajdują także odbicie uwarunkowania kulturowe, wtym:

• społeczne: liczebność, sposób organizacji społecznej, pochodzenie etniczne

iwyznanie religijne wspólnoty zamieszkującej dany teren;

• historyczne: zachodzące zmiany polityczne, terytorialne, konikty zbrojne,

prawodawstwo;

• ekonomiczne: zamożność wspólnot zamieszkujących dany region, sposoby

gospodarowania wynikające m.in. zkierunków rozwoju ekonomicznego czy

koniunktury gospodarczej;

• poziom wiedzy itechniki reprezentowany przez mieszkańców regionu;

lokalna tradycja ikultura;

• lokalna tradycja gospodarowania ziemią.

Uwarunkowania kulturowe zmieniają się wczasie, wywierając ciągły wpływ

na krajobraz (patrz również podrozdział 2.1). Wsposobie użytkowania terenu,

formach przestrzennych układów urbanistycznych iruralistycznych, formach za-

budowy izieleni znajdują odzwierciedlenie zajęcia lokalnej społeczności, jej zwy-

czaje, ustalona hierarchia społeczna, powszechnie przyjęte wartości. Przez tysiąc-

lecia wobrębie zróżnicowanych warunków naturalnych ludzie przemieszczali się

iosiedlali, uprawiali ziemię iwznosili domy. Zich wzajemnych oddziaływań na

siebie ina środowisko naturalne wyrosły kultury lokalne, równie różnorodne jak

warunki przyrodnicze.

Na terenie Polski niektóre regiony charakteryzują się bez mała tysiącletnią

ciągłością osadniczą. Krajobraz kulturowy wsi, będący zapisem dziejów kolej-

nych pokoleń zamieszkujących dany obszar, jest odbiciem długotrwałych relacji

między ludźmi iich środowiskiem życia, lokalnej tradycji budowlanej i kultury

użytkowania przestrzeni oraz wydarzeń dziejowych. Do tych ostatnich można

zaliczyć np. zabory, które na trwałe odcisnęły piętno wkrajobrazie kulturowym,

co do dziś widoczne jest wposzczególnych regionach kraju poprzez zróżnico-

wane formy zabudowy (ryc. 8). Po II wojnie światowej nastąpił zanik zróżnico-

wania regionalnego, do którego w pierwszej kolejności przyczyniły się przesie-

dlenia. Spowodowały one degradację izanik elementów krajobrazu kulturowego

Ryc. 8. Zróżnicowanie zabudowy wiejskiej, wpływającej na wizerunek kraj obrazu kultu-

rowego, wzależności od tradycji, związanej zprzynależnością do zaborów: A– archi-

tektura drewniana wpowiecie brzezińskim wdawnym zaborze rosyjskim (fot. E.de

Mezer); B – zabudowa zcegły we wsi Wyskoć wdawnym zaborze pruskim (fot. A.Ga-

łecka-Drozda)

A B

Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

charakterystycznych dla regionów dotkniętych przesiedleniami, co było związane

zwykorzenieniem ibrakiem przywiązania do miejsca. Niekorzystne zmiany do-

tyczyły zarówno tzw. „ziem odzyskanych”, jak iregionów objętych wysiedleniami

(np. Łemkowszczyzna).

Dziedzictwo kulturowe, obecne wkrajobrazie, jest świadectwem historii roz-

woju cywilizacji ikultury na danym terenie, na które składa się dorobek mate-

rialny iduchowy poprzednich pokoleń oraz współczesnych społeczności. Stanowi

ono podstawę zachowania tożsamości, ciągłości rozwoju ikultywowania poczu-

cia wspólnoty, ale także konkretny zasób ikapitał, który można wykorzystać dla

rozwoju gospodarczego. Warunkiem jest rozpoznanie i ewidencja zasob ów.

Niezmiernie ważne jest uchwycenie izrozumienie lokalnej specyki kulturowej,

czyli tych cech, które wyróżniają dany obszar, decydują ojego odrębności inie-

powtarzalności (Raszeja, Wilkaniec 2021). Zróżnicowanie regionalne i lokalne

wiąże się zróżnorodnością:

• form pokrycia terenu,

• podziałów isposobu użytkowania przestrzeni,

• form zabudowy itowarzyszącej jej zieleni oraz obiektów inżynierskich.

1.3.2. Układy przestrzenne

W zależności od uwarunkowań kulturowych pokrycie terenu stanowić mogą

w różnych proporcjach tereny zabudowy, tereny uprawne, lasy, łąki i pastwi-

ska, zadrzewienia, wody powierzchniowe. Wynika to ze sposobów gospodaro-

wania lokalnych społeczności na danym obszarze – zarówno tych dawnych, jak

iwspółczesnych. Whistorii kształtowania się form przestrzenno-krajobrazowych

istotne znaczenie miały zakłócenia i przerwy wciągłości gospodarowania, np.

dekoniunktury gospodarcze, konikty zbrojne, epidemie, migracje ludności. Pro-

wadziły one do zastępowania poprzednich sposobów użytkowania nowymi lub

też formami seminaturalnymi ipoprzez sukcesję wtórną roślinności.

Kształty przestrzenne miast i wsi oraz ich otoczenia wyznaczały sposoby

podziału gruntów pomiędzy poszczególnych mieszkańców. Miało to też wpływ

na formy wnętrz krajobrazowych, zarówno w zwartej zabudowie (forma ipro-

porcje wnętrz architektoniczno-krajobrazowych – przestrzeni publicznych, np.

placów, ulic wmiastach iwsiach), jak iwotwartym krajobrazie (makrownętrza

wyznaczane przez zieleń śródpolną na miedzach, zieleń towarzyszącą drogom czy

ściany kompleksów leśnych). Więcej na temat wnętrz krajobrazowych wrozdzia-

le 2.2.4. Sposób podziału działek budowlanych wosadach idziałek uprawnych

był charakterystyczny dla określonych okresów historycznych iwarunków przy-

rodniczych danego regionu (ryc. 9). Dlatego na podstawie analizy układu prze-

strzennego miast lub wsi często można wywnioskować, wjakim okresie zostały

założone i dlaczego przybrały określony kształt. Podziały własnościowe, obok

układu komunikacyjnego, są bardzo trwałym elementem krajobrazu, owiele sta-

biliniejszym niż wypełniająca je zabudowa czy zieleń. Są wstanie przetrwać ibyć

czytelne nawet po kilkuset latach. Przebieg dróg, podział terenu na poszczególne

działki budowlane lub siedliskowe, podział własnościowy gruntów uprawnych,

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Ryc. 9. Formy rozplanowania rozłogu pól: A– wsi wWielkopolsce zwielkopowierzchnio-

wymi polami folwarcznymi i pouwłaszczeniowymi polami chłopskimi widocznymi

wpółnocno-wschodniej części rozłogu; B – wsi wwojewództwie lubuskim orozdrob-

nionym łanowym układzie gruntów. Wycinki ortofotomapy z2020 r.

Źródło: geoportal.gov.pl.

Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

widoczny wkrajobrazie, ulega zmianie bardzo powoli. Wiele miast (wobrębie

historycznego śródmieścia) oraz wsi lokowanych wśredniowieczu do dzisiaj po-

siada charakterystyczny dla okresu powstania układ przestrzenny.

Historyczne układy przestrzenne miejskie i wiejskie, uznane za szczególnie

wartościowe, są objęte ochroną. Niestety, krajobraz powszechnieuważany za

„zwyczajny, codzienny”, nie jest postrzegany jako zasługujący na zachowanie.

Tymczasem Europejska Konwencja Kraj obrazowa (EKK), będąca zasadniczym

dokumentem określającym założenia współczesnej europejskiej polityki kra-

jobrazowej, wskazuje jego znaczenie, a także konieczność poszukiwania odpo-

wiednich form ochrony ikształtowania (por. podrozdz. 4.1). Oprócz aktywnej

ochrony, zarezerwowanej zasadniczo dla elementów i obszarów uznanych za

szczególnie cenne iwyjątkowe, EKK proponuje inne formy działań wkrajobrazie,

przydatne iskuteczne wprocesie jego przekształceń powodowanych przez różne

potrzeby społeczne iekonomiczne. Krajobraz kulturowy mający rangę narodową,

odznaczający się wyjątkowymi walorami iniepowtarzalnymi cechami wymaga

szczególnych form ochrony (parki kulturowe, ochrona konserwatorska). Trady-

cyjny krajobraz rolniczy powinien być chroniony przez plany zagospodarowania

przestrzennego (Raszeja 2002).

Warto podkreślić, że dbałość okrajobraz może być istotnym czynnikiem roz-

woju gospodarczego regionu (turystyki, rekreacji, mieszkalnictwa). Zachowanie

tradycyjnego krajobrazu i specycznych układów przestrzennych, charaktery-

stycznego dla danego terenu, różniącego się od innych może stanowić o jego

atrakcyjności. Równocześnie, krajobraz bardzo często jest podstawą budowania

tożsamości lokalnej, anawet narodowej. Odrębność krajobrazowa regionów po-

zwala silniej identykować się ich mieszkańcom zmiejscem, które zamieszkują

(przynależność), czuć się związanym zotaczająca przestrzenią (swojskość), być

zniej dumnym (lokalny patriotyzm) czy też czuć się odpowiedzialnym za jej ja-

kość (zaangażowanie społeczne). Charakterystyczne, tworzące go elementy, nie-

występujące winnych częściach kraju lub świata, są natychmiast rozpoznawalne

ikojarzone zkonkretnym miejscem. Pozwala to wykorzystywać je wdziałaniach

popularyzujących dany region (Raszeja, Wilkaniec 2021).

1.3.3. Architektura regionalna wkrajobrazie kulturowym

Formy zabudowy: domów mieszkalnych, obiektów produkcyjnych igospodarczych

oraz towarzyszącej im infrastruktury, zależały wznacznym stopniu od warunków

ekonomicznych, zamożności użytkowników, poziomu rozwoju technicznego, kul-

tury itradycji, atakże czasu powstania budowli. Różniące się sposoby gospodaro-

wania oraz związane ztym potrzeby użytkowe, dostępność materiałów budowla-

nych, spowodowały powstanie charakterystycznych form ikonstrukcji budynków,

często niespotykanych winnych regionach (ryc. 10). Zabudowa tradycyjna małych

miast iwsi odzwierciedlała stosunki społeczne ilokalną hierarchię. Odnosi się

to przede wszystkim do architektury małomiasteczkowej itradycyjnej wiejskiej,

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

zwanej architekturą wernakularną (ang. vernacular architecture)9. Wpolskiej litera-

turze przedmiotu przeważnie jest ona nazywana architekturą regionalną. „Pojęcie

regionu architektury ludowej odnosi się do obszaru, na którym występowały lub

nadal występują formy budowlane opokrewnych cechach, wytworzone wprocesie

historycznym na skutek podobnych warunków rozwoju kultury materialnej lud-

ności wnim zasiedziałej” (Tłoczek 1985). Domy mieszkalne poszczególnych grup

społecznych różniły się między sobą wielkością, materiałami ikonstrukcją, wypo-

sażeniem czy zdobnictwem. Na rodzimą tradycję budowlaną wpływały również

ważne wydarzenia historyczne ipolityczne (akcje kolonizacyjne, zabory), które

przynosiły obce wpływy kulturowe. Wyżej wymienione czynniki spowodowały

znaczne zróżnicowanie budownictwa wiejskiego wobrębie kraju.

Można jednak zauważyć pewne uniwersalne cechy, które są wspólne dla

architektury regionalnej iktóre równocześnie leżą upodstaw jej regionalnego

zróżnicowania. Jest to racjonalność rozwiązań, tzn. dostosowanie formy budynku,

jego konstrukcji iwielkości do warunków klimatycznych, dostępu do surowców,

potrzeb mieszkańców, możliwości nansowych itechnicznych, wynikająca ztego

9 Architektura miast również może mieć charakter regionalny, ale częściej odwołuje się do panu-

jących wdanej epoce wzorców związanych ze stylami architektonicznymi ozasięgu nie tylko po-

nadregionalnym, ale ponadnarodowym.

Ryc. 10. Przykłady domów mieszkalnych na wsi, charakterystyczne dla różnych regio-

nów Polski: A– dom mieszkalny wkonstrukcji drewnianej szkieletowej, tynkowany

(Wielkopolska); B – dom murowany zcegły (Wielkopolska); C – dom wkonstrukcji

murowanej, łączonej ze szkieletową (Góry Izerskie); D – dom wkonstrukcji zrębowej

(Kujawy); E – dom przysłupowy (Dolne Łużyce); F – drewniany dom podhalański

wkonstrukcji zrębowej (fot. A.Wilkaniec)

A B C

DE F

Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

zgodność funkcji, konstrukcji iformy budynków. Tradycyjne budownictwo regio-

nalne zazwyczaj zachowuje związek zotoczeniem. Budowle cechują harmonijne

proporcje, wynikające ze stosowania wielokrotnie wypróbowanych, utrwalonych

wdanej kulturze wzorców kształtu, proporcji izwiązku budownictwa znaturą

ikrajobrazem. Budynki regionalne charakteryzuje również swoisty autentyzm,

związany zzaangażowaniem wproces budowlany mieszkańców ilokalnych rze-

mieślników, którzy nie znali inie starali się naśladować obcych, niezrozumiałych

wzorców. Formy budynków, jak wcześniej wspomniano, odzwierciedlają model

życia oraz temperament twórców iwłaścicieli, ich poziom zamożności, pozycję

społeczną, poziom umiejętności technicznych. Zaspokajały ich potrzeby podsta-

wowe, takie jak zapewnienie schronienia ibezpieczeństwa, oraz bardziej wyma-

gające, takie jak wygoda iestetyka. Budownictwo regionalne przejawia różno-

rodność form izdobnictwa, będąc równocześnie świadectwem indywidualizmu

jej twórców, mieszczącym się wramach kanonu wspólnego dla danego regionu

(Raszeja 1998, Raszeja, Wilkaniec 2021).

Do połowy XIXw. istniała wyraźna izolacja geograczna iśrodowiskowa (spo-

łeczna, kulturowa) wsi, co pozwoliło na zachowanie odrębności społeczności wiej-

skiej, wyrażającej się m.in. w tradycyjnych formach architektonicznych. Do tego

czasu przetrwał niezmieniony model chałupy wiejskiej, o ubogim, lecz racjonal-

nym programie użytkowym (będącym wypadkową uwarunkowań społeczno-

-gospodarczych). W wieku XIX, począwszy od momentu uwłaszczenia chłopów,

zaczęły zachodzić wyraźne zmiany warchitekturze wsi. Nastąpiło stopniowe od-

chodzenie od regionalizmu. Przyczyniły się do tego m.in. takie zjawiska, jak:

wpływ elementów obcych kulturowo (zabory), wzorowanie się na budownictwie

klas posiadających, a także pojawienie się nowych materiałów, wtym coraz po-

wszechniejszych wyrobów ceramicznych. Wiek XX, wraz zdynamicznym rozwo-

jem przemysłu iwielkimi wydarzeniami historycznymi, przyniósł kolejne zmiany

warchitekturze wsi (Petelenz 1996). Reforma rolna okresu międzywojennego, po-

prawa funkcjonalności budynków wiejskich, powszechne stosowanie materiałów

niepalnych do konstrukcji ścian ina pokrycia dachowe, pojawienie się projektów

powtarzalnych – oto ważniejsze czynniki, które zmieniły obraz wsi polskiej już na

początku XXw. Okres bezpośrednio po zakończeniu II wojny światowej to przede

wszystkim odbudowa ze zniszczeń i budownictwo interwencyjne – uniwersalne

projekty typowe ouproszczonym planie iskromnej bryle, jednak wciąż jeszcze na-

wiązujące do tradycji idobrze komponujące się zkrajobrazem dzięki swojej skali

iformie. Największe deformacje warchitekturze wsi przyniosły lata 70. i80. XX

w., wraz z negatywnym wpływem wzorców miejskich. Wtedy to pojawiły się

płaskie stropodachy, wyniesione partery, loggie, balkony, przeskalowane iudziw-

nione bryły oszokującym zdobnictwie10. Masowo rozpowszechniane projekty typo-

we, nierespektujące różnic regionalnych, przyczyniły się do unikacji architektury

wiejskiej icałkowitego zerwania ztradycją budowlaną (Raszeja 1998).

10 Interesujące graczne studium przekształceń form architektonicznych wXXw. przedstawia Pete-

lenz (1996).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Współczesne ujęcie regionalizmu to świadomość istnienia społecznej potrze-

by tożsamości miejsca wprzestrzeni ikulturze. W wymiarze architektoniczno-

-przestrzennym oznacza to twórczą kontynuację form ielementów stworzonych

wprzeszłości, znaczących historię danego miejsca, decydujących ojego funkcjo-

nalnej, kulturowej ipsychologicznej odrębności. Trzeba pamiętać, że prawdziwy

regionalizm nie ma nic wspólnego zpowierzchownym cytowaniem historycznych

form (Bogdanowski 1996). Dawniej odrębność regionalna warchitekturze wsi

była zdeterminowana uwarunkowaniami zewnętrznymi, głównie przyrodniczymi.

Wysoki poziom techniki budowlanej ułatwia dziś przeciwstawienie się imperaty-

wom przyrody, uniezależnienia się od niej (Pawłowska 1996). Łatwa dostępność

różnych materiałów budowlanych, wtym bardzo przetworzonych wstosunku do

naturalnego surowca, zachęca do odrzucenia materiałów rodzimych, zwykle droż-

szych i trudniej dostępnych. Równocześnie szeroko popularyzowana jest infor-

macja onowych metodach konstrukcyjnych iobcych, atrakcyjnie „opakowanych”

wzorcach estetycznych. Wtej sytuacji przyjęcie przez społeczność wiejską izaak-

ceptowanie idei regionalizmu musi być wynikiem dobrej woli iświadomej decyzji

(Kowicki 1997). Wpraktyce budowlanej regionalizm nie polega na odtwarzaniu

prymitywnego planu wiejskiej chałupy ibezkrytycznym powielaniu form tradycyj-

nych. Powinien się on wyrażać wopracowaniu istosowaniu podstawowych zasad,

jakimi są: utrzymanie skali budynków, dostosowanie do otaczającego krajobrazu,

zachowanie właściwych proporcji ścian idachu, zachowanie tradycyjnej kolorysty-

ki regionalnej, twórcze opracowanie detalu, zachowanie podstawowych zasad za-

gospodarowania siedlisk wiejskich, wzbogacenie projektu siedliska małą architek-

turą (ogrodzenia, furtki, bramy wjazdowe) izielenią. Należy unikać stosowania

rozwiązań obcych terytorialnie, a także bezkrytycznego przenoszenia gotowych

rozwiązań ztzw. katalogów regionalnych – każdy budynek powinien być projek-

towany indywidualnie, bo powstaje wniepowtarzalnych relacjach krajobrazowych

(Raszeja 1998).

Przykład: Zróżnicowanie regionalne może z powodzeniem stanowić źródło inspiracji

do tworzenia projektów pozostających wzgodzie zlokalną tradycją architektoniczną,

arównocześnie odpowiadającym na pojawiające się potrzeby, współczesne wzorce życia,

zmieniające się uwarunkowania społeczne inowo wprowadzane materiały budowlane

itp. Nie jest to idea nowa, choć wciąż zbyt mało wpływająca na krajobraz Polski. War-

to przywołać choćby konkurs na projekt zagrody wiejskiej rozpisany w 1915r. przez

Koło Architektów wWarszawie przy współpracy zCentralnym Komitetem Obywatel-

skiej Odbudowy Wsi i Miasteczek (przykład wyróżnionej pracy wramach konkursu,

projekt chaty i spichlerza autorstwa Maksymiliana Bystydzieńskiego, patrz ryc. 11).

Wśród nadesłanych na konkurs ponad dziewięćdziesięciu projektów wszystkie nawią-

zywały do regionalnych form architektury, wwiększości przypadków ze wskazaniem

regionu, wjakim projekt może zostać wykorzystany do wzniesienia zabudowy (Borcz

2003). Nowością było zastąpienie tradycyjnego budulca, czyli drewna, przez cegłę. We

wstępie do wzornika architektonicznego, będącego zbiorem wyróżnionych wkonkursie

prac, zapisano: „(...) jak łatwo iwdzięcznie da się to wszystko, co stanowi istotę polsko-

ści wbudownictwie ludowym ijego odcieniach dzielnicowych przystosować do wyma-

gań nowego apożytecznego dla wsi materiału, jakim jest cegła palona” (Odbudowa wsi

polskiej 1915).

Charakterystyka izróżnicowanie regionalne krajobrazu

Przykład: Współcześnie wPolsce zbyt rzadko nowe projekty odwołują się do tradycyj-

nych wzorców. Pozytywny przykład może stanowić zrealizowany projekt świetlicy wiej-

skiej wRakowni (gm. Murowana Goślina, pow. poznański), który nawiązuje wformie

do wiejskich zabudowań charakterystycznych dla regionu. Poza proporcjami ikształtem

bryły, również poprzez użyty materiał idetal architektoniczny budynek stanowi twórcze

nawiązanie do budownictwa zagrodowego spotykanego wWielkopolsce. Równocześnie

został wyposażony w nowoczesne rozwiązania odpowiadające potrzebom użytkowni-

ków świetlicy (ryc. 12). Obiekt służy mieszkańcom od 2012 r.

Obecnie, przede wszystkim na skutek intensywnie zachodzących procesów

urbanizacyjnych, historyczne układy przestrzenne wsi imiast są zniekształcane

przez nowe struktury urbanistyczne oraz wymianę zabudowy (problemy zza-

chowaniem specyki regionalnej, uniformizacją ihomogenizacją krajobrazu, zo-

stały szerzej omówione wpodrozdziale 3.1). Współczesne formy układów prze-

strzennych izabudowa rzadko nawiązują do tradycyjnych regionalnych wzorców.

W przypadku układów ruralistycznych iurbanistycznych chęć dostosowania

ich do dzisiejszych wymagań infrastrukturalnych (parametry ciągów komuni-

kacyjnych), wzmożona intensywność wykorzystania terenu (wysoka zabudowa,

rezygnacja zukładów zieleni), dążenie do tworzenia układów geometrycznych,

regularnych, oderwanych od pierwotnego ukształtowania terenu, doprowadza-

ją do powstania zuniformizowanych układów przestrzennych, przybierających

we wszystkich regionach podobne formy. W przypadku tradycyjnej zabudowy,

za utratę lokalnej specyki odpowiedzialne jest przede wszystkim stosowa-

nie katalogowych, powtarzalnych rozwiązań, tańszych, ale niedopasowanych

Ryc. 11. Zróżnicowanie regionalne zabudowy jako źródło inspiracji dla nowych pro-

jektów. Rycina przedstawia koncepcję autorstwa M. Bystydzieńskiego, wyróżnioną

wkonkursie z1915r. na projekt zagrody włościańskiej

Źródło: Odbudowa wsi polskiej (1915).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

indywidualnie do otoczenia, często czerpiących inspirację ze wzorców odległych

kulturowo. Problemem bywa także chęć znacznego powiększania kubatury bu-

dynków wstosunku do tych, które stanowią wzorzec charakterystyczny dla re-

gionu, co przejawia się w powstawaniu budynków znacznie wyższych od oto-

czenia, o większej powierzchni, tworzących intensywniej zagęszczone układy

(np. zabudowa szeregowa). Niszczenie charakterystycznych dla regionu układów

iform przestrzennych oraz wymiana tradycyjnej zabudowy na współczesną, po-

woduje utratę lokalnej specyki iwyjątkowości tradycyjnych struktur (Raszeja,

Wilkaniec 2021).

1.4. Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym

procesierozwoju – specyka, typy, elementy

1.4.1. Geneza krajobrazu kulturowego inawarstwienia historyczne

W krajobrazie koegzystują przeszłość i teraźniejszość. Aktualny stan kra-

jobrazu wynika z serii przeszłych okresów. Jest odbiciem ciągłego, zwykle

Ryc. 12. Świetlica wiejska wRakowni (proj. J. Buszkiewicz, F. Buszkiewicz): A– świetlica

inspirowana formą charakterystycznej dla Wielkopolski zabudowy ceglanej zkońca

XIX ipoczątku XX w.; B – obok budynku szkoły zpoczątku XXw. (fot. E.de Mezer)

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

niedostrzeganego procesu narastania kolejnych warstw czasowych. Przeszłość

jest obecna wteraźniejszości, jest jej głównym komponentem, jest wszędzie obec-

na wzamieszkiwanym przez nas krajobrazie (Raszeja 2013). Wprocesie rozwo-

ju poszczególnych obszarów mamy zwykle do czynienia ze stopniowym nawar-

stwianiem się elementów współtworzących krajobraz kulturowy, nakładaniem

się kolejnych warstw historycznych (van Eatvelde, Antrop 2005). Przemiany mają

różne tempo na różnych obszarach. Pewne fragmenty krajobrazu ulegają szyb-

ciej postępującym zmianom, inne dłużej zachowują swój pierwotny charakter.

Zdaniem Mygi-Piątek (2015) można mówić o „pamięci krajobrazu”, która jest

cechą przestrzeni polegającą na obecności elementów przyrodniczych ikulturo-

wych pochodzących zróżnych, odległych wczasie okresów. Elementy te tworzą

nawarstwienia historyczne wkrajobrazie. Krajobraz to palimpsest11 owielu

warstwach. Koncepcja palimpsestu od dawna używana była wdyscyplinach hi-

storycznych iarcheologii. Jej odpowiednikiem wgeograi kulturowej była idea

terytorium jako zapisu kolejnych zdarzeń wprzestrzeni. Pod koniec XXw. okre-

ślenie to zostało wprowadzone do nauk oprzestrzeni przez Corboza (1983), który

opisywał krajobraz jako tekst, wktórym pozostawione ślady kolejnych epok na-

stępują po sobie iprzeplatają się stopniowo zteraźniejszością, która je nieustan-

nie modykuje12. Wprzestrzeni pozostawały zyczne ślady wcześniejszych epok,

będące zapisem działań człowieka i natury, kolejne czasy dodawały, zmieniały,

zacierały, usuwały lub nakładały na to własną treść. Krajobraz, podobnie jak stare

rękopisy, był reinterpretowany iponownie używany (Raszeja 2013).

Nie sposób wramach niniejszej publikacji omówić wwyczerpujący sposób hi-

storii rozwoju osadnictwa iurbanistyki. Zagadnienia te zajmują tomy samodziel-

nych opracowań istały się przyczynkiem do wnikliwych studiów dla wielu ba-

daczy. Kolejne dwa podrozdziały zawierają skrótowe omówienie najważniejszych

zagadnień związanych zhistorią układów urbanistycznych iruralistycznych, aby

umożliwić czytelnikowi prześledzenie podstawowych pojęć wnawiązaniu do kra-

jobrazu oraz pomóc wzrozumieniu zagadnień izjawisk prezentowanych w in-

nych częściach opracowania. Co warto podkreślić, znajomość historii procesów

osadniczych na danym terenie jest też kluczowa dla prawidłowego pojmowania

ipostrzegania współczesnego krajobrazu kulturowego. Obecne wkrajobrazie na-

warstwienia historyczne budują iwspółtworzą współczesny obraz przestrzeni.

1.4.2. Miejskie układy przestrzenne

Czynniki, które decydowały wprzeszłości opowstaniu miast, to: korzystne po-

łożenie topograczne (wtym ukształtowanie terenu idostęp do wody), bliskie

11 Palimpsest oznacza rękopis zapisany wstarożytności lub wśredniowieczu na pergaminie raz już

użytym, zktórego usunięto tekst poprzedni, zwykle dla zaoszczędzenia materiału pisarskiego.

12 Szwajcarski geograf iteoretyk urbanistyki André Corboz stworzył koncepcję obszaru (terytorium)

jako palimpsestu wramach toczącej się wlatach 80. XXw. dyskusji na temat przebudowy miast.

Wswoim eseju „Le territoire comme palimpseste”, opublikowanym w1983r., opisał, wjaki spo-

sób ślady ludzkich działań z różnych epok historycznych są utrwalone we współczesnej tkance

urbanistycznej (Corboz 1983).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

usytuowanie wobec szlaków handlowych, duży potencjał ludnościowy oraz roz-

winięta organizacja społeczna ipolityczna, atakże poziom wiedzy itechniki po-

zwalający na zorganizowanie przestrzenne miasta (Słodczyk 2012).

Miasta jako skomplikowane układy przestrzenne powstające zazwyczaj wcią-

gu długiego czasu, nie tworzą jednorodnych organizmów. Jak już powiedziano,

składają się zdzielnic ozróżnicowanym charakterze, atakże zespołów zabudo-

wy, powstałych wróżnym czasie ipełniących odmienne funkcje. Zespoły zabu-

dowy mogły być kształtowane świadomie jako kompozycyjnie spójne struktury,

powstałe jednoczasowo, lub rozwijać się wmniej kontrolowany, spontaniczny

sposób, poprzez dodawanie kolejnych części do całości, atakże ulegać zmianom

igromadzić kolejne nawarstwienia.

Wśród charakterystycznych dla miast zespołów przestrzennych (wymie-

nionych w rozdziale 1.2.2), część ma charakter historyczny, wśród nich można

wyróżnić:

• rynki iplace targowe wraz zzabudową;

• zespoły sakralne: klasztory, kościoły wraz zcmentarzami;

• zespoły fortykacji igarnizonowe (tworzone przez koszary, budynki dowódz-

twa, szpitale wojskowe, magazyny);

• kompleksy gmachów publicznych: szkół iuczelni, urzędów, szpitali;

• zespoły zabudowy przemysłowej;

• spójne kompozycyjnie zespoły zabudowy mieszkalnej (jedno- lub wieloro-

dzinnej).

Początki osadnictwa miejskiego w Polsce sięgają średniowiecza, wczesno-

średniowiecznych grodów, lub lokacyjnych miast. W kolejnych wiekach nowe

struktury miejskie (części istniejących miast lub nowo zakładane ośrodki miejskie)

rozwijały się zgodnie zwzorcami charakterystycznymi dla epoki ich powstania,

przez co możemy wyróżnić kolejne układy urbanistyczne: renesansowe, baroko-

we, klasycystyczne, zgodne z ideami oświeceniowymi i zasadami różnych nur-

tów urbanistyki XIX-wiecznej, modernistyczne ipostmodernistyczne (Ostrowski

1975, Benevolo 1995, Słodczyk 2012). Zabudowa współtworząca krajobraz miejski

miała cechy wynikające zobowiązujących wokresie jej powstania stylów architek-

tonicznych, awprzypadku niewielkich zespołów miejskich również ze wzorców

regionalnych. Zczasem zabudowa mogła podlegać wymianie lub zachowywać na

dłużej swój charakter. Paradoksalnie, niejednokrotnie stagnacja gospodarcza mia-

sta przyczyniała się do zachowania wartościowych form przestrzennych, które nie

były przebudowywane wkolejnych wiekach zpowodu braku funduszy. Wtrakcie

rozwoju miast powstawały następne dzielnice miejskie różniące się czasem po-

wstania, układem przestrzennym, jakością, skalą i charakterem zabudowy oraz

przestrzeni publicznych. Powiększając swój obszar, miasta wchłaniały wcześniej

istniejące zespoły osadnicze, np. wsie, które stopniowo stawały się dzielnicami

miejskimi, jednak często zachowując odrębny charakter (Wilkaniec 2018).

Oprócz celowo kształtowanych układów kompozycyjno-przestrzennych iza-

budowy, ocharakterze krajobrazu miasta decyduje jego topograa (ukształtowa-

nie terenu, obecność zbiorników wodnych) iszereg czynników kulturowych, ta-

kich jak historia, uwarunkowania gospodarcze (zamożność, dominujące funkcje

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

pełnione przez miasto, kierunki wymiany handlowej), przynależność etniczna

inarodowościowa mieszkańców.

Na współczesny charakter krajobrazu miejskiego miały wpływ liczne wyda-

rzenia zprzeszłości, okoliczności powstania miasta (lokacje dokonywane przez

właścicieli miast, np. królów iksiążęta, decyzje gospodarcze lub polityczne), wa-

runki rozwoju i katastrofy przerywające ciągłość tego procesu (pożary, wojny,

powodzie, epidemie).

Istotne dla charakteru ikrajobrazu miast są cechy wynikające zprzynależno-

ści do pewnego kręgu kulturowego, przykładem mogą być miasta hanzeatyckie,

galicyjskie, wielkopolskie, reprezentujące podobne cechy krajobrazowe wobrębie

danej grupy. Dla miast dzisiejszej Polski bardzo istotna była przynależność do

poszczególnych zaborów wXIXw. oraz państwowa przed 1945r. (do Polski lub

Niemiec). Różnorodne wzorce stylistyczne, odmienne regulacje prawne, niejed-

nolity poziom rozwoju wiedzy i praktyki urbanistycznej, wpłynęły na znaczne

zróżnicowanie form przestrzennych ikrajobrazu miast, które rozwijały się wpo-

szczególnych zaborach. Dotyczy to także miejscowości, które wokresie między-

wojennym znajdowały się poza granicami Rzeczpospolitej izostały wcielone do

jej terytorium po 1945r.

Suma wszystkich uwarunkowań wpływających na wyjątkowość, niepowta-

rzalność krajobrazu miasta przejawia się wgenius loci (szerzej wrozdziale 1.2).

Jałowiecki (2009) wśród istotnych cech decydujących o powstaniu genius loci

wymienia jego położenie i urodę krajobrazu, bogatą historię zapisaną w uni-

katowych dziełach architektury, legendy związane ze sławnymi ludźmi, którzy

wdanym miejscu żyli i tworzyli. Na genius loci składa sięrównież specyczna

twórczość rozwijana dawniej iwspółcześnie wdanym miejscu czy ważne wyda-

rzenia go dotyczące, augruntowane wzbiorowej pamięci. Niepowtarzalne cechy

miasta kształtują jego tożsamość, powodują że staje się ono istotne dla zbiorowo-

ści lokalnych, narodowych, anawet ponadnarodowych, np. religijnych.

Główne cechy układów urbanistycznych wybranych epok

Poniżej opisano skrótowo niektóre przemiany wukładach urbanistycznych pol-

skich miast od średniowiecza do lat 80. XXw. (czasy najnowsze omówione zo-

stały wkontekście przekształceń, ochrony ikształtowania krajobrazu wrozdzia-

le 3). Skoncentrowano się na najważniejszych cechach układów urbanistycznych

poszczególnych epok oraz najistotniejszych przemianach myśli urbanistycznej.

Tekst zilustrowano przykładami zPoznania.

Układy urbanistyczne ogenezie średniowiecznej. Miasta powstające wśrednio-

wieczu charakteryzowały się zwartą zabudową, ujętą wpierścień murów obron-

nych. Wewnątrz obwarowań wytyczano w miarę możliwości regularną siatkę

ulic, poczynając od zazwyczaj centralnie położonego rynku, pełniącego funkcję

placu targowego. Rynki najczęściej przybierały kształt kwadratu lub wydłużo-

nego prostokąta. Obwarowania miejskie miały na ogół kształt zbliżony do koła

lub elipsy, który ograniczał siatkę ulic iparceli (Słodczyk 2012). Ogólny kształt

miasta zależny był do warunków terenowych. Ogrody sytuowano poza murami

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

miejskimi ze względu na niewielkie rozmiary układów miejskich, wymuszonych

względami obronności. Ztej samej przyczyny w miastach lokalizowano jedy-

nie najważniejsze budynki, awiele funkcji lokowano poza murami (np. niektóre

warsztaty rzemieślnicze). Choć zabudowa średniowieczna nie zachowała się do

czasów współczesnych (poza nielicznymi wyjątkami), wwielu polskich miastach

przetrwały fragmenty zachowanego średniowiecznego rozplanowania wformie

utrwalonych wmiejskim krajobrazie placów iprzebiegu ulic, powstałych wXIII–

XVw. WPoznaniu jest to rynek iwybiegające zniego ulice wraz ze Wzgórzem

Przemysła iplacem Kolegiackim, poza północno-wschodnią częścią starego mia-

sta, która została przebudowana wXIXw. (ryc. 13).

Renesansowe układy urbanistyczne. W renesansie rośnie znaczenie prestiżu

przestrzeni miejskiej. Układ urbanistyczny, choć podobny do średniowiecznego,

wykazuje znacznie większą dążność do regularnego idealnego układu, cha-

rakteryzującego się osiowością (Benevolo 1995). Układy miejskie cechują się -

nezyjnym rozplanowaniem powiązanym ściśle z nowym typem rozbudowanych

obwarowań miejskich w postaci ziemnych bastionów. Wokresie renesan-

su w miastach orodowodzie średniowiecznym niejednokrotnie swoje siedziby

wformie okazałych budowli pałacowych wznosili możnowładcy, znamienite rody

związane zregionem czy właściciele miasta. Powstawały również liczne budowle

ocharakterze świeckim – okazałe ratusze, szkoły. W miastach na planie rene-

sansowej twierdzy siedziba właściciela była precyzyjnie wpisana wukład kom-

pozycyjny. Najbardziej znanym przykładem zachowanego miasta renesansowego

wPolsce jest Zamość zpałacem Jana Zamoyskiego. WPoznaniu wokresie rene-

sansu wzniesiono m.in. okazały budynek ratusza ipałac Górków.

Miasta barokowe. Wurbanistyce renesans płynnie przeszedł wbarok, przez

co brak jest ścisłego podziału, cezury między oboma stylami. Zmianę można za-

obserwować warchitekturze odznaczającej się innymi rozwiązaniami idetalami

Ryc. 13. Poznań na początku XVIIw. owciąż silnie widocznych cechach miasta średnio-

wiecznego. Rycina autorstwa Hohenberga iBrauna

Źródło: https://medievalheritage.eu/.

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

architektonicznymi, łatwymi do odróżnienia od form renesansowych. Nowy styl,

nazywany od XIX w. barokiem, zaczął się kształtować wsztuce, architekturze

i urbanistyce pod koniec XVI w. Był związany z panującą sytuacją polityczną

ispołeczną wEuropie. Bogactwo architektury miało wyrażać potęgę iautorytet

władzy kościelnej iświeckiej, która przybrała postać monarchii absolutnej. Zna-

czenie miał również fakt, że władza absolutna, sprawowana przez monarchów,

dawała możliwość realizacji dużych ikosztownych projektów urbanistycznych.

Powstające miasta nie tylko były powiązane kompozycyjnie zsiedzibą właścicie-

la, jak to miało miejsce wdobie renesansu, ale pozostawały jako układy całkowi-

cie podporządkowane dominium istanowiły element założenia rezydencjonalne-

go, przykładem Rydzyna (Słodczyk 2012). WPolsce wznoszono wokresie baroku

liczne rezydencje, zespoły klasztorne, akrajobraz zarówno miejski, jak iwiejski

ulegał silnym przekształceniom, z których wiele czytelnych jest do dziś. Mia-

sta izespoły rezydencjonalne zyskiwały powiązania kompozycyjne między

sobą oraz zotaczającym krajobrazem za pomocą osi podkreślonych nasa-

dzeniami alejowymi. Wukładach urbanistycznych pojawiły się monumentalne,

szerokie ulice łączące najważniejsze obiekty. Tworzono również okazałe place

miejskie, które podkreślały prestiż przestrzeni (w kontraście do zatłoczonych

uliczek miast średniowiecznych) izapewniały odpowiednie przedpole ekspozycji

dla ważnych budynków (np. kościołów, pałaców itp.). Wsąsiedztwie miast po-

wstawały liczne rezydencje. Nie tylko pojawiają się nowe budowle, ale również

silnie zaznacza się trend tzw. barokizacji, czyli nadawania barokowych zdobień

wcześniejszym budowlom. WPoznaniu wzniesiono okazałą Farę, której fasada

zamyka ulicę Świętosławską. Ciekawym przykładem barokowej rezydencji jest

pałac Działyńskich wzniesiony na miejscu dwóch średniowiecznych kamienic

wzachodniej pierzei poznańskiego rynku (Ostrowska-Kębłowska 2009).

Miasta XVIII iXIXw. WXVIIIw. intensywnie rozwijały się manufaktury, co

wiązało się znapływem nowej ludności do miast. Proces ten nasilał się wwieku

XIX w miarę rozwoju przemysłu. W miastach przybywało ludzi, ale nie pocią-

gało to za sobą rozwoju właściwej infrastruktury. Trudne warunki pracy, prze-

ludnienie, niskie standardy sanitarne przyczyniały siędo obniżenia jakości życia

wmiastach iczęstych wybuchów epidemii. Wzderzeniu zlozoą oświeceniową

doprowadziło to do powstania utopijnych koncepcji rozwoju bądź tworzenia no-

wych miast iosiedli (Słodczyk 2012). Wmieście oświeceniowym nastąpił wzrost

znaczenia zieleni, arozwój przestrzenny odzwierciedlał próby zharmonizowania

różnych aspektów życia w mieście: pracy, mieszkania, wypoczynku, kontaktu

znaturą. Wten sposób rozwój przemysłu przyczynił się zarówno do powstania

biednych, zatłoczonych dzielnic robotniczych, wktórych miało miejsce obniżenie

standardów życia, jak i w odpowiedzi na te problemy – do sformułowania idei

miasta-ogrodu (ang. garden city). Idea ta narodziła sięwczwartej ćwierci XIXw.,

aza jej twórcę uważa się Ebenezera Howarda. Celem koncepcji było połączenie

wjednym ośrodku zalet miasta iwsi, oddzielenie od siebie zabudowy mieszka-

niowej i produkcyjnej. Miał powstać ośrodek zapewniający jednocześnie dobry

dostęp do usług ipracy atakże natury, słońca, wody, przestrzeni. Wiązało się to

zideą samodzielnych osiedli opełnym programie funkcjonalnym (miejsca pracy,

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

usługi, handel, mieszkania wrozluźnionej zabudowie wśród zieleni). Można tu

zauważyć podwaliny nowoczesnego myślenia omieście (Böhm 2006). Miasta-

-ogrody były realizowane wPolsce najczęściej wformie osiedli mieszkaniowych

powstających wramach starszych układów miejskich, np. dzielnica Karłowice we

Wrocławiu. WPoznaniu pod koniec XIXw. wcelu podniesienia standardu życia

robotników zbudowano kwartał kamienic na Czartorii, którego integralnym ele-

mentem był dziedziniec zapewniający przestrzeń do rekreacji.

WXIXw. następuje silny rozwój miast związany m.in. zpostępującymi prze-

mianami społeczno-gospodarczymi irewolucją przemysłową. W Polsce dodat-

kowo jest to okres rozbiorów isilnych wpływów zaborców na wszelkie aspekty

Ryc. 14. XIX-wieczna zabudowa kwartałowa widoczna na wycinku planu Poznania

z1912r.

Źródło: opracowanie E. de Mezer na podstawie Plan der Residenzstadt Posen, ze zbiorów Poznańskie-

go Towarzystwa Przyjaciół Nauk na podstawie CYRYL – Cyfrowe Repozytorium Lokalne Poznań, Ko-

lekcja Plany Poznania 1870–1944 PTPN (https://cyryl.poznan.pl/kolekcja/plany-poznania-1870-1944-

-ptpn/).

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

życia ifunkcjonowania terenów dawnej Rzeczypospolitej, co manifestowało się

również wsposobach kształtowania ośrodków miejskich. Do podstawowych cech

zabudowy XIX-wiecznych miast należy zaliczyć rozbudowę wykraczającą poza

ciasny krąg wcześniejszych obwarowań, co wiązało się zwznoszeniem nowych,

rozległych twierdz poligonalnych, anastępnie fortowych (przykładem Poznań).

Powstająca zabudowa zajmowała znacznie większe kwartały niż wtkance miast

średniowiecznych czy renesansowych. Wkwartałach zabudowy powstawały we-

wnętrzne dziedzińce zprzeznaczeniem na ocyny iogrody. Kamienice tworzące

pierzeje ulic budowano na większych działkach, przez co zmianie ulegałaskala

zabudowy oraz charakter ulic. Wnowych dzielnicach powstawały ogólnodostęp-

ne place z przeznaczeniem na targowiska i zieleńce, acałość zabudowy kwar-

tałowej charakteryzowała sięuporządkowaniem iregularnym przebiegiem ulic.

WPoznaniu wytyczono kilka dzielnic charakteryzujących się XIX-wieczną zabu-

dową kwartałową na terenach dawnych podpoznańskich wsi, m.in. Wildy iŁa-

zarza (ryc. 14). Ciekawym przykładem są również Jeżyce, dzielnica osecesyjnej

zabudowie, powstała na początku XX w., ale realizująca plan kwartałowej zabu-

dowy typowej dla XIX w. (Jakimowicz iin. 2005).

Osiedla willowe z początku XX w. i okresu międzywojennego. W miastach

początku XXw. dokonują się istotne zmiany. Następuje ostateczne uwolnienie

układów urbanistycznych zgorsetu ciągłych fortykacji miejskich, które zracji

rozwoju technik wojennych tracą walory obronne. Miasta zyskują nowe tereny

pod zabudowę, które mogą zostać zagospodarowane zwiększą swobodą, co jest

dobrą podstawą do działań planistów. Umocnienia zostają częściowo rozebrane,

aczęściowo zaadaptowane do nowych funkcji, głównie jako tereny spacerowe,

cmentarne, parkowe, tworząc charakterystyczne zespoły zieleni zwane plantami.

WPoznaniu śladem przebiegu dawnych murów jest rozplanowanie ulicy Niepod-

ległości wraz ztowarzyszącymi im zieleńcami, skwerami, parkami oraz willami

(tzw. Ring Stübbena). Począwszy od końca XIXw. wmiastach powstają komplek-

sy zabudowy willowej. Jest to powiązane zarówno z nowymi możliwościami

wykorzystania przestrzeni, jak wspomnianą wcześniej ideą miast ogrodów. Duże

znaczenie mają również przemiany społeczne, które doprowadziły do wytworze-

nia sięstosunkowo zamożnej warstwy społecznej związanej zmiastami, do której

należeli przedstawiciele mieszczaństwa, inteligencji, urzędnicy wysokiego szcze-

bla czy przedsiębiorcy. Osiedla willowe lokalizowano częściowo w kwartałach

zabudowy podobnych do XIX-wiecznych kwartałów kamienic. WPoznaniu wille

znajdziemy we wszystkich trzech wspomnianych wyżej dzielnicach, tj. na Wildzie,

Łazarzu iJeżycach. Przy ulicy Matejki, anastępnie ulicy Mickiewicza wPoznaniu

powstał zespół willi wpisujący się w trend tzw. westendów, czyli osiedli willo-

wych oprostej kompozycji, lokowanych po zachodniej stronie miasta zwillami

wkomponowanymi wzieleń (Skuratowicz 2010). Wpewnym oddaleniu od histo-

rycznych centrów miast powstawały również osiedla willowe nawiązujące do idei

miasta-ogrodu. Dbając owysoką jakość przestrzeni, wśród zabudowy tworzono

zazielenione place, skwery, parki. Wspaniałym przykładem takiego osiedla willo-

wego, odwołującego się do idei miasta-ogrodu, jest poznański Sołacz, który został

zaprojektowany przez wybitnego berlińskiego urbanistę Josefa Stübbena. Zespół

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

wkomponowano wdolinę Bogdanki, co nadało mu charakterystyczny wydłużony

kształt (ryc. 15). Ulice obsadzone drzewami, prowadzone na zboczach doliny,

mają łagodny, krzywoliniowy przebieg, anajważniejszym elementem kompozycji

uczyniono park z dwoma stawami spiętrzonymi na wodach rzeki. Wprojekcie

dzielnicy przewidziano od 40 do 50% powierzchni pod tereny zieleni oraz place

idrogi (Mulczyński 2000).

Wokresie międzywojennym zabudowa willowa zaczęła przybierać moderni-

styczne formy, co przekładało się również na bardziej regularny przebieg ulic.

Wciąż jednak dbano owpisanie wkompozycję urbanistyczną skwerów, zaziele-

nionych placów izielonych przejść pomiędzy domami. Przykładem jest poznań-

ska Abisynia, czyli osiedle willowe na Grunwaldzie.

Osiedla modernistyczne. Wokresie po II wojnie światowej izmianie sytuacji

geopolitycznej wpolskich miastach pojawił się trend socrealizmu. W odbudo-

wywanych po wojennych zniszczeniach śródmiejskich dzielnicach stosowano

wielko skalowe rowiązaniania zmonumentalną zabudową obiektów użyteczności

publicznej, ale oparte na zasadach tradycyjnej urbanistyki zobrzeżną zabudową

ulic. Po 1953r. wrozbudowujących sięmiastach socjalistycznych zaczęły powsta-

wać rozległe osiedla mieszkaniowe czerpiące zzałożeń modernizmu. Układ prze-

strzenny osiedli (ryc. 16) zakładał tworzenie kompleksów wielorodzinnej zabu-

dowy mieszkalnej zpołożonymi wich obrębie zespołami handlowo-usługow ymi,

wktórych mieściły się najczęściej dom handlowy, dom kultury lub biblioteka oraz

Ryc. 15. Rozplanowanie osiedla willowego wduchu miasta-ogrodu na przykładzie Sołacza

wPoznaniu

Źródło: opracowanie E. de Mezer na podstawie Plan der Residenzstadt Posen, ze zbiorów Poznańskie-

go Towarzystwa Przyjaciół Nauk na podstawieCYRYL – Cyfrowe Repozytorium Lokalne Poznań, Ko-

lekcja Plany Poznania 1870–1944 PTPN (https://cyryl.poznan.pl/kolekcja/plany-poznania-1870-1944-

-ptpn/).

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

przychodnia. Osiedla miały również placówki edukacyjne: przedszkola iszkoły.

Struktura takich osiedli przewidywała rozległe przestrzenie przeznaczone pod

zieleń iplace zabaw, atakże zapewniające komunikację między poszczególnymi

fragmentami osiedla (Ostrowski 1975). Znaczna odległość między budynkami

zapewniała doświetlenie mieszkań iswobodny ruch powietrza. Rozplanowanie

osiedli czerpiące zzałożeń ideowych modernizmu, stanowiące odejście od

Ryc. 16. Rozplanowanie osiedla modernistycznego na przykładzie fragmentu Piątkowa,

widoczne na wycinku planu z1988 r. Kolorami oznaczono: brąz – budynki mieszkalne,

ciemna zieleń – budynki handlowe iusługowe, granat – przedszkola iszkoły, czerwień

– żłobki iośrodki zdrowia, jasna zieleń – tereny zieleni osiedlowej, biel – projektowana

zabudowa

Źródło: opracowanie E. de Mezer na podstawie Poznań-Piątkowo Plan Osiedli Poznańskiej Spółdziel-

ni Mieszkaniowej: Bolesława Chrobrego, Jana III Sobieskiego, Stefana Batorego, Bolesława Śmiałego,

Władysława Łokietka, Marysieńki 1988 r.na podstawie CYRYL – Cyfrowe Repozytorium Lokalne Po-

znań, Kolekcja Plany Poznania 1945–1993 Archiwum Państwowe wPoznaniu (https://cyryl.poznan.

pl/kolekcja/plany-poznania-1945-1993-archiwum-panstwowe-w-poznaniu/).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

ścisłej miejskiej zabudowy XIX-wiecznej, jakością rozwiązań urbanistycznych

kontrastowało zniską jakością materiałów budowlanych iwykonania budynków.

Nie zawsze osiedla były wyposażane wplanowaną infrastrukturę usługową izie-

leń od początku ich funkcjonowania. Osiedla modernistyczne nazywano potocz-

nie osiedlami zwielkiej płyty (wnawiązaniu do stosowanej technologii budowy

zprefabrykatów) lub blokowiskami. WPoznaniu na przestrzeni prawie trzydzie-

stu lat, wokresie od lat 60. do lat 80. XXw., powstało wiele osiedli modernistycz-

nych, wktórych żyje obecnie ponad połowa mieszkańców miasta ( Jakimowicz

iin. 2005, Kodym-Kozaczko 2017, Strategia Poznania 2030).

Wartościowe zespoły zabudowy powinny być chronione jako spójna

inierozerwalna całość z towarzyszącą im infrastrukturą izielenią, a nie

zbiory indywidualnych obiektów. Powinno się również wświadomy istaran-

ny sposób kształtować ich otoczenie, kontekst przestrzenny, aby niedopasowane

skalą, formą lub funkcją sąsiedztwo nie zdegradowało istniejącego zespołu. Skala

zespołów zabudowy miejskiej może znacznie się różnić, mogą one obejmować

kompleksy kilku budowli lub tworzyć struktury wskali krajobrazowej, takie jak

np. fortykacje, obejmujące bardzo często przestrzeń całego miasta.

Przykład: Struktura wskali krajobrazowej to np. twierdza Poznań, powstała wXIXw.

(ryc. 17). Pierwotnie centrum miasta zamknięte było wciągłym pierścieniu poligonal-

nych fortykacji (powstałym wlatach 1828–1864 irozebranym na początku XX w.),

później otoczone również drugim pierścieniem, odsuniętym od miasta o2–4 km izło-

żonym z18 fortów (głównych ipośrednich wznoszonych po 1876r. do lat 90. XIX w.).

Twierdza obejmowała olbrzymi teren, wychodząc daleko poza ówczesne granice miasta.

Tworzył ją system uzupełniających się nawzajem funkcjonalnie budowli ziemno-kuba-

turowych, ciągów komunikacyjnych, towarzyszącej zieleni. Został starannie wpisany

wistniejący krajobraz tak, aby zapewnić dziełom obronnym panowanie nad otoczeniem,

awprzypadku fortów zewnętrznego pierścienia również maskowanie. Twierdza wpły-

nęła wznaczący sposób na układ przestrzenny ikrajobraz miasta, kształtując jego układ

komunikacyjny, system zieleni, warunkując rozwój przedmieść (Biesiadka iin. 2006).

Elementem współtworzącym historyczną tkankę miejską są również zespoły

zieleni. Zieleń komponowana stanowi uzupełnienie kompozycyjne ifunkcjonal-

ne zespołów zabudowy (szpitalnej, klasztornej, fortykacyjnej, mieszkalnej) lub

tworzy samodzielne zespoły, takie jak parki, zieleńce, promenady. Historyczne

zespoły zieleni współtworzą systemy zieleni miejskiej. Systemy te są silnie uwa-

runkowane przyrodniczo, jednak nie bez znaczenia pozostają dla nich uwarun-

kowania kulturowe ihistoryczne. Specycznym przypadkiem są historyczne kon-

cepcje tworzenia systemów zieleni miejskiej (Czarnecki 1961, Tołwiński 1963).

Historyczny system zieleni miejskiej to np. klinowo-pierścieniowy system zie-

leni miejskiej Poznania, którego koncepcja powstała wlatach 30. XXw. izakła-

dała wykorzystanie na potrzeby zieleni miejskiej nie tylko wolnych od zabudowy

dolin rzecznych, ale również dwóch pierścieni zieleni opartych na przebiegu for-

tykacji (patrz ryc. 17 iprzykład wpodrozdziale 1.5.1).

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

1.4.3. Układy ruralistyczne

Początki układów przestrzennych wsi występujących na terenie Polski w dużej

części sięgają średniowiecza, przez setki lat zmieniały się na skutek przekształceń

związanych z procesami historycznymi, np. gospodarczymi, demogracznymi

(Burszta 1958, 1960, Chilczuk 1970, Chowaniec 1986). Geneza iprzekształcenia

układów przestrzennych wsi whistorycznym procesie rozwoju mają wpływ na

ich wizerunek itożsamość (patrz rozdział 2.1). Opisując kolejne etapy przemian

przestrzennych układów ruralistycznych, skupiono się przede wszystkim na pro-

cesach charakterystycznych dla Wielkopolski, zachodniej Polski i Pomorza, co

Ryc. 17. Twierdza Poznań pod koniec XIXw. Na miniaturze kolorem czerwonym zazna-

czono wewnętrzny pierścień poligonalny izewnętrzny pierścień fortów

Źródło: opracowanie A. Wilkaniec na podstawie zbiorów Muzeum Uzbrojenia Cytadela Poznańska

iBiblioteki Uniwersytetu Adama Mickiewicza wPoznaniu.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

pozwala ukazać problem złożoności idynamiki zmian woparciu oprzykłady naj-

lepiej rozpoznane przez autorki publikacji.

Okres przedfeudalny VI–Xw. Osady rolnicze zakładane były najwcześniej na

terenach dostępnych, bezleśnych wpobliżu wody. Zupływem czasu ludzie uczyli

się radzić sobie zbarierami iograniczeniami ze strony środowiska przyrodnicze-

go. Możliwe stało się pozyskiwanie coraz rozleglejszych terenów uprawnych dzię-

ki wypalaniu ikarczunkowi lasów, osuszanie miejsc podmokłych. Wtym okre-

sie powstawały wsie samorodne – tworzone bez ustalonego planu, najczęściej

onieregularnym kształcie związanym zwystępującymi warunkami terenowymi;

zakładane – powstające planowo, regularnie rozplanowane wmiejscach zapew-

niających dobre warunki obronne. Powstawały wówczas takie formy siedlisk, jak

wieś okrągła z chaotyczną zabudową otaczającą nieregularny plac zbliżony do

kształtu koła (wieś samorodna), która mogła mieć kilka wjazdów oraz okolnica,

zbardziej regularną zabudową skupioną wokół okrągłego placu (wieś zakładana)

zdostępem do wody (staw, źródło), zamknięta umocnieniami zjednym wjazdem

(Rzymkowski, Chowaniec 1972). Na terenach równinnych inizinnych powstały

samorodne wsie przydrożne izakładane celowo ulicówki, ana terenach wyżyn-

nych, gdzie zróżnicowane ukształtowanie terenu determinowało rozmieszczenie

zabudowy idróg, wsie kupowe (wielodrożne). Aby uzyskać grunty pod uprawę,

wypalano lasy. Gospodarka wypaleniskowa decydowała oszachownicowym ukła-

dzie gruntów tworzonym przez pola uprawne, lasy iugory. Najpierw zagospoda-

rowywano tereny najłatwiejsze do pozyskania iuprawy, łatwe do wykarczowania

olekkiej glebie, położone blisko domostw. Nie opanowano wpełni umiejętności

utrzymywania żyzności gruntu, dlatego po jego wyjałowieniu przenoszono osady

na nowe miejsce (Rzymkowski, Chowaniec 1972). Osady łączyły się wtzw. „opo-

la” jako jednostki terytorialne13.

Okres wczesnofeudalny X–XIIw. Ze wznoszeniem grodów wiązało się powsta-

wanie osad na podgrodziach, nastawionych nie tylko na uprawę roli, ale również

na produkcję rzemieślniczą i handel. Nadwyżka w wytwarzaniu żywności spo-

wodowała możliwość podejmowania przez ludność prac poza rolnictwem iprzy-

czyniła się do powstania wyspecjalizowanych osad: targowych, służebnych. Wsie

służebne wokół grodów zamieszkiwali ludzie wyspecjalizowani wpewnych pra-

cach, takich jak rzemiosło, hodowla zwierząt. Od specjalizacji mieszkańców wsi

13 Opola obejmowały kilka, kilkanaście lub kilkadziesiąt osad. Opole zarządzało wspólnymi grunta-

mi (lasy, jeziora, pastwiska), wydzielało nowe ziemie osadnikom, miało nadzór nad korzystaniem

zziemi ornej przez członków wspólnoty. Mieszkańcy opoli byli wolni i równi, wyłaniali spośród

siebie radę opola. Zczasem różnicowała się zamożność członków wspólnoty. WVIIw. wspólnoty

opolne zaczęły wznosić grody jako miejsca schronienia dla ludności ijej dobytku lub mniejsze

wyłącznie dla rady. Nierówności ekonomiczne oraz walki zsąsiednimi plemionami spowodowały

wykształcenie się wramach wspólnot opolnych stałej grupy wojów (aby zabezpieczyć istnienie

drużyny stale gotowej do walki wmiejsce powoływania ludności do obrony wrazie potrzeby) oraz

wojennego naczelnika plemienia. Ten urząd zczasem przekształcił się wurząd książęcy. Zachodzące

przemiany doprowadziły do powstania ustroju wczesnofeudalnego iwczesnofeudalnych państe-

wek, pomiędzy VII aXw. zwładzą książęcą, rycerstwem, wielmożami, awięc zpodziałami stano-

wymi iwielką własnością ziemską. Organizacja opolna przetrwała na ziemiach polskich do XIII,

anawet XVw. (Burszta 1958).

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

pochodziły ich nazwy („toponimy”): służba dworska – Piekary, Szewce, służba

łowiecka – Psary, Sokolniki, służba hodowlana – Kobylniki, Świniary, służba

przemysłowa – Rudniki, Złotniki, służba kościelna – Duszniki, Świątniki, służba

winiarska, rybacka, bartnicza – Rybaki, Winiary, Bartodzieje itd. (Nobis 2013).

Wtym okresie również często pojawiały się osady jenieckie. Jeńców wojennych

osadzano wdobrach książęcych lub rycerskich. Pozwalało to przy niewielkim po-

tencjale ludnościowym zakładać nowe osady, kolonizować iuprawiać niezamiesz-

kane wcześniej tereny. Osady jenieckie mogły nosić nazwy od miejsca pochodze-

nia zniewolonej ludności: Czechy, Niemce, Pomorzany itp. (Burszta 1958).

XII–XIVw. lokacje na prawie polskim i niemieckim. W średniowieczu wła-

dze świeckie ikościelne przeprowadzały akcje kolonizacyjne, które miały na celu

zagospodarowanie terenów dotąd niezaludnionych. Kolonizacji dokonywano na

różnych zasadach dotyczących podziału gruntów pomiędzy osadników ipowin-

ności wobec właściciela ziemi. Najważniejsze były akcje osadnicze przeprowadzo-

ne wXI–XIIw. na prawie polskim oraz wXII–XIVw. – na prawie niemieckim.

Osady takie określano mianem wsi lokacyjnych (Burszta 1958, 1960).

Osadnictwo na prawie polskim charakteryzowało się okresem wolnizny, czy-

li zwolnienia zdanin iinnych ciężarów feudalnych, przeznaczonym na zagospoda-

rowanie się. Wsie zazwyczaj składały się zdomostw 10–15 osadników. Zabudowa

skupiała się wokół niewielkiego okrągłego lub wydłużonego placu lub krótkiej

ulicy, ciągnęła się szeregiem nad brzegiem rzeki lub jeziora. Zdarzały się również

osady rozproszone. Na polach panowała nieregularna szachownica wynikająca ze

sposobu podziału ziemi między osadników: przy zakładaniu osady przestrzegano

zasady, aby poszczególni koloniści otrzymali równą ilość ziemi co do obszaru, ale

również co do jakości. Wzwiązku ztym areał dzielono na tyle części, ile było ro-

dzajów gleb, akażdą znich na tyle kawałków, ilu było osadników14.

Wokresie kolonizacji na prawie niemieckim stosowano dwa podstawowe

typy układów gruntów: łanowy iniwowy, związanych z wprowadzonym wów-

czas systemem uprawy, tzw. trójpolówką. Wsie zakładano na surowym korzeniu

(wnowym niezasiedlonym dotąd miejscu) lub reorganizowano starsze wsie, np.

zakładane na prawie polskim, tzw. wsie przedlokacyjne. Na terenach opłaskim

ukształtowaniu stosowano układ niwowy, dzieląc obszar wsi na niwę domo-

wą oraz trzy pola, odpowiadające rotacji upraw: jare, ozime i ugór (ryc. 18A).

Poszczególni osadnicy na każdym zpól otrzymywali swoją działkę. Tam, gdzie

grunty we wsi miały zróżnicowaną jakość pól, mogło zostać wydzielonych wię-

cej niw dzielonych pomiędzy poszczególnych chłopów (Raszeja 1998). Wszyscy

14 Opłaty i daniny później wyznaczane były uzależnione od posiadanego areału. Władzę pana feu-

dalnego we wsi reprezentował starosta, który zajmował się ściąganiem danin isprawował władzę

sądowniczą. Wprowadzając podziały ziemi, stosowano takie miary, jak stajanie, czyli odległość, jaką

pług wzaprzęgu mógł przebyć wjednym ciągu bez odpoczynku iczyszczenia narzędzia. Miary okre-

ślające wielkość gospodarstw zakładanych na prawie polskim to źreb, dziedzina, pług, łan, włóka.

Zazwyczaj odnosiły się do wielkości powierzchni uprawnej, która mogła zapewnić utrzymanie jednej

rodzinie (źreb) lub mogła być uprawiana przy użyciu zaprzęgu składającego się zpługa lub radła

ipary wołów (pług). WXIIIw. zaczęto wydzielać precyzyjnie ioznaczać wterenie grunty należące

do jednej wsi (wcześniej określano jedynie granice opola, anie pojedynczych osad) (Burszta 1958).

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

osadnicy uprawiali wten sam sposób swoje fragmenty pola położone wróżnych

niwach; tj. dana niwa wdanym roku wcałości była przeznaczona pod jare, ozi-

me lub ugorowana. Na niwie ugorowanej wspólnie wypasano bydło. Granice po-

szczególnych pól należących do osadników były od nowa wyznaczane (w tym

samym miejscu) po ugorowaniu niwy. Stałe były więc granice niw oraz parcel

zajętych przez zabudowę iogrody (Rzymkowski, Chowaniec 1972)15.

Grunty poszczególnych osadników ze względu na sposób uprawy nie mia-

ły stałych miedz. W takim układzie gruntów wszyscy musieli wykonywać na

swoich działkach tę samą pracę wtym samym czasie. Działki były wąskie, nie

było dróg doprowadzających do pól, jeśli jeden zgospodarzy np. nie zebrał swo-

jego zboża wtym czasie co inni, było ono niszczone, ponieważ na ściernisku

po zbiorach gromadnie wypasano bydło (na całej niwie wspólnie). Taki sposób

gospodarowania nazywano przymusem niwowym. Wszyscy osadnicy musieli

współdziałać w interesie zarówno całej społeczności, jak iposzczególnych jej

członków (Burszta 1958).

Wsie niwowe miały charakter zwarty. W zależności od ukształtowania

terenu zakładano osiedla placowe, wydłużone lub bezkształtne. Na Pomorzu

Na podstawie umowy lokacyjnej zawieranej przez zasadźcę (sołtysa) zwłaścicielem ziemskim każdy

osadnik dostawał łan ziemi (jednostka miary powierzchni, przyjmuje się, że ok. kilkunastu ha, różni-

ce wynikały zczasu lokacji, jakości gleb iregionu). Sołtys otrzymywał 2–4 łanów, położonych zazwy-

czaj w najkorzystniejszym miejscu: wcentrum wsi, na najlepszych glebach. Gospodarstwo sołtysie

czasami stawało się początkiem folwarku we wsi. Drobnorolni chłopi, czyli zagrodnicy (często tę

grupę tworzyli też rzemieślnicy wiejscy), otrzymywali część nadziału. Początkowo osadnicy, podobnie

jak przy lokacjach na prawie polskim, byli zwolnieni zciężarów feudalnych (wiązało się to ztakimi

toponimami, jak Wola czy Lgota), później zobowiązani byli do pracy na rzecz pana. Obciążenia feu-

dalne obejmowały np. kilka dni wroku, kiedy chłopi musieli oferować sprzężaj (zwierzęta pociągowe

zaprzęgnięte do pługa lub radła) lub określone daniny wpłodach rolnych. Zczasem obciążenia wzra-

stały, szczególnie kiedy powstały irozwinęły się folwarki (Burszta 1958, 1960).

Ryc. 18. Układ podziału gruntów: A– niwowy; B – łanowy. Szarym wypełnieniem zazna-

czono grunty uprawiane przez jedno gospodarstwo

Źródło: Raszeja, Wilkaniec (2021), na podstawie: Rzymkowski, Chowaniec (1972).

A B

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

i w Wielkopolsce zakładano często wsie o układzie nazywanym owalnicą –

zzabudową skupioną wokół placu wkształcie wrzeciona, stanowiącego wspólną

przestrzeń, tzw. „nawsie” (wniektórych regionach „półwieś”). Było to miejsce

zebrań mieszkańców iwypasu bydła, osiedlania się wiejskich rzemieślników

– zagrodników, którzy mieli tu dom z ogrodem iwarsztatem. Później było to

miejsce lokalizowania takich obiektów, jak kościół, szkoła, kuźnia, wspólny

piec chlebowy. Na terenach nizinnych przeważały tzw. ulicówki. Na wyżynach

iterenach pagórkowatych zakładano wsie bezkształtne (wielodrożne) (Raszeja,

Wilkaniec 2021).

Na terenach górzystych ileśnych zakładano wsie ołanowym układzie grun-

tów (ryc. 18B). Każdy osadnik dostawał jeden kawałek gruntu zwany łanem,

który dzielił na trzy pola (jare, ozime, ugór). Wsie łanowe najczęściej zakłada-

no wdolinach rzek istrumieni, zagrody rozciągały się wzdłuż dróg (czasem na

przestrzeni wielu kilometrów). Takie wsie noszą nazwę łańcuchówek. Zazwyczaj

kolejne tereny pod zasiedlenie przystosowywano, przesuwając się wgórę dolin.

Na końcu zasiedlano szczytowe partie dolin, co miało miejsce wokresie osadnic-

twa wołoskiego wXVIw., kiedy powstawały wsie rolniczo-pasterskie. Wówczas

dla zapewnienia wyrównanych parametrów nasłonecznienia wwąskich dolinach

osadnicy otrzymywali łany (zarębki) na obu stokach (wprzypadku wcześniejsze-

go osadnictwa tylko na jednym). Pojedynczy łan składał się zgleb różnej jakości.

Zazwyczaj najniżej położone gleby wdnie doliny były najlepsze, wyżej umiesz-

czano pastwiska, anajwyżej las, na najsłabszej glebie. Uprawa trójpolówką po-

szczególnych części polegała na nawożeniu gruntów położonych najniżej corocz-

nie ina corocznej ich uprawie, podczas gdy położone wyżej tereny, na gorszej

glebie, ugorowano co drugi rok.

Rozwój folwarków. Począwszy o d XVw. rozwij a ł się ustrój folwarczno-pa ń sz-

czyźniany. We wsiach chłopskich powstawały duże gospodarstwa folwarczne,

które tworzono poprzez zagospodarowywanie nowych terenów (podmokłych,

zalesionych), przejmowanie ziemi chłopskiej („pustki” po epidemiach, wojnach,

gospodarstwa, które popadły wdługi, po zbiegłych chłopach) ifolwarczków soł-

tysich, a także zajmowanie użytkowanych przez wspólnoty wiejskie pastwisk,

ugorów, lasów. Folwarki były umieszczane wewnątrz lub na obrzeżu wsi oraz

jako samodzielne osiedla, wzależności od tego, wjaki sposób pozyskano ziemię

na ich funkcjonowanie. Elementem krajobrazu wiejskiego stały się od tego mo-

mentu zespoły dworsko-folwarczne, złożone zazwyczaj ztrzech części (ryc. 19):

• siedziby właściciela, czyli dworu, pałacu, powiązanego zparkiem lub ogrodem

(wniektórych folwarkach nie było siedziby właściciela, lecz dom zarządcy/

rządcówka);

• części gospodarczej/folwarcznej, do której należały budynki gospodarcze

iprodukcyjne skupione wokół podwórza folwarcznego;

• kolonii mieszkalnej dla stałej służby (czeladzi) irobotników sezonowych.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Stopniowo rosły obciążenia feudalne16. Na skutek licznych przejęć ziemia

folwarczna „wymieszana” była zchłopską. WXVIIIw. rozpoczęły się pierwsze

działania scaleniowe, polegające na wymianie ikomasacji gruntów, co doprowa-

dzało do separacji gruntów chłopskich ifolwarcznych. Wfolwarkach zakładanych

wnowym miejscu, najczęściej na terenach leśnych iosuszanych, wprowadzano

od razu blokowy układ pól. Istnieniu zespołu rezydencjonalno-folwarcznego

często podporządkowany był układ całej wsi. Siedziba właściciela wraz zparkiem

i folwarkiem była powiązana kompozycyjnie z kościołem i zabudową wiejską,

atakże zotaczającym krajobrazem rozłogu pól (Burszta 1960, Raszeja, Wilkaniec

2021). Powstające majątki zfolwarkiem niejednokrotnie powodowały przekształ-

cenie starszego układu ruralistycznego, np. wieś Ludomy, gm. Ryczywół (ryc. 21).

Kolonizacja olęderska. W XVI–XVIIIw. pojawił się nowy typ wsi, związa-

ny ztzw. kolonizacją „olęderską”. Zasiedlano wówczas tereny podmokłe, przede

wszystkim wdolinach dużych rzek, takich jak Wisła, Warta, Noteć, Obra. Kar-

czowano również tereny zalesione. Toponimy związane zkolonizacją olęderskąto

np. Olędry, Huby, na terenach poleśnych Hauland/Hauländereien/Haulander od

„hauen” (niem. karczować). Pierwsi osadnicy byli sprowadzani zHolandii, skąd

uciekali przed prześladowaniami religijnymi. Posiadali oni umiejętności związane

zprowadzeniem prac melioracyjnych. Wpóźniejszym czasie osadnicy pochodzili

również zNiemiec, Czech iPolski. Wokresie kolonizacji olęderskiej zakładano

16 Warunkiem rozwoju folwarków była konieczność zapewnienia rąk do pracy – jeśli nie było chło-

pów posiadających ziemię, nie było również wykonawców pańszczyzny, zwłaszcza zapewniających

sprzężaj, czyli zwierzęta pociągowe (konie, woły). Właściciele ziemi zainteresowani byli przede

wszystkim utrzymaniem małych gospodarstw (zagrodniczych, komorniczych), anie pełnorolnych

(kmiecych). Również chłopi nie byli zainteresowani prowadzeniem gospodarstw większych, ponie-

waż były one bardziej obciążone pańszczyzną (obciążenia były zależne od uprawianego areału).

Ryc. 19. Układ przestrzenny wsi podporządkowany kompozycji zespołu rezydencjonalno-

-folwarcznego: 1 – kościół, 2 – dwór, 3 – park, 4 – podwórze folwarczne, 5 – kolonia

mieszkalna dla pracowników folwarcznych, 6 – zagrody chłopskie

Źródło: Raszeja, Wilkaniec (2021) na podstawie: Rzymkowski, Chowaniec (1972).

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

dwa typy wsi: na obszarach bagien iwykarczowanych lasów, tzw. osadnictwo

puszczańskie (Szulc 1995). Na terenach osuszonych były to tzw. rzędówki ba-

gienne zpasowym układem pól (ryc. 20A). Natomiast na terenach wykarczowa-

nych lasów powstawały wsie oukładzie rozproszonym, pojedyncze samotnicze

zagrody wśrodku gruntów okształcie blokowym (ryc. 20B). Inicjatorami kolo-

nizacji byli królowie iwłaściciele ziemscy, którzy zasiedlali niezagospodarowane

części dóbr. Osadnictwo olęderskie oparte było na czynszu, osadnicy po okresie

„wolnizny” płacili rentę wpieniądzu, byli ludźmi wolnymi, nie musieli odpraco-

wywać pańszczyzny (odrobku) ani dostarczać płodów rolnych. Zawierali umowę

dzierżawną na określoną liczbę lat zmożliwością przedłużenia, zczasem prze-

chodzącą wdziedziczne prawo do ziemi za czynsz. Ponieważ mieli zagwaranto-

waną możliwość uprawy ziemi inie byli obciążeni odrobkiem, ich sytuacja była

dość korzystna i mogli inwestować w gospodarstwo (dzięki czemu dokonywał

się postęp wuprawie roli). Każdy dostawał mniej więcej równą ilość ziemi, tzw.

hubę. We wsiach olęderskich osadnicy mieli równe prawa, decydowali o spra-

wach wsi poprzez obieralną radę isołtysa.

Kolonizacje fryderycjańska ijózeńska. Efektem działania monarchii abso-

lutystycznych, pruskiej iaustriackiej (Fryderyk II iJózef II), były kolonizacje do-

konywane wdrugiej połowie XVIIIw. Akcja osadnicza zainicjowana przez króla

Prus Fryderyka II miała na celu wykorzystanie gospodarcze nieużytkowanych

dotąd terenów (podmokłych, zalesionych) oraz trwałe powiązanie kolonizowa-

nych obszarów zpaństwem pruskim poprzez sprowadzenie niemieckojęzycznych

bądź protestanckich osadników. Wramach akcji przeprowadzono gruntowne re-

formy administracyjne mające na celu rozwój rolnictwa iprzemysłu. Dzielono

„królewszczyzny” ina ich terenach budowano nowe wsie, zasiedlane przeważnie

przez ludność ewangelicką pochodzenia niemieckiego (Chowaniec 1985). Po-

wstawały również osady przemysłowe idla robotników leśnych dostarczających

drewno do nowo powstających hut. Wsie miały często regularne igeometryczne

Ryc. 20. Układy wsi olęderskich: A– rzędowy wdolinie rzecznej; B – blokowy

Źródło: Raszeja, Wilkaniec (2021).

A B

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

kształty (zatrudniano do ich tyczenia geometrów – nowoczesne sposoby tyczenia

dawały możliwość osiągnięcia precyzji iregularności). Zazwyczaj osiedla miały

zwarty charakter, aformy zróżnicowane, ale regularne (rzędówki, wsie placowe,

geometryczne: gwiazdy, krzyże). Czasami państwo sprowadzało osadników do

nowych wsi, wyposażonych już w zabudowę. Działania zapoczątkowane przez

Fryderyka II wlatach 40. XVIIIw. kontynuowali jego następcy, aż do roku 1806.

Jednym z najbardziej znanych przykładów wsi fryderycjańskiej jest Nowosolna

wwojewództwie łódzkim. Podobnym, promienistym układem charakteryzuje się

wieś Pokój wwojewództwie opolskim. Na wzorach fryderycjańskich oparta była

kolonizacja józeńska. Skopiowano edykty Fryderyka II dotyczące kolonizacji

istosowano je wGalicji (Burszta 1958). Do przykładów wsi józeńskich należą

Gołkowice wwojewództwie małopolskim (Kowicki 2014).

XIX-wieczne przemiany wsi. Bardzo istotne dla krajobrazu wsi były akcje

uwłaszczenia chłopów, podjęte najwcześniej w Prusach, gdzie rozpoczęły się

wdobrach królewskich w1811r., akontynuowane były wdobrach prywatnych

wlatach 1823–1850.

Wzaborze austriackim (wGalicji) uwłaszczenie miało miejsce wroku 1848,

awzaborze rosyjskim wroku 1864 na terenie Królestwa Polskiego (Wiśniewska

2007), awroku 1861 na tzw. Ziemiach Zabranych (wschodnie ziemie zaboru ro-

syjskiego, które nie weszły wskład Królestwa Polskiego). Uwłaszczenia dokony-

wano na różnych zasadach. WPrusach chłopi wykupywali ziemię od właścicieli

za pieniądze lub oddanie części areału. WKsięstwie Warszawskim dekret napole-

oński w1807r. dał wolność osobistą chłopom, ale bez prawa do użytkowanej zie-

mi, umożliwiło to rugi chłopskie, które wstrzymał dopiero ukaz carski z1846r.

W1862 r. ukazał się wzaborze rosyjskim edykt dotyczący oczynszowienia chło-

pów znakazem dokonania separacji gruntów. W1864 r. uwłaszczono chłopów,

nadając im uprawianą ziemię.

Bezpośrednim skutkiem uwłaszczenia były akcje komasacji oraz separacji

gruntów folwarcznych ichłopskich. Polegały one na łączeniu poprzez wymianę

rozproszonych gruntów należących do poszczególnych gospodarzy ido właści-

cieli ziemskich (folwarków). W zaborze pruskim często przenoszono na nowe

miejsce gospodarstwa chłopskie (tworzenie nowych osad iprzenoszenie gospo-

darstw dokonywane było na koszt dworu za zgodą chłopów). Formy powstających

osiedli/kolonii to przeważnie rzędówki oniezbyt zwartym układzie lub rozpro-

szone siedliska. Przenoszono również folwarki lub tworzono nowe poza obrębem

starych wsi. Często po przeniesieniu wsi lub folwarków poza wymierzeniem od

nowa pól idziałek siedliskowych zmieniano konstrukcję budynków z drewnia-

nych na murowane, porządkowano układy podwórzy folwarcznych, prostowano

drogi. Wzaborze rosyjskim nierzadko rozbijano wieś na kilka przysiółków (kolo-

nie) wluźnym rzędowym układzie, wzaborze austriackim odgórnie planowanej

akcji uporządkowania gruntów nie dokonano (Burszta 1958).

Powstawanie osad znalazło odzwierciedlenie wtoponimii. Nazwy folwarków

często pochodziły od imion właścicieli (Florentynowo, Antonin, Walentynowo,

Walerianowo itp.), toponimy nowych wsi chłopskich tworzono poprzez zdrobnie-

nie pochodzące od nazwy pierwotnej wsi (Połajewo – Połajewko, Góra – Górka)

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

lub dodanie do starej nazwy drugiego członu – Małe, Dolne, Huby, Kolonia,

Parcele.

Działania Komisji Kolonizacyjnej na przełomie XIX iXXw. Na terenie zaboru

pruskiego istotna dla układów przestrzennych wsi ikrajobrazu wiejskiego była

działalność utworzonej w1886r. Komisji Kolonizacyjnej (Königlich Preußische An-

siedlungskommission für Westpreußen und Posen). Celem działania tej instytucji był

wykup za pieniądze rządowe majątków pozostających do tej pory wpolskich rę-

kach isprowadzenie na pozyskane wten sposób tereny osadników niemieckich.

Wrzeczywistości Komisja prowadziła wykup nierentownych, zadłużonych mająt-

ków igospodarstw polskich (niekiedy niemieckich) idokonywała ich parcelacji.

Działała do 1915r. na terenie Wielkopolski iPomorza. Wefekcie jej funkcjono-

wania tworzono układy rozproszone, luźne rzędówki, niekiedy również dokony-

wano podziału dawnych podwórzy folwarcznych między zagrody osadników, co

zacierało wcześniejsze układy. Czasami powstawała nowa zabudowa zagrodowa,

nierzadko kościół iszkoła dla dzieci osadników.

Reforma rolna wokresie międzywojennym. Wokresie międzywojennym jed-

nym z najistotniejszych problemów Rzeczpospolitej było rozdrobnienie gospo-

darstw chłopskich, niedobór ziemi iwynikające znich ubóstwo. Najgorsza sytu-

acja panowała wbyłych zaborach austriackim irosyjskim. Sejm Rzeczypospolitej

przyjął 10 lipca 1919r. uchwałę ozasadach reformy rolnej. Limit posiadania ziemi

określono na 60 do 180 ha w zależności od warunków lokalnych, zwyjątkiem

Kresów Wschodnich, gdzie ograniczenie dotyczyło 400 ha. Uchwała ta nie miała

jednak mocy prawnej, ponieważ nie była ustawą ijedynie wskazywała kierunek

dokonywanych zmian.

Ustawa w sprawie reformy rolnej została uchwalona jednogłośnie 15 lipca

1920r.17 Parcelację rozpoczęto od własności ziemskiej należącej do byłych rodzin

panujących w państwach zaborczych, Pruskiej Komisji Kolonizacyjnej i Rosyj-

skiego Banku Włościańskiego. Do II wojny światowej jedynie częściowo zrealizo-

wano założenia reformy poprzez przymusową sprzedaż lub wykup przez państwo

gruntów należących do majątków ziemskich. Reforma rolna była intensywnie re-

alizowana dopiero wlatach 1934–1939, gdy ministrem rolnictwa ireform rolnych

był Juliusz Poniatowski. Przy tworzeniu nowych gospodarstw powstawały nie-

wielkie rzędowe układy zabudowy, tzw. poniatówki, będące kontynuacją wcze-

śniej istniejących układów przestrzennych wsi z charakterystyczną drewnianą

zabudową trzybudynkowej zagrody.

17 Na szybkie ijednomyślne przyjęcie przepisów miały wpływ niepowodzenia wwojnie bolszewickiej

ichęć skłonienia chłopów do wstępowania wszeregi wojska. Ustawa ta zawierała zapisy oparce-

lacji całej ziemi państwowej oraz gruntów wykupywanych przez państwo od właścicieli ziemskich,

parcelację dóbr kościelnych, wypłatę odszkodowań za wywłaszczone majątki wwysokości połowy

ceny rynkowej imożliwość uzyskania kredytu na zakup ziemi. Ustawodawca zakładał przyznanie

ziemi wpierwszej kolejności chłopom bezrolnym imałorolnym, zpierwszeństwem przysługującym

inwalidom wojennym irobotnikom rolnym. Równocześnie pozbawiono prawa do ziemi chłopów,

którzy uchylali się od służby wojskowej bądź brali udział wzajmowaniu siłą ziem należących do

majątków. Jesienią 1920r. rozpoczęto realizację zapisów ustawy, jednak niebawem okazała się ona

sprzeczna zzapisami Konstytucji marcowej iprace zawieszono na 4 lata. Kolejną ustawę dotyczącą

reformy rolnej uchwalono dopiero w1925 r.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Reforma rolna po II wojnie światowej. WPolsce Ludowej reformę rolną prze-

prowadzono na mocy wydanego przez PKWN dekretu o reformie rolnej z 6

września 1944r. Wywłaszczeniem iparcelacją objęte były majątki ziemskie oob-

szarze przekraczającym 50 ha. Utworzono Państwowy Fundusz Ziemi iza jego

pośrednictwem część gruntów podzielono pomiędzy gospodarstwa chłopskie,

tworząc nowe lub powiększając istniejące. Część terenów pozostawiono wrękach

państwa.

Za otrzymaną wramach nadziałów ziemię pobierano opłaty wwysokości rów-

nowartości przeciętnych rocznych plonów, która rozłożona była na 10–20 lat. Od

1947 r. obowiązywały przepisy prawne, które uniemożliwiały wywłaszczonym

właścicielom zachowanie resztówek majątków. Powszechną praktyką było wysie-

dlanie przedwojennych właścicieli zich siedzib (rządcówek, dworów, pałaców),

pozbawianie ruchomości (wyposażenia domów, kolekcji sztuki), anawet zakazy-

wanie pobytu wpowiatach, gdzie zlokalizowany był przejęty majątek. Reforma

początkowo nie dotyczyła związków wyznaniowych, wtym Kościoła katolickie-

go, wywłaszczenie majątków kościelnych nastąpiło w1950r. W1949r. rozpo-

częto przymusową kolektywizację wsi. Zmuszano indywidualnych rolników do

zrzeszania się wrolniczych spółdzielniach produkcyjnych. Zaprzestano tych dzia-

łań po śmierci Stalina w1956r., wówczas rozpadła się większość zawiązanych

wcześniej spółdzielni. Również w 1949r. rozpoczęto tworzenie Państwowych

Gospodarstw Rolnych z nierozparcelowanych gruntów. PGR-y tworzone były

bardzo często na bazie dawnych gospodarstw folwarcznych.

Zupływem czasu pierwotny układ przestrzenny wsi, podobnie jak jej zabu-

dowa, ulegał zmianom na skutek wprowadzania wtórnych podziałów własno-

ściowych gruntów (sprzedaży i kupna zagród i pól, podziałów wynikających

zdziedziczenia), tworzenia nowych gospodarstw iupadku niektórych spośród

wcześniej istniejących. Ślad wkrajobrazie pozostawiły przeprowadzane wXIXw.

akcje regulacyjne związane zuwłaszczeniem chłopów. Zczasem we wsiach po-

jawiały się nowe obiekty, np. przemysłowe. Charakterystyczną cechą skupionych

układów ruralistycznych (miejscowości orodowodzie średniowiecznym izacho-

wanym układzie siedliska, np. owalnicowych, ulicowych) są czytelne sylwety wsi,

widoczne wpanoramach. Niejednokrotnie wpanoramie obecna jest dominanta

znaczeniowa wpostaci wieży kościelnej, podbudowana zielenią wysoką. Sylwecie

wsi wpanoramie towarzyszy nierzadko pasmo zieleni oddzielającej zabudowę od

rozłogu pól, który zkolei stanowi przedpole panoramy. Wprzypadku wsi oroz-

proszonym układzie zabudowy (wsie oukładzie blokowym, olęderskie, pouw-

łaszczeniowe) percepcja krajobrazu następuje poprzez kolejne, kameralne wskali

wnętrza iograniczone widoki, zamykane ikadrowane przez rozproszoną zabudo-

wę iukłady zieleni śródpolnej oraz towarzyszącej drogom dojazdowym do zagród

ipól (więcej na temat ekspozycji w rozdziale 2.3.3, a okrajobrazie otwartym

wrozdziale 1.2.1).

Przykład: Zachowane wkrajobrazie ślady historycznych nawarstwień pozwalają na pozna-

nie izrozumienie historii danego miejsca, czego przykładem jest interpretacja archiwal-

nych materiałów kartogracznych dla wsi Ludomy wgminie Ryczywół wWielkopolsce

Kształtowanie się krajobrazu kulturowego whistorycznym procesierozwoju

(ryc. 21). Pierwotnie Ludomy były dużą wsią placową (owalnicą) zlicznymi zagrodami

chłopskimi, zlokalizowanymi wokół centralnego placu wiejskiego (nawsia) ze stawem.

Wpołudniowo-wschodniej części wsi istniał zespół rezydencjonalno-folwarczny ztrze-

ma podwórzami (wtym jednym otoczonym murowaną zabudową) oraz ogrodem ore-

gularnym kwaterowym układzie. Takie rozplanowanie wsi ukazuje pruska mapa zokoło

1830r., tzw. Urmesstischblatt (ryc. 21A). Po uwłaszczeniu chłopów zagrody chłopskie

zostały przeniesione wnowe miejsce, natomiast znacząco rozbudowano zespół rezyden-

cjonalno-folwarczny, który zyskał rozległy park krajobrazowy. Wjego kompozycję włą-

czono dawny staw na placu wiejskim iogród użytkowy, ata kże duże podwórze folwarcz-

ne wkształcie litery L. Zniknął centralnie położony plac wiejski, przekształcony wulicę.

Po jej zachodniej stronie, wmiejscu zagród chłopskich, wzniesiono kościół. Taki układ

przestrzenny ukazuje późniejsza pruska mapa stolikowa, tzw. Messtischblatt z1892r.

(ryc. 21B). Na początku XXw. majątek istniejący we wsi uległ parcelacji, dokonanej

prawdopodobnie przez pruską Komisję Kolonizacyjną. Budynki związane zfolwarkiem

zostały podzielone pomiędzy gospodarstwa chłopskie, wyznaczono również nowe miej-

sca pod zagrody, adla kolonistów, prawdopodobnie protestanckich, wzniesiono na ob-

szarze pozostałym po parku drugą we wsi świątynię. Prawdopodobnie zachowała się

jeszcze pozostałość (resztówka) majątku, zktórą związane było niewielkie podwórze go-

spodarcze we wschodniej części wsi. Układ ukazuje mapa stolikowa, tzw. Messtischblatt

z1940r. Przykład pokazuje, jak na podstawie map archiwalnych można zinterpretować

zmiany, którym uległ układ przestrzenny wsi (ryc. 21C).

Przykład: Szczególnymi, interesującymi układami przestrzennymi są układy ruralistycz-

ne, które stały się miastami, czyli przyjęły funkcję układu urbanistycznego lub zostały

wchłonięte przez miasto jako jego fragment. Najłatwiej proces ten prześledzić na przy-

kładzie owalnic, czyli wspomnianych wcześniej wsi ozwartej zabudowie, skupionej wo-

kół owalnego placu zwanego nawsiem (lub półwsią). Charakterystyczny wrzecionowaty

plac stał się podstawą rozplanowania miasta Żerków (gm. Żerków, pow. jarociński). Mia-

steczko położone jest przy starym trakcie wiodącym zWrocławia do Torunia iprawdo-

podobnie wzięło swój początek od wsi zplacem targowym (Tłoczek 1955). Kształt owal-

nicy zwydzielonymi zdawnego nawsia kwartałami zabudowy ikwadratowym rynkiem

jest wyraźnie widoczny na współczesnej ortofotomapie (ryc. 22). Innym interesującym

Ryc. 21. Przekształcenia przestrzenne wsi Ludomy na kolejnych mapach: A– 1832 r; B–

1892 r.; C – 1940 r.

Źródło: Staatsbibliothek zu Berlin, http://mapy.amzp.pl.

ABC

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

przykładem miasta powstałego na planie owalnicy jest Września (gm. Września, pow.

wrzesiński), która dodatkowo zawiera wukładzie urbanistycznym dawne założenie pa-

łacowe. Jego elementem jest współczesna ulica Zamkowa oraz park pałacowy, aobecnie

miejski im. Dzieci Wrzesińskich.

Zdarzają się również procesy odwrotne, gdy miasta wwyniku zawieruch dziejowych

straciły prawa miejskie i pomimo zachowanego układu urbanistycznego formalnie są

wsiami. Za przykład może posłużyć wieś Rostarzewo, mająca wciąż czytelny układ

urbanistyczny z kwadratowym rynkiem, budynkiem zabytkowego szachulcowego ra-

tusza zlokalizowanym pośrodku placu miejskiego, kwartałami zabudowy i pierzejami

ocharakterze wskazującym na miejskie pochodzenie (kamieniczki, obiekty handlowe,

zajazd). Miasto utraciło prawa miejskie stosunkowo niedawno, tj. w1934 r., przez co

miejski charakter przestrzeni nadal jest czytelny ijednoznaczny. Inaczej sprawy przed-

stawiają sięwprzypadku jednostek osadniczych, które posiadały prawa miejskie przez

krótki okres lub które utraciły przywileje miejskie istały się wsiami przed paroma wie-

kami. Przykładem miejscowość Głęboczek (gm. Murowana Goślina, pow. poznański),

dziś niewielka wieś pomiędzy lasami Puszczy Zielonki, która wXV iXVIw. miała prawa

miejskie. Na terenie puszczy leżało również inne miasto Dzwonowo, które do niedawna

uchodziło za zaginione. Nie pozostały po nim czytelne ślady wterenie. Wpuszczy zlo-

kalizowana jest jedynie niewielka osada otej samej nazwie ito wjej pobliżu, na polach

położonych na północ od obecnych zabudowań, odkryto przez przypadek zarys rynku,

zabudowanych pierzei idróg prowadzących do miasta, poprzez obserwację na zdjęciu

satelitarnym wyróżników roślinnych ukazujących relikty (rysunek) dawnej zabudowy.

Ryc. 22. Żerków – zabytkowy

układ urbanistyczny z za-

chowanym rozplanowaniem

owalnicy, czyli wcześniejszego

układu ruralistycznego. Na-

wsie (zaznaczone kolorem zie-

lonym) częściowo zabudowane

izwydzielonym kwadratowym

rynkiem.

Źródło: opracowanie E. de Mezer na

podstawie wycinka ortofotomapy z geo-

portal.gov.pl.z 2020 r.

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

1.5. Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

Niniejszy podrozdział dotyczy szerokiego zagadnienia związanego zformami zie-

leni wkrajobrazie kulturowym. Zieleń, przede wszystkim wysoka, która towa-

rzyszy zabudowie lub stanowi samodzielne zespoły kompozycyjne, jest istotnym

elementem krajobrazu, zarówno otwartego, jak i zurbanizowanego. Może być

ważnym komponentem widoków różnego rodzaju, np. panoram, sylwet jedno-

stek osadniczych, oraz ograniczać widok, np. tworzyć ściany wnętrz krajobra-

zowych. Ma również duże znaczenie wkompozycji krajobrazowej jako tło dla

budowli, podbudowa dla dominant, zamknięcie osi widokowych. Masywy zieleni

oraz układy liniowe często akcentują istotne miejsca wprzestrzeni, przykładowo

taką rolę pełnią parki towarzyszące historycznej zabudowie, zieleń cmentarna,

aleje inasadzenia wzdłuż ciągów komunikacyjnych. Wkrajobrazie otwartym li-

niowe układy zieleni niejednokrotnie wyznaczają wnętrza krajobrazowe iznaczą

przebieg dróg imiedz. W krajobrazie wiejskim zieleń sadów iogrodów rysuje

czytelną granicę pomiędzy zabudową arozłogiem pól. Zespoły zieleni wysokiej

mogą ułatwiać obserwatorowi orientację wkrajobrazie.

1.5.1. Zespoły zieleni komponowanej

Wielu obiektom historycznym towarzyszyły zespoły zieleni, zktórych część za-

chowała się do dziś. W przypadku niektórych budynków zachodziła potrzeba

tworzenia oprawy zzieleni, ze względów funkcjonalnych (szpitale – założenia

parkowe jako zaplecze rekreacyjne irehabilitacyjne oraz układy zieleni izolacyj-

nej; szkoły – zieleń jako zaplecze rekreacyjne i edukacyjne w postaci terenów

sportowych, ogrodów szkolnych; ogrody jordanowskie – zieleń jako integralny

element terenów przeznaczonych do zabaw ruchowych isportów), wprzypadku

innych, kompozycje zieleni miały znaczenie wyłącznie estetyczne (gmachy sądów,

budynków administracji miejskiej, teatrów, muzeów). WXIXw. ozdobne kom-

pozycje zieleni uważano za konieczny element nadający budowlom publicznym

reprezentacyjny charakter, który odróżniał je od otaczającej zabudowy i powo-

dował postrzeganie ich jako istotnych elementów przestrzeni miejskiej oszcze-

gólnym znaczeniu ideowym (Zachariasz 2007). Podobnie jak miało to miejsce

wkrajobrazie miejskim, również wkrajobrazie wsi zazwyczaj ważnym obiektom

historycznym towarzyszyła oprawa zzieleni. Do dziś masywy zieleni wyróżniają/

podkreślają obiekty sakralne, takie jak kościoły czy cmentarze wiejskie, amiejsca

usytuowania parków wskazują położenie dworu lub pałacu isą ważnym elemen-

tem zespołów rezydencjonalno-folwarcznych. W ten sposóbpatrząc na sylwetę

wsi wpanoramie, często można wyróżnić kościół, park icmentarz poprzez ob-

serwację zieleni wysokiej. Współcześnie powstają nowe zespoły zieleni kompo-

nowanej, zwłaszcza jako zieleń towarzysząca inwestycjom drogowym, obiektom

handlowym, turystycznym, użyteczności publicznej itp. Nowe zespoły zieleni

komponowanej częściej pojawiają się wmiastach niż na terenach wiejskich, gdzie

niejednokrotnie zabytkowe zespoły zieleni są jedyną przestrzenią ocharakterze

parkowym czy rekreacyjnym dostępną dla mieszkańców.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Rozpoczynając rozważania omiejscu ifunkcji, ochronie ikształtowaniu za-

bytkowych zespołów zieleni komponowanej w krajobrazie kulturowym, warto

przywołać ich denicję: „Historyczna kompozycja zespołu zieleni (forma ze-

społu zieleni) – autentyczny, zachowany lub potwierdzony wźródłach informa-

cji układ kompozycyjny igatunkowy drzew, krzewów ipowierzchni trawiastych

oraz trwałych elementów rozplanowania iwyposażenia (np. elementy małej ar-

chitektury, rzeźby, baseny istawy, obiekty kubaturowe)” (Jagielska iin. 2011).

Wniniejszym podrozdziale omówione zostaną główne typy zespołów zieleni

komponowanej, w tym zabytkowych, jako szczególnie cennych i wymagających

ochrony elementów krajobrazu kulturowego. Do podstawowych typów zabytko-

wych zespołów zieleni spotykanych w krajobrazie kulturowym miejskim i wiej-

skim należą:

Zieleń przy założeniach rezydencjonalnych. Charakterystycznym elementem

krajobrazu kulturowego miast iwsi są zespoły rezydencjonalne irezydencjonal-

no-folwarczne. Stanowią one zachowany współcześnie ślad dawnych stosunków

własnościowych ispołecznych, relikt kilkuset lat istnienia systemu folwarczno-

-pańszczyźnianego na wsi iznaczenia rodów szlacheckich wmiastach. Miejskie

zespoły rezydencjonalne składają się zrezydencji właścicieli i oprawy z zieleni

(ogród, park), natomiast zespoły rezydencjonalno-folwarczne na wsi zrezydencji

(dworu, pałacu) lub innego budynku mieszkalnego (dom zarządcy) wraz zogro-

dem lub parkiem oraz z folwarku. Folwark stanowił część produkcyjną zespo-

łu wpostaci budynków gospodarczych, najczęściej skupionych wokół podwórza

gospodarczego. Zespół folwarczny często współtworzyły obiekty przemysłowe,

związane zprzetwórstwem płodów rolnych (cukrownie, mleczarnie, gorzelnie,

browary) bądź będące miejscem prowadzenia innego rodzaju produkcji (np. ce-

gielnie). Integralną częścią zespołów rezydencjonalno-folwarcznych były domy

mieszkalne (czworaki) dla stałych lub okresowych pracowników rolnych isłużby

obsługującej zespół (czeladzi). Również te domy posiadały zazwyczaj niewielkie

ogrody użytkowe (warzywniki, sady) iprzedogródki. Miejskie zespoły rezyden-

cjonalne współtworzyły budynki gospodarcze (ocyny, stajnie, wozownie, które

na wsi mogły występować wobrębie folwarku bądź towarzyszyć pałacowi lub

dworowi) imieszkalne dla służby obsługującej rezydencję.

Zespoły rezydencjonalno-parkowe lub rezydencjonalno-folwarczne były zróż-

nicowane pod względem wielkości ijakości zastosowanych rozwiązań przestrzen-

nych. Mogły reprezentować wysoki poziom artystyczny kompozycji, nawiązywać

do panujących wokresie powstania stylów architektoniczno-przestrzennych lub

wprzypadku skromniejszych założeń – być związane zlokalną tradycją budow-

laną ikulturową. Charakter zespołów zależał od czasu ich powstania lub przebu-

dowy, zamożności, ambicji iwykształcenia właścicieli oraz ich znajomości panu-

jących ówcześnie tendencji.

Wymienione wyżej uwarunkowania miały znaczenie dla rozwiązań stosowa-

nych wparkach iogrodach, towarzyszących rezydencjom. Parki były zazwyczaj

kształtowane zgodnie zpanującymi aktualnie stylami sztuki ogrodowej (ryc.23).

Mogły obejmować rozległe kompleksy zieleni, ukształtowane w wyranowany

sposób, wtym kolekcje egzotycznych gatunków roślin, posiadać bogaty program

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

przestrzenny, rozbudowane zaplecze wpostaci szkółek dostarczających sadzonek

roślin czy też cieplarni. Zespoły zieleni rezydencjonalnej istniejące wmiastach

zazwyczaj dysponowały ograniczoną przestrzenią, stąd rzadziej uzupełniały je

obiekty towarzyszące. Przy skromniejszych założeniach, np. dworach, mogły ist-

nieć ogrody oniewielkiej powierzchni, obsadzone głównie rodzimymi gatunkami

roślin. Elementem często niedocenianym współcześnie ipomijanym wopracowa-

niach dotyczących zabytkowej zieleni były towarzyszące zespołom rezydencjonal-

no-folwarcznym ogrody użytkowe, produkujące warzywa, rośliny przyprawowo-

-lecznicze, rozsady roślin użytkowych iozdobnych oraz sady.

Zespoły rezydencjonalne irezydencjonalno-folwarczne oraz współtworzące je

parki często były powiązane kompozycyjnie zotoczeniem. Kiedy zczasem zosta-

wały włączone wgranice miast przekształcane były wparki miejskie czy nawet

stanowiły integralny element układu urbanistycznego (oś saska wWarszawie). Na

wsi powiązane były zelementami kompozycji ruralistycznej, takimi jak zabudo-

wa izieleń oraz zrozłogiem pól. Dwór lub pałac stanowił centrum gospodarcze,

administracyjne ispołeczne wsi, co znajdowało odzwierciedlenie wukładzie prze-

strzennym. Rezydencja ztowarzyszącą jej zielenią zarówno wmieście, jak ina wsi

była często dominantą krajobrazową inierzadko był jej podporządkowany układ

przestrzenny fragmentu miasta lub całej wsi. Wspólna oś kompozycyjna lub wido-

kowa mogła łączyć rezydencję lub park zperspektywą ulicy lub placu, kościołem

we wsi, atakże innymi reprezentacyjnymi budowlami. Wkompozycji parków po-

jawiały się otwarcia widokowe lub osie, łączące je zotoczeniem: ulicami igmacha-

mi miejskimi, polami uprawnymi imasywami zieleni oraz innymi obiektami we

wsi, a nawet zsąsiadującymi rezydencjami, folwarkami iwsiami. Wniektórych

przypadkach całe majątki ziemskie komponowano jako tzw. ornamental farms, czyli

zespoły, które jednocześnie miały pełnić rolę produkcyjną iposiadać spójną, wy-

sokiej jakości, wielkoprzestrzenną kompozycję krajobrazową. Przykładem takiego

założenia jest Bad Muskau (Park Mużakowski). Istniały też miasta prywatne, takie

jak np. Rydzyna wWielkopolsce, wktórych dominującym elementem kompozycji

Ryc. 23. Parki i ogrody towarzyszące rezydencjom były zróżnicowane pod względem

wielkości ijakości zastosowanych rozwiązań przestrzennych: A– park przy dworze

wSzreniawie (powiat poznański);B – park przy zamku wBaranowie Sandomierskim

(powiat tarnobrzeski) (fot. A.Wilkaniec)

A B

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

urbanistycznej była rezydencja wraz zparkiem. Na wsi zazwyczaj areał należący

do jednego właściciela ziemskiego spajał kompozycyjnie system alei towarzyszą-

cych drogom przebiegającym przez teren majątku ziemskiego, obsługujących pola

uprawne oraz łączących siedzibę dóbr zsąsiednimi miejscowościami.18

Zieleń forteczna. W okresie powstania ifunkcjonowania fortykacji zieleń

pełniła różnorodne funkcje:

• przeszkody (np. rośliny zcierniami ikolcami),

• zaplecza materiałowego, czyli źródła drewna konstrukcyjnego iopałowego,

• konstrukcyjną, związaną zumacnianiem stoków oraz przeciwdziałaniem wy-

konywaniu podkopów przez nieprzyjaciela,

18 Wprzypadku zespołów rezydencjonalnych lub rezydencjonalno-folwarcznych kluczowe jest zapew-

nienie im całościowej ochrony, tj. obejmującej wszystkie składowe tworzące zespół przestrzenny

wtym również zieleni (aleje przy drogach prowadzących do rezydencji ialeje wrozłogu pól, ogrody

iparki, ogrody użytkowe). Zespoły rezydencjonalne ifolwarczne tworzyły pod względem gospo-

darczym, historycznym izazwyczaj również przestrzennym spójną całość. Dlatego obejmowanie

ochroną pojedynczych obiektów, składających się na zespół, jest zpunktu widzenia ochrony war-

tości kulturowych niewłaściwe. Prowadzi do wyekstrahowania chronionego obiektu zjego kon-

tekstu przestrzennego ihistorycznego, utrudnia zrozumienie, wjaki sposób funkcjonował, tworzy

sztuczny wizerunek rezydencji woderwaniu od zapewniających jej dawniej utrzymanie obiektów

gospodarczych iprodukcyjnych. Wprzypadku zabytkowych obiektów związanych zzielenią, wśród

zagrożeń dla ich istnienia można wymienić zagrożenia wewnętrzne (odnoszące się bezpośrednio

doobiektu, ogrodu, parku) oraz zewnętrzne (wynikające zrelacji obiektu zotoczeniem/wpływu

otoczenia na obiekt) (Majdecki 1993). Wodniesieniu do historycznych parków czynnikiem de-

strukcyjnym jest czas (czynnik starzenia) oraz zmienne wczasie uwarunkowania społeczne, po-

lityczne igospodarcze (Majdecka-Strzeżek 2015). Problem mogą stanowić: niewłaściwe użytko-

wanie (niewłaściwie przeprowadzane remonty obiektów budowlanych, brak pielęgnacji zieleni),

częste zmiany użytkowników (związane zprzemianami strukturalnymi), skutki przemian społecz-

nych (wzmożona destrukcja obiektów spowodowana agresywnymi postawami ludności), wtórne

podziały własnościowe obiektów, utrata użytkownika (Rzeszotarska-Pałka 2015).

Ryc. 24. Zieleń związana zfortykacjami była precyzyjnie zaplanowana ipełniła różno-

rodne funkcje (np. przeszkodową, maskującą), z czasem uzupełniła ją zieleń sukce-

syjna, często bardzo bujnie porastająca obiekty forteczne. Zieleń sukcesyjna, oile nie

niszczy struktur murowych fortykacji może mieć znaczącą wartość przyrodniczą.

Zieleń forteczną można również zaadaptować na potrzeby zieleni miejskiej: A– zieleń

sukcesyjna na stokach Fortu VII wPoznaniu;B – park na stokach Fortu VIIIa wPo-

znaniu (fot. A.Wilkaniec)

A B

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

• cieniującą (np. drogi forteczne),

• porządkową (żywopłoty stosowane jako ogrodzenia utrudniające wstęp na te-

reny zamknięte),

• maskującą (wpóźniejszym okresie, tj. koniec XIX w., XX w.).

Nasadzenia związane zniektórymi obiektami wojskowymi, szczególnie gar-

nizonowymi, spełniały rolę estetyczną. Porośnięte drzewami bywały stoki forty-

kacji, aszpalery ialeje drzew towarzyszyły również drogom wałowym, zapew-

niając ich zacienienie. Fortykacjom towarzyszyła zieleń ozdobna (szczególnie

budynkom garnizonowym) (Wilkaniec 2005). Zczasem, kiedy obiekty forteczne

traciły wartość obronną, stawały się przestarzałe wodniesieniu do nowych ro-

dzajów broni, bywały bądź usuwane iwwielu przypadkach zastępowane tere-

nami zieleni. Przykładem są planty krakowskie, czy tzw. Ring Stübbena wPozna-

niu – czyli pasmo parków miejskich, towarzyszących reprezentacyjnej zabudowie

iotaczających śródmieście. Obiekty forteczne mogły również podlegać procesom

sukcesji izyskiwały wówczas walory przyrodnicze (ryc. 24).

Przykład: Tereny zajmowane przez obiekty twierdzy fortowej od lat 30. XXw. stanowi-

ły ważny element koncepcji kształtowania systemu zieleni miejskiej Poznania. Wydział

Planowania iRozwoju Miasta pod kierunkiem naczelnika Wydziału Planowania Włady-

sława Czarneckiego opracował w1934r. plan ogólny Poznania. Dokument ustalał bu-

dowę klinowo-pierścieniową systemu zieleni, opartą na układzie zjogracznym imoż-

liwościach wynikających zistnienia niezabudowanego pierścienia terenów fortecznych.

Zakładano adaptację na potrzeby rekreacyjne zadrzewionych działek fortecznych oraz

łączącej je drogi rokadowej, posiadającej wartościowe obsadzenia, atakże wykup iza-

lesianie wolnych od zabudowy rejonów fortecznych, podlegających zakazowi zabudowy

(Czarnecki,Płończak 1936). Potencjał związany zpierścieniem fortów zewnętrznych nie

został jednak wpełni wykorzystany, tereny pomiędzy fortami wypełniły się zabudową,

asame działki forteczne podlegają dużej presji urbanistycznej.

Zieleń towarzysząca obiektom sakralnym. Wtradycyjnym krajobrazie kultu-

rowym otwartym zieleń wysoka towarzysząca kościołom, cmentarzom ikaplicz-

kom miała charakterystyczną formę, jak już wspomniano nierzadko stanowiącą

istotny element panoramy wsi. Także wkrajobrazie zurbanizowanym zieleń ta

ma formę zakomponowaną. Pochodzenie zieleni przykościelnej można tłumaczyć

wcześniejszą obecnością cmentarza zlokalizowanego przy świątyni, wywodzi

sięrównież ztradycji ogrodu przyklasztornego (ryc. 25A). Zieleń przy obiektach

sakralnych niosła ze sobą głęboką symbolikę, co znajdowało odbicie wdoborze

gatunków drzew, krzewów, pnączy iroślin runa. Przykładowo lipy drobnolistne

są utożsamiane zdrzewem maryjnym. Zieleń towarzysząca kościołom nierzadko

ma formę obrzeżnego obsadzenia wokół terenu kościelnego zdrzew jednego ga-

tunku, posadzonych wjednakowych odległościach. Często były to wymienione

wyżej lipy, ale też kasztanowce, wiązy ijesiony. Tworzy to charakterystyczny wi-

dok dominanty otoczonej zielenią wysoką. Od XVIII w. po przeniesieniu cmen-

tarzy poza granice wsi imiast tereny wokół kościołów, które pełniły wcześniej tę

funkcję, adaptowano na założeniaocharakterze ogrodowym zdrzewamiikrze-

wami ozdobnymi. Program tych terenów zieleni często wzbogacano ogury świę-

tych, krzyże, groty maryjne czy stacje drogi krzyżowej.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Zieleń towarzysząca cmentarzom podkreślała regularny układ kwater oraz

otaczała zzewnątrz cały obszar cmentarza, wyznaczając granicę strefy sacrum

(de Mezer, Wilkaniec 2018), a wewnątrz układając się na planie krzyża. Rza-

dziej nadawano założeniom cmentarnym charakter krajobrazowy, co dotyczyło

większych nekropolii (ryc. 25B). Często były to układy alejowe zgatunków sto-

sowanych wokół terenów kościelnych, choć pojawiały się również drzewa iglaste:

świerki i modrzewie. Zieleń towarzysząca poszczególnym nagrobkom obejmo-

wała roślinność okrywową, nierzadko zimotrwałą. Zgatunków typowych można

wymienić: barwinek pospolity, konwalię majową i bluszcz pospolity. Kapliczki

ikrzyże przydrożne na ogół miały oprawę zdwóch lub czterech drzew, zazwyczaj

lip wukładzie symetrycznym19.

Należy zaznaczyć, że powyższe opisy dotyczą w znacznej mierze cmentarzy

katolickich. W różnych częściach kraju pojawiały się cmentarze innych religii

iobrządków. Były to głównie cmentarze żydowskie (kirkuty) na terenie całej Pol-

ski, cmentarze ewangelickie zlokalizowane wprzewadze na terenach zachodnich

oraz prawosławne imuzułmańskie (mizary), położone zazwyczaj na wschodzie.

Cmentarze, wzależności od zwyczajów itradycji grzebalnych, różniły się między

sobą umiejscowieniem, programem przestrzennym, symboliką, wtym doborem

roślinności, co uwidacznia się wkrajobrazie kulturowym.

19 Współcześnie obserwuje się degradację tych form zieleni, zwłaszcza drzew, które są masowo usu-

wane lub okaleczane poprzez pozbawianie ich większych części koron (tzw. ogławianie). Typowym

widokiem są kikuty pozostałe zdrzew rosnących wokół cmentarzy ikościołów. Prowadzi to do

zaprzepaszczania walorów kulturowych i przyrodniczych obiektów sakralnych. Stan taki wynika

zniskiej świadomości społecznej dotyczącej rangi drzew wkrajobrazie, znadmiernej obawy przed

upadkiem drzewa na budynki lub nagrobki, co powiązane jest zbrakiem podstawowej wiedzy na

temat realnych zagrożeń wynikających zniewłaściwych zabiegów formujących korony, wykonywa-

nych wbrew biologii istatyce drzew. Świadczy to też obraku odpowiedniego przygotowania zarów-

no zarządzających terenami przy obiektach sakralnych, jak iwśród wykonawców usług związanych

zpielęgnacją drzew.

Ryc. 25. Zieleń towarzysząca obiektom sakralnym: A – Park Orientacji Przestrzennej

wOwińskach, przy ośrodku dla dzieci niedowidzących iniewidzących, na który za-

adaptowano ogród przy opactwie Cysterek, widoczny zabytkowy szpaler grabowy;

B – wybitny przykład krajobrazowego założenia cmentarnego – Cmentarz Centralny

wSzczecinie, oś główna kompozycji (fot. A.Wilkaniec)

A B

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

Miejsca pamięci. Miejsca pamięci wymagają szczególnej oprawy, którą może

zapewnić im komponowana zieleń. Odpowiednio zaprojektowana idobrana zie-

leń podkreśla znaczenie miejsca inadaje mu odpowiednią rangę wprzestrzeni.

Miejsca pamięci mogą przyjmować formę punktową lub powierzchniową. Punk-

towe obiekty to pomniki itablice pamiątkowe – często wotoczeniu kwitnących

krzewów i/lub roślinności sezonowej. Niejednokrotnie znaczenie miejsc pamię-

ci podkreśla większy obszar, np. park Cytadela wPoznaniu. Kompozycja takich

miejsc ma skłaniać do zadumy ireeksji oraz opowiadać historię przez wprowa-

dzenie narracji krajobrazowej. Warto przypomnieć, że ludzie od wieków na miej-

sca znaczące, święte, wybierali odpowiednio eksponowane wkrajobrazie tereny,

często na wzniesieniach, którym towarzyszyły okazałe idługowieczne drzewa,

np. dęby.

Wśród historycznych założeń ogrodowych zawierających w swej warstwie

ideowej itreściowej szczególnie wyraziste przesłania „pamięci” miejsce naczelne

zajmują katolickie założenia krajobrazowe typu kalwaryjskiego. Do dziś stanowią

one fenomen kulturowy Europy Zachodniej, łącząc wsobie wartości duchowe,

niematerialne (religijne) zmaterialnymi walorami kulturowymi. Treściowy mo-

tyw przewodni tych pejzażowych symbolicznych scenerii to upamiętnienie wy-

darzeń zżycia imęki Chrystusa. Obiekty polskie wyróżniają się weuropejskim

dziedzictwie mistrzostwem kompozycji planistycznej i krajobrazowej (Mitkow-

ska 2012).

Miejskie tereny zieleni publicznej. Pierwsze publiczne miejskie tereny ziele-

ni powstawały wXIXw. imiały służyć mieszkańcom miast przemysłowych za

miejsce wypoczynku, iprzyczyniać się do poprawy warunków życia. Zakładane

na początku XIX w. tereny zieleni miały charakter spacerowo-wypoczynkowy.

Lokalizowano je często na obrzeżach miast, przy drogach wjazdowych (Majdecki,

Majdecka-Strzeżek 2013) lub wmiejscu wcześniejszych ogrodów (np. poklasztor-

nych). Tereny zieleni stały się od tego momentu integralnym elementem urbani-

styki, planowanym na równi zterenami zabudowy (Zachariasz 2016). Powstawa-

ły ogrody, zieleńce, skwery, parki, bulwary iogrody dziecięce (ryc. 26). Zczasem

pomniejsze tereny zieleni zaczęto świadomie łączyć wsystemy zieleni miejskiej,

które przybierały różne formy: plamowy, pasmowy, pierścieniowy, klinowy. Sys-

temowe podejście do zieleni zakładało równomierne przenikanie zielenią tere-

nów zurbanizowanych. Obszary zieleni miały porządkować strukturę przestrzen-

ną miasta izapewniać zdrowe warunki życia jego mieszkańcom (zaspokajając

potrzebę rekreacji oraz napowietrzając tkankę miejską).

Współcześnie kluczowym zadaniem jest dostosowanie składu gatunkowego

terenów zieleni do coraz trudniejszych warunków środowiskowych. Próbuje się

wprowadzać zieleń wmiejsca już zabudowane, przy wykorzystaniu nowych tech-

nologii (zielone dachy i ściany, odbetonowywanie powierzchni, porządkowanie

sieci uzbrojenia podziemnego w celu wygospodarowania miejsca na zieleń, za-

zielenianie nieużytków urbanistycznych). Istotnym zagadnieniem jest stosowanie

rozwiązań służących poprawie retencji wodnej, wtym celu wykorzystuje się niecki

retencyjne,ogrody deszczowe, dachy retencyjne. Zwraca się uwagę na konieczność

minimalizacji śladu węglowego generowanego przy utrzymaniu terenów zieleni.

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Projekty nowych zespołów zieleni komponowanej zakładają wprowadzenie samo-

utrzymujących się układów roślinności, naśladujących naturę (ang. Nature-based

Solutions). Powoduje to zmianę zjonomii miejskiej zieleni publicznej, która do

niedawna miała charakter bardzo uporządkowany, sztuczny, adzisiaj zyskuje for-

mę bardziej swobodną, naturalistyczną, przypominającą zbiorowiska powstające

spontanicznie. Ważnym zagadnieniem jest obecność tzw. czwartej przyrody

wmieście, jest to termin, który odnosi się do zbiorowisk roślinnych rozwijających

się samoistnie na obszarach opuszczonych lub zdegradowanych (Kowarik 2013).

Obecne tereny czwartej przyrody wmieście traktuje się równorzędnie do terenów

zieleni urządzonej, wskazując na ich zdolność do samoregulacji.

W obliczu katastrofy klimatycznej tereny zieleni miejskiej nabierają szcze-

gólnego znaczenia jako obszary łagodzące negatywne skutki zmian klimatu

iumożliwiające dalszą egzystencję ludzi wmiastach (m.in. poprzez ograniczanie

wysp ciepła). Wzrosła także świadomość mieszkańców miasta dotycząca znacze-

nia zieleni dla dobrej jakości życia. Wykorzystują to powszechnie deweloperzy

Ryc. 26. Miejskie tereny zieleni wPoznaniu: A– park Stare Koryto Warty, miejsce rekre-

acji, atakże łącznik między rzeką ihistoryczną zabudową miasta; B – zieleń ogrodu

zoologicznego wPoznaniu (tzw. Stare ZOO) enklawa zieleni wśród zwartej zabudowy

Jeżyc; C – ogród społeczny – nowa forma zieleni aktywizująca społeczność lokalną; D

– ogród działkowy – zieleń służąca uprawie, wypoczynkowi, pełniąca istotne funkcje

sanitarne iekologiczne, obecnie często pod dużą presja inwestycyjną (fot. M.Szcze-

pańska)

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

reklamujący nowe osiedla jako enklawy zieleni, co niestety jest wwiększości wy-

padków przejawem tzw. greenwashingu, czyli działania marketingowego opartego

na pozornym przekazie prośrodowiskowym.

1.5.2. Zieleń wkrajobrazie otwartym

Zieleń przydrożna. Zieleń przydrożna najczęściej przyjmuje formę nasadzeń ale-

jowych, które wotwartym, płaskim imonotonnym krajobrazie stanowią element

bardzo cenny. Aleje są ważnym elementem krajobrazu kulturowego, silnie utrwa-

lonym wtradycji. Stosowanie zieleni przydrożnej ma także znaczenie praktycz-

ne: podkreśla przebieg trasy, ułatwia orientację wterenie, chroni podróżujących

przed oślepiającym słońcem iupałem, azimą przed wiatrem iśniegiem. Pocho-

dzenie wielu nasadzeń alejowych ma swoje korzenie wzałożeniach dworsko-fol-

warcznych, którym nierzadko towarzyszył bogaty program krajobrazowy. Aleje

sadzono przy najważniejszych drogach prowadzących do rezydencji. Ich zasięg

podkreślał rozległość irangę majątku (ryc. 27–29). Typowe gatunki drzew alejo-

wych sadzone na terenie dawnych majątków ziemskich to: lipa drobnolistna isze-

rokolistna, kasztanowiec biały, jesion wyniosły, wiąz szypułkowy, dąb szypułko-

wy, klon pospolity ijawor (rzadziej), robinia biała, czasem buk pospolity ibrzoza

brodawkowata. W mieście zieleń przydrożna również często przyjmuje formę

alei. Zdarza się, że pochodzenie niektórych nasadzeń wynika zprzynależności

do dawnego majątku ziemskiego, wcielonego później do miasta. Aleje przydroż-

ne można teżnapotkać wlasach. Jest to pokłosie zalesiania nieurodzajnych pól,

areliktem po niegdysiejszym rolniczym krajobrazie otwartym pozostają drzewa

wzdłuż drogi. Wiele takich fragmentów nasadzeń alejowych do dziś rośnie na

obszarze Puszczy Zielonki.

Ryc. 27. Stan zachowania układów alejowych towarzyszących najważniejszym drogom

dawnego majątku ziemskiego Siemianice (woj. wielkopolskie): A– fragment mapy

Messtischblatt (1940 r.); B – współczesna ortofotomapa zzaznaczonymi zachowanymi

alejami

Źródło: opracowanie A. Gałecka-Drozda na podstawie http://mapy.amzp.pl igeoportal.gov.pl.

A B

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

Aktualnie zieleń przydrożna wkrajobrazie otwartym jest niestety często usuwa-

na przy różnego rodzaju modernizacjach dróg. Drzewa wmieście podlegająwięk-

szej kontroli społecznej, jednak dochodzi do ich masowego zamierania na skutek

nieprawidłowo prowadzonych prac budowlanych wbezpośrednim sąsiedztwie pni

Ryc. 29. Pałac wSiemianicach w1912r.

Źródło: Durczykiewicz 1912.

Ryc. 28. Siemianickie aleje kasztanowców wporze kwitnienia (fot. A.Gałecka-Drozda).

Zieleń jako element krajobrazu kulturowego

ikorzeni. Do obumarcia dochodzi czasem po kilku latach od przeprowadzonej

inwestycji, np. wwyniku wykorytowania nowego chodnika, co spowodowało pod-

cięcie korzeni drzewa. Nowa zieleń przydrożna częściej powstaje wdużych mia-

stach niż wkrajobrazie otwartym. Wmieście aktualnie stosuje sięukłady wielo-

piętrowe, gdzie pod drzewami sadzi się krzewy okrywowe lub byliny.

Ochrona istniejącej zieleni przydrożnej powinna być priorytetem zwłaszcza

wobliczu zmian klimatu. Należy mieć świadomość, że nowe nasadzenia zmło-

dych drzew będą wstanie zrekompensować wycięte okazałe drzewa dopiero po

kilkudziesięciu latach. Sąsiedztwo dróg to skrajnie nieprzyjazne środowisko dla

drzew, które narażone są tutaj na decyt wody, zasolenie izanieczyszczenia.

Zadrzewienia śródpolne. Zadrzewienia w krajobrazie otwartym pełnią sze-

reg różnorodnych funkcji. Zekologicznych należy wymienić: ograniczanie erozji

wietrznej iwodnej, poprawę mikroklimatu, korzystny wpływ na lokalny bilans

wodny. Zadrzewienia poprawiają czystość wód ichronią je przed zanieczyszcze-

niami. Stanowią one bariery ograniczające rozprzestrzenianie się zanieczyszczeń

drogą powietrzną, tłumią hałas i pochłaniają światło (ograniczenie negatywne-

go oddziaływania oświetlenia dróg na otoczenie, zacienianie wód ipasma terenu

w pobliżu zadrzewienia w upalne isłoneczne dni). Zadrzewienia śródpolne to

także miejsca występowania wielu gatunków ory ifauny – wpływają więc ko-

rzystnie na bioróżnorodność i mogą stanowić korytarze ekologiczne. Mówi się

też oekonomicznych aspektach zadrzewień: pozyskaniu drewna, pożytkach dla

pszczół oraz zwiększeniu plonów na polach otoczonych zadrzewieniami. Zadrze-

wienia mają bardzo duże znaczenie kulturowe, ponieważ ich formy iprzebieg wy-

nikają zhistorii miejsca ilokalnej tradycji. Zadrzewienia determinują kompozycję

kraj obrazu imają znaczenie estetyczne, podnosząc walory widokowe: wydzielają

wnętrza kraj obrazowe, pełnią funkcje akcentów, soliterów, kulis ikadrują widoki.

Wśród zadrzewień śródpolnych wyróżnia się aleje, szpalery, zadrzewienia

i zakrzewienia pasmowe oraz remizy śródpolne. Zieleń śródpolna często od-

zwierciedla układ pól, których granice mogą być podkreślone zielenią krzewiastą

lub wysoką porastającą miedze itowarzyszącą drogom polnym. Położenie icha-

rakter zieleni śródpolnej są także uwarunkowane istnieniem naturalnych zagłę-

bień terenu iprzebiegiem sieci hydrogracznej. Charakterystyczne są kępy zieleni

wysokiej wokół śródpolnych oczek wodnych i wzdłuż drobnych cieków. Zieleń

przywodna zazwyczaj ma formę naturalną, anie komponowaną, lecz wpływa na

walory widokowe krajobrazu kulturowego ipowinna podlegać troskliwej ochro-

nie. W krajobrazie rolniczym, pozbawionym większych kompleksów leśnych,

enklawy zieleni wysokiej wpostaci różnego typu zadrzewień mają ogromne zna-

czenie wutrzymaniu bioróżnorodności iregulacji stosunków biocenotycznych.

Przykład: Obszarem otak ukształtowanej strukturze krajobrazu jest Park Krajobrazowy

im. gen. Dezyderego Chłapowskiego, położony wpołudniowej Wielkopolsce na ziemi

kościańskiej. Jest on wyjątkowym przykładem świadomego, twórczego podejścia do

kształtowania krajobrazu rolniczego. Wlatach 1815–1879 generał Dezydery Chłapow-

ski dokonał wswoich majątkach – Turew, Rabiń, Kopaszewo, Rogaczewo Małe iRoga-

czewo Wielkie – dzieła przekształcenia tradycyjnego rolnictwa w nowoczesną gospo-

darkę, opartą na rzetelnej wiedzy rolniczej iprzyrodniczej. Jego pionierska działalność

Krajobraz kulturowy jako zasób idobro wspólne

wyrażała się przede wszystkim poprzez wprowadzenie systemu zadrzewień śródpolnych

ozróżnicowanej formie ibogatym składzie gatunkowym. Stworzył przestrzeń rolniczą

owysokich walorach estetycznych i przyrodniczych, ajednocześnie o dużej wartości

produkcyjnej (Raszeja 2010). Zadrzewienia śródpolne nadają krajobrazowi tego terenu

charakterystyczny wygląd, wyodrębniając go zmonotonii otaczających go obszarów rol-

niczych, niemal pozbawionych lasów. Percepcja krajobrazu możliwa jest poprzez wnę-

trza krajobrazowe, przy czym są to wnętrza wzajemnie przenikające się, aażurowe ścia-

ny zadrzewień śródpolnych podkreślają wieloplanowość widoków (ryc. 30).

Ryc. 30. Zadrzewienia śródpolne wTurwi (fot. E.Raszeja)

2. Analiza iocena krajobrazu

2.1. Tożsamość krajobrazu

Krajobraz kulturowy kształtowany był wciągu wieków przez procesy o różnej

genezie, charakterze, zasięgu idynamice (patrz podrozdział 1.4.1). Wwyniku

tych zróżnicowanych procesów wykształcone zostały różnorodne specyczne

formy ielementy krajobrazu – zabudowa, układy komunikacyjne, zieleń, układy

urbanistyczne iruralistyczne. Wraz zrozwojem gospodarczym, zmianami poli-

tycznymi ispołecznymi ulegały one zmianom, czasem powolnym iewolucyjnym

przekształceniom, aczasem gwałtownym transformacjom. Wiele miejsc przez

wieki zachowało czytelne ślady przeszłości i wyraziste formy historycznych

struktur. Przemiany cywilizacyjne, zapoczątkowane przez rewolucję przemysło-

wą ipogłębiane przez późniejsze procesy modernizacyjne, awostatnich deka-

dach wzmocnione przez zespół nowych zjawisk społecznych, politycznych igo-

spodarczych, atakże nowe technologie, powodują często nieodwracalne zmiany

nie tylko wsposobie produkcji czy modelu życia, ale też worganizacji, podzia-

łach iużytkowaniu przestrzeni, awkonsekwencji – wkrajobrazie. Współczesny

rozwój, wznacznym stopniu determinowany przez globalizację iprocesy integra-

cyjne, jest dla wielu miast iwsi szansą na podniesienie poziomu gospodarczego,

ale jednocześnie budzi uzasadnione obawy outratę odrębności krajobrazowej

licznych obszarów, zacieranie ich lokalnej specyki iautentyczności oraz utratę

tożsamości.

2.1.1. Wybrane ujęcia badawcze

Tożsamość krajobrazu kulturowego od lat jest przedmiotem badań wielu spe-

cjalistów zdziedziny architektury iplanowania krajobrazu. Myczkowski (1998)

stwierdził, że pojęcie tożsamości nie jest jednoznaczne, podobnie jak pojęcia:

forma, kompozycja czy regionalizm. Odnosząc to pojęcie do krajobrazu, posta-

wił tezę, że krajobraz jest wyrazem tożsamości. Tożsamość miejsca tworzą:

tradycja ikultura miejsca oraz kanon miejsca. Tradycja ikultura miejsca to ze-

spół czynników składających się na treść krajobrazu danego miejsca, związanych

z całokształtem nawarstwień historycznych (materialnych i niematerialnych),

mających swój aktualny wyraz w krajobrazie. Natomiast kanon miejsca to ze-

spół czynników składających się na formę krajobrazu danego miejsca, decydujący

ojego wyrazie imający swoją postać (obraz) odbieraną przez człowieka.

Pawłowska (1996) wprowadziła w odniesieniu do krajobrazu miejskiego

określenie: swojskość. Zdaniem autorki, jest to taka cecha lub zestaw cech, któ-

re sprawiają, że między mieszkańcami amiastem mogą nawiązać się iistnieć

Analiza iocena krajobrazu

związki przynależności iprzywiązania. Jako „ostoję swojskości” wskazała dziel-

nicę mieszkaniową – wspólne miejsce zamieszkania podstawowej wspólnoty

miejskiej. Jednocześnie zwróciła uwagę na to, że obszar dzielnicy musi być moż-

liwy do identykacji poprzez jego określoną wielkość, wyraźne wyodrębnienie

zotoczenia, czytelny układ urbanistyczny oraz indywidualne iodrębne cechy

krajobrazu iarchitektury. Istotny czynnik swojskości miasta stanowią zdaniem

autorki „miejsca niezwykłe” wsensie formalnym, treściowym ifunkcjonalnym.

Zwykle są to miejsca o wartościach historycznych, które powinny być zacho-

wane, eksponowane i promowane. Jednocześnie w przestrzeni miasta należy

tworzyć również nowe „miejsca niezwykłe”, wzmacniające poczucie swojskości

mieszkańców (ryc. 31,32).

Niedźwiecka-Filipiak (2009) wramach badań krajobrazu iarchitektury wsi

zaproponowała koncepcję wyróżników, czyli identykatorów służących do okre-

ślania zasobów w poszczególnych miejscowościach w celu odróżnienia ich od

siebie. Sklasykowała dwie zasadnicze grupy wyróżników – naturalne iantro-

pogeniczne, te drugie zkolei dzieląc na materialne iniematerialne. Wyróżnika-

mi wformie materialnej wkrajobrazie mogą być zarówno układy przestrzenne,

Ryc. 31. Ostrów Tumski – historyczne „miejsce niezwykłe” wkrajobrazie kulturowym Po-

znania. Zarówno jego forma, jak itreść wzmacniają identykację przestrzenną miesz-

kańców oraz poczucie tożsamości iswojskości (fot. E.Raszeja)

Tożsamość krajobrazu

awich obrębie place, obiekty architektury, zieleń, jak imateriały budowlane czy

poszczególne, nawet drobne elementy zdobnictwa. Formy materialne łączą się

w krajobrazie kulturowym z wartościami niematerialnymi, a wspólnie tworzą

genius loci (ryc. 33). Wyróżnik krajobrazu to obiekt lub obszar wyróżniający się

iłatwy do zidentykowania wokreślonej przestrzeni. Zazwyczaj jest to charak-

terystyczny element kompozycji przestrzennej, krystalizujący plan miejscowości,

często również widoczny wjej panoramie. Decyduje ospecyce krajobrazu, może

mieć znaczenie symboliczne iwzmacniające tożsamość miejsca. Autorka posta-

wiła tezę, że określenie wyróżników dla poszczególnych miejscowości przyczy-

nia się do ich identykacji oraz pełni istotną rolę wkreowaniu wizerunku wsi

itworzeniu koncepcji rozwoju lokalnego. Metoda wyróżników krajobrazu znaj-

duje zastosowanie wdziałaniach iinwestycjach podporządkowanych całościowej

wizji miejscowości uwzględniającej jej specyczny charakter – ma być inspiracją

do tworzenia obiektów nowych uwzględniających współczesne standardy, jednak

spójnych z tym, co zostało już wcześniej stworzone. Każda miejscowość może

mieć wiele wyróżników, lecz jeden z nich powinien zyskać rangę dominującą,

apozostałe wspomagającą iuzupełniającą. Dopiero wykorzystanie ich wszystkich

przy tworzeniu projektu (konstruowaniu opowieści) zapewnia jej wysokie walory

poznawcze (Niedźwiecka-Filipiak 2015).

Ryc. 32. Nowe „miejsce niezwykłe” wkrajobrazie kulturowym Poznania – Interaktywne

Centrum Historii Ostrowa Tumskiego – Brama Poznania. Dialog nowoczesnej formy

architektonicznej zhistorycznym krajobrazem Ostrowa Tumskiego jest podstawą do

kreowania nowego wymiaru tożsamości iswojskości (fot. E.Raszeja)

Analiza iocena krajobrazu

Raszeja (2013) dla badania tożsamości krajobrazu wiejskiego opracowała mo-

del badawczy BSW (Biograa–Struktura–Wizerunek), który wyznacza ramy

poznawcze wprocesie percepcji, identykacji iinterpretacji krajobrazu kulturowe-

go. Model powstał woparciu opodstawowe założenie, że określony krajobraz nie

jest wyłącznie bardziej lub mniej atrakcyjnym widokiem (obrazem), lecz przede

wszystkim niepowtarzalną strukturą przestrzenną, wktórej zakodowane są pro-

cesy historyczne, relacje geograczne, symbole iznaczenia kulturowe. Charakte-

rystyka krajobrazu nie polega więc wyłącznie na rejestracji form ielementów, ale

również na interpretacji ich struktury przestrzennej poprzez kontekst historyczny

(ryc. 34). Biograa krajobrazu rozumiana jest jako proces jego kształtowania się

pod wpływem tendencji izjawisk oróżnym charakterze izasięgu. Jest to zwykle

proces złożony iniejednostajny, bardzo specyczny dla poszczególnych miejsc.

Efektem procesów historycznych tworzących indywidualną biograę krajobrazu

jest jego obecna niepowtarzalna struktura, która określa ideterminuje specy-

czny charakter elementów, ich rozmieszczenie i wzajemne relacje. Parametry

przestrzenne i kompozycyjne, charakteryzujące strukturę krajobrazu wpływają

zkolei na jego wizerunek iodbiór wizualny jako pierwszy etap poznawania krajo-

brazu. Wizerunek krajobrazu utrwala się wpamięci obserwatora dzięki cechom

ielementom wyróżniającym się. Mogą to być zarówno pojedyncze obiekty lub

zespoły architektoniczne, roślinne, specyczne formy ukształtowania terenu, jak

irozplanowanie osiedli, specyka upraw ipodziały pól.

Ryc. 33. Model występowania wyróżników wkrajobrazie wsi

Źródło: Niedźwiecka-Filipiak (2015).

Tożsamość krajobrazu

Proces poznawania irozumienia krajobrazu obejmuje następujące po sobie

etapy, którymi są: percepcja–identykacja–interpretacja. Jest to sekwencja,

która określa charakter i„głębokość” wiedzy okrajobrazie. Percepcja krajobra-

zu, dostępna w zasadzie dla wszystkich odbiorców, jest w istotny sposób wa-

runkowana i modykowana zarówno przez indywidualne doświadczenia, po-

glądy, upodobania estetyczne czy wykształcenie poszczególnych obserwatorów,

jak i przez powszechnie uznane systemy wartości, tradycję i kulturę. Dotyczy

jego wymiaru materialnego, złożonego zwielu warstw zycznych, oraz wymiaru

niematerialnego, który tworzą różne warstwy mentalne – od pierwszych wrażeń

Ryc. 34. Wzajemna relacja komponentów tożsamości krajobrazu wmodelu Biograa–

Struktura–Wizerunek

Źródło: Raszeja (2013).

Analiza iocena krajobrazu

iemocji, poprzez skojarzenia zapisane wpamięci idoświadczeniach, tworzących

indywidualny bagaż kulturowy, aż po osobiste interpretacje irozbudowane nar-

racje. Kolejny etap – identykacja krajobrazu – zakłada odniesienia do posia-

danej wiedzy idoświadczenia. Analiza struktury przestrzennej, charakterysty-

ka poszczególnych elementów iich wzajemnych relacji poprzez porównanie do

znanych wzorców iform, pozwala na określenie typu krajobrazu, a więc jego

klasykację iwstępną ocenę. Najbardziej zaawansowany etap – interpretacja –

prowadzący do zrozumienia istoty krajobrazu, wymaga już wieloaspektowych,

specjalistycznych badań, które obejmują studia historyczne, analizy przeszłych

i współczesnych procesów gospodarczych oraz zjawisk społecznych i kulturo-

wych, studia zzakresu architektury regionalnej, etnograi, historii sztuki i ar-

cheologii. Badania interpretacyjne wymagają ujmowania zjawisk krajobrazowych

wszerszych relacjach przestrzennych, funkcjonalnych, historycznych ispołecz-

no-kulturowych (Raszeja 2013).

Poza powiązaniami pionowymi występują też wzajemne związki poziome,

określające relacje między poziomami poznawania krajobrazu akomponentami

jego tożsamości. Percepcja wiąże się najmocniej z wizerunkiem, identykacja

z czytelną strukturą, a interpretacja oznacza najczęściej wyjaśnianie znaczeń

przez analizę biograi krajobrazu. Jednakże występują też innego rodzaju po-

wiązania, łączące ze sobą poszczególne elementy (ryc. 35). Istotą modelu jest

podejście holistyczne isystemowe. Krajobraz wkażdym momencie powinien być

widziany jako całość oskomplikowanej sieci wewnętrznych relacji ipowiązań,

co umożliwia kompleksowe zbadanie tożsamości miejsc iobszarów. Modelu ba-

dawczego BSW nie należy utożsamiać z metodą i procedurą badawczą. Można

traktować go jako swoisty sposób porządkowania problemów czy też konstrukcję

myślową, tworzącą bazę dla twórczych poszukiwań. Kolejnym etapem postępo-

wania badawczego jest operacjonalizacja, czyli wyposażenie modelu wszczegóło-

we procedury inarzędzia badawcze (opisane w rozdziałach: 2.2 i 2.3).

Ryc. 35. Model BSW (Biograa–Struktura–Wizerunek) – proces poznawania/rozumienia

krajobrazu

Źródło: Raszeja (2013).

Tożsamość krajobrazu

2.1.2. Odczytywanie tożsamości krajobrazu wsi

Specyka krajobrazu poszczególnych wsi wynika przede wszystkim zcharakteru

tworzących go elementów przyrodniczych ikulturowych oraz ich wzajemnych re-

lacji. Każdy znich zyskuje swoją rangę iznaczenie wrelacji zinnymi elementami,

wokreślonej pozycji przestrzennej iwwymiarze czasowym. Charakter krajobra-

zu tworzy szczególny irozpoznawalny układ elementów, który jest właściwy dla

określonego typu krajobrazu, nadaje mu specykę itożsamość, wyróżnia zoto-

czenia. Są to: układ gruntów iukład komunikacyjny, rozplanowanie wsi, formy

architektury lokalnej icharakterystyczne obiekty, formy zieleni śródpolnej iosie-

dlowej (poszczególne elementy iformy zostały scharakteryzowane wpodrozdzia-

łach 1.3–1.5). Są one zapisem historii miejsca, a ich rozmieszczenie, wzajemne

relacje iproporcje tworzą określoną kompozycję krajobrazu iwpływają na jego

wizualny odbiór (aspekty wizualne są omówione wrozdziale 2.3).

Przykład: Dla potrzeb audytu krajobrazowego województwa wielkopolskiego zostało

wykonane opracowanie, którego celem była analiza cech krajobrazu itożsamości wybra-

nych wsi (Raszeja 2019). Wszystkie obszary objęte analizą mają zachowane iczytelne ce-

chy historycznych struktur przestrzennych. Wsie Wąsowo iSątopy oraz obszar rozpro-

szonego osadnictwa wrejonie Nowego Tomyśla leżą bardzo blisko siebie wzachodniej

Ryc. 36. Obszar wzachodniej Wielkopolsce odużym zróżnicowaniu krajobrazu wiejskie-

go: wieś Sątopy, zespół pałacowo-parkowo-folwarczny wWąsowie oraz rozproszone

osadnictwo olęderskie wrejonie Nowego Tomyśla

Źródło: Raszeja (2019).

Analiza iocena krajobrazu

Wielkopolsce, jednakże reprezentują różne typy krajobrazu wiejskiego, ukształtowane

wróżnych okresach historycznych pod wpływem różnych procesów i wróżnym stop-

niu podlegające kolejnym nawarstwieniom (ryc. 36). Każdą z nich cechuje odmienne

rozplanowanie istruktura przestrzeni, widoczna wpanoramach, atakże indywidualne

cechy architektury lokalnej. Każda z nich ma więc odrębną i rozpoznawalną specy-

kę krajobrazową oraz własną tożsamość. Sątopy reprezentują wieś lokowaną na pra-

wie niemieckim, ozachowanym średniowiecznym układzie przestrzennym. Wąsowo to

duże założenie folwarczno-pałacowo-parkowe, którego obecna forma ukształtowała się

wXIXw. Natomiast rejon nowego Tomyśla to obszar rozproszonego osadnictwa, będą-

cego wynikiem XVIII- iXIX-wiecznym procesów osadniczych – kolonizacji olęderskiej.

Strukturę krajobrazu wsi Sątopy wzasadniczy sposób zdeterminowała średniowiecz-

na lokacja na prawie niemieckim (ryc. 37). Wieś założono na obrzeżach istniejącej tu

dawniej puszczy, pozyskując tereny uprawowe poprzez karczunek lub wypalanie lasu.

Wsi nadano rozpowszechnioną wówczas formę owalnicy, zlokalizowanej pośrodku wy-

karczowanego terenu na tzw. niwie domowej, otoczonej niwami polowymi. Wyrazisty

wizerunek krajobrazowi wsi Sątopy, poza jej charakterystycznym rozplanowaniem, na-

dają szczególne relacje zkrajobrazem otwartym (ryc. 38). Linia styku rozłogu pól zota-

czającymi lasami tworzy czytelne granice makrownętrza krajobrazowego. Płaszczyzny

pól uprawnych, poprzecinane piaszczystymi drogami iuprawami chmielu, tworzą har-

monijny ispójny wizerunek krajobrazu rolniczego. Umożliwiają też dobrą ekspozycję

zwartej zabudowy wsi wkrajobrazie. Wyraziste iczytelne są też wnętrza wsi, wytyczone

przez jej historyczny plan ipodkreślone przez kalenicowy układ zabudowy (ryc.39).

Wjej obrębie wyróżniają się dwa typy domów. Pierwsze znich to pochodzące zdrugiej

połowy XIXw. duże, murowane iotynkowane domy, których wielkość, forma idetal

architektoniczny świadczą ozamożności ich dawnych właścicieli (wsąsiedztwie tych

domów znajdowały się piece chlebowe). Pozostałe domy we wsi są znacznie mniejsze

iskromniejsze, zarówno drewniane, jak też drewniane otynkowane imurowane (ryc.

39). Wieś Sątopy, będąca doskonale zachowanym przykładem zwartej średniowiecznej

Ryc. 37. Wieś Sątopy: A– na początku XX w.; B – współcześnie

Źródło: Raszeja (2019) na podstawie: http://mapy.amzp.pl oraz geoportal.gov.pl.

A B

Tożsamość krajobrazu

Ryc. 38. Rozłóg pól uprawnych otaczających zwartą zabudowę jako wyróżnik krajobrazu

wsi Sątopy (fot. E.Raszeja)

Analiza iocena krajobrazu

Ryc. 39. Wyróżniki architektoniczne wsi Sątopy, decydujące ojej tożsamości krajobrazo-

wej (fot. E.Raszeja)

Tożsamość krajobrazu

wsi wśród rozłogu pól, tak kiedyś typowym dla krajobrazu Wielkopolski, a dziś tak

wyjątkowym, powinna zostać objęta ochroną. Odnosi się to nie tylko do zabytkowego

układu ruralistycznego, ale również do otaczającej go przestrzeni rolniczej, będącej in-

tegralną częścią krajobrazu kulturowego wsi. Zachowanie obecnego użytkowania iza-

kaz wprowadzania zabudowy umożliwi zachowanie relacji widokowych iskali wnętrz

krajobrazowych.

Krajobraz Wąsowa charakteryzuje trwałość form historycznych oraz czytelne ślady

przeszłości i kolejnych faz rozwoju, utrwalone w różnych elementach. Obecny układ

przestrzenny wsi i założenia pałacowo-parkowo-folwarcznego w Wąsowie jest rezul-

tatem wielowiekowych nawarstwień i przekształceń. Wich wyniku powstała złożona

struktura przestrzenna o czytelnym do dzisiaj rozplanowaniu, wyjątkowej kompozycji

iwyrazistym charakterze krajobrazu (ryc. 40). Założenie, utworzone wsąsiedztwie lo-

kowanej wśredniowieczu wsi, obejmuje: zespół rezydencjonalny pałacowo-parkowy,

zespół dworsko-folwarczny i kolonię mieszkalną pracowników folwarcznych. Całość

tworzy zwarty układ zabudowy, otoczony rozłogami pól. Wczęści wschodniej, północ-

nej ipółnocno-zachodniej przeważają wielkoobszarowe pola dawnego majątku, otoczo-

ne dużymi kompleksami leśnymi. Charakterystycznym elementem krajobrazu są drogi

alejowe z XIXw., łączące Wąsowo zsąsiednimi folwarkami (ryc. 41). Owyjątkowym

charakterze założenia decyduje skala podwórzy folwarcznych, jakość architektury, zróż-

nicowanie form zzachowaniem spójności stylistycznej, jednorodny materiał, starannie

opracowany idobrze zachowany detal. Niepowtarzalny wizerunek założenia wWąsowie

dopełnia zespół domów dla pracowników folwarcznych, usytuowany na osi prowadzącej

od dworu przez podwórze gospodarcze (ryc. 42).

Ryc. 40. Wieś Wąsowo: A– na początku XX w.; B – współcześnie

Źródło: Raszeja (2019) na podstawie: http://mapy.amzp.pl oraz geoportal.gov.pl.

A B

Analiza iocena krajobrazu

Ryc. 41. Zespoły zieleni śródpolnej iparkowej jako wyróżniki krajobrazu wsi Wąsowo

(fot. E.Raszeja)

Tożsamość krajobrazu

Ryc. 42. Wyróżniki architektoniczne wsi Wąsowo, decydujące ojej tożsamości krajobra-

zowej (fot. E.Raszeja)

Analiza iocena krajobrazu

Rejon Nowego Tomyśla jest to obszar wyjątkowy wskali kraju, cenny pod względem

historycznym ikulturowym, ajednocześnie jednorodny pod względem krajobrazowym.

Ukształtowanie się specycznej struktury krajobrazu było wynikiem szczególnego pro-

cesu osadniczego, który wciągu kilkudziesięciu lat w trwały sposób przekształcił tu-

tejszy krajobraz. Do końca XVIIw. obszar ten był bardzo słabo zaludniony iprawie

wcałości pokryty puszczą. Niekorzystne warunki gruntowe, słabe gleby iwysoki po-

ziom wód gruntowych były poważnym utrudnieniem dla rozwoju rolnictwa iosadnic-

twa wiejskiego. Najważniejsze przemiany dokonały się w XVIII w. wraz z rozwojem

osadnictwa na prawie olęderskim (więcej podrozdział 1.4). Na terenach porośniętych

uprzednio puszczą, opłytko występujących wodach gruntowych, przeprowadzono prace

karczunkowe imelioracyjne, które całkowicie przekształciły naturalny krajobraz, na-

dając mu charakter uporządkowany, o regularnych formach, racjonalnych podziałach

przestrzeni, dostosowanych do wymagań ówczesnej produkcji rolnej (ryc. 43). Strukturę

przestrzenną krajobrazu uformowanego wXVIIIw. przez osadników „olęderskich” do

dzisiaj charakteryzuje mozaika siedlisk, regularnych pól uprawnych, zadrzewień przy-

zagrodowych oraz śródpolnych pasów zieleni (ryc. 44). Rozproszenie osadnictwa było

powodem powstania na tym terenie gęstej sieci dróg, które w większości przetrwały

do dzisiaj. Równie typowa jest gęsta sieć rowów melioracyjnych, odwadniających te-

ren. Drogom i rowom towarzyszy zieleń, oregularnych linearnych formach. Na wize-

runek krajobrazu wpływają również charakterystyczne dla tego rejonu sposoby użytko-

wania terenu – uprawa chmielu iwikliny (ryc. 45). Architektura domów mieszkalnych

Ryc. 43. Rozproszone osadnictwo olęderskie w rejonie Nowego Tomyśla na początku

XXw.

Źródło: Raszeja (2019) na podstawie http://mapy.amzp.pl.

Tożsamość krajobrazu

wwiększości nawiązywała do wzorów przywiezionych zrodzinnych krajów osadników,

choć część znich przejęła lokalny sposób budowania. Najbardziej rozpowszechniony na

tym terenie był typ drewnianej chałupy dwutraktowej, odwuspadowym symetrycznym

dachu, wznoszonej do początku XIXw. Wdrugiej połowie XIX w. powstawały domy

murowane, znacznie obszerniejsze iwyższe, ociekawym detalu. Wrejonie Nowego To-

myśla wykształcił się charakterystyczny typ budynku inwentarskiego, zwysokim podda-

szem, tzw. tremplem, pełniącym funkcję spichrza lub suszarni (ryc. 45).

Krajobraz każdego zanalizowanych obszarów jest zapisem procesów iwydarzeń za-

chodzących wróżnych okresach historycznych (wkażdym przypadku odmiennych), któ-

re odcisnęły wyraźne piętno na jego dzisiejszym wizerunku. Wkażdym znich następo-

wało nakładanie się kolejnych warstw rozwoju. Analiza biograi krajobrazu pozwoliła

na odczytanie znaczenia poszczególnych elementów iform. Historia powstania, rozwoju

iprzekształceń badanych obszarów wwyjątkowy sposób wpłynęła na strukturę krajo-

brazu każdego znich. Każdy zbadanych obszarów jest przykładem dobrze zachowanego

historycznego kraj obrazu kulturowego owyrazistym wizerunku, spójności iharmonii

kompozycji, ale również swoistej równowadze przyrodniczo-kulturowej.

Ochrona tożsamości krajobrazu owciąż jeszcze czytelnej iwyrazistej struk-

turze historycznej oznacza zachowanie nie tylko poszczególnych elementów, ale

przede wszystkim utrwalonych wzorów podziału iużytkowania przestrzeni, jej

niepowtarzalnej kompozycji oraz specycznych form architektonicznych. Może

Ryc. 44. Rejon Nowego Tomyśla – krajobraz ukształtowany przez osadników olęderskich

wXVIII w., stan na początku XXI w.

Źródło: Raszeja (2019) na podstawie geoportal.gov.pl.

Analiza iocena krajobrazu

Ryc. 45. Uprawy, zieleń śródpolna i architektura jako wyróżniki krajobrazu wiejskiego

wrejonie Nowego Tomyśla (fot. E.Raszeja)

Metody inarzędzia badań krajobrazu

się to stać podstawą tworzenia interesujących koncepcji planistycznych iprojek-

towych woparciu ometodę projektowania narracyjnego, wykorzystującą zapisa-

ne wprzestrzeni ślady przeszłości (Raszeja, Gałecka 2011b, Raszeja 2013).

Wszelka działalność wprzestrzeni powoduje określone skutki wkrajobrazie,

musi więc podlegać stałej kontroli, której celem jest likwidacja lub zmniejszenie

narastających koniktów izagrożeń. Taką szczególną formą aktywności, zmierza-

jącą do osiągnięcia ładu przestrzennego izachowania specyki wsi, jest planowa-

nie przestrzenne, wyposażone wodpowiednie, prawnie umocowane instrumen-

ty, które powinny zostać odpowiednio wykorzystane dla ochrony ikształtowania

krajobrazu (rozdział 4.2).

2.2. Metody inarzędzia badań krajobrazu

2.2.1. Podejście interdyscyplinarne izintegrowane

Wbadaniach krajobrazu istnieją różne podejścia do poznawania iopisywania jego

istoty. Ze względu na złożoną iwielowymiarową naturę krajobraz jest przedmio-

tem badań różnych dziedzin nauki. Każda znich ma własne podstawy teoretycz-

ne, metody inarzędzia badawcze, ajednocześnie posługuje się sobie właściwym

językiem (patrz rozdział 1.1).

Nauki przyrodnicze, zekologią krajobrazu igeograą zyczną na czele, cha-

rakteryzuje podejście poznawcze, dążenie do wzbogacania zasobu obiektywnej

wiedzy o krajobrazie ido jednoznacznych ocen jego stanu. Najważniejszą rolę

pełnią w nich ujęcia ilościowe, wyrażane za pomocą formalnych wskaźników

struktury ifunkcjonowania krajobrazu – mierniki, indykatory, metryki imodele

krajobrazowe (Pietrzak 1998, Richling, Solon 2011).

Wnaukach humanistycznych natomiast dominuje podejście jakościowe iin-

terpretacyjne, oparte na przekonaniu, że metody ilościowe nie oddają pełnej

wiedzy o krajobrazie, gdyż pomijają istotne aspekty ludzkiego doświadczenia

(Pawłowska 1996, Dąbrowska-Budziło 2002, Królikowski 2006). Takie podejście

stosowane jest przede wszystkim wpsychologii percepcji (Kaplan,Kaplan 1989,

Bell iin. 2004), lozoi (fenomenologii) (Rylke 2011), atakże archeologii kraj-

obrazu (Rączkowski 2002), geograi kulturowej (humanistycznej, historycznej)

(Myga-Piątek 2012) igeograi behawioralnej (Rembowska 2005). Wtej grupie

wyraźnie wyodrębniają się też badania skupiające uwagę badaczy na sposobach,

wjakich jednostki ispołeczności doświadczają przestrzeni imiejsc (Madurowicz

2007, 2017, Frydryczak 2013).

Nauki stosowane, do których należy architektura krajobrazu oraz architek-

tura iurbanistyka, koncentrują się głównie na aspektach formalnych ikompo-

zycyjnych, atakże poszukiwaniu takich metod identykacji, interpretacji ioceny

krajobrazu, które są przydatne wtwórczym procesie jego kształtowania. Czerpią

one zdorobku nauk przyrodniczych i humanistycznych wtakim zakresie, jaki

uzasadnia jego wykorzystanie w projektowaniu i planowaniu krajobrazu, oraz

tworzą własne ujęcia teoretyczne iwarsztat badawczy (Bogdanowski 1976, Böhm

Analiza iocena krajobrazu

1981, Myczkowski 1998, Dąbrowska-Budziło 2002, Niedźwiecka-Filipiak 2009,

Raszeja 2013, Forczek-Brataniec 2018).

Każda zwymienionych dyscyplin wniosła nowe igłębsze zrozumienie istoty

krajobrazu, często wyznaczając nowe kierunki badań (Myga-Piątek 2012, Chmie-

lewski 2012). Złożoność współczesnych zjawisk i procesów sprawia jednak, że

problemów krajobrazowych nie można rozwiązać w ramach jednej dyscypliny.

Dlatego też coraz większy nacisk kładzie się na różne formy współpracy badaw-

czej, przekraczającej granice iparadygmaty poszczególnych dyscyplin, co umoż-

liwia wymianę i porównywanie wyników oraz rozwój badań interdyscyplinar-

nych. Dotychczasowe doświadczenia wskazują na istotne bariery iograniczenia

wtym zakresie – fragmentację wiedzy w ramach różnych dziedzin i dyscyplin

zajmujących się badaniami krajobrazu oraz hermetyczność metod, teorii ijęzyka

naukowego (Raszeja 2013). Wobec złożoności iwielowymiarowości krajobrazu

niezwykle istotny jest problem integracji badań. Ma to określone implikacje nie

tylko wwymiarze teoretycznym imetodologicznym, ale również praktycznym.

Szczególnie w dziedzinie planowania i zarządzania krajobrazem potrzebne są

syntezy badawcze, awspółpraca interdyscyplinarna jest nieunikniona.

2.2.2. Landscape Character Assessment LCA

W niektórych krajach Europy wykształciły się i utrwaliły metody identykacji

ioceny krajobrazu, które są silnie zintegrowane zplanowaniem przestrzennym.

Prototypem dla tego typu studiów prowadzonych dzisiaj wwielu krajach europej-

skich jest brytyjska metoda LCA Landscape Character Assessment (ocena charakteru

krajobrazu) będąca kontynuacją imodykacją rozwijanego od lat 70. XXw. istale

doskonalonego programu badań krajobrazu obejmujących cały kraj (tab. 4). Przez

Tabela 4. Ewolucja brytyjskiej metody oceny krajobrazu

Waloryzacja krajobrazu

Landscape Evaluation

Ocena krajobrazu

Landscape Assessment

Ocena charakteru krajobrazu

Landscape Character Assessment

Koncentrowanie się na

wartości krajobrazu

Założenie obiektywizmu

procesu waloryzacji

Porównywanie wartości

krajobrazów (jednego

wstosunku do drugiego)

Badania ilościowe ele-

mentów krajobrazu jako

podstawa waloryzacji (po-

leganie na wynikach badań

ilościowych)

Uznanie znaczenia za-

równo obiektywizmu, jak

isubiektywizmu

Podkreślenie różnicy

między inwentaryzacją,

klasykacją ioceną

Wstęp do uznania innych

sposobów percepcji kraj-

obrazu

Koncentrowanie się na charak-

terze krajobrazu

Oddzielenie procesu charakte-

ryzacji od ocen

Podkreślenie potencjału za-

stosowania metody wróżnych

skalach

Powiązanie zbadaniami histo-

rycznymi (Historic Landscape

Characterisation)

Podkreślanie potrzeby włącza-

nia mieszkańców iużytkowni-

ków do procesu charakteryzacji

Od początku lat 70. XX w. Od połowy lat 80. XX w. Od połowy lat 90. XX w.

Źródło: Raszeja (2013) na podstawie Swanwick (2002).

Metody inarzędzia badań krajobrazu

wiele lat, zwłaszcza wlatach 70. ubiegłego stulecia, analizy koncentrowały się na

wartościowaniu, czyli na tworzeniu swego rodzaju rankingu krajobrazów (lep-

szych lub gorszych) wramach metody Landscape Evaluation. Efektem było stworze-

nie zestawu wskaźników, które pozwalały na bardzo precyzyjne wydzielenie ioce-

nę jednostek krajobrazowych według ustalonej listy punktacji. Takie podejście

wynikało z pewnego rodzaju obaw przed włączeniem aspektów percepcyjnych,

społecznych, które uważane były za opozycję do obiektywnych metod naukowych,

porównywalnych itransparentnych. Jednak efektem było zredukowanie wielo-

wymiarowości krajobrazu. Ze względu na to, że numeryczne, statystyczne oce-

ny krajobrazowe nie oddają wpełni jego istoty, azwłaszcza społecznej percepcji

krajobrazu, odstąpiono od tego typu wartościowania (Swanwick 2002). Wlatach

80. rozwijana była metoda oceny krajobrazu zupełnie odmienna od wcześniej sto-

sowanego wartościowania, znana jako Landscape Assessment, oparta na klasykacji

iopisie charakteru krajobrazu na podstawie cech różnicujących poszczególne ob-

szary między sobą. Od lat 90. coraz większy nacisk kładziono na charakter krajo-

brazu jako istotę ocen krajobrazowych Raszeja (2013, 2016). Wrezultacie pojawiła

się nowa metoda, która została nazwana Landscape Character Assessment (LCA).

Proces badawczy LCA obejmuje dwa zasadnicze etapy: charakterystykę ioce-

nę. Na etapie charakterystyki, która identykuje iopisuje charakter krajobrazu,

bez jego wartościowania, wyznaczane są obszary (jednostki) ojednorodnym, ho-

mogenicznym typie krajobrazu oraz obszary oszczególnych formach krajobra-

zowych. Charakter krajobrazu tworzy wyróżniający się irozpoznawalny wzór

elementów, które są stałe dla określonego jego typu. Szczególne powiązania geo-

logii, rzeźby, użytkowania terenu, wzory pól isiedlisk ludzkich tworzą charakter

krajobrazu, który czyni poszczególne obszary odmiennymi od innych, nadaje im

specykę itożsamość (Swanwick 2002). Identykacja iopis charakteru krajo-

brazu wymaga rozpoznania nie tylko jego indywidualnych elementów, ale także

sposobu, wjaki współistnieją iwspółdziałają. Podstawowym założeniem metody

LCA jest uznanie krajobrazu za szczególny wyraz relacji ludzi z zamieszkiwa-

nymi przez nich miejscami (ryc. 1, podrozdział 1.1). Prace studialne na etapie

charakterystyki krajobrazu, obejmujące wszechstronne analizy czynników na-

turalnych oraz kulturowych, wykonywane na podstawie dostępnych materiałów

kartogracznych iźródeł informacji oterenie, są podstawą wstępnej klasykacji

typów krajobrazu (ryc. 46). Jest ona następnie werykowana wramach badań te-

renowych, które są niezwykle istotnym elementem LCA. Wtej fazie badań wyko-

nywane są analizy wizualne krajobrazu, zarówno waspekcie jego kompozycji, jak

iwrażliwości na przekształcenia, oraz badania jego społecznej percepcji. Efektem

wieloaspektowych analiz na etapie charakterystyki krajobrazu jest mapa typów

krajobrazu wraz zich rozbudowanym opisem oraz identykacja kierunków idy-

namiki zmian krajobrazu.

Drugim etapem metody LCA jest opracowanie ocen rozumianych jako oszaco-

wanie zasobów i charakteru krajobrazu, oparte na jego wszechstronnym rozpo-

znaniu icharakterystyce, co jest później podstawą do wydawania decyzji ipodej-

mowania określonych działań wprzestrzeni (ryc. 46). Wtej procedurze stosowane

są cztery typy ocen krajobrazu: charakteru, jakości, wartości ipojemności.

Analiza iocena krajobrazu

Ryc. 46. Schemat badań według metody LCA

Źródło: Raszeja (2013), na podstawie Swanwick (2002).

Metody inarzędzia badań krajobrazu

1) Charakter krajobrazu (landscape character) oznacza specykę miejsca, zestaw

cech wyróżniających dany obszar. Jest to identykacja cech charakterystycz-

nych krajobrazu na podstawie wcześniej określonych elementów kluczowych.

Na tej podstawie mogą być tworzone pewnego rodzaju wskazówki iporadniki

dla planowania krajobrazu na podstawie cech wyróżniających oraz dla zarzą-

dzania krajobrazem wsposób zgodny zjego charakterem.

2) Jakość krajobrazu (landscape quality) związana jest zjego charakterem, iden-

tykowanym wramach określonych typów. Nie oznacza to porównania mię-

dzy różnymi typami. Jest odzwierciedleniem kondycji określonych elementów,

które tworzą dany krajobraz, jego integralności ispójności, atakże zachowa-

nia jego wyróżniającego charakteru. Ocena jakości zwykle jest podstawą do

tworzenia strategii krajobrazowej, która może wyrażać się wczterech alterna-

tywnych działaniach strategicznych, jakimi są:

– zachowanie istniejącego charakteru,

–wzmocnienie charakteru,

– odtworzenie pewnych cech krajobrazu przeszłego,

– tworzenie nowych cech, nowej jakości krajobrazu.

Czasami występuje kombinacja tych czterech typów działań strategicznych.

3) Wartość krajobrazu (landscape value) odnosi się do pewnych ocen relatyw-

nych, które związane są zokreślonymi krajobrazami. Zwykle wiąże się to

zpolityką ochronną, rozpoznaniem idesygnowaniem określonych obszarów

dla ochrony wartości zarówno przyrodniczych, kulturowych, jak i widoko-

wych, które uznane są za cenne iwarte zachowania.

4) Pojemność krajobrazu (landscape capacity) odnosi się do poziomu, do jakie-

go określony typ (charakter) krajobrazu lub obszaru jest zdolny do przyjęcia

zmian, bez nieakceptowanego wpływu na jego charakter (istnieją specjalne

techniki ocen pojemności iwrażliwości krajobrazu na nowe inwestycje). Po-

jemność różnych typów krajobrazu jest bardzo różna iwzwiązku ztym trzeba

ją precyzyjnie rozpoznać. Jest to niezwykle istotne przy wprowadzaniu zmian

użytkowania oraz lokalizacji nowych inwestycji.

Podstawową wartością metody LCA jest podejście systemowe istrukturalne.

Oznacza to wykonywanie badań dla obszaru całego kraju na odpowiednich pozio-

mach, według ujednoliconego zestawu technik używanych wróżnych kombina-

cjach wokreślonych okolicznościach. Istotne jest również to, że zostały oddzielo-

ne zagadnienia identykacji krajobrazu od jego oceny. Proces charakteryzacji jest

wolny od wartościowania, obejmuje tylko identykację obszarów o wyróżniają-

cych je cechach krajobrazu, ich klasykowanie imapowanie, atakże opis.

Metoda LCA ma zastosowanie wróżnych skalach – krajowej, regionalnej ilo-

kalnej, które wzajemnie się uzupełniają isą zintegrowane w jeden system. Na

podkreślenie zasługuje aplikacyjność, systemowe ujęcie i klarowność metody

LCA, co sprawia, że kolejne kraje europejskie adaptują ją do potrzeb planowa-

nia krajobrazu. Podstawowym zadaniem LCA jest wsparcie procesu zarządza-

nia zmianami w przestrzeni. Wszystkie zmiany mają swoje odzwierciedlenie

wkraj obrazie, dlatego zastosowanie tego narzędzia jest bardzo pomocne dla ste-

rowania nimi w kierunku uzyskania pozytywnych efektów, które określone są

Analiza iocena krajobrazu

wstrategiach zrównoważonego rozwoju iładu przestrzennego. Pomaga to rów-

nież w powstrzymaniu niepożądanych przekształceń, ochronie przed stratami

i degradacją krajobrazu. Istotne jest to, że oceny nie koncentrują się tylko na

istniejącym charakterze krajobrazu, ale wskazują również na jego podatność czy

odporność na przewidywane zmiany. To pomaga wpodejmowaniu dobrych decy-

zji planistycznych, wkształtowaniu odpowiedniej struktury krajobrazu, wtwo-

rzeniu wskazań dla lokalizacji iprojektowania nowych obiektów.

Wnioski zbadań LCA znajdują zastosowanie w tworzeniu polityki rozwoju

przestrzennego, planach zagospodarowania przestrzennego, wytycznych projek-

towych, poradnikach, przewodnikach iwzornikach zabudowy, sporządzanych dla

obszarów wiejskich ipodmiejskich. Na ich podstawie tworzone są tzw. Village

Design Statement, czyli wytyczne iwskazania dla projektowania osiedli wiejskich.

Zawarte wnich zapisy określają formy rozplanowania oraz parametry zabudowy,

zapewniające jej odpowiednie wkomponowanie wkrajobraz wsposób korespon-

dujący zlokalnym charakterem izposzanowaniem lokalnych wartości. Odnoszą

się one również do sposobu kształtowania przestrzeni publicznych, które są waż-

ne dla podniesienia jakości życia lokalnych wspólnot. Wytyczne zawarte wdo-

kumentach Village Design Statement są skutecznym narzędziem monitorowania

procesu rozwoju izabudowy miejscowości. Zawierają m.in. zakazy zabudowy na

skrajach (obrzeżach) miejscowości, a także takiej, która blokuje cenne widoki

iniszczy relacje kompozycyjne pomiędzy wsią aotaczającym krajobrazem. Opra-

cowania te zawierają też oceny możliwości rozwoju zabudowy wmiejscach wraż-

liwych, wykonywane pod kątem przewidywanego wpływu inwestycji na charak-

ter krajobrazu. Odnosi się to zarówno do pojedynczych obiektów, materiałów,

roślinności iogrodzeń, jak też typów siedlisk iskali osiedli.

Wyniki badań LCA włączane są też do strategii iplanów zarządzania, moni-

torowania zmian krajobrazu, schematów rolno-środowiskowych, projektów za-

lesień izadrzewień, planów rozwoju transportu, planów regeneracji środowiska,

atakże opracowań zzakresu wzmocnienia ekonomii wiejskiej (rozwoju turystyki

iprodukcji lokalnej). Są pomocne wzakresie ocen oddziaływania inwestycji na

stronę wizualną krajobrazu. Przykładem tego są wytyczne dla lokalizacji farm

wiatrowych, ustalane na podstawie zestawu kryteriów, do których należą:

1. skala iotwartość krajobrazu (większa skala może łatwiej akomodować duże

farmy wiatrowe);

2. rzeźba terenu ikształt (większą wrażliwość na lokalizację farm wiatrowych

wykazują bardziej zróżnicowane formy, są one podatniejsze na deformacje);

3. osadnictwo (rozproszone osadnictwo trudniej akomoduje farmy wiatrowe

odużych rozmiarach);

4. wzór krajobrazowy (chodzi tu o cechy zyczne ikulturowe; stwierdzono na

przykład, że obszary rolnictwa wielkoobszarowego są bardziej odporne na za-

kłócenia krajobrazowe niż rolnictwo odrobnej skali);

5. kompozycja wizualna (im bardziej złożona kompozycja, tym wrażliwsza na

nowe inwestycje);

Metody inarzędzia badań krajobrazu

6. naturalny charakter (dotyczy to również terenów nieużytkowanych iopusz-

czonych – farmy wiatrowe mogą zniszczyć charakter tych obszarów, dlatego

raczej nie zezwala się na lokalizację tego typu inwestycji);

7. wyjątkowość krajobrazu (wtego typu krajobrazach owyjątkowych, rzadkich

cechach bardzo restrykcyjnie podchodzi się do możliwości inwestycji).

Dla każdej zwymienionych cech stworzono 5-punktową skalę oceny, której

rezultatem jest mapa strategicznej wrażliwości krajobrazu, wskazująca, w jaki

sposób igdzie mogą być lokalizowane farmy wiatrowe oraz gdzie mogą one być

„przyjęte” przez krajobraz.

2.2.3. Historic Landscape Characterisation HLC

W badaniach krajobrazu niezbędne jest również uwzględnienie perspektywy

historycznej, która pomaga zrozumieć, wjaki sposób krajobraz ewoluował na

przestrzeni dziejów, aby osiągnąć swój obecny charakter, oraz jak czynniki natu-

ralne iantropogeniczne wzajemnie oddziaływały na siebie wtym procesie. Jest

to bardzo istotne wpodejmowaniu decyzji dotyczących przyszłych zmian wtaki

sposób, aby były one umocowane wodpowiednim historycznym kontekście. Do-

tyczy to zarówno rewaloryzacji iodtwarzania historycznych form krajobrazu, jak

iplanowania przestrzennego. Taką rolę pełnią badania prowadzone w ramach

angielskiej metody HLC (Historic Landscape Characterisation) oraz jej szkockiego

odpowiednika HLA (Historic Land-use Assessment). Celem jest charakterystyka

iinterpretacja historycznego wymiaru krajobrazu na danym obszarze.

Badania obejmują dwa etapy: 1) identykację, mapowanie iopis, 2) ocenę oraz

wskazanie priorytetów zarządzania iochrony. Są to przede wszystkim badania

wyjaśniające, ich istotą jest interpretacja krajobrazu, a nie ewidencjonowanie

jego historycznych zasobów. Obejmują całość krajobrazu, anie pojedyncze miej-

sca. Punktem odniesienia jest zawsze współczesny krajobraz, acelem badań –

wyjaśnienie jego genezy ihistorii. Krajobraz jest dynamiczny, podlega ciągłym

zmianom, jego ochrona polega więc na zarządzaniu zmianami, wodniesieniu do

współczesnej społecznej percepcji, anie wyłącznie na zachowaniu stanu istnieją-

cego (Fairclough 2008). Wtym kontekście znaczenia nabiera ocena wrażliwości

krajobrazu i możliwości przyjęcia planowanych zmian bez szkody dla trwało-

ści historycznej struktury, podczas gdy wtradycyjnych działaniach ochronnych

ikonserwatorskich wyznacznikiem jest wartość historyczna iranga krajobrazu.

Clark iin. (2004) zwracają uwagę na następujące założenia wbadaniach HLC:

• koncentracja na obecnym charakterze krajobrazu jako zapisie procesów hi-

storycznych iokreślonych działań ludzkich wśrodowisku, odbieranym przez

współczesnych użytkowników;

• odczytanie iokreślenie, wjakim stopniu iwjakim zakresie cechy historyczne

krajobrazu (ijego zmiany) są widoczne we współczesnym krajobrazie;

• badanie izapis danych dla całości krajobrazu, anie wybranych miejsc (inter-

pretacja krajobrazu jako całości przestrzennej, anie rejestracja imapowania

poszczególnych zabytków czy odkryć);

Analiza iocena krajobrazu

• traktowanie wszystkich obszarów ielementów jako części krajobrazu ocha-

rakterze historycznym, bez względu na ich wiek iwyjątkowość (nieogranicza-

nie się do obszarów owyjątkowej historii);

• założenie, że działalność ludzka miała wpływ na całe środowisko; elementy

przyrodnicze (lasy, pokrycie terenu, zadrzewienia) są wtakim samym stopniu

częścią krajobrazu historycznego jak relikty archeologiczne iarchitektoniczne;

• uznanie, że istotą krajobrazu jest ludzka percepcja (krajobraz nie jest tożsamy

ze środowiskiem); krajobraz nie jest rzeczą, lecz ideą, stworzoną przez naszą

percepcję, myśli iemocje, które zmieniają się wraz zrozwojem cywilizacji.

W praktyce brytyjskiej badania HLC (HLA) są zintegrowane zbadaniami

LCA, aich wyniki są wykorzystywane przede wszystkim w planowaniu prze-

strzennym, ochronie i zarządzaniu dziedzictwem kulturowym oraz polityce

rolnej i leśnej. Wteorii ipraktyce badań krajobrazu istnieją dobrze rozwinięte

iwciąż doskonalone metody inarzędzia identykacji krajobrazu oraz jego analizy

ioceny. Wraz zrozwojem badań powstają nowe, wtym narzędzia GIS (więcej

podrozdział 2.2.6), które gwarantują czytelność ijednoznaczność zapisów, atak-

że dostępność imożliwość upowszechniania danych.

2.2.4. Metody jednostek architektoniczno-krajobrazowych (JARK) iwnętrz

architektoniczno-krajobrazowych (WAK)

Tradycyjnymi metodami służącymi do oceny ikształtowania krajobrazu są: me-

toda jednostek architektoniczno-krajobrazowych (JARK) imetoda wnętrz archi-

tektoniczno-krajobrazowych (WAK), obie opracowane przez Bogdanowskiego

(1990) (JARK-WAK). Wodniesieniu do kompozycji przestrzeni miejskich stoso-

wane są założenia teoretyczne imetody analizy wnętrz urbanistycznych (wnętrz

przestrzennych) stworzone przez Wejcherta (1984). Są one wwielu aspektach

spójne zmetodą WAK Bogdanowskiego oraz metodą percepcji przestrzeni (mapy

mentalnej) Lyncha(1960).

Metody jednostek JARK iWAK cechują się niezwykle pragmatycznym podej-

ściem do badań krajobrazu, a także ściśle określoną sekwencją działań. Mogą

być stosowane razem na zasadzie „od ogółu do szczegółu”, czyli od ogólnych,

syntetycznych ujęć obszarów do szczegółowych analiz miejsc. Taką kolejność

działania zaleca Bogdanowski (1990). Zgodnie ztym założeniem, analiza iocena

krajobrazu rozpoczynają się od skali ogólnej, planistycznej, obejmując krajobraz

w skali makro, w którym wyznaczane są jednostki architektoniczno-krajobra-

zowe (JARK). Następnie możliwe jest przejście do skali bardziej szczegółowej,

wktórej krajobraz jest najczęściej przez obserwatora postrzegany, czyli wnętrz

architektoniczno-krajobrazowych (WAK). Jednak metody te stosuje się częściej

niezależnie wanalizach krajobrazu wróżnych skalach idla różnych celów.

Zarówno wskali planistycznej (JARK), jak iwskali miejsca (WAK) wpierw-

szej kolejności konieczne jest określenie zasobu – zatem tego, co obiektywnie

składa się na krajobraz rzeczywisty, który jest przedmiotem badań oraz obiek-

tem ochrony i kształtowania. Kolejne etapy metod JARK i WAK polegają na

Metody inarzędzia badań krajobrazu

zwaloryzowaniu zidentykowanego zasobu, opracowaniu wytycznych wynika-

jących zwaloryzacji inastępnie zaproponowaniu zmian zgodnie zwytycznymi.

Wprzypadku metody JARK podstawę do określenia zasobu stanowi zespół

studiów dotyczących ukształtowania ipokrycia terenu, szaty roślinnej, budow-

nictwa, etnograi iwreszcie danych historycznych. Metoda skupia się na trzech

podstawowych cechach krajobrazu: jego ukształtowaniu, pokryciu oraz obra-

zie przemian i związków wynikających zhistorii. Kluczowe wmetodzie JARK

jest dokonanie podziału krajobrazu na jednostki, czyli obszary jednorodne pod

względem analizowanej cechy lub zespołu cech. W pierwszej kolejności na od-

rębnych mapach wyznacza się kolejno: jednostki ukształtowania, jednostki po-

krycia terenu, atakże jednostki historyczne (związane zhistorycznymi etapami

rozwoju obszaru). Nałożenie na siebie tych trzech opracowań (zgranicami po-

szczególnych jednostek) daje obraz scalonych jednostek architektoniczno-kraj-

obrazowych. Poszczególne JARK odpowiadają obszarom ookreślonej tożsamości.

Są one jednolite pod względem ukształtowania, pokrycia ihistorii. Wten sposób

zarejestrowany zasób daje obraz obiektywnego stanu krajobrazu (ryc. 47). Na-

stępnie poszczególne jednostki waloryzuje się, przypisując im określoną wartość.

Ostatnim etapem metody JARK jest sporządzenie wytycznych, czyli wyznaczenie

kierunku możliwych idopuszczalnych działań wynikających zwaloryzacji. Jeżeli

na etapie waloryzacji jednostka określona jest jako cenna, odużym znaczeniu

krajobrazowym, to wwytycznych należy wskazać zakres iformy ochrony, jakiej

Ryc. 47. Przykład badań krajobrazu metodą JARK we wsi Rogalin, kolejne numery ozna-

czają jednostki opisane wtabeli, która jest załącznikiem do rysunku

Źródło: Raszeja, Gałecka 2011a.

Analiza iocena krajobrazu

będzie podlegać. Jeżeli zostały wskazane zakłócenia lub deformacje, to wwytycz-

nych trzeba wskazać, jak je zniwelować. Dla obszarów odopuszczalnych prze-

kształceniach, np. pod kątem nowej zabudowy, należy wskazać zasady, parametry

iograniczenia wtym zakresie. Dla terenu płaskiego zpolami uprawnymi oroz-

ległej ekspozycji widokowej wytyczne mogą polegać na ochronie przed zabudo-

wą izakładać rekonstrukcję układu zieleni śródpolnej. Zapis graczny jednostek

(JARK) uzupełnia tabela, która zawiera następujące informacje: numer JARK, jej

typ icharakterystykę, waloryzację iwytyczne.

WAK (wg Bogdanowskiego wnętrza architektoniczno-krajobrazowe) nazy-

wane przez Wejcherta (1984) wnętrzami urbanistycznymi (przestrzennymi)

tworzą się przez różnego rodzaju pionowe bariery iograniczenia, które wystę-

pują na linii wzroku obserwatora itworzą ściany wnętrza. Wkrajobrazie miej-

skim mogą nimi być zarówno obiekty architektoniczne (ryc. 48), jak i zieleń

(np. szpaler drzew). Wkrajobrazie otwartym ścianami rozległego wnętrza może

być pasmo wzgórz, sylweta wsi lub granica lasu. Percepcja przestrzeni wnętrza

zależy od dwóch głównych czynników: 1) stosunku długości ścian wnętrza do

otwarć występujących między nimi oraz 2) stosunku wysokości ścian wnętrza

do jego rozległości. Według Wejcherta (1984) wnętrza mogą być „przypadkowe

lub zorganizowane, rozległe lub niewielkie, krajobrazowe, zielone, naturalne lub

stworzone przez człowieka”.

Wanalizie WAK określenie zasobu polega na sporządzeniu dwuwymiarowe-

go rysunku planu wnętrza oraz serii widoków zpoziomu obserwatora, na które

Ryc. 48. Berno, przykład długiego wnętrza urbanistycznego, okonkretnych ścianach (fot.

A.Gałecka-Drozda)

Metody inarzędzia badań krajobrazu

nanosi się informacje na temat struktury wnętrza (konkret ne, obiektyw ne, subiek-

tywne), formy wnętrza (długie, centralne, szerokie, osiowe), kompozycji wnętrza

(dominanty, akcenty, rytm, prowadzenie i zatrzymanie wzroku), otwarć (m.in.

szerokie, obojętne, szczelinowe, prowadzące, zamykające, kierunkowe, agresyw-

ne, dominujące, krajobrazowe). Wtoku analiz dla określenia proporcji wnętrza

wykonuje się przekroje (poprzeczny ipodłużny), na których zaznacza się tzw. kąty

środkowe (Wejchert 1984). Wprocesie waloryzacji wnętrz architektoniczno-kra-

jobrazowych osobno rozpatruje się elementy składowe WAK – płaszczyzny po-

ziomą (podłoga wnętrza) i pionową (ściany wnętrza), bryły wolnostojące

oraz sklepienie (najczęściej pozorne). Zwraca się tutaj szczególną uwagę na

formy zabytkowe itradycyjne. Wytyczne dla kształtowania wnętrza odnoszą się

do jego poszczególnych elementów ipowinny zawierać szczegółowe wskazania.

Przykładowe wytyczne to: odtworzenie zabytkowej nawierzchni, renowacja ele-

wacji, zabezpieczenie drzew, wprowadzenie niskiej zieleni, uzupełnienie szpaleru

drzew. Projekt WAK sporządza się wramach wyznaczonych przez wytyczne. Bog-

danowski (1990) zwraca uwagę, żeby wykonać go nie tylko na planie, ale także

w widokach perspektywicznych, co pozwala na werykację słuszności założeń

projektowych.

W krajobrazie zurbanizowanym (szczególnie w obrębie zwartej zabudowy

śródmiejskiej) wnętrza przyjmują postać wnętrz złożonych. Relacje między

Ryc. 49. Sprzężenie przez dominantę na przykładzie wieży Eifa w Paryżu widocznej

zdwóch różnych wnętrz urbanistycznych, nie sąsiadujących ze sobą i nie mających

bezpośredniego powiązania. Wspólna dominanta stanowi krajobrazowe połączenie

tych wnętrz, buduje tożsamość i rozpoznawalność przestrzeni miasta (fot. E. de Mezer)

Analiza iocena krajobrazu

wnętrzami złożonymi uwidaczniają się w postaci różnych rodzajów sprzężeń.

Wzajemne oddziaływanie na siebie wnętrz jest wzmacniane, co jest określane

jako zjawisko synergii wnętrz (Böhm 1981). Sprzężenia te można określić jako

bezpośrednie, gdy obiektem łączącym kolejne wnętrza jest fragment wspólnej

przestrzeni lub obiekt należący do obu wnętrz jednocześnie. We wnętrzach

urbanistycznych występują także sprzężenia pośrednie, spośród których najbar-

dziej charakterystyczne jest sprzężenie przez dominantę (ryc. 49). Polega ono na

możliwości obserwacji dominant wyróżniających się wstrukturze przestrzennej

miasta zróżnych miejsc, niemających ze sobą bezpośredniego powiązania (Wej-

chert 1984).

2.2.5. Metody badań percepcji

Analiza sekwencji widoków. Szkice odręczne stanowią specyczny rodzaj notowa-

nia informacji przestrzennych, oparty wprzeważającej części na percepcji wzroko-

wej. Jest to narzędzie szczególnie przydatne dla rejestracji krajobrazu miejskiego

odbieranego przez obserwatora wpostaci sekwencji widoków wnętrz krajobra-

zowych, przestrzeni publicznych, zespołów architektonicznych (ryc. 50). Uważna

obserwacja przestrzeni miasta, której poszczególne fragmenty budzą różne emocje

iodczucia, pozwala ją zrozumieć, a wkonsekwencji świadomie ją kształtować.

Odręczne szkice są niezastąpioną formą notatki wfazie analiz przedprojektowych,

aich graczna forma jest nie tylko świadectwem uzdolnień ich wykonawcy, ale

też wyrazem jego wrażliwości iumiejętności obserwacji oraz interpretacji prze-

strzeni. Stopniowemu przemieszczaniu się towarzyszy seria zmian perspektywy,

zaskakujących otwarć widokowych ikontrastów (Cullen 1961, Królikowski iin.

2016, Rylke 2017). Analizę percepcyjną krajobrazu można uznać za działalność

twórczą inicjującą proces projektowy (Skalski 2007). Percepcja dynamiczna jest

istotna zwłaszcza przy projektowaniu tras widokowych oraz kształtowaniu ipo-

rządkowaniu krajobrazu widzianego zdróg (Forczek-Brataniec 2008).

Krzywa wrażeń. Wkrajobrazie oograniczonych widokach (miejski, parkowy)

percepcja jest ściśle związana zprzemieszczaniem się obserwatora. Obserwator

porusza się wtzw. „ciągu czaso-przestrzennym” (np. ulicami miasta, alejkami

parkowymi), widząc sekwencje wnętrz złożonych. Metodą stosowaną w bada-

niu krajobrazu odbieranego przez obserwatora będącego w ruchu jest krzywa

wrażeń opracowana przez Wejcherta (1984). Jest to wykres poziomu wrażeń

w10-stopniowej skali. Za pomocą krzywej można zarejestrować emocje, jakie

towarzyszą obserwatorowi przemieszczającemu się np. wzdłuż ulicy, stanowią-

cej swoisty ciąg wnętrz sprzężonych. Ważny czynnik wpływający na percepcję

obserwatora, który jest uwzględniony w krzywej, to szybkość przemieszczania

się. Inaczej wypadnie uśredniona krzywa wrażeń dla kierowców, rowerzystów,

użytkowników komunikacji miejskiej, elektrycznych hulajnóg czy pieszych prze-

mieszczających się wzdłuż tego samego ciągu komunikacyjnego. Jest to więc bar-

dzo przydatne narzędzie wpracy zróżnymi grupami użytkowników przestrzeni.

Metoda ta znajduje zastosowanie zarówno wbadaniach krajobrazu miejskiego

(ryc. 51), jak ikrajobrazu otwartego (ryc. 52).

Metody inarzędzia badań krajobrazu

Mapa znaczeń (tzw. mapa mentalna). Lynch (1960) wramach tej metody wy-

różnił pięć elementów struktury przestrzennej miasta, które składają się na jego

obraz:

• Ścieżki (paths) to ciągi, wzdłuż których poruszają się ludzie. Mogą nimi być

ulice, chodniki, ścieżki rowerowe czy linie kolejowe. Wstrukturze wyobra-

żeń wielu ludzi jest to element dominujący, ponieważ obserwują oni miasto

Ryc. 50. Przykładowe zestawienie sekwencji widoków wkrajobrazie. Rysunki ukazują

widoki, jakie witają przechodnia, gdy idzie równym krokiem zjednego krańca mia-

steczka na drugi. Zgodnie ze wskazówkami autora rysunki należy oglądać kolejno od

lewej do prawej

Źródło: Cullen (1961).

Analiza iocena krajobrazu

wtrakcie poruszania się wzdłuż ścieżek, podczas gdy pozostałe elementy są

do nich dodawane ipozostają ze ścieżkami wścisłej relacji przestrzennej.

• Węzły (nodes) to obiekty, do których można wejść lub które stanowią strate-

giczne punkty służące nawigacji iorientacji wmieście. Mogą nimi być skrzy-

żowania, ronda, miejsca przesiadek wtransporcie publicznym, pętle autobu-

sowe czy tramwajowe. Węzły mogą być istotnymi „wydarzeniami” wtrakcie

podróży wzdłuż ścieżek, stąd ich koncepcja nawiązuje silnie do koncepcji

pierwszego z elementów wyróżnionych przez autora. Jednocześnie bardzo

często wskazują centrum obszarów, dlatego ich rola wstrukturze zycznego

wyobrażenia miasta jest bardzo istotna.

• Krawędzie (edges) najczęściej stanowią rodzaj bariery, ograniczenia przestrze-

ni lub przerwy między obszarami, choć bywa także, że je zesobą łączą. Są to

przeważnie nabrzeża, mury, nasypy kolejowe, rzeki.

• Obszary (aeras) stanowią średnie lub duże jednostki ojednorodnym charak-

terze wyróżniane wprzestrzeni miasta. Obok ścieżek są drugim elementem,

który może zdominować szkice wykonywane przez obserwatorów. Według au-

tora metody zależy to nie tylko od cech indywidualnych obszaru, ale także od

relacji zprzestrzenią miasta.

• Punkty orientacyjne (landmarks) są, podobnie jak węzły, punktami odniesie-

nia używanymi wnawigacji wmieście, ale pełnią znacznie ważniejszą funkcję.

Zazwyczaj są to budynki, znaki czy inne detale urbanistyczne, które wyobra-

Ryc. 51. Analiza percepcji krajobrazu miejskiego, wykonana przy użyciu metody „krzywej

wrażeń”

Źródło: Wejchert (1984).

Metody inarzędzia badań krajobrazu

żenia większości użytkowników przestrzeni miejskiej i są przez nich zapa-

miętywane. Część znich może mieć charakter lokalny, część – zwłaszcza jeśli

dzięki swym rozmiarom góruje ponad zabudową całego miasta – wyznacza

jego dominantę percepcyjną, staje się symbolem.

Analiza szkiców odwzorowujących wyobrażoną i zapamiętaną przestrzeń

miasta zaproponowana przez Lyncha (1960) zapoczątkowała tzw. struktural-

ny aspekt badania wyobrażeń przestrzeni, czyli powiązanie zjonomii obszaru

zsubiektywnym jej obrazem wśród użytkowników. Po sporządzeniu przez ob-

serwatorów szkiców wyobrażonej przestrzeni (map mentalnych), analizie, za-

równo zarówno ilościowej, jak i jakościowej podlegają: zawartość, wewnętrzna

struktura istyl szkiców, atakże ich zasięg przestrzenny oraz orientacja według

stron świata. Cechą mapy znaczeń jest brak skali, deformacje wynikające zsu-

biektywnego obrazu zapamiętanej przestrzeni izdolności rysunkowych twórcy

mapy. Niemniej mapa znaczeń zawiera indywidualny obraz miejsca, który wy-

twarza się wpamięci użytkowników przestrzeni oraz rejestrację miejsc szcze-

gólnie istotnych dla członków lokalnej społeczności. Mapę mentalną można

wykorzystać w pracy zosobami z różnych grup wiekowych (przykład takiego

opracowania został opisany wrozdziale 4.2.3).

Ryc. 52. Analiza percepcji krajobrazu poznańskich glinianek tzw. Szacht – adaptacja me-

tody „krzywej wrażeń” Wejcherta na potrzeby badań krajobrazu otwartego

Źródło: Huminiecka (2007).

Analiza iocena krajobrazu

100

2.2.6. Narzędzia GIS iteledetekcja wbadaniach krajobrazu

Oprogramowanie GIS (Geographic Information System – system informacji geogra-

cznej), powszechnie stosowane jako narzędzie wbadaniach krajobrazu od po-

czątku XXIw., dokonało przełomu, pozwalając na przyspieszenie izobiektywizo-

wanie badań. Wraz zrozwojem GIS wzrosła dostępność danych przestrzennych,

mających zastosowanie wmetodach służących analizie iocenie krajobrazu. Nale-

żą do nich wszczególności numeryczny model terenu (NMT) inumeryczny mo-

del pokrycia terenu (NMPT). Coraz więcej danych przestrzennych jest wostat-

nich latach zamieszczanych wogólnodostępnych portalach mapowych, takich jak

geoportal.gov.pl, czy systemy informacyjne gmin. Ogromne znaczenie w bada-

niach krajobrazu mają dane pochodzące zlotniczego skaningu laserowego LiDAR

(Light Detection and Ranging), które pozwalają na wygenerowanie trójwymiaro-

wego obrazu przestrzeni itym samym włączenie do analiz aspektu związanego

zpercepcją krajobrazu przez człowieka (Wróżyński iin. 2020). Dane pochodzące

ze skaningu laserowego to cenne źródło informacji warcheologii krajobrazu, po-

nieważ pozwalają na identykację elementów dziedzictwa kulturowego zapisaną

wmikrorzeźbie terenu, dzisiaj często nieczytelnych m.in. przez przesłonięcie ich

zielenią wysoką (Affek iin. 2021).

Wbadaniach nad zielenią – jej rozmieszczeniem, strukturą gatunkową, wy-

sokością i stanem zdrowotnym – wykorzystuje się znormalizowany różnicowy

wskaźnik roślinności NDVI (Normalized Difference Vegetation Index). Sprawdza się

to zwłaszcza wbadaniach nad terenami zieleni wmiastach, gdzie zakres analiz

poszerza się odostępność zieleni dla mieszkańców oraz stopień jej fragmentacji

(Łachowski, Łęczek 2020).

Klasyczny GIS znajduje również zastosowanie w przypadku krajobrazu kul-

turowego, wbadaniach nad jego zabytkowymi formami. Oprogramowanie GIS

usprawnia posługiwanie się archiwalnymi materiałami kartogracznymi wra-

mach tzw. HGIS (Historical GIS) (Gregory, Healey 2007) poprzez poddawanie

ich tzw. georeferencji, która umożliwia osadzenie ich w konkretnym miejscu,

wkonkretnym układzie współrzędnych. Dzięki temu możliwe jest przeprowadze-

nie precyzyjnej analizy porównawczej przekształceń, które zaszły wkrajobrazie

– określenie zmian wpokryciu iużytkowaniu terenu, które nastąpiły wkolejnych

etapach rozwoju przestrzennego (metoda przekrojów historycznych) (Wilkaniec

iin. 2017).

GIS, dane przestrzenne iteledetekcję należy traktować jako narzędzia ima-

teriały pomocnicze wanalizie iocenie krajobrazu. Są one wykorzystywane m.in.

w archeologii lotniczej, dla rekonstrukcji historycznych form krajobrazowych

(Rączkowski 2002). Również wymienione wcześniej metody: LCA, HLC iJARK

są możliwe do zastosowania przy wsparciu współczesnej technologii. Jednak

wdobie sprawnych narzędzi informatycznych iogromnej ilości dostępnych da-

nych okrajobrazie konieczne jest zachowanie świadomości rzeczywistej relacji

między odbiorcą ikrajobrazem, awszystkie wyniki badań powinny podlegać we-

rykacji wterenie.

Analizy wizualne krajobrazu

101

2.3. Analizy wizualne krajobrazu

Krajobraz kulturowy najczęściej jest postrzegany jako sekwencja widoków. Ze-

wnętrzny wyraz krajobrazu świadczy ojego dobrym lub złym stanie (krajobraz

harmonijny lub zdegradowany). To walory wizualne decydują ojego atrakcyjności

turystycznej, wpływają na samopoczucie obserwatorów. Niestety trzeci wymiar

krajobrazu wanalizach iwplanowaniu przestrzennym często jest pomijany (Bog-

danowski 1976). Wynika to zbraku świadomości walorów historycznych ikultu-

rowych zapisanych wwidokach, braku upowszechnienia metod służących obiek-

tywnym analizom wizualnym krajobrazu oraz chęci ograniczania kosztów przy

wydawaniu decyzji planistycznych. Wniniejszym rozdziale zostały przybliżone

wybrane metody i narzędzia analiz wizualnych, poprzedzone denicjami okre-

śleń używanych w tych analizach.

2.3.1. Denicje

• Walory wizualne krajobrazu: cechy krajobrazu, związane zjego zjonomią,

pozytywnie oddziałujące na zmysł wzroku obserwatora. Na walory wizualne

mają wpływ: stopień przekształcenia krajobrazu iudział elementów przyrod-

niczych; stan zachowania formy krajobrazu tradycyjnego; obecność wysokiej

jakości dzieł architektury isztuki.

• Percepcja wzrokowa: dotyczy złożonego procesu poznawczego polegającego

na rozpoznawaniu iróżnicowaniu bodźców wzrokowych, który prowadzi do

spostrzeżenia (obraz rzeczywistości powstający wumyśle człowieka) (Kotar-

biński 1997).

• Widok: widziany fragment przestrzeni, miarą widoku jest zakres widzialno-

ści przy spojrzeniu wokreślonym kierunku, który odpowiada wprzybliżeniu

kątowi 90°.

• Widok panoramy: widziana rozległa przestrzeń, szereg następujących po

sobie widoków oglądanych z jednego miejsca. Obiekt będący przedmiotem

obserwacji pozostaje wpewnym oddaleniu od obserwatora, co umożliwia ist-

nienie tzw. przedpola ekspozycji.

• Oś widokowa: wytyczony kierunek obserwacji (wyobrażalna prosta) przez

rozplanowanie i kompozycję zagospodarowania terenu, kierujący wzrok na

charakterystyczne elementy (za: Jagielska iin. 2011; Ustawa oochronie przy-

rody 2004).

• Oś kompozycji: element liniowy organizujący kompozycję przestrzenną (Ja-

gielska iin. 2011).

• Punkt widokowy: miejsce, z którego można obserwować panoramę lub

szczególny fragment krajobrazu (Frydryczak iin. 2019; Ustawa oochronie

przyrody 2004).

• Ciąg widokowy: ciąg następujących po sobie punktów widokowych, powiąza-

ny ztrasą przemieszczania się obserwatora.

Analiza iocena krajobrazu

102

• Wnętrze krajobrazowe: podstawowa jednostka strukturalno-kompozycyjna

zjonomii krajobrazu. Fragment przestrzeni widocznej dla obserwatora wy-

dzielonej zotoczenia ścianami (Bogdanowski 1976, 1990).

• Przedpole ekspozycji: rozległe poziome płaszczyzny znajdujące się między

obserwowanym obiektem aobserwatorem, wszczególności zbiorniki wodne,

zbocza lub płaskie dna dolin, umożliwiające ekspozycję panoram (Bogdanow-

ski 1976, Ustawa oochronie przyrody 2004).

• Ekspozycja bierna: określa jak igdzie widoczny jest obiekt, element krajo-

brazu (Niedźwiecka-Filipiak iin. 2017).

• Ekspozycja czynna: określa co widzi obserwator, użytkownik przestrzeni

(Niedźwiecka-Filipiak iin. 2017)

2.3.2. Walory wizualne krajobrazu kulturowego – charakterystyka istan zachowania

O walorach wizualnych krajobrazu decydują różne elementy, charakterystycz-

ne dla poszczególnych jego typów i form. Na obszarach, gdzie dominują wsie o

zwartym rozplanowaniu, najbardziej powszechne są rozległe wnętrza krajobra-

zowe (makrownętrza) z widoczną sylwetą osiedla, na którą składają się budynki

(często z dominantą kościoła w centrum) i zieleń wysoka. Przedpole ekspozycji

tworzą pola uprawne, łąki lub wody otwarte. Granicę makrownętrza najczęściej

wytycza las, wzniesienia terenu lub zabudowa sąsiedniej wsi. Makro wnętrze na

ogół jest podzielone na mniejsze wnętrza pasami zieleni wysokiej wpostaci alei

lub zadrzewień śródpolnych. Zkolei wtradycyjnych formach krajobrazu wiejskie-

go ozabudowie rozproszonej (przykładem mogą być wsie olęderskie) widoki są

skrócone, tworzące sekwencję niewielkich wnętrz architektoniczno-krajobrazo-

wych otoczonych zielenią wysoką itradycyjną zabudową. Wkrajobrazie zurbani-

zowanym szczególną rolę odgrywają wnętrza miast iosiedli, wtym place iulice

(widoki związane zwnętrzami sprzężonymi) oraz panoramy (sylweta miasta wi-

doczna zzewnątrz). Panoramy miast zazwyczaj można obserwować zwyższych

punktów widokowych, wynoszących obserwatora ponad przeważający poziom

zabudowy. Przedpolem ekspozycji panoramy miasta mogą być wody lub tereny

otwarte zdużym udziałem zieleni niskiej (panorama Poznania zbrzegów rzeki

Warty, panorama Krakowa zBłoń).

Widoki ipanoramy stanowią niezbędne dopełnienie planu, które pozwala na

trójwymiarowe uchwycenie krajobrazu. Walory wizualne są przedmiotem troski

głównie na terenach o znaczeniu turystycznym. Trzeci wymiar krajobrazu co-

dziennego jest elementem niesłusznie pomijanym. Studia iopracowania krajobra-

zowe często ograniczane są tylko do dwuwymiarowego planu. Już w latach 70.

Bogdanowski (1976) wskazywał na powszechny brak „powiązania widoku pro-

jektowanego zespołu zpanoramą otaczającego terenu, a zwłaszcza z panoramą

miasta iwsi”, czego skutkiem jest utrata charakteru krajobrazu iwalorów wido-

kowych. Dochodzi do zaburzenia czytelności formy panoramy, często wpołącze-

niu zjej oszpeceniem. Elementy współczesne panoramy konkurują zhistoryczny-

mi. Innym problemem jest niszczenie przedpól ekspozycji przez rozpraszanie się

na nich zabudowy, co prowadzi utraty walorów wizualnych. Istotnym aspektem

Analizy wizualne krajobrazu

103

badań wizualnych krajobrazu jest analiza dynamiczna, związana zruchem iprze-

mieszczaniem się obserwatora wzdłuż drogi (Forczek-Brataniec 2008).

Współcześnie zpomocą przychodzi technologia GIS, która wsposób zauto-

matyzowany pozwala na określenie zasięgu widoczności planowanych obiektów

wkrajobrazie itym samym jest narzędziem przydatnym wprocesie podejmowa-

nia decyzji lokalizacyjnych. Niestety, opracowania zawierające analizy krajobra-

zowe, analizy widokowe, studia krajobrazowe wdokumentach gminnych należą

do rzadkości.

2.3.3. Studium panoramy

Podstawową metodą rejestracji i rozpoznania cech krajobrazu jest analiza pa-

noram, służąca ochronie i kształtowaniu krajobrazu kulturowego, z uwzględ-

nieniem najbardziej charakterystycznych widoków obserwowanych z różnych

punktów. Metoda ta została opracowana przez Dąbrowską-Budziło (1990). Na

początku konieczne jest zarejestrowanie charakterystycznych widoków panora-

my woparciu ostudia terenowe ianalizę materiałów kartogracznych. Następ-

nie przeprowadza się rozpoznanie elementów kompozycji panoramy (ryc. 53),

do których należą: przedpole ekspozycji: otwarta przestrzeń pozwalająca na

oglądanie sylwety miasta lub wsi zpewnego oddalenia; treść panoramy: zwana

także miąższem, zwykle sylweta miasta lub wsi, skupienie elementów krajobrazu

widocznych zoddalenia; tło: jednolite zgrupowanie elementów znajdujące się za

treścią panoramy; motyw panoramy: zespół elementów koncentrujących uwa-

gę obserwatora; dominanta: element wyróżniający się wysokością lub kubaturą,

często oznaczeniu historycznym lub kulturowym (tzw. dominanta znaczeniowa);

subdominanta: element wyróżniający się wysokością lub kubaturą, mniejszy lub

mniej ważny od dominanty, występuje tylko wrelacji do dominanty; akcent:

Ryc. 53. Analiza elementów ikompozycji panoramy: 1 – dominanta, 2 – subdominanta,

3 – akcent, 4 – treść panoramy, 5 – przedpole ekspozycji, 6 – tło, 7 – ramy widoku, 8 –

granica między przedpolem atreścią panoramy

Źródło: Dąbrowska-Budziło (1990).

Analiza iocena krajobrazu

104

element wyróżniający się kolorem lub fakturą; ramy widoku: kadrujące widok po

jednej lub po dwóch stronach panoramy, zbudowane zelementów znajdujących

się blisko obserwatora (pomiędzy obserwatorem a treścią panoramy); kulisy wi-

doku: elementy na przedpolu widoku, eksponujące jego kolejne plany.

Kolejnym etapem jest przeprowadzenie waloryzacji, zarówno treści panoramy,

jak iprzedpola ekspozycji (ryc. 54). Waloryzacja polega na wyróżnieniu wwidoku

panoramy elementów harmonijnych, dysharmonijnych idegradujących. Inne ujęcie

to przypisanie wartości krajobrazowych przez wyodrębnienie elementów odużej

wartości, elementów odrugorzędnej wartości, elementów obojętnych i elemen-

tów oszpecających. Na podstawie waloryzacji sporządza się wytyczne krajobrazo-

we dotyczące ochrony ikształtowania panoramy (wytyczne ogólne, odnoszące się

do całej panoramy lub jej odcinków oraz wytyczne szczegółowe, odnoszące się do

poszczególnych jej elementów). Możliwości zapisów wytycznych jest bardzo dużo

izależą one od konkretnego przypadku. Wramach jednej panoramy różnych wy-

tycznych może być od kilku do kilkunastu, odnoszą się one do poszczególnych

fragmentów widoku. Przykładowe wytyczne szczegółowe to: zachowanie wnie-

zmienionej formie, zakaz zasłaniania; wskazane przekształcenia; konieczne zlikwi-

dowanie, uporządkowanie lub zasłonięcie; zakaz wprowadzania nowych elemen-

tów (oprócz zadrzewienia komponowanego); możliwe wprowadzenie zabudowy

izadrzewienia. Wytyczne ogólne ocharakterze projektowym sporządza się równo-

legle do wytycznych szczegółowych. Obejmują one wskazanie odcinków panoramy,

na których można wprowadzać nowe dominanty, odcinków koniecznych do objęcia

bezwzględną ochroną istniejącego gabarytu iodcinków, na których dopuszcza się

możliwość przekształcania sylwety bez wprowadzania nowych dominant. Wytycz-

ne zamieszczone na widoku panoramy, należy także przenieść na dwuwymiarowy

Ryc. 54. Przykład studium panoramy wsi Grylewo

Źródło: Meller (2021).

Analizy wizualne krajobrazu

105

plan. W oparciu owytyczne można sporządzić projekt kształtowania panoramy

polegający na wprowadzeniu nowych elementów ijednocześnie określeniu ich lo-

kalizacji na planie.

Przykład: Analiza panoram miejskich pod kątem lokalizacji obiektów wysokościowych.

Szczególnym zapisem nawarstwiania się historii wprzestrzeni miejskiej są widoki pano-

ramiczne. Ich treść tworzy tkanka urbanistyczna, wktórej wyróżniają się wysokie obiek-

ty, czyli dominanty. Stanowią one wizytówkę miast ibudują tożsamość ich krajobrazu,

ajednocześnie ułatwiają identykację przestrzenną mieszkańców iturystów. Krajobraz

znaczeń ma wyraźny kontekst kulturowy, wyczuwalny pod jego zyczną formą. Przeka-

zuje określone treści, zawarte wjego elementach. Przyrost zabudowy, zmiana układów

komunikacyjnych istruktury użytkowania terenów, wpływa zarówno na treść, jak iwa-

runki ekspozycji historycznych panoram (ryc. 55). Zagrożenie ze strony współczesnych

procesów rozwojowych oraz niewłaściwie prowadzonej polityki przestrzennej powoduje

deformację iutratę spójności kompozycyjnej historycznych panoram. Problem ten został

Ryc. 55. Panorama lewobrzeżnej części Poznania widziana od strony Warty wróżnych

okresach: A– 1830r., B – 1845r., C – 2015r., kolejnymi numerami iliterami ozna-

czono na zdjęciach irycinach obiekty wyróżniające się wpanoramie

Źródło: Neumann (2015).

Analiza iocena krajobrazu

106

podjęty wpracy dyplomowej, która obejmowała analizę kształtowania się izmian pano-

ram Poznania oraz ich współczesną percepcję, atakże identykację czynników wpływa-

jących na wizualną tożsamość miasta. Istotnym etapem badań było studium najważniej-

szych widoków panoramicznych (ryc. 56).

Przestrzeń miasta kształtowana w ciągu wieków przez poprzednie pokole-

nia jest środowiskiem życia współczesnych mieszkańców, którzy realizują wniej

Ryc. 57. Analiza wpływu planowanych inwestycji na wybrane panoramy Poznania

Źródło: Neumann (2015).

Ryc. 56. Studium współczesnych widoków panoramicznych Poznania

Źródło: Neumann (2015).

Analizy wizualne krajobrazu

107

swoje cele ipotrzeby. Sposoby użytkowania przestrzeni, awraz znimi charak-

ter krajobrazu, ulegają zmianom wraz zustaniem procesów, które determino-

wały określone formy i struktury. Pojawiają się nowe potrzeby iaspiracje, któ-

rych spektakularnym wyrazem jest między innymi budowa nowych wysokich

obiektów. Ich lokalizacja musi być jednak szczególnie przemyślana iuzasadniona.

Wkontekście ochrony historycznej struktury urbanistycznej iwizualnej tożsa-

mości miasta niezbędne jest zarówno przewidywanie skutków krajobrazowych

nowych inwestycji (ryc. 57), jak i określenie reżimu ochrony idopuszczalnych

form zagospodarowania przestrzennego.

2.3.4. Wybrane współczesne metody inarzędzia analiz walorów wizualnych krajobrazu

Landscape and Visual Impact Assessment (LVIA). Metoda brytyjska służąca

ocenie oddziaływania na krajobraz. Jest wymagana przy każdej inwestycji, któ-

ra może mieć znaczące oddziaływanie na charakter krajobrazu lub wprowadzać

zmiany wizualne wszerszym widoku krajobrazu. Przykłady inwestycji, dla któ-

rych konieczne jest przeprowadzenie oceny LVIA: turbiny wiatrowe, farmy so-

larne, budowa 10 lub więcej domów na powierzchni powyżej 0,5 ha, zabudowa

opowierzchni powyżej 1000 m2. Opracowanie LVIA powinno zawierać ocenę

kondycji charakteru krajobrazu dla miejsc potencjalnie dotkniętych planowaną

inwestycją, identykację charakterystycznych punktów widokowych iocenę ich

wrażliwości, sposoby łagodzenia wpływu inwestycji na krajobraz, ocenę poten-

cjalnego wpływu na walory widokowe. Metoda LVIA jest sprzężona zprocesami

planowania iprojektowania nowych inwestycji. Pozwala na włączenie walorów

wizualnych wproces podejmowania decyzji, wefekcie zapewniając ich skuteczną

ochronę izachowanie tradycyjnego charakteru krajobrazu (Gudelines for Land-

scape… 2002).

Scenic Beauty Estimation (SBE). Klasyczna metoda oceny walorów wizual-

nych krajobrazu, wykorzystująca zaangażowanie różnych grup obserwatorów.

Metoda została rozwinięta przez psychologa iekonomistę leśnego wlatach 70.

XXw. wUSA, pierwotnie dla krajobrazu leśnego. Jej celem jest pomoc wgodze-

niu aspektów ekonomicznych z ochroną krajobrazu, ułatwienie podejmowania

decyzji wplanowaniu przestrzennym oraz wsparcie wkomunikacji między pro-

jektantem iodbiorcą. Metoda może być także stosowana jako narzędzie pomoc-

nicze przy określaniu miejsc najsilniej zakorzenionych wpamięci obserwatorów.

Pozwala na interpretację społecznego postrzegania piękna, co może dać przydat-

ne wnioski przy kształtowaniu widoków. SBE polega na wyodrębnieniu poszcze-

gólnych widoków „wnętrz”, które następnie są fotografowane ipoddawane ocenie

przez respondentów wskali od 1 do 10. Oceny dla poszczególnych widoków są

podliczane oraz standaryzowane (Daniel,Boster 1976, Wall 2013).

Ocena wizualnego wpływu inwestycji na krajobraz. Narzędzie to stosowane

jest w Polsce przy lokalizacji nowych obiektów, które ze względu na wysokość,

rozległość i obcą formę mogą potencjalnie przyczynić się do degradacji krajo-

brazu (Sas-Bojarska 2006, 2007). Analizy te opracowuje się wramach ocen od-

działywania na środowisko (OOŚ) zlecanych przez regionalne dyrekcje ochrony

Analiza iocena krajobrazu

108

środowiska (RDOŚ). Okonieczności wykonania analizy widokowego oddziały-

wania na krajobraz wramach raportu decyduje RDOŚ. Wpraktyce konieczność

wykonywania takiej oceny jest praktykowana najczęściej wprzypadku lokalizo-

wania nowych farm wiatrowych (Badora 2017). Metody stosowane wocenach

wywodzą się zklasycznych, wyżej opisanych, metod studium panoramy, jednak

podręcznik metodyczny Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (GDOŚ) za-

wiera szczegółowe klasykacje pozwalające na określenie wartości wizualnej

zastanego krajobrazu wynikające m.in. z form ukształtowania i pokrycia tere-

nu. Następnie przeprowadza się tzw. ocenę siły oddziaływania, opartą m.in. na

wskaźniku powierzchniowej ihoryzontalnej zajętości krajobrazu oraz wskaźni-

kach wertykalnej zajętości panoramy i uporządkowania widokowego. Kluczo-

wym elementem raportu jest wykonanie wizualizacji przedstawiających plano-

waną inwestycję w zastanym krajobrazie. Wizualizacje muszą spełniać liczne,

rygorystyczne warunki, które pozwalają na możliwie obiektywne wskazanie skali

przemian wkrajobrazie. Obecnie walory widokowe wOOŚ są najczęściej pomija-

ne lub marginalizowane. Obserwuje się także problemy zwdrażaniem irespekto-

waniem zaleceń zapisanych wdokumentach.

Cyfrowe narzędzia analiz widokowych. Służą one przede wszystkim do bada-

nia chłonności widokowej oraz projektowania iochrony krajobrazu kulturowe-

go, zwłaszcza krajobrazu miejskiego. Narzędzia te stale są rozwijane, awynika

to zcoraz szerszej dostępności danych przestrzennych pochodzących ze skanin-

gu laserowego oraz pomiarów geodezyjnych. Narzędzia cyfrowe zpowodzeniem

można stosować w tradycyjnych metodach analiz widokowych krajobrazu. Ich

zaletą jest znaczne skrócenie czasu dokonywania analiz. WPolsce tematyką na-

rzędzi cyfrowych wochronie ikształtowaniu krajobrazu kulturowego zajmują się

architekci krajobrazu zróżnych ośrodków akademickich. Wyróżniają się zwłasz-

cza prace prowadzone wśrodowisku szczecińskim przez Klarę Czyńską iPawła

Rubinowicza (m.in. Czyńska 2018, Czyńska, Rubinowicz 2019) oraz wśrodowi-

sku krakowskim przez Agnieszkę i Pawła Ozimków (m.in. Ozimek iin. 2013,

Ozimek, Ozimek 2015). Warto zwrócić uwagę na metody analiz fotograi cyfro-

wych, prowadzonych dla potrzeb waloryzacji krajobrazu oraz ocen oddziaływania

inwestycji na krajobraz (Ozimek 2019).

109

3. Przekształcenia, ochrona ikształtowanie

krajobrazu kulturowego

3.1. Współczesne zagrożenia ideformacje krajobrazu kulturowego

Krajobraz kulturowy jako struktura dynamiczna (patrz podrozdział 1.1) podlega

różnorodnym procesom, z których część ma charakter właściwej dla układów

iform przestrzennych ewolucji w czasie (patrz podrozdział 1.2). Niestety, nie-

które zjawiska mogą pociągać za sobą niekorzystne przekształcenia krajobrazu,

przyczyniając się do deformacji jego fragmentów czy nawet zaniku pewnych pod-

typów. Współczesne zagrożenia, najczęściej odpowiadające za negatywne zmiany

zachodzące wkrajobrazie kulturowym, to przede wszystkim: globalizacja, zmia-

na modelu życia, urbanizacja, dostępność komunikacyjna związana zrozwojem

infrastruktury, rozwój technologiczny, zmiany polityczne, niski poziom świado-

mości iedukacji społecznej.

3.1.1. Źródła iprzyczyny przekształceń krajobrazu

Na całym świecie obserwowane są niekorzystne trendy wyznaczające kierunek

przemian krajobrazu kulturowego. Dotyczą one również Europy i Polski. Za

główne, globalne kierunki zmian można uznać: gwałtowny rozwój miast iinfra-

struktury (urban sprawl, urbanizacja), rozwój specycznych form zagospodarowa-

nia terenu związanych zturystyką irekreacją, intensykację iwzrost skali pro-

dukcji rolnej, zmniejszanie intensywności wykorzystania terenu lub wyłączanie

zużytkowania ziemi.

Obecnemu rozwojowi przestrzennemu wielkich miast towarzyszy zjawisko

urban sprawl, czyli wylewania się zabudowy mieszkaniowej poza ich granice ad-

ministracyjne. Urban sprawl jest określeniem powszechnie przyjętym, ale tłuma-

czonym wróżny sposób. Niemniej wszystkie próby deniowania terminu pod-

kreślają pewne cechy obszarów podlegających zjawisku urban sprawl, do których

należą: niska gęstość zaludnienia izabudowy, nieciągłość zabudowy, utrudnie-

nia wdostępie do usług, w tym usług transportu publicznego, uzależnienie od

transportu indywidualnego, gwałtowny wzrost powierzchni zabudowy na tere-

nach podmiejskich, charakteryzujący się nieplanowością struktur, nielogiczno-

ścią rozwiązań oraz izolacjąspołeczną (Broniewicz 2017). Zjawisko to występuje

szczególnie intensywnie na pograniczu dużych miast, wzdłuż głównych tras ko-

munikacyjnych, ale również na terenach cennych przyrodniczo ikrajobrazowo.

Atrakcyjność krajobrazowa, obok walorów ekonomicznych (niższe ceny gruntów)

ispołecznych (więzi sąsiedzkie, poczucie bezpieczeństwa), sprawia, że obszary

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

110

wiejskie stają się przeciwwagą dla anonimowej, zdegradowanej icoraz droższej

przestrzeni miejskiej. Przestrzeń wiejska jest więc nie tylko atrakcyjnym miej-

scem wypoczynku, ale też coraz bardziej pożądanym miejscem zamieszkania

dla ludzi związanych zawodowo z miastem lub poszukujących na wsi nowych

perspektyw zatrudnienia. Ma to swoje odzwierciedlenie wkrajobrazie poprzez

zachodzące wnim przekształcenia. Suburbanizacja, urban sprawl, coraz silniejsza

presja miast na otaczające tereny wiejskie powoduje zagrożenia dla wartościo-

wych struktur krajobrazowych, często zaś deformację tradycyjnych form archi-

tektonicznych iprzestrzennych. Zanika granica pomiędzy przestrzenią miejską

iwiejską (oczym była również mowa wpodrozdziale 1.2.3). Podsumowując, te-

reny wiejskie wsąsiedztwie miast odznaczają się ogromną dynamiką przemian

prowadzących do: zachwiania ich stabilności ekologicznej, deformacji struktury

przestrzennej idegradacji krajobrazu (patrz ryc. 58). Intensywny rozwój obiek-

tów isieci infrastrukturalnych (drogi, napowietrzne sieci przesyłowe, farmy wia-

trowe ifotowoltaiczne) powoduje utratę obszarów cennych widokowo, których

kraj obraz bywa zdominowany przez tego rodzaju obiekty.

Drugi zwymienionych kierunków niekorzystnych zmian wkrajobrazie, czyli

rozwój specycznych form zagospodarowania terenu związanych zturystyką ire-

kreacją, może prowadzić do nadmiernej intensykacji wykorzystania środowiska,

przekraczającej jego chłonność (penetracja lasów, zanieczyszczanie jezior, nisz-

czenie naturalnych ekosystemów). Przy braku odpowiedniej kontroli iniedosta-

tecznych ograniczeniach skutki krajobrazowe tego zjawiska to niszczenie walo-

rów widokowych poprzez lokalizowanie zabudowy rekreacyjnej wniewłaściwych

lub zupełnie przypadkowych miejscach. Jakość krajobrazu obniżają również cha-

otyczne układy przestrzenne zabudowy, jej często niska jakość estetyczna itech-

niczna, nadmierne zagęszczenie oraz krzykliwe reklamy kierowane do turystów.

Wostatnich latach pojawiło się nawet pojęcie wizualnego zanieczyszczenia (ang.

visual pollution), które odnosi się nie tylko do zabudowy rekreacyjnej.

Zkolei przemysłowa produkcja rolna może prowadzić do zachwiania równo-

wagi ekologicznej (utraty bioróżnorodności, niszczenia powiązań ekologicznych)

iprzyczyniać się do zanieczyszczenia środowiska (skażenie gleby i wód nawo-

zami oraz środkami ochrony roślin). Wefekcie może dojść do obniżenia jakości

produkowanej żywności (żywność wytwarzana na skalę przemysłową, zgodnie

ze standardami masowej produkcji). W aspekcie przestrzennym w wyniku in-

tensywnej produkcji rolnej następuje zubożenie iujednolicenie krajobrazu – za-

nik mozaikowego krajobrazu wraz zwłaściwymi dla niego drobnymi formami

krajobrazowymi (oczka izadrzewienia śródpolne, drobne formy ukształtowania

terenu, dawne miedze). Opisane zjawiska związane są zdostosowaniem terenu

upraw (pól) do wymogów stawianych przez mechanizację rolnictwa im.in. przez

scalanie własności rolnej.

Trend przeciwny do opisanego powyżej, to zmniejszenie intensywności wy-

korzystania terenu i wyłączanie z użytkowania ziemi na terenach rolniczych

osłabej dostępności lub mało sprzyjających warunkach społecznych. Zjawisko

dotyczy zazwyczaj peryferyjnie położonych obszarów lub terenów o skrajnie

niekorzystnych warunkach gospodarowania, obciążonych również problemami

Współczesne zagrożenia ideformacje krajobrazu kulturowego

111

Ryc. 58. Przykłady homogenizacji i zawłaszczania krajobrazu, osiedla ozgeometryzo-

wanych, nieuwzględniających uwarunkowań naturalnych i regionalnych wzorców

przestrzennych podziałach i standardowej, powtarzalnej formie zabudowy zajmu-

ją wartościowe pod względem krajobrazowym iprzyrodniczym tereny otwarte (fot.

A.Kijowski)

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

112

społecznymi (m.in. bezrobocie, starzenie się społeczeństwa, migracja młodych

ludzi). Wycofywanie się zuprawy gruntów izastępowanie terenów uprawowych

nieużytkami, zakrzewieniami lub lasem powoduje zanik tradycyjnego krajobrazu

rolniczego izmienia ekspozycję widoków (Raszeja iin. 2010).

3.1.2. Współczesne zjawiska wkrajobrazie kulturowym

Wszystkie opisane powyżej tendencje przekładają się na deformacje występujące

we współczesnym krajobrazie kulturowym. Dotyczy to zarówno krajobrazu zur-

banizowanego (miejskiego), jak i otwartego (wiejskiego), choć obydwa rodzaje

krajobrazu różnią się między sobą dynamiką zmian, odmiennością problemów

iobserwowanych zjawisk. Poniżej zebrano ipokrótce scharakteryzowano najczę-

ściej zachodzące deformacje krajobrazu kulturowego wPolsce.

Zanik tradycyjnych elementów krajobrazu i jego indywidualnej specyki. Na-

stępuje utrata niepowtarzalnego charakteru zespołów miejskich iprzenoszenie

na wieś obcych form architektonicznych, zacieranie historycznych układów urba-

nistycznych iruralistycznych. Zanik tradycyjnych elementów krajobrazu zarów-

no może odnosić się do układów przestrzennych, jak ipojedynczych obiektów

architektonicznych, zespołów zieleni iform użytkowania terenu.

Zanik zabytkowej i tradycyjnej (wernakularnej) zabudowy. Jest to złożony

problem wynikający zdewastacji zabytkowych obiektów architektonicznych iich

zespołów, utraty przez nie funkcji, przeznaczenia lub właściciela, co skutkuje bra-

kiem opieki iremontów. Może również wiązać się ze zniekształceniem ich formy

przez źle prowadzone przebudowy i adaptacje, stosowaniem nieodpowiednich

materiałów budowlanych, usuwaniem detalu architektonicznego, przez co tracą

cechy stylowe. Może dotyczyć zabytkowej substancji architektonicznej miejskiej,

jednak częściej idotkliwej dotyka zabudowy wernakularnej, czyli tradycyjnej

wiejskiej (więcej wpodrozdziale 1.3).

Zanik zespołów zieleni. Najczęściej związany jest znowymi inwestycjami

budowlanymi (zieleń na działkach prywatnych i gminnych, miejskich, pań-

stwowych) oraz gospodarowaniem rolniczym (dotyczy przede wszystkim za-

drzewień śródpolnych). Niektóre zespoły zieleni, zwłaszcza zieleń cmentarna,

cierpią wwyniku niewłaściwych sposobów pielęgnacji drzew (ogławianie, pod-

krzesywanie), braku uzupełniania ubytków wistniejących nasadzeniach oraz

wprowadzania niewłaściwie dobranych gatunków nasadzeń. Poważnym za-

grożeniem dla niezwykle wartościowych form zieleni wysokiej w krajobrazie

kulturowym, jakimi są aleje przydrożne, jest eliminacja zieleni wzdłuż ciągów

komunikacyjnych podczas modernizacji dróg, budowy ścieżek rowerowych itp.

Wmiastach do zaniku zespołów zieleni przyczyniają się także zmiany klima-

tyczne, presja inwestycyjna oraz zimowe utrzymanie dróg.

Zanik tradycyjnych form użytkowania na obszarach wiejskich. Wynika zprak-

tyki scalania gruntów, tworzenia pól wielkoobszarowych iwprowadzania upraw

monokulturowych, co powiązane jest zusuwaniem miedz ienklaw zieleni śród-

polnej. Niwelacja terenu przyczynia się do likwidacji śródpolnych oczek wodnych

oraz innych drobnych form ukształtowania terenu. Wraz zzanikiem tradycyjnych

Współczesne zagrożenia ideformacje krajobrazu kulturowego

113

upraw imetod wypasu zatraceniu ulegają charakterystyczne dla krajobrazu wiej-

skiego formy użytkowania terenu, takie jak sady, łąki, pastwiska czy ogrody

warzywne.

Zawłaszczanie krajobrazu. Zjawisko polega na pozbawianiu społeczeństwa

dostępu do zasobów krajobrazowych poprzez przejmowanie ich przez indywidu-

alnych użytkowników lub ich grupy. Przejawem zawłaszczania krajobrazu może

być powstawanie zabudowy rekreacyjnej i mieszkaniowej na obszarach o naj-

wyższych walorach krajobrazowych i przyrodniczych, wypełnianie zabudową

krajobrazu otwartego, nadmierne przybliżanie zabudowy do granic lasów ilinii

zbiorników wodnych, degradacja miejsc atrakcyjnych widokowo (zob. ryc. 60 i61

iprzykład ze str. 116). Wskali miasta problem przejawia się grodzeniem osiedli

i towarzyszącej budynkom mieszkalnym przestrzeni ze skwerami, zieleńcami,

placami zabaw, miejscami wypoczynku, ścieżkami i parkingami. Tym samym

tkanka miejska traci ciągłość, aw kraj obrazie miejskim pojawiają się bariery

przestrzenne iwizualne, oddziałujące równocześnie na relacje społeczne.

Homogenizacja krajobrazu. Następuje na skutek wprowadzania nowych po-

działów własnościowych, najczęściej związanych zrozwojem funkcji mieszka-

niowej. Zgeometryzowane, nieuwzględniające uwarunkowań naturalnych i re-

gionalnych wzorców przestrzennych podziały mają silny wpływ na współczesny

krajobraz kulturowy, aco gorsza, mogą decydować ojego formach istrukturze

wprzyszłości. Zjawisko przybiera również formę uniformizacji zabudowy i po-

zbawienia jej cech lokalnej tradycji kulturowej (ryc. 58). Wszystko to wiąże się

zzanikiem zróżnicowania form krajobrazu miejskiego iwiejskiego.

Nadmierna intensykacja zabudowy lub jej rozpraszanie. Wiąże się zbrakiem

powiązania nowej zabudowy zistniejącymi strukturami osadniczymi. Wkrajo-

brazie miejskim zdarza się rozwój zabudowy kosztem zieleni, terenów otwartych

iprzestrzeni publicznych. Przykładowo zabudowie ulegają parki iskwery między

budynkami mieszkalnymi tzw. osiedli zwielkiej płyty, whistorycznych śródmie-

ściach miast działki po wyburzony kamienicach, dawniej zpodwórzem, drzewa-

mi, ocyną, zabudowywane są przez pozbawione zieleni wielopoziomowe apar-

tamentowce. Wkrajobrazie wiejskim dochodzi do lokalizowania pojedynczych

siedlisk lub niewielkich zespołów zabudowy wkrajobrazie otwartym (wśród roz-

łogu pól) – na odrolnionych działkach, co skutkuje nadmiernym rozdrabnianiem

podziałów własnościowych, niezgodnym ze skalą podziałów historycznych. Na

obszarach kraju otradycji rozplanowania pól wformie długich iwąskich łanów,

nowa zabudowa pojawia się wdużym zagęszczeniu wobrębie pojedynczych łanów,

tworząc długie pasma domów (ryc. 59A). Na terenach podmiejskich ma miejsce

rozciąganie terenów budowlanych wzdłuż ciągów komunikacyjnych (ryc. 59B).

Następuje zlewanie się układów przestrzennych sąsiadujących jednostek osad-

niczych wstree oddziaływania dużych miast. Opisane zjawiska wynikają znie-

skuteczność prawa wobec presji związanej zurbanizacją. Chęć pozyskania tanich

terenów pod zabudowę, niekoniecznie korzystnie położonych zpunktu widzenia

harmonijnego rozwoju struktur osadniczych, nie jest wystarczająco ograniczana

przez prawo lokalne (miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego).

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

114

Ryc. 59. A– przykład zabudowy zuniformizowanej, nienawiązującej do wzorców regional-

nych, usytuowanej na wydłużonej działce porolnej; B – deformująca krajobraz różno-

rodność gabarytów, form isposobów rozmieszczenia na działkach zabudowy, prowa-

dząca do chaosu przestrzennego (fot. E.Raszeja)

Współczesne zagrożenia ideformacje krajobrazu kulturowego

115

Brak ochrony cennych widoków istref ekspozycji panoram. Objawia się lo-

kalizowaniem wnieprzemyślany sposób inwestycji na przedpolach ekspozycji,

doprowadzaniem do deformacji panoram poprzez źle dobrane gabaryty, formę

ikolorystykę zabudowy. Walory widokowe może również zaburzyć niekontrolo-

wany, spontaniczny rozrost drzew ikrzewów zasłaniających motywy panoram,

atrakcyjne widoki, otwarcia iosie widokowe. Problem mogą stanowić również ce-

lowe działania nieuwzględniające zależności widokowych pomiędzy poszczegól-

nymi elementami krajobrazu kulturowego, np. niewłaściwa lokalizacja dolesień,

sytuowanie wmiejscach cennych widokowo farm wiatrowych ifotowoltaicznych,

wprowadzanie napowietrznych przesyłowych linii energetycznych wysokiego na-

pięcia podyktowane jedynie względami gospodarczymi, prawnymi itechniczny-

mi. Zjawisko dotyczy zarówno miast, jak iwsi, choć krajobraz otwarty, zracji na

swój charakter (rozległe tereny otwarte gwarantujące odległe iszerokie widoki,

wwiększości przypadków krajobraz nieobjęty jakąkolwiek formą ochrony), jest

bardziej podatny na degradację cennych widoków istref ekspozycji panoram.

Brak uporządkowania przestrzeni. Przejawia się przypadkowym sąsiedztwem

funkcji i form, wynikających z wprowadzania doraźnych rozwiązań bez cało-

ściowego planu. Zwłaszcza na obszarach podlegających intensywnym procesom

urbanizacyjnym dochodzi do pomijania właściwej organizacji ciągów pieszych,

zieleni ogólnodostępnej, przestrzeni publicznych, czemu dodatkowo towarzyszy

nieprzemyślane rozmieszczanie obiektów infrastrukturalnych.

Nadmierny rozrost jednostek osadniczych. Wywołany jest parcelacją isprze-

dażą gruntów rolnych wzwiązku zrozwojem podmiejskich osiedli mieszkanio-

wych (tzw. suburbiów) iwsi, co wiąże się zpowstawaniem nowych podziałów

własnościowych. Zmianie ulega sposób użytkowania gruntów, następuje defor-

macja historycznych układów przestrzennych, anierzadko zanik dotychczasowej

specyki krajobrazowej jednostek osadniczych (Raszeja iin. 2010). Co istotne,

omówione współczesne zagrożenia i deformacje krajobrazu kulturowego nie

wpływają jedynie na walory wizualne, dziedzictwo materialne ikulturowe. Ich

negatywne oddziaływanie dotyczy także dobrostanu użytkowników krajobrazu,

relacji społecznych, gospodarki, zasobów przyrodniczych. Warto podkreślić, że

już pod koniec lat 90. XXw. powstał dokument Komisji Europejskiej pt. European

Spatial Development Perspective, zaakceptowany przez ministrów związanych zpla-

nowaniem przestrzennym wkrajach Unii Europejskiej, który zawierał postulaty

dotyczące kształtowania relacji przestrzennych miasto–wieś (Kowicki 2014). Do

najważniejszych zaleceń należało:

• utrzymanie odmienności krajobrazu miejskiego iwiejskiego,

• kształtowanie osadnictwa woparciu ohierarchiczną sieć miast imiasteczek,

• realizacja założeń miasta zwartego oraz zwartych osiedli dla ludności nierolni-

czej wkrajobrazie wiejskim.

Co wyraźnie wyłania się z poprzednich rozważań, w polskim krajobrazie

nie udaje siępodobnych założeń realizować. Tymczasem racjonalna gospodarka

gruntami pod cele mieszkaniowe na terenach miejskich leży upodstaw prawidło-

wego funkcjonowania organizmów miejskich wobec zmian klimatu. Zkolei har-

monizowanie osadnictwa na obszarach wiejskich zpowierzchnią terenów upraw

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

116

rolniczych ileśnych jest konieczne dla prawidłowego zarządzania zasobami przy-

rodniczo-krajobrazowymi (Kowicki 2014).

Zpunktu widzenia nauk okrajobrazie problem zagrożeń wartości krajobrazo-

wych wiąże się zzagadnieniem odporności krajobrazu. Richling iSolon (2011)

deniują ją jako trwałość krajobrazu wwarunkach niezmiennego otoczenia oraz/

lub zdolność do powrotu do stanu oryginalnego po zakończeniu oddziaływania

zagrażającego czynnika zewnętrznego, wynikająca ze struktury (budowy) ifunk-

cjonowania (procesów) zachodzących wkrajobrazie (Kistowski 2018 za: Richling

iSolon 2011). Skutki oddziaływania zagrożeń na krajobraz są zależne od natęże-

nia antropopresji iwrażliwości krajobrazu na to oddziaływanie.

Wprzeciwdziałaniu utracie tożsamości krajobrazu (podrozdział 2.1) kluczową

rolę powinny odgrywać instrumenty prawne, azwłaszcza planowanie przestrzen-

ne (podrozdział 4.2) oraz dobre praktyki projektowe oparte na współczesnych

metodach inarzędziach badania krajobrazu (podrozdział 2.2), wtym historycz-

nych walorów krajobrazu kulturowego (podrozdział 1.4), znależytym uwzględ-

nieniem walorów wizualnych krajobrazu (podrozdział 2.3).

3.2. Ochrona ikształtowanie krajobrazu

Zagadnienia związane zochroną ikształtowaniem krajobrazu znacząco się róż-

nią wprzypadku krajobrazu otwartego i zurbanizowanego, a najtrudniejsze do

rozwiązania konikty przestrzenne występują na styku między tymi dwoma ty-

pami krajobrazu (podrozdział 1.2.3,3.1.1).

3.2.1. Krajobraz otwarty – wybrane zagadnienia

Użytkowanie przestrzeni ilokalizacja nowej zabudowy. Zgodnie zinformacjami

podanymi przez GUS w 2018r. obszary wiejskie zajmowały 93% powierzchni

kraju. Jest to zbieżne zdanymi na lata 1995–2009 (GUS 2011). Co oczywiste,

wobec gwałtownego wkraczania nowej zabudowy na tereny krajobrazu wiejskie-

go, dane te nie odzwierciedlają faktycznego stanu udziału krajobrazu otwartego

wpowierzchni kraju. Wynika to zuproszczonego deniowania obszarów wiej-

skich przez GUS, który rozumie je jako tereny położone poza granicami admi-

nistracyjnymi miast. Do obszarów wiejskich włącza się tym samym suburbia,

które cech krajobrazu otwartego nie posiadają (por. Bański 2012). Tymczasem,

jak ukazuje rycina 60, na przykładzie okolic Jeziora Lusowskiego (pow. poznań-

ski), od wielu lat następuje zanik krajobrazu otwartego na rzecz nowej zabudowy,

azjawisko to ostatnio przybiera na sile.

Przykład: WTrzaskowie (ryc. 6 i7) iwotoczeniu Jeziora Lusowskiego (ryc. 60) widać,

że współcześnie powstajace osiedla nie mają czytelnego układu, aich rozplanowanie

jest zależne od pierwotnego kształtu dawnych pól, które ulegają parcelacji. Trudno rów-

nież oprzeć się wrażeniu, że podziały przestrzenne kształtowane są tak, aby dążyć do

maksymalizacji zysku ze sprzedaży działek, przez co wytyczane są w bardzo dużym

zagęszczeniu. Tymczasem lokalizację nowych osiedli dla ludności nierolniczej powinny

Ochrona ikształtowanie krajobrazu

117

poprzedzać skrupulatne studia krajobrazu otwartego. Nawet niewielkie i punktowe

obiekty wprowadzone wmakrownętrzu krajobrazowym lub wmiejscu eksponowanym,

takim jak wyniesienie terenu, mogą zaburzyć rozległe widoki iwten sposób oddziały-

wać na znaczny obszar. Jest to przykład zawłaszczania krajobrazu, wktórym działania

pojedynczych osób wistotny sposób wpływają na odbiór krajobrazu przez ogół. Dotyczy

to zwłaszcza krajobrazu owalorach widokowych (ryc. 61). Wkontekście przytoczonych

przykładów niestety należy stwierdzić, że podlegający urbanizacji krajobraz styku mia-

sto–wieś jest odzwierciedleniem braku skuteczności poczynań planistyczno-przestrzen-

nych (oczym mowa również wpodrozdziale 4.2.1).

Stan suburbiów wynika także z braku świadomości walorów krajobrazu

otwartego itym samym braku wytycznych do jego kształtowania. Wkrajobra-

zie podmiejskim początkowo dochodzi do utraty charakteru itożsamości kraj-

obrazu, a w konsekwencji do jego degradacji. W perspektywie długoplanowej

degradacja krajobrazu wiąże się z nieodwracalnymi stratami ekonomicznymi

iprzyrodniczymi, atakże utratą terenów pod produkcję rolną. Dodatkowo nowe

podziały własnościowe mogą w sposób trwały zaburzyć rozległe obszary kraj-

obrazu otwartego.

Poza aspektami krajobrazowymi niewłaściwa lokalizacja zabudowy powodu-

je też inne problemy, m.in.: trudności zjej obsługą przez lokalną infrastruktu-

rę techniczną, wtym drogową, utrudniony dostęp do podstawowych mediów,

ograniczoną możliwość odbioru odpadów, nieczystości itd. W konsekwencji

może to doprowadzić do nieracjonalnego wzrostu kosztów po stronie samorządu

oraz przyszłych mieszkańców. Dzięki odpowiednim analizom można osiągnąć

Ryc. 60. Rozwój zabudowy (kolor czarny) wokół Jeziora Lusowskiego (gm. Tarnowo

Podgórne, pow. poznański). Stan zabudowy wkolejnych okresach: A– lata 40. XXw.;

B– lata 70. XXw.; C – 2017r.; D – możliwości rozwoju według SUiKZP

Źródło: Wilkaniec iin. (2017).

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

118

wiele korzyści – zjednej strony zachować zasób terenów najwartościowszych

dla upraw rolniczych oraz najcenniejszych ze względu na walory krajobrazowe

iprzyrodnicze, a zdrugiej dokonać racjonalnego wyboru obszaru pod zabudo-

wę, zapewniającego optymalne warunki rozwoju nowych struktur osadniczych.

Kolejnym krokiem powinno być określenie centrum nowego układu osadniczego

jako odniesienia do kształtowania kompozycji urbanistycznej. Może to być plac

wcentrum wyznaczonej siatki kompozycyjnej z ustalonymi granicami zainwe-

stowania, przebiegiem sieci dróg oraz wskazaniem izaplanowaniem zagospoda-

rowania stref usługowych, gospodarczo-składowo-produkcyjnych, ochronnych

wokół zespołów historycznego osadnictwa wiejskiego, reliktów lokalnej kultury

ikrajobrazu (Kowicki 2010). Bardzo istotne jest również zaprojektowanie prze-

strzeni publicznej, ważnej dla integracji społeczności lokalnej. Tym samym istnia-

łaby możliwość uzyskania zespołu mieszkalno-usługowego o zaprojektowanym

układzie, gwarantującym ochronę ikształtowanie krajobrazu zrównoczesną dba-

łością opoziom życia mieszkańców.

Badaniom i ochronie krajobrazu ma służyć m.in. tzw. audyt krajobrazowy,

który został szerzej opisany wpodrozdziale 4.1.3. Tam też przedstawiono inne

narzędzia planistyczne oraz instrumenty prawne umożliwiające władzom gmin-

nym wcielanie wżycie przedstawionych powyżej idei ochrony i kształtowania

krajobrazu (Solon i in. 2015). Zanim do ustawowych narzędzi planistycznych

włączono audyt krajobrazowy, podwaliny metody badań krajobrazu kulturowego

na znacznym obszarze wpodziale na jednostki architektoniczno-krajobrazowe

opracował Bogdanowski (1990) (podrozdział 2.2.4).

Ryc. 61. Budynek mieszkalny wdolinie Prosny wkrajobrazie otwartym łąk izadrzewień

śródpolnych – przykład tzw. zawłaszczenia krajobrazu (fot. A.Gałecka-Drozda)

Ochrona ikształtowanie krajobrazu

119

Architektura w krajobrazie otwartym. Wobec opisanych wyżej zjawisk ko-

nieczne jest opracowanie skutecznych metod wprowadzania ładu przestrzenne-

go oraz szczególna dbałość olokalny wyraz architektoniczny nowej zabudowy

mieszkaniowej i jej związek z otaczającym krajobrazem. Pierwszym krokiem

powinno być wszechstronne rozpoznanie cech tradycyjnej architektury lokalnej.

Zasięg terytorialny występowania form architektonicznych, uznanych za regio-

nalne, ustalany jest wliteraturze przedmiotu z uwzględnieniem cech szczegól-

nych, właściwych dla danego obszaru. Najczęściej pokrywają się one zterytorial-

nym zasięgiem innych jeszcze znamion kultury materialnej izwyczajów ludności

świadczących oodrębności danej grupy etnicznej. Pojęcie regionu architektury

ludowej odnosi się do obszaru, na którym występowały lub nadal wystę-

pują formy budowlane opokrewnych cechach, wytworzone wprocesie hi-

storycznym na skutek podobnych warunków rozwoju kultury materialnej

ludności w nim zasiedziałej (Tłoczek 1985). O zróżnicowaniu regionalnym

decydują nie tylko formy architektoniczne budynków (ryc. 10), ale również formy

przestrzenne zagród (ryc. 63), typy rozplanowania wsi (podrozdział 1.4.3) czy

wreszcie całe układy przestrzenno-krajobrazowe. Przyjęto, że dla kształtowania

formy architektonicznej istotne są następujące elementy: rzut, proporcje i wiel-

kość bryły, kształt dachu, elewacje, konstrukcja imateriał, detal architektonicz-

no-budowlany, zaś jako dyspozycja dla rozwiązań urbanistycznych: układ prze-

strzenny zespołów zabudowy, sposób zagospodarowania działek siedliskowych

(wielkość iproporcje działek, układ budynków, ich usytuowanie wstosunku do

drogi), zieleń towarzysząca zabudowie (Raszeja 2002).

Skutecznym isprawdzonym w wielu krajach europejskich sposobem popra-

wy jakości architektury na obszarach

wiejskich jest promocja ipopularyzacja

dobrych wzorów w zakresie rozwią-

zań architektoniczno-przestrzennych,

a także opracowywanie i wydawanie

poradników – wzorników budownic-

twa regionalnego (ryc. 62). Tego ro-

dzaju publikacje, bardzo powszechne

m.in. wkrajach anglosaskich, są przede

wszystkim przystępne (czytelne ilu-

stracje, zwięzły tekst, atrakcyjna szata

graczna) i dostępne (bezpłatne bro-

szury rozpowszechniane wśród poten-

cjalnych inwestorów).

Wzorniki i poradniki upowszech-

niają wiedzę na temat architektury

regionalnej i w jednoznaczny sposób

Ryc. 62. Okładka wzornika zabudowy wkraj-

obrazie wiejskim Irlandii Północnej

Źródło: Department of the Environment (1994).

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

120

Ryc. 63. Analiza cech zabudowy wrejonie wsi Rogalin–Świątniki–Mieczewo jako podsta-

wa formułowania wytycznych do planu miejscowego: A– układy przestrzenne zagród;

B – proporcje budynków iformy dachów; C – kompozycja elewacji

Źródło: Raszeja (2002).

Ochrona ikształtowanie krajobrazu

121

precyzują dopuszczalne na danym obszarze rozwiązania konstrukcyjno-materia-

łowe (trzeba tu również podkreślić skuteczność nadzoru budowlanego w tych

krajach wzakresie kontroli inwestycji iegzekwowania ustaleń przestrzennych).

Analiza cech architektury regionalnej jest podstawą sformułowania wytycznych

do kształtowania zabudowy (Łuczyńska-Bruzda, Myczkowski 1991).

Istniejące w Polsce opracowania dotyczące architektury regionalnej należy

przystosować do powyższych potrzeb i zadbać o ich popularyzację. Tego typu

opracowania powinny w pierwszym rzędzie pojawić się na obszarach parków

krajobrazowych. Przyjęte parametry architektoniczne iurbanistyczne muszą być

zapisane w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego wsposób

jednoznaczny, tak aby zapobiec przypadkowości ichaosowi przestrzennemu (Ra-

szeja 2002).

3.2.2. Krajobraz zurbanizowany – wybrane zagadnienia

Nieco odmienne problemy dotyczą krajobrazu zurbanizowanego. W miastach

trudności nastręcza wyważenie między koniecznym zagęszczaniem zabudowy

aochroną zabytkowych struktur urbanistycznych. Obserwowana jest stała presja

inwestycyjna na tereny istniejącej zabudowy poprzez jej dogęszczanie, atakże na

tereny niezabudowane, wtym na obszary zieleni, ogrody działkowe, lasy miejskie

oraz nieużytki. Wiele nowych inwestycji nie tylko zaburza historyczną struktu-

rę przestrzeni, ale też deformuje istniejące walory widokowe przez pojawianie się

wmiejskich panoramach nowych, często agresywnych lub przeskalowanych obiek-

tów. Zagrożenie to dotyczy również stref stanowiących ważne przedpole ekspozycji

dla historycznej sylwety miasta wwidokach panoram. Destrukcyjne dla krajobrazu

miejskiego może być wprowadzenie nowej zabudowy, niedopasowanej pod wzglę-

dem formy igabarytów na obszarze czy wsąsiedztwie zabytkowych dzielnic.

Przykład: Współczesną zabudowę źle dopasowaną do historycznego otoczenia można za-

obserwować wsąsiedztwie secesyjnych budynków wdzielnicy Jeżyce wPoznaniu. Nowe

obiekty zaburzyły relacje widokowe wwielu miejscach zabytkowej dzielnicy, ozachowa-

nej secesyjnej architekturze (ryc. 64). Brak kompleksowych analiz widokowych (zwłasz-

cza analizy zasięgu oddziaływania wizualnego wszerokim kontekście urbanistycznym)

poprzedzających decyzję olokalizacji wysokościowca Noble Tower na Jeżycach skutkuje

zaskakującym widokiem, deformującym walory kompozycyjne dzielnicy (ryc. 64B).

Niektóre inwestycje, nawet niemające bezpośredniego styku zchronionymi

zabytkowymi budynkami, zaburzają kompozycję historycznych osi widokowych

(ryc. 65). Współczesne miasta, wktórych wprowadza siępunktową, wysoką za-

budowę, są podatne na deformacje historycznych panoram, nawet w sytuacji,

gdy nowa zabudowa powstaje woddaleniu od historycznych struktur miejskich

(przykładem jest panorama starego miasta wWarszawie, Kielcach, Wrocławiu

widoczna na tle iwotoczeniu nowej zabudowy domów wielorodzinnych iwie-

żowców). Ztego względu niektóre miasta europejskie decydują sięna częściowy

lub całkowity zakaz wprowadzania zabudowy wysokościowej, czego sztandaro-

wym przykładem może być Rzym iKopenhaga.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

122

Ryc. 64. Poznań Jeżyce: A– secesyjny charakter dzielnicy, B – nowe budynki niedopaso-

wane do historycznej zabudowy (fot. E.de Mezer)

Ochrona ikształtowanie krajobrazu

123

Lokalizacja planowanej inwestycji, zwłaszcza na terenie ozabytkowym ukła-

dzie urbanistycznym iwyrazistym wizerunku krajobrazu miejskiego, zawsze po-

winna być poprzedzona odpowiednimi analizami wizualnymi (patrz podrozdział

2.3.3).

Przykład: Analiza panoram miejskich pod kątem lokalizacji obiektów wysokościowych

pozwala nie tylko na zachowanie charakteru krajobrazu iochronę jego walorów wizual-

nych, ale również na wzmocnienie tożsamości izwiązków mieszkańców zich przestrze-

nią kulturową (podrozdział 2.1.1). W procesie ochrony krajobrazu zurbanizowanego

zastosowanie mają szczegółowe przepisy inarzędzia planistyczne (opisane wrozdziale

4.2), opracowania planistyczne sporządzane przez miejskie pracownie urbanistyczne,

wspierane przez profesjonalne ekspertyzy, a także działania pomocniczych jednostek

terytorialnych. W miastach bardzo ważną rolę odgrywają rady osiedli, istotne jest też

wzmacnianie partycypacji społecznej (patrz podrozdział 4.3.3).

Ochrona ikształtowanie krajobrazu zurbanizowanego, poza aspektami kom-

pozycyjnymi i wizualnymi, musi uwzględniać również inne aspekty dotyczące

jakości życia wprzestrzeni miejskiej. Jednym znich jest odpowiedź na współcze-

sne wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi. Pociąga to za sobą koniecz-

ność ograniczenia miejskich wysp ciepła, wzmacniania systemu zieleni miejskiej

oraz retencji wody, co niewątpliwie bezpośrednio wpływa na krajobraz, zarówno

wwymiarze ekologicznym, jak iestetycznym. Wurbanistyce XXw. pojawiały

siękoncepcje mające prz ynieść rozwiązania problemów współczesnych miast. Na-

leżały do nich m.in.: idea miasta-ogrodu czy modernistyczne koncepcje zielonych

Ryc. 65. Zabudowa na osi widokowej zabytkowego parku wPoczdamie (fot. A.Wilkaniec)

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

124

osiedli. Nowe idee, wtym: miasta zwartego (compact city), miasta 15-minuto-

wego (15-minute city), miasta odpornego (resilient city), miasta inteligentnego

(smart city) – wyznaczają kierunki kształtowania przestrzeni zurbanizowanej,

ajednocześnie otwierają nowe rozdziały wbadaniach miejskiego krajobrazu. Co-

raz częściej pojawia się postulat przeniesienia akcentów zdziałań ocharakterze

ochronnym (zachowawczym) na odpowiedzialne zarządzanie przestrzenią.

3.2.3. Współczesne kierunki iformy działań ochronnych

Mimo wcześniej przedstawionych różnic między krajobrazem otwartym izurba-

nizowanym, zasadnicze kierunki działań izałożenia dotyczące ochrony ikształto-

wania obu tych typów krajobrazu kulturowego wwielu aspektach są wspólne (tab.

5). Wprzypadku krajobrazu kulturowego harmonijnego, azwłaszcza zabytkowego,

konieczne są konkretne działania ochronne lub pielęgnacyjne. Jak wielokrotnie

podkreślano wpoprzednich podrozdziałach, krajobraz ma charakter dynamiczny,

zaś jego formy, struktury ielementy wymagają stałych zabiegów człowieka. Dlate-

go najlepszą formą ochrony wkraj obrazie kulturowym jest tzw. ochrona czynna,

zakładająca włączenie obiektu lub obszaru wżycie współczesnych użytkowni-

ków krajobrazu przez wprowadzenie nowych funkcji dla obiektów zabytkowych.

Dzięki temu łatwiej pozyskać fundusze na utrzymanie danego zabytku, atakże

zapobiec jego dalszej degradacji w wyniku braku użytkowania. Oczywiście każ-

dorazowo taka decyzja musi być poprzedzona pogłębionymi wieloaspektowymi

analizami, poparta opiniami specjalistów isłużb konserwatorskich. Przykładami

aktywnej ochrony mogą być adaptacja zabytkowych obiektów na cele publiczne

czy też udostępnienie parku podworskiego przez przekształcenie go wpark pu-

bliczny (miejski lub wiejski). Ochrona bierna, polegająca głównie na zabezpiecze-

niu zabytkowego obiektu przed degradacją idewastacją, powinna być stosowana

wostateczności. Przykładem ochrony biernej jest objęcie dozorem ibieżące prace

porządkowe na działce zabytkowego fortu bez udostępnienia zwiedzającym.

Wprzypadku działań zmierzających do kształtowania krajobrazu kulturowe-

go, można wyróżnić:

• przeobrażenia istniejących struktur,

• projektowanie nowych przestrzeni.

Przekształcanie może mieć różny charakter w zależności od kondycji kraj-

obrazu kulturowego. W przypadku krajobrazu dysharmonijnego dąży się do

działań naprawczych poprzez rewaloryzację, czyli podniesienie walorów miej-

sca, czy restytucję, awięc zabezpieczenie ipodkreślenie zachowanych reliktów

wraz zuzupełnieniem ich onowe, dopasowane elementy. Przykładem rewalory-

zacji może być koncepcja odnowienia dawnego parku podworskiego, a restytu-

cji wprowadzenie nasadzeń uzupełniających w przebiegu zabytkowych alei czy

zieleni śródpolnej. W krajobrazie zdegradowanym działania ukierunkowane są

na rewitalizację, przez co należy rozumieć kompleksowe działania zmierzające

do nadania obszarowi podlegającemu rewitalizacji wysokich walorów funkcjo-

nalno-przestrzennych, włącznie z wprowadzeniem nowych funkcji, aktywiza-

cją lokalnej społeczności, działaniami stymulującymi rozwój pożądanych form

Ochrona ikształtowanie krajobrazu

125

Tabela 5. Ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

Zadanie Ochrona

krajobrazu Pielęgnacja

krajobrazu

Kształtowanie krajobrazu

projektowanie

kraj obrazu rewaloryzacja restytucja rewitalizacja rekultywacja

Rodzaj

krajobrazu krajobraz

naturalny,

krajobraz

harmonijny

otwarty

imiejski

krajobraz

harmonijny

otwarty

imiejski

krajobraz

podmiejski,

krajobraz

otwarty

imiejski

krajobraz

zabytkowy

rezydencjalno-

parkowy,

krajobraz

miejski

krajobraz

kulturowy

wiejski

imiejski,

ouproszczonej

strukturze

krajobraz

kulturowy

wiejski

imiejski,

wtym

zabytkowy

krajobraz

przemysłowy,

krajobraz

pogórniczy

Przykładowe

działania wyłączanie

terenów

zzabudowy,

utrzymanie

dotychczaso-

wego pokrycia

terenu

renowacja

budynków,

uzupełnianie

brakujących

form zieleni

wysokiej,

prowadzenie

gospodarki

rolnej ileśnej

planowanie

nowych

jednostek

osadniczych,

planowanie

systemów

zieleni

uczytelnienie

historycznych

itradycyjnych

cech

krajobrazu,

usuwanie

degradujących

nawarstwień

przywracanie

tradycyjnych

elementów

kraj obrazu:

odtwarzanie

układów

zadrzewień

śródpolnych,

długotrwa-

ły proces

związany

zdziałaniami

projektowymi

wprzestrzeni,

wpowiązaniu

zpartycypacją

iaktywizacją

społeczną, sty-

mulowaniem

przedsiębior-

czości igospo-

darki

ponowne zago-

spodarowanie

terenu: nada-

nie funkcji

rekreacyjnych,

mieszkalnych,

wprowadzenie

zieleni

Zakres negatywnych zmian wywołanych antropopresją ——————>

Źródło: opracowanie A. Gałecka-Drozda.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

126

działalności gospodarczej czy usługowej, podniesieniem jakości środowiska

(Lorens 2004, 2010, Bardzińska-Bonenberg 2017). Jest to proces długotrwały,

w którym kształtowanie krajobrazu kulturowego jest wspierane przez procesy

społeczne igospodarcze przy odpowiednim nansowaniu izaangażowaniu władz

lokalnych. Programom rewitalizacji mogą podlegać całe osiedla czy dzielnice

wmiastach lub wsie iobszary na terenach wiejskich patrz więcej wpodrozdziale

4.1.5. Wprzypadku daleko posuniętej dewastacji krajobrazu kulturowego, np.

wwyniku działalności przemysłowej, podejmuje się działania zzakresu rekulty-

wacji. Następuje tutaj zmiana funkcji, niejednokrotnie poprzedzona gruntowny-

mi przemianami przestrzeni, zprzebudową lub częściową adaptacją infrastruktu-

ry, wprowadzeniem nowych elementów wzgodzie zpotrzebami użytkowników.

Najczęściej dąży się do nadania lub wprowadzenia nowych treści iform wkrajo-

brazie. Przykładem mogą byćtereny poprzemysłowe zamienione na parki, muzea,

dzielnice mieszkaniowe itp.

3.2.4. Oceny krajobrazu dla potrzeb jego ochrony ikształtowania

Dobór odpowiednich form ochrony krajobrazu kulturowego oraz kierunków

jego kształtowania poprzedzony jest etapem analiz iocen. Ze względu na złożo-

ny iwielowymiarowy charakter krajobrazu niezbędne są oceny wieloaspektowe

oraz tworzenie wspólnej płaszczyzny dla różnych typów ocen, zwłaszcza ekolo-

gicznych iestetyczno-wizualnych. Współczesne badania wykazały, że jest wiele

cech wspólnych dla obu tych aspektów krajobrazu, aczkolwiek bardzo zróżnico-

wana jest terminologia isposób ich opisywania. Badania prowadzone wróżnych

ośrodkach potwierdziły zależność pomiędzy atrakcyjnością iwartością ekolo-

giczną krajobrazu, co uzasadnia konieczność poszukiwania zestawu wspólnych

kryteriów iwskaźników (Ode iin. 2008). Problemem jest też sam charakter

ocen, czyli ich ujęcie ilościowe lub jakościowe. Zpunktu widzenia planowania

izarządzania zawsze bardzo pożądane są oceny ilościowe, które stwarzają sytu-

ację porównywalności, czytelności ijednoznaczności zapisów. Tego typu oceny

dominują wbadaniach przyrodniczych, które charakteryzuje dążenie do wzbo-

gacania zasobu obiektywnej wiedzy okrajobrazie ido jednoznacznych ocen jego

stanu, wyrażanych za pomocą formalnych wskaźników struktury ifunkcjono-

wania kraj obrazu (mierniki, indykatory, metryki imodele krajobrazowe). War-

chitekturze krajobrazu natomiast dominuje podejście jakościowe iinterpreta-

cyjne, oparte na przekonaniu, że metody ilościowe nie oddają pełnej wiedzy

okrajobrazie, gdyż pomijają istotne aspekty ludzkiego doświadczenia. Niezbęd-

ne jest też uwzględnianie ocen formalnych ikompozycyjnych, które są przydatne

wtwórczym procesie kształtowania krajobrazu. Jeżeli chodzi ooceny wizualne,

to dominują tu wskaźniki jakościowe, chociaż podejmowane są próby wyrażania

ich wzobiektywizowanym ujęciu ilościowym za pomocą analiz cyfrowych (Ozi-

mek iin. 2013).

Istotny jest też dobór odpowiednich kryteriów oceny, zwykle w znacz-

nym stopniu zdeterminowany przez przyjęty cel badań. W geograi kultu-

rowej proponowany jest m.in. zestaw kryteriów w podziale na kilka kategorii:

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

127

kulturowo-historyczne (typ, spójność, informacja, jakość), estetyczne (czytel-

ność, jakość, naturalność, autentyczność, stan zagospodarowania, zróżnicowa-

nie, atmosfera) iużytkowe (dostępność, swoboda użytkowania, wartość nan-

sowa) (Antrop 2003). Przyjmowany jest również inny zestaw kryteriów oceny

krajobrazu: dawność, historyczność, wartość estetyczna, autentyczność sub-

stancji, harmonia, wyjątkowość, treść, wartość emocjonalna, wartość użytkowa

(Myga-Piątek 2014). Oceny wizualne wykonywane przez architektów krajobrazu

obejmują zwykle: zróżnicowanie, harmonię ispójność kompozycji oraz stopień

zakłóceń, deformacji lub degradacji (Bogdanowski 1976, Sas-Bojarska 2006),

przy czym zestaw czynników wpływających na atrakcyjność wizualną poszerza-

ny jest ododatkowe aspekty, takie jak: niezwykłość, wzniosłość, trwałość mo-

tywów, bogactwo planów ikulis, dynamika „spektaklu” czy nostalgia (Ozimek

iin. 2013). Szczególną uwagę należy zwrócić na kryteria oceny, uwzględniające

zarówno wartość historyczną (krajobraz jako źródło wiedzy oprzeszłości), au-

tentyczność ireprezentatywność krajobrazu, jak ijego specykę iwyjątkowość

oraz jednorodność ispójność wewnętrzną, uwzględniając również aspekty emo-

cjonalne, takie jak: czytelność, wyrazistość, zrozumiałość, narracyjność izmien-

ność (Raszeja 2013). Ze względu na potrzeby ochrony ikształtowania krajobrazu

bardzo ważne są wskaźniki, pozwalające na ocenę jego walorów. Są one jednak

trudne do ustalenia, często nawet mogą się okazać mylące iniejednoznaczne (np.

nasycenie obiektami wartościowymi nie zawsze oznacza spójność iintegralność

kompozycji kraj obrazu). Należy więc raczej mówić owyróżnikach, decydujących

ocharakterze iniepowtarzalności krajobrazu (Niedźwiecka-Filipiak 2009).

3.3. Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów

przestrzennych

3.3.1. Układy urbanistyczne iruralistyczne

Zarówno układy urbanistyczne, jak iruralistyczne wymagają ochrony iodpowie-

dzialnego kształtowania, jednak obserwacja praktycznych działań wskazuje na

wyraźną dysproporcję pomiędzy ochroną układów miejskich iwiejskich. WRe-

jestrze Zabytków Nieruchomych Województwa Wielkopolskiego (2021) widnie-

je 68 układów urbanistycznych na 115 miast, a jedynie 8 układów ruralistycz-

nych na 4356 wsi20. Większa podatność układów przestrzennych wsi na zmiany

wstosunku do układów miejskich spowodowała wwielu przypadkach zatarcie

pierwotnego rozplanowania. Znacznie większa wiedza dotycząca układów urba-

nistycznych, liczba związanych znimi opracowań specjalistycznych ipopularno-

naukowych oraz treści przekazywane wtoku edukacji powodują również znacznie

większą społeczną świadomość walorów kulturowych układów przestrzennych

miast wstosunku do układów przestrzennych wsi. Zdrugiej strony wydaje się,

20 Wypis zrejestru własny, ilość miast iwsi na podstawie: Polska wliczbach 2021.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

128

że zabytkowy zasób wformie reliktów, nawarstwień izachowanych fragmentów

układów ruralistycznych nie jest dostatecznie rozpoznany. Niedźwiecka-Filipiak

zauważa, że: „warunkiem prawidłowego kształtowania krajobrazu wiejskiego

jest jego wstępna waloryzacja. Niezbędne jest wyznaczenie obszarów ijednostek

wiejskich, które są aktualnie szczególnie cenne, także tych, które mają potencjał,

aby stać się wartościowymi, bądź takich, których krajobraz jest przeciętny lub

wykazuje się różnym stopniem zdegradowania idysharmonii” (Niedźwiecka-Fi-

lipiak 2016). Zkolei Raszeja (2013) zwraca uwagę na to, że na aktywną ochronę

zasługuje nie tylko krajobraz „wyjątkowy”, i podkreśla, że „istotna jest identy-

kacja struktury ikompozycji krajobrazu, interpretacja zawartych wnim treści

oraz ocena jego charakteru, dynamiki, trwałości iodporności na zmiany. Ocena

nie ma charakteru wartościującego, jest ukierunkowana na wydobycie specyki

obszarów icech różnicujących oraz określenie integralności ispójności krajobra-

zu, atakże zgodności zjego strukturą ekologiczną itreścią kulturową”.

Ochrona historycznych układów przestrzennych miejskich iwiejskich opiera

się na tych samych podstawach prawnych iwykorzystuje narzędzia, które znajdu-

ją zastosowanie wprzypadku innych działań ochronnych wkrajobrazie kulturo-

wym. Wszczególności są to:

• Ochrona konserwatorska (oparta na ustawie oochronie zabytków iopiece

nad zabytkami – Dz.U. 2003 nr 162, poz. 1568):

–Park kulturowy – umożliwiający ochronę wszelkiego rodzaju wielkoprze-

strzennych zespołów zabytkowych, takich jak np. twierdze (Forteczny

Park Kulturowy Twierdza Kłodzka), centra miast (Park Kulturowy Stare

Miasto we Wrocławiu), pojedyncze zespoły parkowe (Wilanowski Park

Kulturowy) iich kompleksy (Park Kulturowy Kotliny Jeleniogórskiej), ze-

społów zabytków archeologicznych (Park Kulturowy „Osada Łowców Fok”

w Rzucewie), a nawet wartościowych krajobrazowo i kulturowo śladów

działalności przemysłowej (Park Kulturowy „Hałda Popłuczkowa”). Park

kulturowy został wprowadzony jako nowa forma ochrony krajobrazu kul-

turowego ustawą z2003 r. oochronie zabytków iopiece nad zabytkami

(więcej wpublikacji dostępnej wInternecie: Myczkowski 2007, Myczkow-

ski iin. 2017 oraz wrozdziale 4.2).

–Pomnik historii – pozwala objąć ochroną obiekty i zespoły przestrzen-

ne o wybitnych wartościach kulturowych i historycznych (np. Rezerwat

Archeologiczny wBiskupinie, Stare Miasto w Chełmnie, Kopalnia Soli

wWieliczce).

–Strefa ochrony konserwatorskiej – wpisywana do SUiKZP; przykła-

dem może być strefa konserwatorska ochrony obszaru zabytkowego, tj.

historycznego układu urbanistycznego lub ruralistycznego o czytelnej

strukturze przestrzennej, wktórej za cele ochrony uznaje się zachowanie,

utrzymanie lub uczytelnienie oryginalnych, historycznych struktur prze-

strzennych, poprzez działania polegające na modernizacji lub adaptacji

obiektów iobszarów. Wprowadzenie nowych obiektów musi być przepro-

wadzone zposzanowaniem zasady kontynuacji cech iutrzymania walorów

historycznych przestrzeni (Krajobraz kulturowy 2017).

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

129

–Wpis do rejestru iewidencji zabytków nieruchomych – dzięki które-

mu można objąć ochroną zarówno pojedyncze obiekty, jak iich zespoły

istotne dla krajobrazu kulturowego. Na podstawie wpisów do rejestrów

iewidencji obiekty traają do gminnej ewidencji zabytków, która zkolei

jest uwzględniana podczas opracowywania gminnego programu opieki nad

zabytkami21.

• Działania z zakresu planowania przestrzennego na podstawie ustawy

o planowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80, poz.

717 zpóźn. zm.).

Zostały one szczegółowo omówione w rozdziale 4.2.1. Zarówno dokumen-

ty planistyczne, wtym: studium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania

przestrzennego (SUiKZP), miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

(MPZP), jak idokumenty strategiczne (m.in. strategie rozwoju miast igmin –

miejsko-wiejskich, wiejskich), pozwalają kształtować politykę sprzyjającą ochro-

nie i właściwemu kształtowaniu historycznego krajobrazu kulturowego i jego

elementów. Jednak za najskuteczniejsze narzędzie wtym zakresie uważa się miej-

scowe plany zagospodarowania przestrzennego (MPZP), które jako akty prawa

lokalnego przekładają się na konkretne regulacje związane zzagospodarowaniem

terenów. Wodniesieniu do ochrony krajobrazu kulturowego należy podkreślić,

że wMPZP mogą znaleźć się precyzyjne zapisy odnoszące się do ochrony obiek-

tów cennych kulturowo lub historycznie, ale nieobjętych innymi formami ochro-

ny (np. wpisem do rejestru zabytków). Zapisy wMPZP umożliwiają również za-

chowanie terenów otwartych, wtym przedpoli ekpozycji krajobrazowej (wolnych

od zabudowy, zalesień), dzięki czemu mogą być stosowane do ochrony panoram

(np. poprzez zapisy dotyczące wysokości budynków na terenie objętym planem).

Ponadto MPZP mogą zawierać regulacje wpływające na kształtowanie otoczenia

cennych obiektów izespołów. Wymienione wustawie oochronie przyrody (Dz.U.

2004 nr 92, poz. 880) strefy ochrony krajobrazu – pozwalają chronić tereny

owyróżniających się cechach krajobrazu owalorach historycznych ikulturowych

wgranicach tzw. „krajobrazów priorytetowych” wskazanych waudycie krajobra-

zowym (otym szerzej wpodrozdziale 4.1.3).

• Działania z zakresu ochrony przyrody (na podstawie Ustawy oochronie

przyrody – Dz.U. 2004 nr 92 poz. 880) – pozwalają chronić obiekty posiada-

jące cenne walory nie tylko przyrodnicze, ale również krajobrazowe. Najważ-

niejszymi formami ochrony przyrody, znajdującymi zastosowanie wochronie

walorów kulturowych krajobrazu imogącymi wpływać na ochronę zabytko-

wych układów urbanistycznych iruralistycznych, są:

–Park krajobrazowy – jest to forma wielkoobszarowa ochrony terenu ze

względu na jego wartości przyrodnicze, ekologiczne, kulturowe lub kraj-

21 Warto przywołać portal Narodowego Instytutu Dziedzictwa (NID) przygotowany dla Samorządów,

wktórego zakres włączono tzw. Bazę Wiedzy (NID 2021 https://samorzad.nid.pl/baza-wiedzy/).

Jest to przydatny zasób wartościowychiprzystępnych artykułów, wktórych omawiane są zarówno

denicje pojęć, jakipodstawy prawne oraz praktyczne informacje dotyczące powinności, opraco-

wańidokumentów sporządzanych przez samorządy terytorialne wkontekście dziedzictwa kulturo-

wego.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

130

obrazowe (więcej informacji na temat parków krajobrazowych zawiera

podrozdział 4.1.5).

–Pomnik przyrody – za pomniki przyrody bywają uznane pojedyncze drze-

wa lub aleje związane z historycznym rozplanowaniem wsi czy miasta,

przez co objęcie ich ochroną na mocy ustawy oochronie przyrody dodat-

kowo przyczynia się do zatrzymania przekształceń wobrębie zabytkowego

układu ido zachowania jego charakteru (np. uzupełnianie wypadów wale-

jach zabytkowych, utrzymanie zieleni wysokiej wobrębie placu miejskie-

go).

Przykład: Ochrona dawnego układu dworsko-folwarcznego wzapisach MPZP jest reali-

zowana na przykładzie dawnego majątku Marcelin (obecnie na terenie miasta Poznania).

Uchwała nr LXXV/883/II 2001 Rady Miasta Poznania zdnia 18 grudnia 2001r. wspra-

wie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru „Marce-

lin” wPoznaniu zakłada m.in. ochronę historycznej alei poprzez „obowiązek uzupełnie-

nia zadrzewienia alei ulicy Zgorzeleckiej, podlegającej ochronie, właściwymi gatunkami

drzew oraz zagospodarowania zielenią niską i wysoką obszaru ochrony wjej sąsiedz-

twie. Wprowadza zakaz utwardzania terenu www. obszarze” oraz zakaz poprzeczne-

go przecinania alei ciągami infrastrukturalnymi. Zawiera bardzo szczegółowe uregulo-

wania dotyczące lokalizowania utwardzonych ciągów komunikacyjnych wświetle alei

(określa minimalną odległość jezdni od osi pni drzew – 7,5 m, skrajni pionowej maks.

4,5 m) inakaz uzgodnienia projektu zwojewódzkim konserwatorem przyrody. Nakłada

również obowiązek „zagospodarowania zielenią niską iwysoką obszaru ochrony od kra-

wężnika traktu pieszo-rowerowego do krawężnika pasa jezdnego po wschodniej stronie

alei ulicy Zgorzeleckiej”. Nakłada na użytkowników założenia dworsko-folwarcznego

obowiązek uwzględniania wymagań konserwatora zabytków (mimo że obiekt nie po-

siada wpisu do Wojewódzkiego Rejestru Zabytków). Zakazuje poprowadzenia przejazdu

ulicą Zgorzelecką przez teren folwarku i przy przeprowadzaniu przez park chodnika

i drogi rowerowej nakazuje dostosowanie ich przebiegu do usytuowania istniejących

zadrzewień.

3.3.2. Walory widokowe

Ochrona widoków polega głównie na utrzymywaniu otwartego przedpola ekspo-

zycji, które jest elementem bardzo wrażliwym na zmiany. Otwarte płaszczyzny

są podatne na sukcesję wtórną, która prowadzi do ich zarastania roślinnością

wysoką; są to także obszary atrakcyjne dla potencjalnych inwestorów, zwłaszcza

wpobliżu terenów owybitnych walorach widokowych. Wprzypadku obiektów

wpisanych do rejestru zabytków ochrona powiązań widokowych iich ekspozycji

czynnej wymaga objęcia wpisem terenu znacznie szerszego niż działka, na której

znajduje się sam obiekt chroniony (Wójcik 2015).

Najskuteczniejszym sposobem na zachowanie walorów wizualnych krajobra-

zu są odpowiednie zapisy wmiejscowych planach zagospodarowania prze-

strzennego (MPZP) (por. podrozdział 4.2.1). Powinny one dotyczyć wyłączenia

zzabudowy stref bę dących przedpolem ekspozycji widoków ipanoram oraz utrzy-

mania dotychczasowego sposobu użytkowania terenu. Oczywiście zapisy takie

nie chronią przed zjawiskami sukcesji wtórnej, które mogą wystąpić wwyniku

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

131

zaniechania działalności rolniczej itym samym doprowadzić do zamknięcia wi-

doków. Wkrajobrazie zurbanizowanym zapisy wMPZP dotyczące ochrony wi-

doków polegają m.in. na określeniu maksymalnej wysokości bezwzględnej za-

budowy: „rzędna wyrażona w metrach nad poziomem morza, której wielkości

nie mogą przekroczyć obiekty budowlane” (Ustawa Prawo budowlane – Dz.U.

2020poz. 1333). Zgodnie zraportem Miazgi (2019) zapisy panoram dotyczą 18%

MPZP, dominanty krajobrazowe iosie widokowe są wspomniane wokoło 17%

planów, punkty iciągi widokowe zostały ujęte w16% planów. Warto dodać, że na

koniec 2017r. tylko 30,5% powierzchni kraju objęte było MPZP (Urbnews 2019),

ate wpierwszej kolejności sporządza się dla terenów owybitnych walorach przy-

rodniczych ikulturowych. Ztego powodu, mimo potencjalnie dużej przydatno-

ści, MPZP wnieznacznym stopniu przyczyniają się obecnie do ochrony walorów

wizualnych krajobrazu wskali kraju.

Kwestie dotyczące ochrony ikształtowania widoków znajdują swoje odzwier-

ciedlenie wzapisach oparku kulturowym. Dotyczą one jednak wdużym stop-

niu wybranych elementów (głównie polityki reklamowej), anie krajobrazu wuję-

ciu całościowym. Parki kulturowe tworzy się dla obszarów onajwybitniejszych

walorach historycznych iczęsto tą formą ochrony objęte są np. zespoły staromiej-

skie. Dla ochrony relacji widokowych krajobrazu otwartego, ta forma ochrony ma

znaczenie marginalne (więcej wpodrozdziale 3.3.1).

Wpis do rejestru zabytków również może służyć ochronie powiązań wi-

dokowych, zwłaszcza gdy jest to tzw. wpis obszarowy, obejmujący historyczne

założenia przestrzenne. Na mocy wpisu do rejestru zabytków każda ingerencja

wchronioną strukturę przestrzenną wymaga zezwolenia konserwatora zabytków.

Dotyczy to wszczególności zezwoleń na usunięcie drzew, pozwolenia na wpro-

wadzenie nowego sposobu zagospodarowania terenu, wtym na prowadzenie prac

budowlanych. Ustawa zdnia 23 lipca 2003r. oochronie zabytków iopiece nad

zabytkami przewiduje także możliwość ochrony otoczenia zabytku wpisanego do

rejestru w celu zachowania walorów widokowych zabytku. Otoczenie zabytku

interpretuje się dwojako: (1) jako teren przy zabytku iwtedy dotyczy on działki,

na której znajduje się obiekt chroniony; (2) jako teren wokół zabytków, obejmu-

jący działki sąsiednie. Oile wpierwszym przypadku konserwator zabytków ma

wpływ na ochronę historycznych powiązań, otyle wdrugim brak jest instrumen-

tów prawnych pozwalających wpłynąć na sposób użytkowania działek sąsiadują-

cych zzabytkiem, jeżeli one również nie są wpisane do rejestru zabytków.

Ochrona walorów wizualnych w planach ochrony parków krajobra-

zowych i narodowych. Wymóg stosowania zapisów o walorach widokowych

wparkach krajobrazowych wiąże się zich przynależnością do krajobrazów prio-

rytetowych (por. rozdział 4.1.3), gdzie konieczne jest określenie granic stref

ochrony krajobrazu stanowiących wszczególności przedpola ekspozycji, osie wi-

dokowe, punkty widokowe oraz obszary zabudowane wyróżniające się lokalną

formą architektoniczną (ustawa o ochronie przyrody – Dz.U. 2004 nr 92, poz.

880). Wpozostałych przypadkach zapisy owalorach wizualnych wparkach kraj-

obrazowych inarodowych należą do dobrych praktyk.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

132

Przykład: Zapisy dotyczące ochrony i kształtowania walorów widokowych w Planie

Ochrony Parku Narodowego Gór Stołowych (Rozporządzenie Ministra Środowiska

2013), gdzie wskazano m.in.:

• zachowanie itworzenie mozaiki krajobrazów we wnętrzach widokowych; kształtowa-

nie różnorodnej struktury ekologicznej krajobrazu zapewniającej pożądaną zmienność

widoków;

• ochronę atrakcyjnych panoram iprzedpól ich ekspozycji;

• udostępnianie wartości wizualnych krajobrazu poprzez:

– aktywne utrzymywanie i kształtowanie panoram postrzeganych zmiejsc i tras

widokowych położonych w obrębie parku i otuliny (ochrona i kształtowanie

elementów ekspozycji biernej), tworzenie punktów widokowych (elementów eks-

pozycji czynnej);

– zachowanie widoków rozciągających się zpunktów widokowych leżących wgra-

nicach parku;

–dbałość onależyte sąsiedztwo obiektów zabytkowych iinnych atrakcyjnych wizu-

alnie, usuwanie elementów szpecących inieharmonijnych.

Przykład: Za wynik nieskuteczności zapisów planistycznych można uznać deformację

osi widokowej łączącej park wpoznańskim Radojewie zOwińskami. Dwie rezydencje

należące do tej samej rodziny von Treskov, leżące po dwóch stronach Warty, łączyły silne

powiązania widokowe. Krajobraz doliny rzecznej został włączony wprogram założenia

parkowego wRadojewie, którego projekt przypisuje się wybitnej postaci Petera Josepha

Lennego. Kraj obrazowa kompozycja parku pochodzi zlat 40. XIXw. Położenie na obsza-

rze ourozmaiconej rzeźbie wsąsiedztwie terenów naturalnych umożliwiło stworzenie

dzieła wyjątkowego wskali Wielkopolski. Szczególnie ważna była ekspozycja czynna

zparku, na którą poza osią widokową na drugą rezydencję, składały się liczne otwarcia

widokowe zparku na dolinę Warty oraz wysoko położone punkty widokowe wzboga-

cone o elementy parku romantycznego: sztuczna ruina iGóra Krzyżowa. Po II wojnie

światowej park zaczął zarastać. Doszło do utraty czytelności powiązań widokowych.

Oś widokowa wybiegająca sprzed pałacu została przesłonięta roślinnością sukcesyjną.

Jednak aż do niedawna była ona czytelna zpunktu widokowego znajdującego się przed

parkiem, zbardzo dobrą ekspozycją Owińsk. Miejsce to było obowiązkowym punktem

wycieczek do Radojewa. Wstudium uwarunkowań ikierunków zagospodarowania prze-

strzennego (SUiKZP) miasta Poznania z2008r. oś zaznaczona była na planszy kie-

runków zagospodarowania przestrzennego, aopisywany teren wyłączony zzabudowy

(m.in. ze względu na położenie wgranicach obszaru Natura 2000, chronionego widoku

na dolinę Warty iniedostatecznego dostępu działki do infrastruktury). W2012r. wpły-

nął wniosek o ustalenie warunków zabudowy dla budowy zagrody wmiejscu punktu

widokowego. Wydano pozwolenie na budowę. Budynek, który powstał na osi, w2022r.

wciąż jest wstanie surowym. Doszło do degradacji inieodwracalnego zaprzepaszczenia

wybitnych walorów krajobrazowych – utraty relacji kompozycyjno-widokowych między

cennymi historycznymi obiektami zlokalizowanymi na przeciwległych brzegach Warty.

Wkolejnym SUiKZP z2014r. oś nie była już zaznaczona. W2013r. miasto przystąpiło

do sporządzenia MPZP dla tego terenu. Plan uchwalono dopiero w2021r. Miasto tłuma-

czyło nieuwzględnienie osi wkolejnych dokumentach ich charakterem informacyjnym

oraz pełnioną rolą uzasadniającą ipodkreślającą konkretne rozwiązania; jednocześnie

zasłaniając własną nieudolność wzakresie ochrony dóbr kultury. Przypadek ten wska-

zuje, jak istotne jest szybkie sporządzanie planów dla obszarów odużych walorach kra-

jobrazowych, ponieważ tylko one mogą skutecznie je chronić (ryc. 66).

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

133

Istotnym zagadnieniem jest ochrona przedpola ekspozycji sylwet ipano-

ram historycznych zespołów miejskich, zależna wgłównej mierze od topo-

grai iistniejącego zagospodarowania terenu. Szerokie widoki ukazujące sylwety

miast są dostępne wszczególnych przypadkach:

• wmiastach położonych na wzniesieniach;

• dzięki punktom widokowym rozmieszczonym na budynkach;

• przy występowaniu przedpola ekspozycji wpostaci otwartego terenu przyle-

gającego do zespołów staromiejskich (np. krakowskich Błoń) lub też, co po-

wszechne, przedpola wpostaci doliny rzecznej (podrozdział 3.2.2).

Przedpolem ekspozycji panoramy miasta może być zarówno płaszczyzna wody

związana z nurtem rzeki (ryc. 67), jak i strefa doliny (ryc. 68). W przypadku

pojedynczych obiektów przedpole ekspozycji mogą stanowić także przestrzenie

placów i ulic. Ochrona ekspozycji widokowej zabytkowych zespołów miejskich

i zespołów zabudowy polega przede wszystkim na świadomym kształtowaniu

otoczenia historycznej części miasta. Nieprzemyślana lokalizacja zabudowy lub

infrastruktury, ale także niewłaściwy sposób użytkowania terenu lub wprowa-

dzanie wysokich zadrzewień, może zasłonić panoramy isylwety miast lub całko-

wicie je zniszczyć.

Ryc. 66. Deformacja osi widokowej łączącej Radojewo z Owińskami: A – widok na

Owińska przed zabudową;B – wtrakcie budowy domu mieszkalnego, niszczącego

powiązania widokowe; C – obiekt wzniesiony na osi widokowej; D – historyczny

przebieg osi zzaznaczoną lokalizacją obiektu deformującego –

Źródło: opracowanie na podstawie http://mapy.amzp.pl (fot. A.Wilkaniec, A.Gałecka-

-Drozda)

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

134

3.3.3. Zieleń komponowana

Zieleń wysoka jest chroniona wzapisach kilku ustaw. Najważniejszą znich jest

ustawa oochronie przyrody zdnia 16 kwietnia 2004 r. (Dz.U. 2021 poz.

1098), zwłaszcza rozdział 4 („Ochrona terenów zieleni i zadrzewień”), który

określa zasady usuwania drzew i krzewów. W 2016 r. ustawa ta została zmie-

niona, aprocedura uzyskania zgody na usunięcie uproszczona, wniektórych zaś

przypadkach zniesiona (tzw. „Lex Szyszko”)22. Miało to miejsce wówczas, gdy

drzewa były usuwane na wniosek osoby zycznej z terenu do niej należącego,

acelem usunięcia drzewa nie była działalność gospodarcza. Wefekcie, doszło do

22 Nazwa Lex Szyszko odnosi się do ustawy z16 grudnia 2016r., uchwalonej wczasie, gdy ministrem

środowiska był Jan Szyszko.

Ryc. 68. Ochronie podlega cała strefa doliny Warty jako przedpole ekspozycji panoramy

Ostrowa Tumskiego wPoznaniu (fot. E.Raszeja)

Ryc. 67. Panorama Torunia zprzedpolem widokowym wpostaci nurtu Wisły (fot. A.Wil-

kaniec)

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

135

katastrofalnych wskutkach masowych wycinek drzew zterenów prywatnych. Pół

roku po uchwaleniu Lex Szyszko przygotowano nowelizację ustawy, wprowadzając

konieczność zgłaszania zamiaru usunięcia drzew. Jednak nadal drzewa oparame-

trach dendrometrycznych nieprzekraczających 50 cm obwodu na wysokości 5 cm

(wprzypadku niektórych gatunków jest to 65 lub 80 cm) nie podlegają obowiąz-

kowi uzyskania zgody na usunięcie. Polska ma bardzo liberalne przepisy dotyczą-

cych usuwania drzew, co wpołączeniu zniską świadomością społeczną powoduje

nieodwracalne zmiany wkrajobrazie kulturowym oraz pogorszenie jakości życia

na skutek utraty dobroczynnego wpływu drzew na mikroklimat.

Zieleń podlega wzmocnionej ochronie, gdy znajduje się na terenie wpisanym

do rejestru zabytków, co dotyczy wszczególności zespołów zieleni komponowa-

nej. Wtakiej sytuacji konieczne jest nie tylko uzyskanie zezwolenia wynikającego

zprzepisów ochrony przyrody, ale także zzapisów ustawy oochronie iopiece

nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162, poz. 1568). Zezwoleń konserwatorskich

wymaga zarówno usunięcie drzew ikrzewów, jak iwszelkiego rodzaju prace wy-

konywane w zadrzewieniach, m.in. zabezpieczanie drzew przed rozłamaniem,

usuwanie posuszu, cięcia mające na celu poprawę statyki drzew czy usuwanie

podrostu. Wszelkiego rodzaju prace na terenach zabytkowej zieleni wymaga-

ją sporządzenia tzw. programu prac konserwatorskich, wktórym należy opisać

technologię prac, spodziewane efekty i ich przewidywany wpływ na zabytek.

Działania wterenie wymagają obecności kierownika prac konserwatorskich, któ-

rego kompetencje idoświadczenie również określa wymieniona ustawa. Dzięki

temu zieleń zabytkowa chroniona jest wznacznie bardziej efektywny sposób niż

pozostała zieleń, podlegająca tylko zapisom ustawy oochronie przyrody. Niestety

wpisy do rejestru zabytków zieleni innej niż założenia parkowe iogrodowe należą

do rzadkości. Za przykład mogą posłużyć aleje będące poza terenem zwartej zie-

leni komponowanej. Ich liczba wwykazie rejestru zabytków województwa wiel-

kopolskiego wynosi tylko 18 na 7153 zabytki nieruchome (Palacz, Łuczak 2017).

Szczególną formą ochrony i kształtowania jest rewaloryzacja zabytkowych

założeń zieleni komponowanej. Przed przystąpieniem do działań ochronnych

irewaloryzacyjnych konieczne jest rozpoznanie zasobu, jakim jest zieleń kom-

ponowana. Schemat postępowania powinien obejmować: sporządzenie inwen-

taryzacji dendrologicznej, operatu dendrologicznego iprojektu ochrony zieleni.

Inwentaryzacja dendrologiczna to dokumentacja zawierająca zestawienie istnieją-

cych na danym terenie roślin drzewiastych wraz zokreśleniem ich podstawowych

parametrów dendrometrycznych (m.in. obwód pnia, średnica korony, wysokość),

wskazaniem gatunku i/lub odmiany, opisem stanu zdrowotnego, określeniem

wartości kompozycyjnej iprzyrodniczej każdego zinwentaryzowanego okazu. In-

wentaryzacja dendrologiczna składa się zczęści opisowej oraz gracznej wykony-

wanej na mapie zasadniczej precyzyjnie określającej lokalizację drzew.

Rozwinięciem inwentaryzacji dendrologicznej jest operat dendrologiczny

(operat gospodarowania drzewami i krzewami). Do niedawna dokument ten

powszechnie nazywano projektem gospodarki drzewostanem, jednak odchodzi

się od tego określenia ze względu na znaczenie pojęcia „drzewostan” jako ogółu

drzew wwydzieleniu leśnym. Operat określa planowane działania inwestycyjne.

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

136

Jego celem jest zachowanie drzew ikrzewów wjak najlepszej kondycji, zuwzględ-

nieniem planowanych działań dotyczących zagospodarowania terenu (por. Stan-

dardy kształtowania zieleni… 2019). Innego rodzaju dokumentem jest projekt

ochrony zieleni, będący szczegółowym opracowaniem zawierającym wykaz

izakres działań mających służyć zabezpieczeniu przed zniszczeniem lub uszko-

dzeniem roślin znajdujących się na terenie inwestycji oraz pozostających w jej

zasięgu.

W przypadku założeń zieleni komponowanej inwentaryzacja dendrologicz-

na pozwala na przeprowadzenie analizy gatunkowej (wyodrębnienie gatunków

dominujących, wskazanie gatunków cennych), analizy kompozycji (identykacja

układów alejowych, klombów, wnętrz krajobrazowych, osi widokowych) isza-

cunkowego określania wieku drzew (przy użyciu tabel wiekowych – tzw. tabela

Majdeckiego). Wyniki analiz umożliwiają sformułowanie wytycznych do projektu

rewaloryzacji.

Działania konserwatorskie w zabytkowych układach zieleni mogą mieć bar-

dzo szeroki zakres, obejmując: zabezpieczanie, konserwację, rewaloryzację (re-

staurację, rekompozycję, rekonstrukcję czy restytucję), adaptację irewitalizację.

Badania zabytkowej struktury parku należy również uzupełnić kwerendą inter-

pretacyjną materiałów archiwalnych23.

Przykład: Park wPotulicach (woj. wielkopolskie, powiat złotowski) (ryc. 69–71). Kom-

ponowane założenie parkowe pochodzi zpoczątku XX w. Dwór, przy którym powstał

park został zniszczony po II wojnie światowej, co odwróciło relacje kompozycyjne.

Większośćterenu dawnego parku należy do gminy ipełni funkcję publicznego terenu

zieleni. Obecnie układ drożny nie jest zachowany, a kompozycja zieleni uległa zatar-

ciu. Urząd Gminy dąży do zagospodarowania parku wkierunku rekreacyjnym iztego

powodu zlecił opracowanie projektu, wktórym przyjęto następujące cele rewaloryzacji

(Gałecka-Drozda, Wilkaniec, de Mezer, 2022):

• wzmocnienie wartości kulturowych w tym historycznych – przez nadanie parkowi

kompozycji nawiązującej do historycznego układu zpoczątku XX w.;

• uczytelnienie dawnej kompozycji założenia:

– uczytelnienie wnętrza parkowego związanego znieistniejącym obecnie dworem,

– zaznaczenie osi kompozycyjnej przebiegającej pomiędzy lokalizacją dworu

acmentarzem rodowym;

– odtworzenie powiązań widokowych pomiędzy parkiem, ajego otoczeniem wpo-

staci otwartego krajobrazu rolniczego;

– odtworzenie układu ścieżek spacerowych, nawiązującego do ich przebiegu zprze-

łomu XIX iXX w.;

– uzupełnienie elementów układu kompozycyjnego zieleni zidentykowanych na

podstawie kwerendy historycznej ianaliz zachowanych wterenie układów kom-

pozycyjnych iich śladów;

23 Kwerenda materiałów archiwalnych polega na poszukiwaniu historycznych źródeł: kartogracz-

nych (map, planów), ikonogracznych (rycin, zdjęć) oraz opisowych (dokumentów) związanych

zbadanym obiektem. Wprzypadku wspomnianych działań konserwatorskich, kwerendę wykonuje

się nie tylko po to, aby poznać historię miejsca, ale przede wszystkim wcelu sformułowania wnio-

sków projektowych w oparciu o analizę źródeł. Ztego względu używa się określenia kwerenda

interpretacyjna materiałów archiwalnych.

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

137

Ryc. 69. Mapa inwentaryzacji dendrologicznej zzaznaczonym składem dendroory na

przykładzie zabytkowego parku wPotulicach (powiat złotowski)

Źródło: Drozda, Walkowiak (2022).

Przekształcenia, ochrona ikształtowanie krajobrazu kulturowego

138

• zachowanie iwzbogacenie istniejących zadrzewień wparku:

– ochrona i zachowanie okazów starodrzewu, wskazania do prac pielęgnacyjnych

mających na celu poprawę zdrowotności wartościowych egzemplarzy drzew;

–uzupełnienie układów alejowych;

– odtworzenie powiązania kompozycyjnego pomiędzy parkiem a cmentarzem ro-

dowym;

– wprowadzenie młodych drzew tych samych gatunków w sąsiedztwie charakte-

rystycznych egzemplarzy starodrzewu wnienajlepszej kondycji zdrowotnej, aby

zapewnić ciągłość trwania układu kompozycyjnego;

– zachowanie jak największej liczby drzew młodszych, jako potencjału przyrodni-

czego parku;

– uzupełnienie nasadzeń onowe drzewa ikrzewy dostosowane do zmieniających się

warunków klimatycznych, wzbogacenie runa parkowego, uzupełnienie warstwy

krzewów;

• adaptacja do współczesnych potrzeb – wpisanie wstyl zabytkowego założenia parko-

wego funkcji wynikających zdostosowania założenia do potrzeb współczesnych użyt-

kowników:

– wprowadzenie funkcjonalnego ikompozycyjnie uzasadnionego układu ścieżek

parkowych, pozwalających wykorzystać park do celów rekreacyjnych;

– wytyczenie układu drogowego parku, zapewniającego dojazd do polany parkowej;

– propozycja rozmieszczenia oświetlenia;

Ryc. 70. Koncepcja rewaloryzacji zabytkowego założenia zieleni na przykładzie parku

wPotulicach (powiat złotowski)

Źródło: Gałecka-Drozda, Wilkaniec, de Mezer (2022).

Zakres oraz formy ochrony ikształtowania historycznych układów przestrzennych

139

– uzupełnienie wyposażenia małą architekturą parkową w tym ławki, elementy

placu zabaw, tablice informacyjne prezentujące fakty dotyczące historii miejsca

iopisujące walory przyrodnicze parku;

–zapewnienie miejsc postojowych dla samochodów irowerów oraz altany pikniko-

wej na sąsiedniej działce.

Ryc. 71. Szczegółowy projekt nasadzeń dla zabytkowego założenia zieleni na przykładzie

parku wPotulicach (powiat złotowski)

Źródło: Gałecka-Drozda, Wilkaniec, de Mezer (2022)

140

4. Prawno-organizacyjne ispołeczne

uwarunkowania dotyczące ochrony

ikształtowania krajobrazu

4.1. Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

Istnieje wiele aktów prawa, zarówno na poziomie międzynarodowym, jak ikra-

jowym, regulujących w sposób bezpośredni lub pośredni kwestie związane

zkształtowaniem iochroną krajobrazu. WPolsce gospodarowanie przestrzenią

regulowane jest ustawą o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym

(Dz.U. 2003 nr 80, poz. 717), tym samym zarządzanie krajobrazem jest ściśle

związane z wymaganiami ładu przestrzennego24 oraz koncepcją zrównowa-

żonego rozwoju25. Jednym z zagrożeń dla ochrony ikształtowania krajobrazu

wPolsce jest rozproszenie przepisów prawa odnoszących się do krajobrazu oraz

niestabilność prawa. Stabilną ramę dla polskiego systemu prawnego stanowią

konwencje międzynarodowe, które są przenoszone na grunt krajowy za pomocą

ustaw lub rozporządzeń.

4.1.1. Europejska Konwencja Krajobrazowa

Europejska Konwencja Krajobrazowa (EKK) jest najważniejszym aktem mię-

dzynarodowym, regulującym kwestie ochrony krajobrazu. Sporządzona została

we Florencji 20 października 2000 r. ijest aktem prawa kompleksowo ujmującym

krajobraz, jego kształtowanie oraz ochronę26. W2004 r. wraz zprzystąpieniem

do struktur Unii Europejskiej Polska ratykowała m.in. EKK (Dz.U. 2006 nr 14,

poz. 98), tym samym wzrosła ranga zagadnień krajobrazowych w strategiach

24 Zgodnie z ustawą oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym zdnia 27 marca 2003r. ład

przestrzenny należy rozumieć jako takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną ca-

łość oraz uwzględnia wuporządkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania iwymagania funkcjo-

nalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne.

25 Zgodnie zustawą Prawo ochrony środowiska zdnia 27 kwietnia 2001r. zrównoważony rozwój

rozumie się jako rozwój społeczno-gospodarczy, wktórym następuje proces integrowania działań

politycznych, gospodarczych ispołecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwa-

łości podstawowych procesów przyrodniczych, wcelu zagwarantowania możliwości zaspokajania

podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli zarówno współczesnego poko-

lenia, jak iprzyszłych pokoleń.

26 Warto zaznaczyć, że Międzynarodowy Dzień Krajobrazu przypada 20 października. Został ustano-

wiony przez Radę Europy zinicjatywy Polski, akonkretnie Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowi-

ska. Obchodzony jest na pamiątkępodpisania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej.

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

141

rozwojowych, koncepcjach zagospodarowania, programach odnowy wsi irewita-

lizacji miast. Celem EKK jest promowanie ochrony, gospodarki iplanowania kra-

jobrazu oraz organizowanie współpracy europejskiej wtym zakresie, opartej na

wymianie doświadczeń, współdziałaniu ikształceniu specjalistów oraztworze-

niu dobrej praktyki krajobrazowej. Zgodnie zzapisami EKK, krajobraz to obszar

postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania iinterakcji

czynników przyrodniczych i(lub) ludzi. EKK deniuje ochronę krajobrazu jako

„działania na rzecz zachowania iutrzymywania ważnych lub charakterystycznych

cech krajobrazu tak, aby ukierunkować iharmonizować zmiany, które wynikają

zprocesów społecznych, gospodarczych iśrodowiskowych”. Kierowanie zmiana-

mi iich harmonizowanie jest celem gospodarowania krajobrazem, tym samym

ściśle wiąże się ze zrównoważonym rozwojem. Zgodnie zzapisami konwencji

ochrona powinna dotyczyć nie tylko krajobrazu o wysokiej jakości estetycznej,

oznaczących walorach kulturowych lub istotnych dla zachowania tożsamości eu-

ropejskiej, narodowej, etnicznej, regionalnej lub lokalnej. Działania wskazywane

przez konwencję powinny również dotyczyć krajobrazu miejskiego iwiejskiego,

zdegradowanych oraz „pospolitych”, a także odznaczających się wyjątkowym

pięknem. Zapis dotyczący krajobrazu pospolitego nabiera szczególnego znacze-

nia przy kształtowaniu iochronie krajobrazu „zwyczajnego”, „codziennego”, czyli

krajobrazu kulturowego, związanego zbezpośrednim otoczeniem zamieszkania,

traktowanego jako przeciwieństwo dla miejsc chronionych icennych, awięc prze-

strzeni bardziej podatnej na negatywne zmiany.

Strony EKK, które akceptują jej cele, są zobowiązane do podejmowania ogól-

nych ispecjalnych działań oraz środków na rzecz ochrony iplanowania krajobra-

zu oraz gospodarowania jego zasobami. Do instrumentów ogólnych zaliczamy:

prawne uznanie krajobrazu za istotny komponent otoczenia ludzi, ustanowienie

iwdrożenie polityki krajobrazowej, stworzenie procedur udziału społeczeństwa

wkreowaniu tej polityki oraz uwzględnienie kwestii krajobrazowych we wszel-

kich innych politykach, które bezpośrednio lub pośrednio oddziałują na krajo-

braz. Wśród instrumentów specjalnych istotnym elementem jest: podnoszenie

świadomości społeczeństwa oraz innych podmiotów wzakresie wartości krajo-

brazu, jego roli iwprowadzanych wnim zmian.

Zgodnie zZaleceniem Komitetu Ministrów CM/Rec(2008)3 wsprawie wy-

tycznych dotyczących wdrażania EKK, wiedza okrajobrazie przyczynia się do

wzmacniania związków między społeczeństwem a jego otoczeniem i stanowi

podstawę zrównoważonego rozwoju, co ma wpływ na cały proces określania po-

lityki krajobrazowej. Podnoszenie świadomości wtym zakresie ma na celu wy-

jaśnienie relacji pomiędzy warunkami życia społeczeństwa adziałaniami podej-

mowanymi każdego dnia przez władze ispołeczeństwo oraz cechami środowiska

naturalnego.

4.1.2. Ustawa krajobrazowa

Postanowienia EKK zostały transponowane do polskiego systemu prawne-

go w 2015r. na mocy ustawy o zmianie niektórych ustaw w związku ze

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

142

wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz.U. 2015 poz. 774), tzw.

„ustawy krajobrazowej” (nazywanej też „ustawą reklamową”). Ustawa ta była

długo oczekiwa nym ibardzo pożądanym narzędziem wprocesie ochrony ikształ-

towania krajobrazu, zwłaszcza wdużych miastach. Ustawa krajobrazowa wpro-

wadza do systemu prawnego nowe denicje m.in. reklamy, tablicy iurządzenia

reklamowego, szyldu, krajobrazu ikrajobrazu priorytetowego czy audytu krajo-

brazowego. Kluczowe elementy regulacji dotyczą:

• reklam wpasie drogowym oraz opłat za nie na rzecz samorządów;

• uchwał rad gmin ozasadach iwarunkach sytuowania obiektów małej archi-

tektury, tablic reklamowych, urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń;

• audytów krajobrazowych;

• zasad organizacji parków krajobrazowych, obszarów chronionego krajobrazu

izespołów przyrodniczo-krajobrazowych;

• rozbudowy zagadnień ochrony krajobrazu wsystemie ocen oddziaływania na

środowisko.

Jednak charakter ustawy krajobrazowej, który polega na wprowadzeniu sze-

regu zmian do innych ustaw powoduje, że jest ona mało przejrzystym dokumen-

tem. Ustawa krajobrazowa zmienia brzmienie poszczególnych zapisów w10 na-

stępujących ustawach:

• Ustawa zdnia 17 czerwca 1966 opostępowaniu egzekucyjnym wadministra-

cji (Dz. U. z2014r. poz. 1619) – nowelizacja przepisu dotyczy grzywny wcelu

przymuszenia. Jest ona jednorazowa, jeżeli dotyczy obowiązku wynikającego

zprawa budowlanego, zwyjątkiem obowiązku utrzymania obiektu budowla-

nego wstanie nieoszpecającym otoczenia;

• Ustawa zdnia 20 maja 1971r. Kodeks wykroczeń (Dz. U. z2013r. poz. 482)

– nowelizacja przepisów dotyczy kar za umieszczanie w miejscach publicz-

nych do tego nieprzeznaczonych ogłoszeń, plakatów, aszy, ulotek, napisów

lub rysunków, wystawiania ich na widok publiczny bez zgody zarządzającego

nieruchomością, atakże kar za niezgodne zprawem umieszczanie reklam;

• Ustawa zdnia 21 marca 1985r. odrogach publicznych (Dz. U. z2015r. poz.

460) – nowelizacja przepisów obejmują zagadnienia lokalizowania reklam, ze

szczególnym uwzględnieniem pasa drogowego;

• Ustawa zdnia 12 stycznia 1991r. opodatkach iopłatach lokalnych (Dz. U.

z2014r. poz. 849) – nowe przepisy regulują zagadnienie wprowadzania opłat

za umieszczanie reklam (tzw. opłaty reklamowe).

• Ustawa zdnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane (Dz. U. z2013r. poz. 1409)

– znowelizowane przepisy uwzględniają głównie uchwalane przez gminy za-

sady sytuowania obiektów małej architektury ireklam oraz wyniki audytów

krajobrazowych, jako uwarunkowań wydawania decyzji administracyjnych

inadzoru;

• Ustawa zdnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. z2013r.

poz. 1232) – rozszerzono przepis dotyczący zakresu nansowania ochrony

środowiska igospodarki wodnej oopracowanie audytów krajobrazowych;

• Ustawa zdnia 27 marca 2003r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzen-

nym (Dz. U. z2015r. poz. 199 i443) – regulacje dotyczące audytu krajobra-

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

143

zowego igminnych uchwał ozasadach sytuowania małej architektury, atakże

wprowadzenie wyników do planów miejscowych istudiów gmin;

• Ustawa zdnia 23 lipca 2003 oochronie zabytków iopiece nad zabytkami (Dz.

U. z2014r. poz. 1446 oraz z2015r. poz. 397) – wprzepisach deniuje się kra-

jobraz kulturowy. Doprecyzowuje się zasady tworzenia parków kulturowych

poprzez zwiększenie uspołecznienia tego procesu, a także określenie zasad

lokalizacji małej architektury;

• Ustawa zdnia 9 kwietnia 2004r. oochronie przyrody (Dz. U. z2013r. poz.

627) – nowelizacją zmienia się zasady tworzenia i funkcjonowania parków

krajobrazowych iobszarów chronionego krajobrazu;

• Ustawa zdnia 3 października 2008r. oudostępnianiu informacji ośrodowi-

sku ijego ochronie, udziale społeczeństwa wochronie środowiska oraz ooce-

nach oddziaływania na środowisko (Dz. U. z2013 r. poz. 1235) – zmianie

uległy przepisy dotyczące oceny oddziaływania na środowisko przedsięwzięć.

Zwiększono rolę ochrony krajobrazu.

Tym samym, ustawa krajobrazowa pozwala gminom na przyjęcie własnych

uchwał krajobrazowych dotyczących zasad i warunków sytuowania obiektów

małej architektury, tablic reklamowych iurządzeń reklamowych oraz ogrodzeń,

ich gabarytów, standardów jakości irodzajów materiałów budowlanych, zjakich

mogą być wykonane. Ustawa wprowadziła ponadto m.in. zmiany regulacji do-

tyczących tworzenia i funkcjonowania parków krajobrazowych oraz obszarów

chronionego krajobrazu. Sejmik województwa może wyznaczać na obszarze

chronionego krajobrazu, wdrodze uchwały stanowiącej akt prawa miejscowego,

wgranicach krajobrazów priorytetowych zidentykowanych w ramach audytu

krajobrazowego, strefy ochrony krajobrazu, osie widokowe, punkty widokowe

oraz obszary zabudowane wyróżniające się lokalną formą architektoniczną, atak-

że określić wykaz obiektów oistotnym znaczeniu historycznym ikulturowym.

4.1.3. Audyt krajobrazowy

Ustawa krajobrazowa wprowadziła audyty krajobrazowe, wktórych jest okre-

ślana „powszechna identykacja krajobrazów oraz dokonywana ocena wartości

krajobrazów”27. Audyt krajobrazowy to dokument uchwalany przez Sejmik Woje-

wództwa będący podstawą do podejmowania działań wzakresie ochrony ikształ-

towania krajobrazu wprocesie planowania i zagospodarowania przestrzennego

(ryc. 72). Wnioski irekomendacje sformułowane waudycie będą miały odzwier-

ciedlenie w dokumentach planistycznych poziomu regionalnego i lokalnego.

Wzmocnią one także ochronę krajobrazu naobszarach objętych formami ochro-

ny przyrody izabytków, tj. w parkach narodowych ikrajobrazowych, rezerwa-

tach przyrody, na obszarach chronionego krajobrazu i w parkach kulturowych,

27 Jak wyjaśniono wprzypisie 2 (wrozdziale 1) słowo „krajobraz” jest wniniejszej monograi uży-

wane wliczbie pojedynczej. Liczba mnoga („krajobrazy”) została zastosowana jedynie wrozdzia-

le poświęconym omówieniu prawno-organizacyjnych instrumentów ochrony krajobrazu, zgodnie

zzapisami stosowanymi wtych dokumentach.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

144

atakże będą mogły stanowić podstawę do prowadzenia polityki krajobrazowej

wwojewództwie. Audyt krajobrazowy sporządza się nie rzadziej niż raz na 20

lat. Mają w nim zostać ujęte m.in. krajobrazy priorytetowe, parki kulturowe,

parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego

krajobrazu, obiekty znajdujące się na listach Światowego Dziedzictwa UNESCO

(United Nations Educational, Scientic and Cultural Organization) oraz obszary Sieci

Rezerwatów Biosfery UNESCO. Audyt krajobrazowy ma również zawierać infor-

macje ozagrożeniach dla zachowania wartości krajobrazów oraz rekomendacje

iwnioski dotyczące ich kształtowania iochrony. Proces uchwalania audytu zbli-

żony jest do uchwalania MPZP (ryc. 73). Nie jest on jednak aktem prawa miejsco-

wego. Ponieważ ustawa krajobrazowa przewiduje, że zakres imetodologię audytu

określa rozporządzenie Rady Ministrów, do prac nad audytami wojewódzkimi nie

można było przystąpić przed 11 stycznia 2019 r., gdy ogłoszono stosowne wy-

tyczne. Co ciekawe, ustawa krajobrazowa przewidywała, że audyty krajobrazowe

będą musiały zostać uchwalone do trzech lat od jej wejścia wżycie – termin ten

minął we wrześniu 2018 r. Doprowadziło to do sytuacji, wktórej najpierw zaczęły

powstawać uchwały krajobrazowe, adopiero teraz przystępuje się do audytów.

Tymczasem wnioski irekomendacje płynące zaudytów muszą zostać uwzględ-

nione przez gminy we wspomnianych uchwałach, jak również wtoku prac nad

SUiKZP. Audyt ma też wpływ na zapisy MPZP, które na jego podstawie muszą

określać granice i sposoby zagospodarowania terenów lub obiektów podlegają-

cych ochronie krajobrazowej (Pięć lat ustawy krajobrazowej 2020).

Wrozporządzeniu Rady Ministrów zdnia 11 stycznia 2019r. wsprawie

sporządzania audytów krajobrazowych (Dz.U. 2019 poz. 394) szczegółowo

został szczegółowo określony sposób wykonania tego dokumentu – audyt krajo-

brazowy obejmuje następujące po sobie etapy:

• identykacja iklasykacja krajobrazów,

Ryc. 72. Audyt krajobrazowy adokumenty planowania przestrzennego wgminie

Źródło: Hajto iin. (2020).

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

145

Ryc. 73. Tryb uchwalania audytu krajobrazowego

Źródło: https://sprzatamyreklamy.org.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

146

• charakterystyka zidentykowanych krajobrazów,

• ocena zidentykowanych krajobrazów,

• wskazanie krajobrazów priorytetowych,

• wskazanie zagrożeń dla możliwości zachowania wartości krajobrazów priory-

tetowych oraz krajobrazów wobrębie obszarów chronionych,

• sformułowanie rekomendacji iwniosków dotyczących kształtowania iochro-

ny krajobrazów priorytetowych oraz krajobrazów wobrębie obszarów chro-

nionych,

• określenie lokalnych form architektonicznych zabudowy dla krajobrazów

priorytetowych.

Audyt krajobrazowy składa się z części opisowej i tabelarycznej oraz gra-

cznej. Wydzielone w audycie krajobrazy mają posiadać odpowiednio szczegó-

łową charakterystykę wKarcie Charakterystyki Krajobrazu. Karta obejmować

ma cechy analityczne: przyrodnicze i kulturowe krajobrazu oraz syntetyczne,

w podziale na obligatoryjne ifakultatywne. Cechy przyrodnicze do obligato-

ryjnego uwzględnienia w audycie to: występowanie form ochrony przyrody,

obiektów geologicznych i geomorfologicznych, typy siedliskowe lasu/drzewo-

stanu (udział procentowy wpowierzchni krajobrazu), gęstość cieków natural-

nych w powierzchni krajobrazu, gęstość wąwozów erozyjnych, różnorodność

powierzchniowa krajobrazu. Zkolei cechy kulturowe do obligatoryjnego ujęcia

waudycie to m.in.: występowanie obiektów archeologicznych, stopień zachowa-

nia tradycyjnej zabudowy wiejskiej na działce siedliskowej, pozostałości dawnej

gospodarki folwarczno-dworskiej (pałace, dwory, zabudowania dworskie itp.),

występowanie obiektów związanych zwypasem (zwłaszcza na terenach gór-

skich – bacówki, szałasy), występowanie obiektów małej hydroenergetyki, daw-

nego hutnictwa czy związanych z przetwórstwem drewna i zasobów leśnych.

Odnotowuje się także obiekty kultu wtym świątynie różnych wyznań iprzy-

kłady małej architektury sakralnej (wtym kapliczki ikrzyże przydrożne, częsty

element krajobrazu obszarów wiejskich). Wśród tych elementów wyróżnia się

ponadto cechy unikatowe, które nie są cechami charakterystycznymi dla danego

podtypu krajobrazu czyli występujące wobrębie nie więcej niż 5% przypadków

krajobrazów danego podtypu wwojewództwie.

Dodatkowo określa się cechy syntetyczne krajobrazu, które wsposób ogólny

określają zjawiska niemierzalne, mające charakter złożony i zależne od bardzo

wielu cech szczegółowych. Do cech syntetycznych należą: tradycja, tożsamość,

swojskość czy funkcje podstawowe krajobrazu. Krajobrazy są oceniane zgodnie

ze zdeniowanymi cechami. Woparciu owyniki oceny wyznacza się krajobra-

zy priorytetowe. Krajobraz uznawany jest za priorytetowy, jeżeli spełnia jedno

zkryteriów:

• unikatowości występowania oznaczającej, że krajobraz cechują niepowtarzal-

ne cechy świadczące oindywidualności, odrębności iwyjątkowości; krajobraz

taki jest bardzo rzadko spotykany, ajednocześnie rozpoznawalny;

• reprezentatywności oznaczającej, że krajobraz stanowi modelowy, klasyczny

przykład dla danego podtypu;

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

147

• dotychczasowej ochrony prawnej – ponad 90% wyznaczonego krajobrazu

priorytetowego stanowią obszary lub obiekty objęte statusem parków narodo-

wych, obszary zlisty światowego dziedzictwa przyrodniczego ikulturowego

UNESCO, pomniki historii, rezerwaty przyrody iparki kulturowe;

• ważności krajobrazu oznaczającej, że krajobraz otrzymał najwyższą wartość

we wszystkich kategoriach oceny cech analitycznych isyntetycznych.

Waudycie krajobrazowym wskazuje się także:

• zagrożenia dla możliwości zachowania wartości krajobrazów priorytetowych

oraz obszarów chronionych;

• rekomendacje iwnioski dotyczące kształtowania iochrony krajobrazów prio-

rytetowych oraz położonych wobrębie obszarów chronionych, wtym poprzez

wskazanie obszarów, które powinny zostać objęte ochroną jako parki kraj-

obrazowe, obszary chronionego krajobrazu czy zespoły przyrodniczo-kraj-

obrazowe;

• lokalne formy architektoniczne zabudowy wobrębie krajobrazów prioryteto-

wych.

Rekomendacje iwnioski wzakresie kształtowania iochrony krajobrazów prio-

rytetowych i krajobrazów naobszarach chronionych dotyczą ochrony i kształ-

towania krajobrazów, ich wartości przyrodniczych, kulturowych, historycznych,

architektonicznych, urbanistycznych, ruralistycznych. Podobnie wprzypadku ob-

szarów zabudowanych wyróżniających się lokalną formą architektoniczną, oraz

wartości estetyczno-widokowych, wszczególności elementów ekspozycji, takich

jak: przedpola ekspozycji, osie widokowe ipunkty widokowe. Jak widać zzakresu

informacji określonego wprzepisach prawa, audyt będzie kompleksowo opisywał

zagadnienia związane zkrajobrazem, przestrzenią, przyrodą i historią terenu.

Informacje te będą mogły być wykorzystane przez samorząd wopracowaniu wła-

snych instrumentów planistycznych, ale także w działaniach na rzecz edukacji

okrajobrazie ipromowaniu krajobrazu gminy (Hajto iin. 2020).

Audyt krajobrazowy, jako nowa procedura, wymagał nowej iwspólnie ustalo-

nej metodologii iwytycznych, zgodnych zzakresem opisanym wustawie (Solon

iin. 2015). Pierwszy etap skupia się na podziale całego terytorium Polski na małe

jednostki przestrzenne (mikroregiony) wyłącznie według kryteriów abiotycznych

(geologicznych, litologicznych, geomorfologicznych ihipsometrycznych). Wdru-

gim etapie mikroregiony te należy podzielić na krajobrazy lokalne na podstawie

jednorodności matrycy krajobrazu. Proponuje się zastosowanie całkiem nowej

typologii, opartej na dwóch głównych grupach kryteriów odnoszących się do: (1)

skali antropogenicznych przekształceń krajobrazu, atakże (2) dominacji niektó-

rych form pokrycia terenu oraz struktury iintensywności zagospodarowania tere-

nu. Trzecim krokiem audytu jest scharakteryzowanie wyróżnionych krajobrazów.

Proponuje się sformalizowanie tej procedury za pomocą list kontrolnych różnych

cech pochodzenia abiotycznego, biotycznego iantropogenicznego. Ponadto wpro-

wadza się podejście oparte na identykacji charakterystycznych cech, punktów

orientacyjnych iwyznaczników krajobrazu jako narzędzie pomocne na dalszych

etapach audytu. Czwartym etapem audytu jest ocena walorów krajobrazowych

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

148

zróżnych punktów widzenia, amianowicie: walorów przyrodniczych ikulturo-

wych, częstości występowania wPolsce oraz stopnia zachowania. Na tym eta-

pie większość cech krajobrazu poddaje się ocenie eksperckiej, atakże tworzy

się porównanie iranking krajobrazów. Piątym krokiem audytu jest identykacja

krajobrazów priorytetowych (najcenniejszych krajobrazów, które wymagają spe-

cjalnego traktowania). Szóstym etapem audytu jest identykacja sił iprocesów

wpływających na zmiany krajobrazu. W tym przypadku zaleca się stosowanie

specjalnej listy kontrolnej obejmującej 92 kategorie oddziaływań, które mogą ne-

gatywnie wpływać na 5 grup i16 podgrup walorów krajobrazowych.

Skuteczność audytu krajobrazowego będzie można ocenić dopiero wprzyszło-

ści. Tymczasem zarówno wśrodowisku naukowym, jak iwjednostkach wyko-

nujących audyt toczy się szeroka dyskusja nad sposobem jego przeprowadzania.

Dotyczy ona zwłaszcza identykacji typów krajobrazu (Solon i in. 2015). Pro-

blemem jest sposób delimitacji jednostek oraz zestaw cech iwskaźników opi-

sujących charakter krajobrazu wposzczególnych jednostkach idobór kryteriów

jego oceny. Audyt krajobrazowy, zgodnie zustawą sporządzany dla województw,

pozwoli na identykację typów krajobrazów wskali regionalnej oraz na wyzna-

czenie krajobrazów priorytetowych, dla których zostaną sformułowane wytyczne

dotyczące ich ochrony ikształtowania. Większość obszarów kwalikujących się

do kategorii priorytetowych już obecnie podlega różnym formom ochrony usta-

wowej. Problemem jest kompleksowa ochrona krajobrazu kulturowego (nie tyl-

ko priorytetowego), podlegającego obecnie znaczącym przekształceniom. Warto

przypomnieć, że podstawą ideową stworzenia Europejskiej Konwencji Krajobra-

zowej była potrzeba uznania, identykacji iochrony krajobrazu uznawanego za

zwyczajny/powszechny. Audyt krajobrazowy wobecnej formie nie wydaje się na-

rzędziem wystarczającym dla tego celu, szczególnie dla rozpoznania i ochrony

cech przestrzeni oraz charakteru zabudowy wskali lokalnej dla potrzeb plano-

wania przestrzennego (Raszeja 2013, 2018). Niezbędne jest prowadzenie badań

kameralnych, czego przykładem jest m.in. propozycja odczytywania tożsamości

krajobrazu opisana wrozdziale 2.1.2.

Czas pokaże, jak samorządy regionalne i lokalne wywiążą się z nałożonych

obowiązków identykacji i ochrony krajobrazu. Jednak bez woli współpracy

iporozumienia między poszczególnymi szczeblami planowania i gospodarowa-

nia przestrzenią oraz przy braku dostrzegania dobra publicznego, atakże braku

świadomości iedukacji krajobrazowej, zarówno władz gmin, jak imieszkańców,

żadne kolejne nakazy izakazy płynące zaudytów krajobrazowych czy innych re-

gulacji prawnych nie będą skuteczne (Zbierska, Zydroń 2016).

4.1.4. Uchwała krajobrazowa

Uchwała krajobrazowa (zwana także reklamową) jest nieobowiązkowym

narzędziem ochrony i kształtowania krajobrazu, które może pomóc gminom

wustanowieniu zasad iwarunków sytuowania obiektów małej architektury, ta-

blic i urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń. Uchwała jest aktem prawa miej-

scowego, zobowiązującym wszystkich użytkowników przestrzeni do ochrony

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

149

krajobrazu. Przygotowanie uchwały krajobrazowej jest procesem żmudnym icza-

sochłonnym, wymaga współpracy zprofesjonalistami zajmującymi się ochroną

krajobrazu ispołecznością lokalną. Jedną znajważniejszych grup interesariuszy

uchwały krajobrazowej są lokalni przedsiębiorcy, którzy zapisy uchwały mogą od-

bierać jako naruszenie ich interesów. Dlatego szczególnie ważne jest, aby przygo-

towanie uchwały krajobrazowej prowadzone było przy udziale zainteresowanych

stron oraz opierało się na otwartej komunikacji idialogu (ryc. 74). Uchwała kra-

jobrazowa zastępuje MPZP wzakresie rozstrzygnięć, które są jej przedmiotem.

Tym samym plan miejscowy nie może rozstrzygać kwestii, które reguluje uchwała

krajobrazowa. Zważywszy, że właśnie te „drobne” elementy przestrzeni, które są

przedmiotem rozstrzygnięć uchwały krajobrazowej, są jednym znajwiększych za-

grożeń wizualnych iestetycznych dla jakości krajobrazu, warto podjąć trud opra-

cowania iprzyjęcia uchwały krajobrazowej. Daje ona możliwość ustalenia zakazu

umieszczania tablic reklamowych iurządzeń reklamowych oraz ogrodzeń, zwy-

łączeniem szyldów. Przed podjęciem uchwały krajobrazowej wójt, burmistrz albo

prezydent miasta muszą opracować jej projekt, podając do publicznej wiadomości

informację opodjęciu prac nad dokumentem. Projekt uchwały jest uzgadniany

zwojewódzkim konserwatorem zabytków (wzakresie kształtowania zabudowy

izagospodarowania terenu) iministrem właściwym do spraw zdrowia (wzakre-

sie zagospodarowania obszarów ochrony uzdrowiskowej) oraz opiniowany przez

regionalnego dyrektora ochrony środowiska, właściwy organ Państwowej Straży

Pożarnej imarszałka województwa. Przepisy ustawy krajobrazowej wprowadziły

też możliwość nakładania kar pieniężnych na podmioty, które umieszczają tabli-

ce lub urządzenia reklamowe niezgodnie zzasadami uchwalonymi przez gmi-

ny. Wprzypadku braku możliwości ukarania podmiotu, który umieścił reklamę,

karę może otrzymać właściciel nieruchomości (budynku lub gruntu), gdzie ta

reklama się znajdowała. Kara jest nakładana wdrodze decyzji przez wójta, bur-

mistrza lub prezydenta miasta. Wymogi dla uchwał krajobrazowych są skompli-

kowane iwymagają konsultacji społecznych, co powoduje, że im większa gmina,

tym trudniej dojść do zapisów akceptowalnych przez wszystkie zainteresowane

strony. Najwięcej sporów dotyczy miejsc, w których reklamy są zakazane oraz

opłat reklamowych. Wwielu gminach wPolsce są już dobre praktyki, zktórych

można skorzystać.

Przykład: WPoznaniu od 2017r. trwają prace nad projektem uchwały krajobrazowej

„Odkryjmy Poznań”. Projekt opracowany został na podstawie propozycji zapisów upu-

blicznionych wlistopadzie 2017r., które były efektem prac zespołu roboczego wWy-

dziale Urbanistyki i Architektury oraz ogólnomiejskiego zespołu ds. przygotowania

uchwały krajobrazowej. Wswoich pracach zespoły te korzystały zobowiązujących doku-

mentów planistycznych, podręczników dobrych praktyk, wytycznych konserwatorskich

oraz regulacji funkcjonujących winnych miastach zachodnioeuropejskich. Uzupełnie-

niem wpracy nad projektem były liczne inwentaryzacje, wizje wterenie oraz analizy

przestrzenne. Projekt uwzględnia część z227 uwag otrzymanych wokresie od listopada

2017r. do końca lutego 2018r. oraz wniosków z24 spotkań m.in. zrmami reklamo-

wymi, przedsiębiorcami, mieszkańcami, stowarzyszeniami, miejskimi spółkami, atakże

konkluzje zOtwartego Forum Dyskusyjnego zorganizowanego wConcordia Design 22

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

150

Ryc. 74. Tryb uchwalania uchwały krajobrazowej

Źródło: Pięć lat ustawy krajobrazowej... (2020).

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

151

listopada 2017r. Opracowane w2017r. propozycje zapisów do uchwały skonfrontowano

także ze 141 wnioskami dotyczącymi szyldów, tablic iurządzeń reklamowych, jakie od

stycznia do listopada 2018r. wpłynęły do Wydziału Urbanistyki iArchitektury, które

uzupełniono dodatkowymi inwentaryzacjami iwizjami wterenie w2018r. Wtrakcie

wyłożenia do publicznego wglądu projektu uchwały wsprawie zasad iwarunków sytu-

owania obiektów małej architektury, tablic reklamowych iurządzeń reklamowych oraz

ogrodzeń, które odbyło się od 12 lutego do 6 marca 2021r., złożono 167 uwag (Odkryj-

my Poznań 2021).

Zgodnie zapisami projektu uchwały krajobrazowej dla miasta Poznania tablice re-

klamowe lub urządzenia reklamowe niespełniające wymogów należy usunąć wraz zele-

mentami mocującymi lub konstrukcyjnymi, a miejsce mocowania lub posadowienia

należy przywrócić do stanu poprzedniego, przy czym dopuszcza się maksymalne odstęp-

stwo w granicach 5% dotyczące poszczególnych gabarytów. Wsytuacji niespełnienia

warunku odległości pomiędzy tablicami reklamowymi lub urządzeniami reklamowy-

mi dostosowania wymagają: (1) tablica lub urządzenie niestanowiące elementu wiaty

przystankowej, (2) tablica lub urządzenie o większej powierzchni ekspozycji reklamy,

Ryc. 75. Obszary miasta Poznania oróżnych zasadach iwarunkach sytuowania obiektów

małej architektury, tablic urządzeń reklamowych oraz ogrodzeń

Źródło: Odkryjmy Poznań (2021).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

152

(3) umieszczone później wdanej lokalizacji. Odległości między obiektami mierzone są

pomiędzy ich skrajnymi elementami, adla drzewa od jego pnia.

Wprzy padku tablic iurządzeń reklamowych projekt uchwały krajobrazowej dla mia-

sta Poznania przewiduje następujące terminy dostosowania do zakazów, zasad iwarun-

ków określonych wtej uchwale dla 4 obszarów (ryc. 75, 76):

1. staromiejskiego (12 miesięcy od dnia wejścia wżycie uchwały),

2. centrum ihistorycznych dzielnic (24 miesiące od dnia wejścia wżycie uchwały),

3. zurbanizowanego (36 miesięcy od dnia wejścia wżycie uchwały),

4. przyrodniczego (24 miesiące od dnia wejścia wżycie uchwały).

Istniejące wdniu wejścia wżycie niniejszej uchwały obiekty małej architektury nie

wymagają dostosowania do zakazów, zasad lub warunków określonych wuchwale. Ist-

niejące wdniu wejścia wżycie niniejszej uchwały ogrodzenia pełne wykonane zprefa-

brykowanych betonowych przęseł lub blachy należy dostosować do zakazów, zasad lub

warunków określonych wuchwale wterminie 5 lat od dnia wejścia wżycie uchwały.

Pozostałe rodzaje ogrodzeń nie wymagają dostosowania do zakazów, zasad lub warun-

ków określonych wuchwale.

Uchwałę krajobrazową przyjęły 32 polskie miasta, ale tylko w 26 uchwała

obowiązuje wcałości, aw3 – częściowo. W22 miastach proces zatrzymał się na

etapie wyłożenia projektu uchwały do obligatoryjnych konsultacji, aw22 innych

Ryc. 76. Przykładowe zasady sytuowania szyldów ireklam dla małych iśrednich przed-

siębiorstw

Źródło: Odkryjmy Poznań (2021).

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

153

doszło jedynie do stworzenia projektu. Wprzypadku 68 miast projekt nie po-

wstał, mimo że przystąpiono do prac. 636 spośród wszystkich miast objętych

monitoringiem wogóle nie podjęło prac. Etapy prac istatus uchwały wposzcze-

gólnych samorządach można śledzić wserwisie mapowym (https://sprzatamyre-

klamy.org/).

Badania Giedych (2016) nad formą uchwał y krajobrazowej, jej treścią orazpro-

cedurą sporządzania dowodzą zróżnicowania wpodejściu do realizacji zapisów

ustawy krajobrazowej. Należy podkreślić, że obecnie jest to jedyny dokument pla-

nowania miejscowego, który pozbawiony jest praktycznie części kartogracznej.

Różnice wformie poszczególnych uchwał związane są przede wszystkim zkon-

strukcją tekstu uchwały orazliczbą izawartością załączników gracznych. Istotne

jest więc wprowadzenie katalogu dobrych praktyk, które będą towarzyszyły no-

wym przepisom. Ważne jest, żeby treści uchwały były jak najbardziej przystępnie

przedstawione. Istotnym aspektem, który pokazuje wagę, jaką przykładają gminy

do tego dokumentu, jest rozszerzenie zakresu partycypacji społecznej ponad ten

wymagany ustawą. Ograniczenie chaosu reklamowego, a także wprowadzenie

wysokiej jakości standardów kształtowania przestrzeni jest możliwe tylko dzięki

szerokiej akceptacji społecznej oraz świadomości, że od jakości przestrzeni zależy

też jakość życia.

4.1.5. Wybrane narzędzia odnoszące się do ochrony ikształtowania krajobrazu

Powszechne iszczególne zastosowanie wprocesie kształtowania iochrony kraj-

obrazu ma ustawa oochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92, poz. 880). Przewi-

duje ona kilka form ochrony powierzchniowej, są to m.in. parki narodowe, kraj-

obrazowe, obszary krajobrazu chronionego, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe,

obszary Natura 2000. Ustawa ta skupia się jednak głównie na przyrodniczych

zasobach iwartościach krajobrazu, określając zakres isposób ochrony krajobrazu

kulturowego na obszarach, dla których sporządzane są plany ochrony. Zgodnie

ztą ustawą parki krajobrazowe to wielkoobszarowa forma ochrony przyrody

tworzona ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne, kulturowe oraz kra-

jobrazowe wcelu ich zachowania ipopularyzacji wwarunkach zrównoważonego

rozwoju. Parki krajobrazowe stanowią obok parków narodowych jeden zpodsta-

wowych elementów systemu obszarów chronionych wkraju. Wgranicach parków

kraj obrazowych znajdują się tereny ocennym imało przekształconym krajobrazie

oraz odużej wartości przyrodniczej. Do walorów kulturowych parków krajobra-

zowych należą zabytki architektury ibudownictwa wiejskiego, tradycyjne układy

osadnicze itypy zabudowy oraz regionalne formy użytkowania ziemi iinnej dzia-

łalności gospodarczej. Wśród ważniejszych funkcji, jakie, oprócz ochrony kraj-

obrazu, spełniają parki krajobrazowe, są funkcje turystyczne iedukacyjne28.

28 W parku krajobrazowym prowadzi się działalność gospodarczą zograniczeniami wynikającymi

ztroski ozachowanie środowiska przyrodniczego. Wzależności od charakteru iwalorów poszcze-

gólnych parków można wnich uprawiać różne formy turystyki, co sprzyja integracji mieszkańców

ipodmiotów gospodarczych nadanym obszarze. Utworzenie parku krajobrazowego lub powiększe-

nie jego obszaru następuje wdrodze uchwały sejmiku województwa. Jeżeli park krajobrazowy poło-

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

154

Ustawa oochronie zabytków iopiece nad zabytkami (Dz.U. 2003 nr 162,

poz. 1568) wprowadza ochronę wyróżniających się krajobrazowo terenów zzabyt-

kami nieruchomymi poprzez tworzenie m.in. parków kulturowych29. Powstają

one wcelu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyróżniających się

krajobrazowo terenów zzabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miej-

scowej tradycji budowlanej iosadniczej. Utworzenie parku pozwala na bardziej

szczegółowe irestrykcyjne ustalenia niż miejscowy plan zagospodarowania prze-

strzennego. Kolejną formą ochrony zasobów materialnych krajobrazu kulturowe-

go oraz promocji wiedzy onich są parki etnograczne (tzw. muzea na wolnym

powietrzu lub skanseny), czyli instytucje, które nie tylko gromadzą obiekty, ale

umieszczają je w kontekście możliwie najbardziej zbliżonym do tego, zjakiego

zostały one przeniesione, idążą do realizacji współczesnej idei żywego muzeum.

Park etnograczny deniowany jest jako obszar owybitnych walorach krajobra-

zowych, na którym zgromadzone są najstarsze i najbardziej oryginalne obiekty,

będące przykładem regionalnego budownictwa ludowego, często razem zprzed-

miotami codziennego użytku. Dla zabytków nieruchomych, etnogracznych, wy-

konanych w technikach umożliwiających przemieszczenie (obiekty drewniane

iryglowe) plan miejscowy może dopuścić możliwość przeniesienia ich do muzeów,

przy równoczesnym określeniu zasad zagospodarowania siedliska osieroconego.

Plan miejscowy może dopuścić rozbiórkę tradycyjnych obiektów mieszkalnych

igospodarczych pod warunkiem wykonania na koszt wnioskodawcy inwentary-

zacji pomiarowej i fotogracznej rozbieranego obiektu (Welc-Jędrzejewska i in.

2011).

W procesie planowania przestrzennego i strategicznego szczególne zasto-

sowanie mają także regulacje ustawy Prawo ochrony środowiska (Dz.U.

2001 nr 62 poz. 627), zgodnie z którymi w SUIKZP oraz MPZP zapewnia się

m.in. kompleksowe rozwiązania problemów zabudowy miast iwsi ze szczegól-

nym uwzględnieniem urządzania ikształtowania terenów zieleni oraz ochrony

żony jest na terenie kilku województw, to plan jego ochrony ustanawia sejmik właściwy ze względu

na siedzibę dyrekcji parku, ale wporozumieniu zpozostałymi sejmikami. Sejmik województwa, po-

dejmując uchwałę wsprawie utworzenia parku krajobrazowego, określi wniej ponadto jego nazwę,

obszar, przebieg granic iotulinę (jeżeli zostanie ona wyznaczona). Uchwały wsprawie utworzenia

parku krajobrazowego, zmiany jego granic lub likwidacji wymagają przeprowadzenia uzgodnień:

zwłaściwą miejscowo radą gminy oraz właściwym regionalnym dyrektorem ochrony środowiska.

Każdy park krajobrazowy powinien mieć sporządzony specjalnie dla niego plan ochrony – należy

go ustanowić wterminie pięciu lat od dnia utworzenia parku krajobrazowego. Sporządzeniem tego

dokumentu zajmuje się dyrektor parku, ajego projekt należy przedstawić do zaopiniowania wła-

ściwym miejscowo radom gmin. Takie same zasady stosuje się wprzypadku wprowadzania zmian

wplanie ochrony parku krajobrazowego.

29 Powołanie parku kulturowego należy do kompetencji gminy i wiąże się zopracowaniem planu

ochrony parku (zatwierdzanego przez gminę) oraz obliguje do sporządzenia miejscowego pla-

nu zagospodarowania przestrzennego obszaru parku. Ustalenia planu ochrony parku muszą być

uwzględnione wzasadach ochrony jego terenu, zapisanych wmiejscowym planie zagospodarowa-

nia przestrzennego. Granice parku umieszcza się na rysunku miejscowego planu zagospodarowania

przestrzennego. Park taki to wydzielony obszar, na którym wszczególny sposób można chronić

tzw. krajobraz kulturowy iwyróżniające się krajobrazowo tereny zzabytkami nieruchomymi. Po-

winny one być charakterystyczne dla miejscowej tradycji budowlanej iosadniczej.

Międzynarodowe ipolskie podstawy prawne

155

walorów krajobrazowych środowiska iwarunków klimatycznych. Sposób prze-

prowadzania iwykonywania linii komunikacyjnych, napowietrznych ipodziem-

nych rurociągów, linii kablowych oraz innych obiektów liniowych ma zapewnić

ograniczenie ich oddziaływania na środowisko, wtym: ochronę walorów krajo-

brazowych, możliwość przemieszczania się dziko żyjących zwierząt. Do spełnie-

nia tych wymogów niezbędne jest wykonanie analiz iocen krajobrazowych wra-

mach opracowania ekozjogracznego podstawowego do studium gminnego.

Ważnym elementem ochrony krajobrazu jest proces rewitalizacji, który re-

guluje ustawa orewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777). Przed wejściem wżycie

przedmiotowej ustawy rewitalizowano wiele obiektów iobszarów, nieraz wspo-

sób dość chaotyczny, często ograniczając się do doraźnych remontów. Trzeba pa-

miętać, że rewitalizacja to szerszy proces, oznaczający walkę zdegradacją, m.in.

społeczną czy przestrzenną, prowadzony wcelu polepszenia jakości życia miesz-

kańców. Ustawa określa zasady oraz tryb przygotowania, prowadzenia i oceny

rewitalizacji, co wszczególności oznacza charakterystykę związanych zrewitali-

zacją uchwał rady gminy, atakże trybu ikonsekwencji ich podejmowania.

Wpływ na jakość przestrzeni ikrajobrazu mają również dokumenty programo-

we istrategiczne (poza planistycznymi), przygotowywane na szczeblu lokalnym,

są to m.in.: program rewitalizacji (PR) istrategie rozwoju (SR). Narzędziem słu-

żącym rewitalizacji (opisanej wrozdziale 3.2.3) jest program rewitalizacji (PR)

sporządzany woparciu ozapisy ustawy orewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777).

Jest to wieloletni program działań w sferze przestrzeni, urządzeń technicznych,

społeczeństwa igospodarki, zmierzający do wyprowadzenia danego obszaru zde-

gradowanego zsytuacji kryzysowej oraz stworzenia warunków do jego dalszego

rozwoju, realizowany przez różne podmioty, zgodnie zokreślonym harmonogra-

mem czasowym inansowany zróżnych źródeł. Celem PR jest pobudzenie ak-

tywności środowisk lokalnych istymulowanie współpracy na rzecz rozwoju spo-

łeczno-gospodarczego oraz przeciwdziałanie zjawiskom wykluczenia społecznego.

Realizacja PR ma prowadzić do polepszenia jakości życia mieszkańców, wtym

zwiększenia ich szans na zatrudnienie. Ponadto program wpływa na trwałą odno-

wę obszaru, poprawę ładu przestrzennego, stanu środowiska izabudowy poprzez

zastosowanie wysokiej jakości rozwiązań architektonicznych i urbanistycznych.

Pełni on rolę narzędzia planowania, koordynowania iintegrowania różnorodnych

aktywności wramach rewitalizacji. Gminny program rewitalizacji (GPR) opra-

cowywany jest na podstawie przepisów ustawy orewitalizacji, natomiast lokal-

ny/miejski program rewitalizacji (L/MPR) na podstawie ustawy osamorzą-

dzie gminnym. LPR powinien być elementem strategii rozwoju gminy, tworzyć

perspektywiczny plan, który określa strategiczne cele rozwoju, wytycza kierunki

działania wpostaci celów izadań operacyjnych, oraz wskazuje środki nansowe

iich źródła niezbędne do realizacji przyjętych zobowiązań. PR winien zawierać

zasady isposoby zarządzania rozwojem gminy wdłuższym horyzoncie czasowym

(10–15 lat), określając działania, jakie należy podjąć, aby gmina mogła funkcjono-

wać irozwijać się. Takie zadanie programu rewitalizacji jest także celem strategii

rozwoju gminy, oba te dokumenty powinny być więc kompatybilne, spójne iwza-

jemnie się uzupełniać. Wustaleniach PR należy wziąć pod uwagę także założenia

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

156

narodowego planu rewitalizacji (NPR). To dokument rządowy, który ma za

zadanie stworzenie przyjaznych warunków do prowadzenia rewitalizacji w Pol-

sce (Jadach-Sepioło 2018). Tymczasem zraportu Najwyższej Izby Kontroli (NIK)

opublikowanego w2021 r. wynika, że we wszystkich skontrolowanych gminach

PR były realizowane niezgodnie zprzyjętymi założeniami inie przyniosły zakła-

danych efektów. Spośród 394 zaplanowanych do realizacji projektów zakończono

mniej niż połowę – 124. Wżadnej gminie nie udało się kompleksowo rozwiązać

zdiagnozowanych problemów iwyprowadzić zkryzysu terenów objętych rewitali-

zacją (NIK 2021). Przeprowadzanie procesu rewitalizacji wgminach wostatnich

latach było pod wieloma względami problematyczne. Zachodzi więc potrzeba po-

trzeba jasnego doprecyzowania tego, czemu tak naprawdę ma służyć rewitaliza-

cja iwjaki optymalny sposób należy podejmować konkretne czynności związane

zrewitalizacją.

Kolejnym dokumentem strategicznym jest lokalna strategia rozwoju (LSR)

sporządzana w oparciu o zapisy ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu

przestrzennym (Dz.U. 2003 nr 80, poz. 717). Ma ona za zadanie diagnozować

najważniejsze uwarunkowania ipotrzeby rozwojowe oraz potencjał gminy. Po-

maga wokreśleniu obszarów, celów idziałań polityki społeczno-ekonomicznej

prowadzonej wgminie wperspektywie najbliższych lat. Przygotowanie strategii

stwarza również możliwość zaangażowania mieszkańców iinnych partnerów za-

interesowanych rozwojem lokalnym. LSR powinna wskazywać kierunki rozwo-

ju społecznego, gospodarczego iprzestrzennego. Pełni także rolę aktywizującą

lokalną społeczność, umożliwiając włączenie mieszkańców w działania władz

gminy, np. poprzez proces konsultacji czy oceny działań samorządowców. Przy-

gotowanie strategii nie jest obligatoryjne, ale potrzebne do skutecznego zarzą-

dzania gminą ipozyskiwania środków na inwestycje (Hoinkis 2021). Dokument

powinien zawierać: założenia strategii (m.in. podstawy prawne, programowe);

opis perspektywicznego rozwoju (poprzez określenie: zadań ipriorytetów rozwo-

ju, misji iwizji gminy oraz zasady jej rozwoju); sprecyzowane cele strategiczne

oraz przypisane im cele operacyjne idziałania kierunkowe (wtym uzasadnienie

działań, oczekiwane rezultaty, realizatorów, partnerów ibenecjentów oraz ogól-

ne źródła nansowania); charakterystykę procesu realizacji strategii (na którą

składa się wdrażanie, monitoring iewaluacja strategii).

Spośród innych, dotąd niewymienionych aktów prawnych, odnoszących się do

problematyki krajobrazu, należy wymienić ustawy: oochronie gruntów rolnych

ileśnych, olasach, ogospodarce nieruchomościami, oscalaniu iwymianie grun-

tów, osamorządzie gminnym, odrogach publicznych, o autostradach płatnych

oraz prawo wodne, geologiczne igórnicze, budowlane, budżetowe.

4.1.6. Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO

Lista Światowego Dziedzictwa UNESCO została ustanowiona na mocy kon-

wencji wsprawie ochrony światowego dziedzictwa kulturowego inatural-

nego przy jętej przez UNESCO na 17. sesji wPa ryżu 16 listopada 1972r., która we-

szła wżycie zdniem 17 grudnia 1975r. Konwencja jest umową międzynarodową

Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

157

określającą obowiązki państw-stron iinstrumentem współpracy międzynarodo-

wej. Realizacją postanowień Konwencji, wtym prowadzeniem listy, zajmuje się

Komitet Światowego Dziedzictwa (ang. World Heritage Committee) złożony z 21

przedstawicieli państw-stron konwencji, który wtrakcie dorocznych sesji decy-

duje o wpisaniu obiektu na listę, umieszczaniu obiektów na liście światowego

dziedzictwa w zagrożeniu lub skreśleniu zwymienionych list. Nominacje, wy-

łącznie spośród obiektów umieszczonych uprzednio na narodowej liście informa-

cyjnej, zgłaszane są przez poszczególne kraje. Jeżeli wniosek owpisanie danego

obiektu na listę nie zostanie uwzględniony, może być złożony ponownie jedynie

wtedy, gdy zaistnieją wyjątkowe okoliczności: nowe odkrycia, nowe naukowe in-

formacje dotyczące dobra lub inne kryteria niż prezentowane wpierwszym wnio-

sku. Komisja UNESCO – organ zarządzający wdrażaniem konwencji wsprawie

ochrony światowego dziedzictwa kulturalnego inaturalnego – zwracając uwagę

na postępującą migrację ludności, rosnący współczynnik urbanizacji, często nie-

kontrolowaną urbanizację izagrożenia dla dziedzictwa miejskiego, wystosowała

zalecenie wsprawie historycznego krajobrazu miejskiego (Zalecenie UNESCO...

2011). Wzaleceniu tym wskazano, że celem podejścia krajobrazowego do histo-

rycznego dziedzictwa miejskiego jest zachowanie jakości środowiska człowieka

poprzez wykorzystanie przestrzeni miejskich wefektywny sposób, oparty na za-

sadzie trwałego izrównoważonego rozwoju. Podejście to ma łączyć cele ochrony

dziedzictwa zpotrzebami icelami rozwoju społecznego igospodarczego. Obiekty

iobszary wpisane na listę stanowią wspólne dobro ludzkości, wyróżnia je „naj-

wyższa powszechna wartość”. Światowe Dziedzictwo ma przedstawiać różno-

rodność kulturową ibogactwo natury wszystkich regionów świata. Warunkiem

wpisu zabytku na Listę Światowego Dziedzictwa jest spełnienie jednego lub kilku

kryteriów decydujących ojego wyjątkowości w skali światowej (Kryteria wpi-

su... 2021). Miejsca zaliczone wjej poczet muszą odpowiadać wymogom auten-

tyczności iintegralności, określonym wwytycznych operacyjnych do konwencji

UNESCO. WPolsce wpisanie na Listę Światowego Dziedzictwa jest procedurą

wymagającą wcześniejszego objęcia obiektu ochroną konserwatorską, anastęp-

nie przedłożenia prezydentowi RP wniosku ouznanie za pomnik historii. Li-

sta UNESCO jest rekomendacją dla biur podróży, ułatwia ubieganie się ośrodki

pomocowe na rozwój turystyki. WPolsce na listę UNESCO wpisanych jest 16

obiektów, wtym 5układów urbanistycznych, 9 obiektów architektury i2 obiekty

przyrodnicze.

4.2. Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

Wraz z rozpowszechnianiem iumacnianiem się koncepcji rozwoju zrównowa-

żonego wEuropie coraz bardziej rośnie świadomość znaczenia zagadnień krajo-

brazowych wżyciu społecznym. Konsekwencją jest włączanie tych zagadnień do

procesu decyzyjnego iwcześniej – do procesu planistycznego. Jednocześnie nastę-

puje wyraźna zmiana wzakresie polityki ochronnej. Postulowane jest odejście od

prostego protekcjonizmu, opartego na ujęciu sektorowym na rzecz systemowego

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

158

zarządzania krajobrazem, przy czym oznacza to nie tylko zarządzanie zasobami,

ale też procesami zmian wramach planowania igospodarki przestrzennej. We

współczesnej europejskiej polityce krajobrazowej nastąpił zwrot wkierunku kre-

owania spójnych wizji i strategii, zaś krajobraz stał się ideą integrującą rozwój

przestrzenny (Raszeja 2013).

4.2.1. Planowanie przestrzenne istrategiczne

Wszelka działalność w przestrzeni powoduje określone skutki w krajobrazie,

musi więc podlegać stałej kontroli, której celem jest likwidacja lub zmniejszenie

narastających koniktów izagrożeń. Taką szczególną formą aktywności, zmie-

rzającą do osiągnięcia ładu przestrzennego i zachowania specyki krajobrazu,

jest planowanie przestrzenne, wyposażone wodpowiednie, prawnie umocowane

instrumenty, które powinny zostać właściwie wykorzystane dla ochrony ikształ-

towania krajobrazu (Raszeja 2002, Böhm 2008).

WPolsce istnieje hierarchizacja wzakresie planowania przestrzennego, któ-

ra wiąże się zhierarchicznością władzy. Jest to kwestia niezwykle istotna, gdyż

spójność systemu ma zagwarantować ład przestrzenny irealizację podstawowych

celów polityki przestrzennej. Decyzje podejmowane na każdym ze szczebli mu-

szą wspierać decyzje szczebla nadrzędnego, które mają również pierwszeństwo

realizacji. Schemat postępowania wtym przypadku określić można jako piono-

wy lub „od ogółu do szczegółu”. Nie mniej ważna jest jednak współpraca pozio-

ma, awięc między jednostkami na jednakowym poziomie władzy ikompetencji

planistycznych. Brak współpracy na tej osi skutkować może ostatecznie nawet

odwrotnym skutkiem niż zakładany – awięc pozornym ładem przestrzennym

lub wręcz chaosem. Zatem zawsze podejmowanie decyzji planistycznych należy

konsultować zodpowiednimi władzami sąsiednich gmin oraz województw – jako

jednostek nadrzędnych.

Obecny system planowania przestrzennego prezentuje rycina 77. Porzą-

dek ten reguluje ustawa oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym

(Dz.U.2003 nr 80, poz. 717), ma ona również najważniejszy ibezpośredni wpływ

na kształtowanie oraz ochronę krajobrazu, wprowadzając szereg narzędzi na

wszystkich szczeblach planowania przestrzennego.

Narzędzia poziomu krajowego to strategia odpowiedzialnego rozwo-

ju (SOR), która zastąpiła koncepcję przestrzennego zagospodarowania kra-

ju (KPZK). Stanowi ona podstawę dla zmian wsystemie zarządzania rozwo-

jem, w tym obowiązujących dokumentów strategicznych (strategii, polityk,

programów)30.

30 Strategia określa podstawowe uwarunkowania, cele ikierunki rozwoju kraju wwymiarze społecz-

nym, gospodarczym, regionalnym iprzestrzennym wperspektywie roku 2020 i2030. SOR przed-

stawia nowy model rozwoju – rozwój odpowiedzialny oraz społecznie iterytorialnie zrównoważo-

ny. Głównym celem SOR jest: „Tworzenie warunków dla wzrostu dochodów mieszkańców Polski

przy jednoczesnym wzroście spójności wwymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym

iterytorialnym”.

Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

159

Wkompetencjach organów samorządu województwa pozostaje sporządzanie

planu zagospodarowania przestrzennego województwa (PZPW), opracowy-

wanie koncepcji iprogramów, odnoszących się do obszarów iproblemów zago-

spodarowania przestrzennego, atakże sporządzanie audytu krajobrazowego

(więcej na temat audytu podrozdział 4.1.3).

Ustawowe narzędzia dla poziomu lokalnego to SUIKZP oraz MPZP. Do-

datkowo szczególny wpływ na jakość krajobrazu mają: decyzje o warunkach

zabudowy i zagospodarowania terenu (WZIZT), zezwolenia na wyłączenie

gruntów zprodukcji rolnej, pozwolenia na budowę, decyzje nakazujące rozbiór-

kę, decyzje ozatwierdzeniu podziału nieruchomości. Problematyka krajobrazowa

podejmowana na poziomie SUIKZP wkontekście kształtowania iochrony krajo-

brazu powinna obejmować:

• informację ozasobie dziedzictwa kulturowego izabytków oraz ich waloryza-

cję,

• analizę kondycji idiagnozę stanu dziedzictwa kulturowego izabytków,

• identykację problemów izagrożeń dla zabytków,

• określenie polityk przestrzennych utrzymania ieksponowania walorów dzie-

dzictwa kulturowego gminy, w tym określenie możliwości ekonomicznego

ispołecznego wykorzystania dziedzictwa kulturowego izabytków,

• program działań prowadzących do realizacji polityk, wtym wskazania iusta-

lenia wiążące dla planów miejscowych.

Ryc. 77. Szczeble inarzędzia systemu planowania przestrzennego wPolsce

Źródło: opracowanie M. Szczepańska na podstawie ustawy oplanowaniu izagospodarowaniu prze-

strzennym (Dz.U. 2003 nr 80, poz. 717).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

160

Natomiast MPZP powinien zapewnić w kontekście kształtowania i ochrony

krajobrazu:

• zachowanie ieksponowanie zasobów iwalorów dziedzictwa kulturowego,

• ochronę iprzywracanie do stanu właściwego zasobów iwalorów dziedzictwa

kulturowego,

• kształtowanie harmonijnego, współczesnego krajobrazu kulturowego

zuwzględnieniem uwarunkowań historycznych iregionalnych.

WZIZT jest podstawą do prowadzenia inwestycji wyłącznie w przypadku

braku MPZP, oile jest to zgodne zprzepisami odrębnymi, art. 4 ust. 1 i2 usta-

wy oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (t.j. Dz.U. 2018 poz. 1945

zpóźn. zm.). Wykorzystanie decyzji oWZIZT wmyśl intencji twórców ustawy

powinno następować w wyjątkowych wypadkach, gdy MPZP nie został jeszcze

uchwalony lub jego uchwalenie na konkretnym obszarze jest zmerytorycznych

względów bezzasadne. Narzędzie, takie jak decyzja WZIZT, nie zostało wprowa-

dzone do porządku prawnego zmyślą oszerokim stosowaniu, jak to ma miejsce

obecnie wwielu gminach wPolsce.

Ponadto w przypadku braku MPZP lokalizację inwestycji celu publicznego

(LICP) ustala się wdrodze decyzji olokalizacji inwestycji celu publicznego

(DLICP)31. Szczególnym wsparciem dla projektantów opracowań planistycznych

sporządzanych przez samorząd gminny wrealizacji obowiązku wprowadzenia do

tych opracowań zasad ochrony dziedzictwa ikrajobrazu kulturowego oraz zabyt-

ków jest poradnik autorstwa Welc-Jędrzejewskiej iin. (2011) opublikowany przez

NID.

Planowanie przestrzenne istrategiczne wymaga integracji działań oraz licz-

nych uzgodnień wwielu innych sferach. Wostatnich latach dyskutowany jest brak

korzystnego wpływu planowania przestrzennego wPolsce na jakość przestrzeni

publicznej ikrajobrazu. W2018 r. bezskutecznie debatowano nad kodeksem bu-

dowlanym. Od 2021r. trwają kolejne intensywne prace nad reformą polskiego

systemu planowania przestrzennego, wich efekcie wstyczniu 2022r. rozpoczęto

prekonsultacje poprzedzające zmiany ustawy oplanowaniu izagospodarowaniu

przestrzennym. Szybkie tempo prac nad ustawą, krótki czas konsultacji ipropo-

nowane rozwiązania budzą liczne obawy dotyczące pogłębienia niekorzystnych

tendencji – dalszej degradacji krajobrazu. Planowanie przestrzenne na wyższych

poziomach ma być związane z kształtowaniem rozwoju w oparciu o strategie

rozwoju poszczególnych szczebli (tab. 6). Wśród proponowanych zmian na po-

ziomie ponadlokalnym znajduje się rezygnacja zkoncepcji przestrzennego zago-

spodarowania kraju na rzecz strategii rozwoju kraju. Na poziomie województw

31 Przez inwestycję celu publicznego (ICP) należy rozumieć działania oznaczeniu lokalnym (gmin-

nym) iponadlokalnym (powiatowym, wojewódzkim), atakże krajowym (obejmującym również

inwestycje międzynarodowe iponadregionalne) oraz metropolitalnym (dla obszaru metropolital-

nego) bez względu na status podmiotu podejmującego te działania oraz źródła ich nansowania

istanowiące realizację celów, októrych mowa wart. 6 ustawy zdnia 21 sierpnia 1997r. ogospo-

darce nieruchomościami (Dz.U. 2018poz. 121, zpóźn. zm.). Zatem ICP to często obiekty wysoko-

ściowe, terenochłonne, liniowe, awięc ingerujące wkrajobraz. DLICP zwykle podejmowane są bez

analiz krajobrazowych, co może mieć istotny wpływ na degradację krajobrazu.

Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

161

nastąpić ma rezygnacja zwojewódzkich planów zagospodarowania przestrzen-

nego. Natomiast na szczeblu gminnym zamiast dotychczasowego SUiKZP oraz

MPZP ma pojawić się: plan ogólny (ryc. 78) iplan zabudowy (ryc. 79). Novum

stanowią również uchwały zintegrowanego projektu inwestycyjnego (ZPI)

oraz decyzje lokalizacyjne, które mają pełnić funkcję uzupełniającą dla planów

Ryc. 78. Plan ogólny wproponowanej ustawie oplanowaniu przestrzennym

Źródło: https://urbnews.pl.

Ryc. 79. Plan zabudowy wproponowanej ustawie oplanowaniu przestrzennym

Źródło: https://urbnews.pl.

Tabela 6. Planowanie przestrzenne na różnych poziomach – proponowany schemat wno-

wej ustawie

Poziom planowania przestrzennego

krajowy wojewódzki gminny

strategia rozwoju kraju strategia rozwoju

województwa strategia rozwoju gminy

decyzja wsprawie rezerwy

terenu dla inwestycji celu

publicznego wydawana

przez ministra

decyzja wsprawie rezerwy

terenu dla inwestycji celu

publicznego wydawana

przez marszałka

województwa

plan ogólny

plan zabudowy

uchwała wsprawie

zintegrowanego projektu

inwestycyjnego

Źródło: https://urbnews.pl.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

162

zabudowy. Podstawą ZPI będzie umowa urbanistyczna zawierana między inwe-

storem agminą, wktórej odzwierciedlone zostaną prawa iobowiązki obu stron

względem projektu. Decyzje zaś wydawane będą wyłącznie wcelu uzupełnienia

już istniejącej zabudowy.

Wramach planowania strategicznego wprowadzono Strategię na rzecz od-

powiedzialnego rozwoju do roku 2020 (zperspektywą do 2030 r.), wskrócie

SOR. WStrategii zawarte są rekomendacje dla realizacji polityki publicznej oraz

dla zmian wsystemie zarządzania rozwojem, wtym dokumentów strategicznych

(strategii, polityk, programów). Aktualnie trwają prace nad przygotowaniem

Ryc. 80. Hierarchia obowiązujących dokumentów planowania zintegrowanego

Źródło: http://rbgp.pl/planowanie-przestrzenne/.

Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

163

nowych, zintegrowanych strategii rozwoju, które posłużą do realizacji założonych

celów iuszczegółowienia zapisów SOR. Hierarchię iintegrację dokumentów pla-

nowania przestrzennego i strategicznego, na przykładzie województwa zachod-

niopomorskiego, przedstawia rycina 80.

4.2.2. Polityka krajobrazowa zintegrowana zpolityką rozwoju

Wostatnich latach można zaobserwować wyraźny zwrot, zarówno wzakresie

podstaw teoretycznych i metodologii badań krajobrazu, jak i koncepcji plani-

stycznych iochronnych. Przede wszystkim zmieniło się podejście do samego kra-

jobrazu, który nie jest już postrzegany wyłącznie jako przedmiot ochrony, lecz

jako nadrzędna idea integrująca rozwój przestrzenny, a także płaszczyzna spo-

tkań interdyscyplinarnych, ogniskująca różne perspektywy badawcze (Selman

2006). Wwymiarze praktycznym implikuje to konieczność odejścia od prostego

protekcjonizmu, opartego na ujęciu sektorowym. Należy dążyć do systemowego

zarządzania krajobrazem, określanego jako polityka krajobrazowa, zintegro-

wana zpolityką rozwoju. Dominujące do niedawna (iwciąż jeszcze stosowane)

konserwatorskie metody ochrony krajobrazu nie są dostatecznie skuteczne. Takie

określenia, jak: konserwacja, restauracja czy rewaloryzacja, okazują się niedosto-

sowane, awręcz nieprzydatne dla planowania zintegrowanej ochrony krajobra-

zu, rozumianej nie tylko jako zarządzanie zasobami, ale też procesami zmian

wramach planowania i gospodarki przestrzennej (Raszeja 2016). Współczesne

podejście do problematyki ochrony i kształtowania krajobrazu charakteryzuje

jednocześnie wyraźna tendencja do poszerzania pola zainteresowania, tj. odcho-

dzenie od wcześniejszej praktyki koncentrowania się wyłącznie na najcenniej-

szych inajbardziej spektakularnych fragmentach krajobrazu. Zwraca się uwagę

na wartość krajobrazu jako wyniku złożonych procesów przyrodniczo-kultu-

rowych ozróżnicowanej strukturze i dynamice. Jednocześnie podkreśla się, że

krajobraz jest postrzegany przez jednostki ispołeczności zperspektywy różnych

kultur lokalnych, regionalnych inarodowych. Podjęcie działań w kierunku za-

chowania iwzmocnienia charakteru krajobrazu wymaga uznania go za wartość

iwspólne dobro, co ma określone konsekwencje dla procesu planistycznego ide-

cyzyjnego (Europejska Konwencja Krajobrazowa 2000). Równie ważną tendencją

jest umiejscawianie zagadnień ochrony krajobrazu wszerszym kontekście ekono-

micznym iuwzględnianie wymiernej (nansowej) wartości harmonijnego krajo-

brazu (Böhm 2006, Ozimek iin. 2013).

Wszechstronne i dogłębne rozpoznanie charakteru krajobrazu tworzy nie-

zbędną podstawę do jego zintegrowanej ochrony i kształtowania. Zgodnie ze

wskazaniami EKK należy dążyć do stworzenia spójnej polityki krajobrazowej, tj.

objęcia ochroną wszystkich typów krajobrazu, odpowiednio dostosowując środki

do rangi zasobów. Wpraktyce oznacza to wykorzystanie istniejących lub two-

rzenie nowych instrumentów na różnych poziomach planowania i zarządzania

przestrzenią (ryc. 81). Dla analizy coraz bardziej złożonych zjawisk irozwiązy-

wania problemów przestrzennych niezbędne jest podejście zintegrowane. Identy-

kacja iocena krajobrazu wymaga zbudowania spójnej bazy teoretycznej, wyboru

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

164

odpowiednich metod badawczych oraz sposobu gromadzenia i aktualizacji in-

formacji. Wtym zakresie szczególnie przydatne wydają się wciąż rozwijane ido-

skonalone narzędzia GIS, które gwarantują czytelność ijednoznaczność zapisów,

atakże dostępność danych imożliwość ich upowszechniania. Zintegrowane ba-

dania mogą stanowić wsparcie dla procesów decyzyjnych wpraktyce zarządzania

przestrzenią iochrony krajobrazu.

4.2.3. Decyzje przestrzenno-krajobrazowe wprocesie rozwoju

Zpunktu widzenia polityki krajobrazowej szczególnie istotny jest sposób itryb

podejmowania decyzji ocharakterze przestrzennym jako odpowiedź na zmia-

ny uwarunkowań, potrzeb icelów społecznych. Jest to ciągły i świadomy pro-

ces, związany zmożliwością wyboru różnych środków, determinowanych przez

Ryc. 81. Relacja między instrumentami planowania izarządzania przestrzenią na różnych

poziomach ametodami identykacji ioceny krajobrazu

Źródło: Raszeja (2016).

Zintegrowana ochrona krajobrazu wplanowaniu rozwoju

165

poziom zarządzania iperspektywę czasową (ryc. 82). Podstawowe typy decyzji,

podejmowanych na różnych poziomach wprocesie zarządzania krajobrazem, róż-

ni skala czasowa iprzestrzenna oraz związane ztym środki iinstrumenty (Klijn

2004). Są to:

• natychmiastowe reakcje, najczęściej wynikające z bezpośrednich zagrożeń

oraz związane zwydawaniem doraźnych decyzji (kontrola inadzór, działania

administracyjne);

• decyzje funkcjonalne, których celem jest regulacja oraz optymalizacja form

użytkowania przestrzeni isposobów korzystania zzasobów środowiska (pla-

nowanie miejscowe);

• decyzje integrujące, dominujące wplanach istrategiach, uwzględniające uwa-

runkowania iskutki (studia gmin, plany ochrony, planowanie regionalne);

• decyzje proaktywne, antycypacyjne, innowacyjne, obliczone na długotrwały

efekt iosiąganie wyższych celów, łączące wartości, idee iwizje (polityka roz-

woju społeczno-gospodarczego, polityka przestrzenna, polityka krajobrazowa).

Wszystkie podmioty gospodarujące w przestrzeni – jednostki i grupy spo-

łeczne – mają niekwestionowane prawo do wolności, wpraktyce wyrażającej się

swobodą wyboru celów życiowych. Niestety często towarzyszy temu błędne prze-

konanie, że przestrzeń ikrajobraz mamy „za darmo iwnieograniczonej ilości”.

Konikty powstają wówczas, gdy wolność gospodarowania sprowadzana jest do

nieograniczonej i niekontrolowanej, a często wręcz zachłannej eksploatacji jej

Ryc. 82. Typy decyzji wprocesie zarządzania krajobrazem

Źródło: Raszeja (2013) na podstawie Klijn (2004).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

166

zasobów. Przede wszystkim należy jasno postawić sprawę wyboru wartości jako

podstawy kryteriów oceny iprzeznaczenia terenów.

Wiele procesów rozwojowych sterowanych jest przez wskaźniki ekonomiczne

ioczekiwanie doraźnych zysków przez poszczególne osoby lub grupy interesów.

Niemniej istotna jest świadomość kształtowana przez naukę iideologię. Wszyst-

ko to wpływa na przyjmowanie odmiennych postaw wstosunku do przestrzeni

(zachowawczej lub progresywnej), atakże na różne podejścia wprocesie badania

iplanowania krajobrazu (holistyczne bądź redukcjonistyczne) (ryc. 83). Za naj-

właściwsze można uznać podejście holistyczne i progresywne, które prowadzi

do kreowania koncepcji i planów opartych na rozpoznaniu i zrównoważonym

Ryc. 83. Różne postawy wstosunku do przestrzeni izasobów krajobrazu

Źródło: Raszeja (2013) na podstawie MacFarlane (2007).

Krajobraz jako wartość społeczna

167

wykorzystaniu potencjału krajobrazu kulturowego wzintegrowanym planowaniu

rozwoju. Próby konserwacji zachowanych form historycznych, których nie wypeł-

ni nowa, żywotna treść, doprowadzą do powstania nieautentycznych iwgruncie

rzeczy niestabilnych form. Rekonstruowanie historycznych form krajobrazu, ist-

niejących wprzeszłości winnych, niemożliwych już do odtworzenia uwarunko-

waniach, nie jest drogą do zrównoważonego zarządzania. Jego istotą jest bowiem

tworzenie takich struktur, które będą mogły przyjąć nieuniknione przyszłe zmia-

ny zzachowaniem stabilności iintegralności krajobrazu (Raszeja 2013, 2016).

4.3. Krajobraz jako wartość społeczna

Wobliczu dynamicznych iintensywnych przeobrażeń terenów zurbanizowanych

iobszarów wiejskich, procesów często oniekorzystnym inieodwracalnym cha-

rakterze, zachodzi pytanie opoziom świadomości społecznej ijakość edukacji

oraz ich rolę w kształtowaniu i ochronie krajobrazu. Niekorzystny stan gospo-

darowania zasobami przestrzeni pogłębia brak kompleksowego i przejrzystego

systemu prawno-administracyjnego wodniesieniu do zarządzania krajobrazem,

niewystarczający poziom debaty społecznej, atakże zaszłości historyczne, ta-

kie jak: wydarzenia wojenne, okupacja ikomunizm. Wniniejszym podrozdziale

omówiono pokrótce rolę partycypacji społecznej wkształtowaniu krajobrazu kul-

turowego oraz wochronie jego walorów.

4.3.1. Edukacja na poziomie szkolnym iakademickim

orazkształcenieprofesjonalnejkadry

Nieodzownym elementem dbałości o krajobraz musi być edukacja związana

zkrajobrazem kulturowym, prowadzona na każdym szczeblu nauczania. Raty-

kowana przez Polskę w 2004 r. Europejska Konwencja Krajobrazowa (EKK)

kładzie nacisk na podnoszenie świadomości: „Każda ze stron podejmie działa-

nia na rzecz podnoszenia świadomości społeczeństwa obywatelskiego, organiza-

cji prywatnych iorganów publicznych wzakresie wartości krajobrazów, ich roli

iwprowadzanych wnich zmian”. Wdokumencie poświęcono wiele uwagi potrze-

bie szkolenia iedukacji: „Każda ze stron podejmie działania na rzecz promowa-

nia: a) szkolenia specjalistów wzakresie oceny krajobrazu ioperacji dotyczących

krajobrazu; b) multidyscyplinarnych programów szkolenia dotyczących polityki,

ochrony, gospodarki i planowania w zakresie krajobrazu, przeznaczonych dla

specjalistów wsektorze prywatnym ipublicznym idla stowarzyszeń związanych

zkrajobrazem; c) nauki wszkołach ina uniwersytetach, która, wodnośnych dzie-

dzinach przedmiotowych, obejmie wartości związane zkrajobrazami izagadnie-

niami ich ochrony, gospodarki iplanowania”.

Edukacja szkolna. WPolsce od paru lat, dzięki zaangażowaniu środowisk na-

ukowych, zawodowych oraz organizacji społecznych, powstają programy lekcji

uzupełniających dla uczniów zzakresu wiedzy okrajobrazie kulturowym, archi-

tekturze regionalnej, przestrzeni miejskiej. Specjalnie przygotowane scenariu-

sze zajęć można realizować w ramach różnych przedmiotów, np. lekcji języka

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

168

polskiego, historii, wiedzy okulturze, geograi, informatyki. Zajęcia mają uwraż-

liwić uczniów na otaczający ich krajobraz kulturowy oraz rozwijać wyobraźnię

przestrzenną. Warto przywołać program Nauka wPrzestrzeni, oparty na współ-

pracy naukowców inauczycieli oraz podręcznik opracowany przez Izbę Architek-

tów Rzeczypospolitej Polskiej (IARP) wramach programu Kształtowanie Prze-

strzeni, realizowanego przez architektów-edukatorów32.

Edukacja akademicka ikształcenie kadry. Wprzypadku edukacji dotyczącej

krajobrazu kulturowego szczególną rolę odgrywa szkolnictwo zawodowe iwyż-

sze zzakresu architektury krajobrazu. Celem kształcenia architektów krajobrazu

jest przygotowanie specjalistów do pełnienia określonej roli wspołeczeństwie.

Zgodnie ze stanowiskiem Komisji Edukacji EFLA (European Foundation of Land-

scape Architecture33) architekt krajobrazu planuje iprojektuje wiejskie imiejskie

krajobrazy, tak aby zaspokoić potrzeby społeczne, przyrodnicze, estetyczne

ifunkcjonalne. Działania te opierają się na wiedzy oprocesach przyrodniczych

iwartościach kulturowych, atakże mają na celu podkreślenie ciągłość procesu

kształtowania krajobrazu. Na tym tle rysują się możliwości oraz ograniczenia

napotykane podczas ingerencji architekta krajobrazu wprzestrzeń. Praca archi-

tekta krajobrazu wymaga umiejętności sporządzania ekspertyz ocharakterze me-

todologicznym ifunkcjonalnym, połączonych zkreatywnością, oraz opartych na

podstawach wiedzy zwybranych obszarów wiedzy humanistycznej, nauk tech-

nicznych istosowanych (Wspólna platforma edukacyjna 2007).

WPolsce kształcenie akademickie wzakresie architektury krajobrazu rozpo-

częło się już w1929r., lecz samodzielny kierunek studiów został utworzony do-

piero 60 lat później (Böhm 1994). Szersze zainteresowanie kierunkiem nastąpiło

wostatniej dekadzie XXw., kiedy architekt krajobrazu pojawił się wurzędowej

klasykacji zawodów na mocy rozporządzenia Ministra Pracy iPolityki Socjalnej

zdnia 20 kwietnia 1995r. wsprawie klasykacji zawodów ispecjalności dla po-

trzeb rynku pracy oraz zakresu jej stosowania. Wkolejnych latach architektura

krajobrazu stała się modna, studia wtym zakresie oferowało kilkanaście polskich

uczelni, akilka tysięcy absolwentów rozpoczęło poszukiwania swojej szansy na

krajowym ieuropejskim rynku pracy (Sobota, Drabiński 2019).

Edukacja wzakresie architektury krajobrazu jest podejmowana na uczelniach

oróżnych prolach, tj. zarówno na uniwersytetach przyrodniczych, jak i tech-

nicznych czy artystycznych. Studia prowadzone są wróżnych ośrodkach akade-

mickich, woparciu opodstawy teoretyczne imetody badawcze, charakterystycz-

ne dla określonych dziedzin idyscyplin34. Programy akademickie opracowywane

32 Przykładowe linki do stron wInternecie ze scenariuszami lekcji do pobrania: Nauka wPrzestrzeni –

http://naukawprzestrzeni.put.poznan.pl/serwis/gotowe-scenariusze/; Podręcznik IARP – https://

old.izbaarchitektow.pl/pokaz_kat.php?k1=14&k2=125; Program Kształtowanie Przestrzeni –

https://ksztaltowanieprzestrzeni.pl/.

33 Dzisiaj IFLA Europe, więcej na stronie: https://iaeurope.eu/index.php/site/general/history-of-

-ia-europe

34 Istnieje Europejska Rada Szkół Architektury Krajobrazu (ECLAS), która zrzesza nauczycieli

akademickich i naukowców, aktórej głównymi członkami są wydziały uniwersyteckie kształcące

iprowadzące badania w zakresie architektury krajobrazu. Stowarzyszenie wspiera stypendia dla

architektów krajobrazu wcałej Europie, sprzyja kontaktom międzynarodowym naukowców istu-

Krajobraz jako wartość społeczna

169

są pod kątem przygotowania absolwentów uczelni do analizowania, planowania,

zarządzania iochrony krajobrazu. Złożoność współczesnych zjawisk iprocesów

sprawia, że problemów krajobrazowych nie można rozwiązać w ramach jednej

dyscypliny naukowej. Dlatego też coraz większy nacisk kładzie się na różne for-

my współpracy badawczej, przekraczającej granice iparadygmaty poszczególnych

dyscyplin. Zwłaszcza w dziedzinie planowania izarządzania krajobrazem po-

trzebne są syntezy badawcze, awspółpraca interdyscyplinarna jest nieunikniona.

Programy nauczania wzakresie planowania iprojektowania krajobrazu mają więc

charakter interdyscyplinarny iobejmują różne dziedziny wiedzy (nauki technicz-

ne, przyrodnicze, humanistyczne, artystyczne). Wiedza dotycząca krajobrazu,

wmniejszym lub większym stopniu, wchodzi wzakres programów także innych

kierunków studiów, realizowanych na różnych uczelniach, takich jak np. gospo-

darka przestrzenna, architektura, geograa, ogrodnictwo, zintegrowane plano-

wanie rozwoju, zarządzanie środowiskiem, turystyka irekreacja35.

Państwowe wyższe uczelnie na mocy uchwały nr 243/2007 Rady Głównej

Szkolnictwa Wyższego zdnia 13 grudnia 2007r. irozporządzenia Ministra Nauki

iSzkolnictwa Wyższego wsprawie rodzajów tytułów zawodowych nadawanych

absolwentom studiów i wzorów dyplomów oraz świadectw wydawanych przez

uczelnie wyższe zdnia 19 grudnia 2008r. (Dz.U. 2009 nr 11, poz. 61) nadawa-

ły tytuł zawodowy inżynier architekt krajobrazu imagister inżynier architekt

krajobrazu po ukończeniu kierunku architektura krajobrazu. Niestety, od wej-

ścia wżycie rozporządzenia Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyższego zdnia 27

września 2018r. (Dz.U. 2018 poz. 1861) tytuł zawodowy architekta krajobrazu

przestał gurować na liście nadawanych tytułów zawodowych. Sytuacja ta osłabia

pozycję architektów krajobrazu iobniża rangę zawodu wmomencie, gdy wobec

pogarszającej się kondycji krajobrazu wPolsce rola specjalistów powinna rosnąć.

Może również niekorzystnie wpłynąć na decyzje młodych ludzi dokonujących

wyboru kierunku studiów izniechęcać do podjęcia kształcenia zzakresu archi-

tektury krajobrazu. Brak możliwości kształcenia nowych adeptów architektury

krajobrazu legitymujących się tytułem zawodowym jest niekorzystny również

wkontekście wejścia wżycie tzw. ustawy krajobrazowej ikonieczności przepro-

wadzenia audytów krajobrazowych.

dentów, wymianie myśli akademickiej, atakże wzmacnia głos społeczności akademickiej wdialogu

z instytucjami europejskimi. Podobną rolę w budowaniu europejskiej społeczności architektów

krajobrazu pełni IFLA Europe – International Federation of Landscape Architects Europe

(Międzynarodowa Federacja Architektów Krajobrazu Region Europejski). Federacja zrzeszająca

krajowe stowarzyszenia branżowe prowadzi m.in. konkurs dla studentów architektury krajobrazu

imłodych profesjonalistów (IFLA Europe Students and Young Professionals Competition). Kon-

kurs od wielu lat stanowi swoisty przegląd trendów ipodejmowanych tematów projektowych na

uczelniach wcałej Europie.

35 Poza wymienionymi wyżej stowarzyszeniami, krajobrazem zajmuje się m.in. IALE – International

Association for Landscape Ecology (Europejska Asocjacja Ekologii Krajobrazu), która zrzesza

ekologów krajobrazu zcałego świata. IALE sprzyja wymianie doświadczeń wśród przedstawicieli

różnych dziedzin zajmujących się badaniami krajobrazu oraz pomiędzy środowiskiem naukowym,

adecydentami. Wramach działań IALE organizowany jest co 4 lata Światowy Kongres IALE oraz

konferencje regionalne (Europejski Kongres Ekologii Krajobrazu IALE 2022 miał miejsce wWar-

szawie).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

170

Ze względu na duże możliwości interpretacji nowych zapisów dotyczących

kształtowania programów nauczania, aprzy tym potrzebę utrzymania wspólnej

linii kształcenia architektów krajobrazu, zawiązano Unię Uczelni na rzecz Rozwo-

ju Kierunku Studiów Architektura Krajobrazu. Porozumienie pomiędzy 11 uczel-

niami prowadzącymi kształcenie na kierunku architektura krajobrazu podpisane

zostało przez rektorów tych uczelni 17 maja 2012r. Wzałożeniu unia jest płasz-

czyzną wymiany doświadczeń pomiędzy uczelniami kształcącymi architektów

krajobrazu. Wspierają to także działania Stowarzyszenia Polskich Architektów

Krajobrazu (SPAK), które powstało w2009r., aby promować iwspierać środo-

wisko zawodowe inaukowe architektów krajobrazu. Od 2013r. SPAK organizuje

corocznie konkurs na najlepszą pracę dyplomową (wpierwszym roku tylko ma-

gisterską, aod kolejnego także inżynierską) (Niedźwiecka-Filipiak 2018). Rok-

rocznie odbywa się też Forum Architektury Krajobrazu, podczas którego obok

zagadnień naukowych iprojektowych poruszane są też zagadnienia dydaktyczne.

Ponadto ochroną iwspieraniem interesów zawodowych wdziedzinie architektu-

ry krajobrazu zajmuje się Stowarzyszenie Architektów Krajobrazu (SAK).

4.3.2. Edukacja iświadomość społeczna

Warto zaznaczyć, że człowiek postrzega świat przez pryzmat kultury, której jest

członkiem iktórą współtworzy. Kultura wytworzyła czynniki różnicujące charak-

ter percepcji, które wrzeczywistości umysłu łączą inakładają się na siebie, dając

wefekcie spójny sposób oglądu, wartościowania ipojmowania obserwowanych

zjawisk lub rzeczy (Krzymowska-Kostrowicka 1995). Jednocześnie człowiek ma

głęboką potrzebę więzi zprzestrzenią, która wynika zosobistych doświadczeń,

egzystencjalnego isymbolicznego znaczenia miejsca. Wsytuacji ignorowania tej

potrzeby dochodzi do zaniku miejsca (Libura 1990). Stąd tak ważne jest pielęgno-

wanie pamięci o„małej ojczyźnie”. Czytelny, harmonijny krajobraz kulturowy,

zróżnicowany regionalnie, nacechowany historią, sprzyja poczuciu przywiązania,

swojskości (Pawłowska 1996). Ma to swoje odbicie wjęzyku angielskim, wktó-

rym wyróżnia się dwa słowa dla określenia miejsca zamieszkania: living space –

„przestrzeń życiowa” jako konstrukt biologiczny, geograczny ipolityczny oraz

lifespace – „przestrzeń życia”, ekwiwalent fenomenologiczny, antropologiczny,

psychologiczny (Lewicka 2012). Co istotne dla rozważań wniniejszym rozdziale,

krajobraz może być postrzegany nie tylko jako rzeczywistość zyczna „krajobraz

materialny” (matterscape), ale również jako rzeczywistość społeczna ikulturowa

„krajobraz pojęcie społeczno-prawne” (powerscape) oraz rzeczywistość wewnętrz-

na „krajobraz mentalny” (mindscape) (Jacobs 2006).

Zrozumienie znaczenia przestrzeni życia dla poszczególnych osób oraz lokal-

nej społe c zności jest niezwykle istotn e wpro cesach kształtowania io c h rony kr ajo-

brazu kulturowego, przez co stanowi obiekt zainteresowania specjalistów zwielu

dziedzin. Krajobraz kulturowy nie może istnieć bez użytkowników, mieszkań-

ców podtrzymujących jego formy, sens iznaczenie. Wśród nauk humanistycznych

wiele uwagi kulturotwórczej roli miejsca poświęcają etnologowie, którzy wśród

źródeł przywiązania do miejsca wyróżniają: genealogię, wznaczeniu rodzinnego

Krajobraz jako wartość społeczna

171

powiązania zmiejscem, „symbolikę, powiązania ekonomiczne, powiązania reli-

gijne (duchowe), odświętność, narrację omiejscu” (Lewicka 2012). Woczywi-

sty sposób krajobraz kulturowy jako przestrzeń imiejsce życia ludzi pozostaje

wkręgu zainteresowań psychologów, zwłaszcza psychologów środowiskowych.

Psychologowie wykorzystują m.in. mapy ewaluatywne do badania miejsc prefe-

rowanych przez mieszkańców miejscowości, aza pomocą techniki psycho-karto-

gracznej, uzyskują trójwymiarowy obraz upodobań (ryc. 84).

Wreszcie architekci krajobrazu, architekci, planiści, urbaniści, dostrzega-

ją wagę powiązania użytkowników zmiejscem, nie tylko wsensie pożądanych

funkcji przestrzeni, ale również wwymiarze społecznym. Już wlatach 90. XXw.

zwrócono uwagę na negatywny wpływ na percepcję krajobrazu i możliwość

podtrzymania relacji człowieka zmiejscem, zjawisk, takich jak niekontrolowa-

na, nadmierna suburbanizacja, lokowanie na obszarach krajobrazu otwartego

Ryc. 84. Ewaluatywna mapa Warszawy widziana oczami osób zamieszkujących Śródmie-

ście Północne. Wyniesienie icieplejszy kolor – respondenci udzielali pozytywnych od-

powiedzi (związanych znastawieniem wobec przestrzeni), niżej ichłodniejsze kolory

– odpowiedzi negatywne

Źródło: Lewicka (2012).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

172

rozległych blokowisk iosiedli domów jednorodzinnych pozbawionych czytelnego

planu. Niektórzy wręcz, opisując niekorzystne zjawiska „rozlewania” się miast,

odmawiają suburbiom miana miejsc, wrozumieniu wyodrębnionych, pozytyw-

nie postrzeganych wnętrz krajobrazowych (GUST 1999). Dwie dekady wcześniej

architekt Alexander (1977), opracowując teorię zwaną „językiem wzorców”, pod-

kreślał potrzebę kreowania przestrzeni wtaki sposób, aby:

• projektując, wspierać tworzenie społeczności,

• potrzeby prywatności iwłasności były równoważone przez potrzeby wspól-

noty,

• zaspokajać potrzebę przynależności do miejsca ispołeczności,

• zapewnić ciągłość jako podstawę tożsamości.

Współcześni polscy badacze, architekci iarchitekci krajobrazu zajmujący się

krajobrazem wiejskim zwracają uwagę na jego rolę wpodtrzymywaniu izaspo-

kajaniu potrzeby identykacji regionalnej (Kowicki 2010). Aktywnościom zwią-

zanym z lokalnością i tradycją sprzyja harmonijny krajobraz kulturowy, które-

go wiejska społeczność jest nie tylko użytkownikiem, ale na równi dziedzicem,

strażnikiem iwspółtwórcą. Zasoby dziedzictwa kulturowego wsi można określić

metodą wyróżników krajobrazowych (patrz rozdz. 2.1). Metoda ta może być

pomocna zwłaszcza lokalnym grupom działania (LGD), dla określenia swoiste-

go rodzaju identykatora wdanej przestrzeni wiejskiej, w celu zidentykowa-

nia zasobów w poszczególnych miejscowościach, tematyzacji danej przestrzeni,

a w efekcie wypromowania lokalnego produktu turystycznego (Niedźwiecka-

-Filipiak 2009, 2015). Dla efektywnego i zintegrowanego kształtowania oraz

ochrony krajobrazu konieczne jest stosowanie dobrych praktyk uwzględniających

zarówno wyróżniki materialne, stanowiące ounikatowej formie wizualnej kraj-

obrazu kulturowego, jak iwyróżniki niematerialne, powiązane zżyciem ikulturą

lokalnej społeczności. W ostatnich latach coraz większe uznanie władz samo-

rządowych i liderów lokalnych zyskuje koncepcja odnowy wsi oraz usiecio-

wienia obszarów wiejskich. Doświadczenia opolskiego programu odnowy wsi

były podstawą do opracowania koncepcji merytorycznej oraz podstaw organiza-

cyjnych ogólnopolskiej sieci wsi, których walory mogą zainteresować turystów

zPolski, atakże zzagranicy (Idziak, Wilczyński 2013). Oryginalny pomysł Sieci

Najpiękniejszych Wsi powstał we Francji iznalazł wielu naśladowców, głównie

wkrajach Unii Europejskiej, a także w Kanadzie iJaponii (Wilczyński 2012).

Podstawowym celem rozwojowym jest wkażdym przypadku przeciwdziałanie

niekorzystnym procesom demogracznym i ekonomicznym takim, jak np. de-

populacja, spadek aktywności ekonomicznej, obniżenie wartości nieruchomości,

utrata walorów kulturowych itd. Specyką polskiego projektu jest przesunięcie

akcentu z określenia „najpiękniejsze” na „najciekawsze” (http://siecnajciekaw-

szychwsi.pl), co związane jest z jednej strony zdość dużą degradacją wartości

dziedzictwa materialnego wskali całego kraju, azdrugiej podkreśla rolę różnych

procesów społeczno-ekonomicznych, które prowadzą współcześnie do wzrostu

znaczenia wsi iich ponadlokalnego oddziaływania. Tworzenie Sieci Najciekaw-

szych Wsi to szansa na kultywowanie wiejskości izachowanie wiejskiego dzie-

dzictwa kulturowego, atakże uzyskanie przez wieś możliwości rozwoju, poprawy

Krajobraz jako wartość społeczna

173

jakości życia mieszkańców (Niedźwiecka-Filipiak,Wilczyński 2015). Kluczowe

znaczenie wprzedsięwzięciach podnoszących walory wsi ma subsydiarne wspar-

cie władz gminnych. Jest ono niezbędne dla przeprowadzenia planów działań

na rzecz spełnienia kryteriów uczestnictwa wsieci. Plany te powstają woparciu

oocenę potencjału wsi iraporty zoceny, które przynoszą wiedzę nie tylko omoc-

nych stronach, ale rów nież decytach. Niemniej warunkiem koniecznym dla speł-

nienia kryteriów iudziału wSieci Najciekawszych Wsi jest aktywna społeczność

wiejska. Wistocie to ona staje się głównym benecjentem funkcjonowania sieci.

Każde przedsięwzięcie wykonane zmyślą oprzyjezdnych będzie pośrednio słu-

żyć mieszkańcom. Bez udziału mieszkańców, ich pomysłów izaangażowania nie

jest możliwe sprostanie kryteriom uczestnictwa wSieci. Inną atrakcyjną koncep-

cją, sprzyjającą edukacji ipodnoszeniu świadomości lokalnych społeczności, jest

idea wsi tematycznej (https://wioska-tematyczna.pl/przygoda-na-wsi/). Wieś

tematyczna to miejscowość zmotywem przewodnim. Wybiera się go wcelu oży-

wienia lokalnej gospodarki, promocji regionu oraz aktywizacji lokalnej społecz-

ności. Idea wsi tematycznych miała swoje początki wAustrii wlatach 90. XXw.

ibyła próbą poradzenia sobie zbezrobociem mieszkańców oraz depopulacją wsi.

Dzięki działaniom promocyjno-marketingowym wieś tematyczna staje się atrak-

cją turystyczną, co generuje wiele korzyści dla samej wsi, jak ijej mieszkańców.

Badania porównawcze dolnośląskich wsi tematycznych wykazały, że w dużym

stopniu miejscowości bazują na zasobach lokalnych ipielęgnują miejscową kultu-

rę, awczęści znich planowany jest dalszy rozwój oferty. Warto mieć na uwadze,

aby rozbudowa bazy turystycznej wsi tematycznej ichęć przyciągnięcia turysty za

wszelką cenę nie spowodowała degradacji tradycyjnego krajobrazu danej miejsco-

wości (Podolska, Niedźwiecka-Filipiak 2016).

Opisane powyżej zjawiska wyraźnie ukazują, że lokalna społeczność intuicyj-

nie rozumie krajobraz kulturowy zamieszkiwany przez siebie i powinna pełnić

rolę swoistego strażnika walorów krajobrazowych. W prawidłowym procesie

kształtowania i ochrony krajobrazu kulturowego potrzebna jest jednak specja-

listyczna wiedza, stąd niezmiernie ważna rola specjalistów wprocesie zrówno-

ważonego planowania rozwoju. Projekty obejmujące duże obszary zarówno w

mieście jak i na terenach wiejskich, wymagają współpracy specjalistów wielu

dziedzin. Wkształtowaniu iochronie krajobrazu szczególną rolę odgrywają ar-

chitekci krajobrazu, atakże planiści, urbaniści, architekci. Niestety praktyka pro-

jektowa wPolsce dostarcza wielu jaskrawych przykładów braku dostatecznego

porozumienia pomiędzy przedstawicielami poszczególnych środowisk zawodo-

wych, azwłaszcza efektywnego iharmonijnego wykorzystania ich kompetencji.

Wprzyszłości do grona specjalistów powinni dołączyć absolwenci studiów zza-

kresu zintegrowanego planowania rozwoju. Osoby takie, oholistycznym spojrze-

niu na zagadnienia związane z procesem planowania, mogłyby odegrać ważną

rolę w przygotowaniu wstępnej strategii, poprzedzającej konsultacje społeczne

i wykonanie koncepcji projektu. Niezwykle istotna byłaby współpraca na tym

polu zarchitektami krajobrazu, którzy do tej pory wPolsce borykają się zbra-

kiem uprawnień zawodowych.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

174

Edukacja krajobrazowa, uwzględniająca regionalne walory ikulturowe uwa-

runkowania, odgrywa szczególną rolę w kształtowaniu krajobrazu wiejskiego

imiejskiego. Wobliczu pogarszającej się jakości krajobrazu kulturowego wPol-

sce oraz tendencji do jego homogenizacji iuniformizacji konieczne jest promo-

wanie wartości dziedzictwa kulturowego, które mogłoby wzmocnić tożsamość

lokalnych społeczności oraz tożsamość miejsca (patrz rozdział 2.1). Wiedza

ogenezie miejsca ijego znaczeniu wskali regionu jest istotna dla harmonijnego,

funkcjonalnego i spójnego estetycznie kształtowania przestrzeni, której jakość

może przekładać się na relacje społeczne ipoziom życia mieszkańców. Świado-

mość bogactwa krajobrazu idziedzictwa kulturowego obszarów miejskich iwiej-

skich to ważny czynnik rozwoju lokalnego. Ich ochrona iumiejętne wykorzystanie

może decydować oatrakcyjności przestrzeni iprzekładać się na funkcjonowanie

lokalnej społeczności. Harmonijny krajobraz jest czynnikiem przyciągającym tu-

rystów, promującym region. Wtakim sensie można go „sprzedać”, przynosi więc

potencjalny dochód (Drzewiecki 1992), co staje się ważnym argumentem ekono-

micznym, zwłaszcza wrozmowach oochronie walorów krajobrazowych zlokal-

nymi włodarzami oraz inwestorami. Dobrym przykładem działań zmierzających

do utrzymania tożsamości miejsca są parki kulturowe (omówione w podroz-

działach 3.3.1 i3.3.2). Zabytkowe miasta przyciągają turystów, wefekcie lokalni

przedsiębiorcy ikupcy walczą oich uwagę, wieszając krzykliwe szyldy ireklamy.

Ustanowienie parku kulturowego wobrębie starego miasta, może przyczynić się

do zminimalizowania wpływu reklam na zabytkową przestrzeń miejską.

Przykład: Na terenie Parku Kulturowego Stare Miasto wKrakowie, powołanego w2010r.,

aistniejącego od 7 grudnia 2011r., markizy, szyldy ireklamy nie mogą mieć jaskrawych

kolorów ani zasłaniać detali architektonicznych obiektów zabytkowych. Niedozwolone

jest samowolnie zmienianie barw elewacji, kształtu dachów, wysokości kalenic czy wy-

stroju fasad zabytków. Ścisłej regulacji podlega umiejscowienie ogródków gastronomicz-

nych, które można lokować tylko na płycie Rynku Głównego, aich zadaszenia muszą

mieć wskazany wzapisach dokumentu wygląd. Zabroniono stawiania tymczasowych

kramów wbramach, przejściach iprzejazdach. Plakaty reklamowe na rusztowaniach

remontowanych budynków nie mogą wisieć dłużej niż rok. Co warte podkreślenia, prze-

pisy są respektowane. Obowiązuje tabela grzywien za nielegalne umieszczenie reklamy.

Wielkość grzywny zależy od powierzchni reklamy, ale także od czasu jej ekspozycji.

Powołanie parku kulturowego i jego prawidłowe funkcjonowanie nie byłoby możliwe

bez społecznej akceptacji iwspółpracy. Zmianom towarzyszyły indywidualne rozmo-

wy zprzedsiębiorcami działającymi na terenie objętym parkiem kulturowym. Wprowa-

dzono zachęty, np. bezpłatne reklamy na internetowych stronach miasta wzamian za

usunięcie szyldu lub tablicy. Dzięki konsultacjom irozmowom zmieszkańcami łatwiej

można było uzyskać aprobatę dla proponowanych rozwiązań. Krakowski magistrat za-

dbał też omedialne nagłośnienie działań. Informował onich nie tylko na swoich stro-

nach internetowych, ale iza pomocą mediów, które włączyły się wkampanię (Wspólna

przestrzeń… 2014). Podstawą powołania parku było opracowanie sporządzone przez

zespół z Wydziału Architektury Politechniki Krakowskiej pod kierunkiem Prof. Zbi-

gniewa Myczkowskiego. Ten sam zespół naukowców przygotował również publikację

dotyczącą parków kulturowych, która jest bezpłatnie dostępna poprzez portal NID

(Myczkowski, Z., Marcinek, R., Siwek, A. (2017)., https://samorzad.nid.pl/publikacje/

park-kulturowy-jako-forma-ochrony-krajobrazu-kulturowego/).

Krajobraz jako wartość społeczna

175

4.3.3. Partycypacja społeczna

Jedną zmetod aktywizacji społecznej wprocesie ochrony, harmonijnego kształ-

towania krajobrazu, wtym projektowania, jest partycypacja społeczna. Dzięki

partycypacji możliwe jest skorzystanie zpomysłów mieszkańców, którzy szczegól-

nie dobrze znają teren imają najlepsze wyobrażenie opotrzebach obecnych iprzy-

szłych użytkowników krajobrazu. Partycypacja to szansa na korzystanie zprak-

tycznej wiedzy ipomysłów użytkowników przestrzeni, atym samym na inspirację

itrafną odpowiedź architekta na potrzeby lokalnej społeczności. Podstawowym

narzędziem partycypacji społecznej – sposobem na osiągnięcia kompromisu, wy-

korzystywanym przez jednostki miejskie, zwłaszcza wzakresie planowania prze-

strzennego, są konsultacje społeczne. Przykładowo wPoznaniu, władze miasta

ipodległe mu jednostki, a zwłaszcza Biuro Kształtowania Relacji Społecznych,

Oddział Rewitalizacji Biura Koordynacji Projektów oraz Miejska Pracownia Urba-

nistyczna (MPU) od 2007r. prowadzą dwuetapowe konsultacje, do udziału wktó-

rych zapraszani są mieszkańcy. Dotyczy to szczególnie tworzenia i modykacji

planów rewitalizacji obszarów miasta, MPZP iSUiKZP (Kotus 2014). Konsultacje

dają możliwość skutecznego wyjaśnienia uczestnikom zamysłów inwestora, władz

iprojektanta, przy równoczesnym rozpoznaniu reakcji społecznych na propono-

wane rozwiązania. Pomagają również wzidentykowaniu irozwiązaniu sprzecz-

ności, atym samym zapobiegają koniktom między inwestorami, projektantami,

abenecjentami. Wprocesie partycypacji można wypracować trafniejsze, bardziej

indywidualne rozwiązania, arównocześnie zdobyć akceptację dla projektu po-

przez uczynienie lokalnej społeczności aktywną stroną procesu, będącą współau-

torem pomysłów iwypracowanych rozwiązań. Konsultacje społeczne mogą rów-

nież dostarczyć statystycznych dowodów na poparcie proponowanych koncepcji

itez. To okazja do werykacji eksperckich ocen, pozyskania sojuszników, edukacji

uczestników iwreszcie zdobycia zaufania społeczeństwa potrzebnego wprocesie

racjonalnego gospodarowania krajobrazem. Jednocześnie działania partycypacyj-

ne przyczyniają się do ograniczenia korupcji, nepotyzmu, kumoterstwa, manipu-

lacji, asprzyjają rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego36 (Pawłowska 2008a).

Co niezmiernie istotne, konsultacje społeczne przyczyniają się również do budo-

wania poczucia decyzyjności, aco ztym powiązane, współodpowiedzialności za

przestrzeń. Konsultacje społeczne mogą przebiegać wieloetapowo iprzybierać róż-

norodną postać działań partycypacyjnych, takich jak: dyskusje społeczne, dia-

log obywatelski, debaty, ankiety (wtym geoankiety), wywiad kwestionariuszowy,

sondaż uliczny, otwarte spotkania, warsztaty, spacery itp.

Przykład: Krajobraz, zwłaszcza miejski, staje się przedmiotem wzmożonego zaintere-

sowania społecznego, szczególnie w kontekście ryzyka niszczenia wartości kulturo-

wych i przyrodniczych poprzez presję inwestycyjną. W trakcie przygotowywania pro-

jektu modernizacji ulicy Umultowskiej wPoznaniu w2018 i 2019r. przeprowadzono

36 Społeczeństwo obywatelskie (ang. civil society) jest gwarantem funkcjonowania demokratycznego

państwa prawa, którego obywatele są zdolni współpracować wimię odpowiedzialności zadobro

wspólne oraz jakość życia publicznego.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

176

wieloetapowe konsultacje społeczne wformie cyklu rozmów, warsztatów ispacerów.

Przebudowa ulicy wzbudzała skrajne emocje, awśród mieszkańców utworzyły się dwie

grupy, zczasem zantagonizowane, które dążyły do przeforsowania skrajnie różnych roz-

wiązań. Konsultacje społeczne pozwoliły poznać oczekiwania obu grup iwoparciu onie

szukać rozwiązań, które będą akceptowane przez większość mieszkańców.

Tymczasem wskali krajobrazu wzrasta mnogość problemów implikowanych

złożonością struktury iilością użytkowników. Wykorzystanie działań partycypa-

cyjnych może na wstępnym etapie przedprojektowym pomóc osiągnąć kompro-

mis izapobiec poważnym koniktom na późniejszych etapach projektu, realizacji

iużytkowania inwestycji.

Wprocesie partycypacji społecznej zpowodzeniem może być wykorzystywa-

na analiza krajobrazu metodą matrycy krajobrazowej (ryc. 85) zalecana przez

Europejski Ruch Odnowy Wsi i Małych Miast (ECOVAST 2006). Badanie jed-

nostki kraj obrazowej iprzygotowanie opisu jest dość prostym procesem. Jest to

zadanie, które może być realizowane przez jedną osobę lub najlepiej przez mały

zespół. Obejmuje ono 4 krótkie etapy: 1. przygotowawczą „pracę domową”; 2. czas

przeznaczony na obserwację krajobrazu; 3. przygotowanie opisu; 4. pracę zespo-

łową. Matryca zawiera 10 głównych elementów charakteru krajobrazu – pozwala

oznaczyć te cechy oraz wykazać ich natężenie. Matryca krajobrazu oferuje również

miejsce na dodanie: krótkiego opisu krajobrazu podsumowującego jego charak-

ter, dodatkowych komentarzy oraz zdjęć (ilustrujących cechy dominujące), atak-

że mapy opisywanego obszaru (najlepiej wskali 1:100 000 lub 1:50 000), które

pozwalają zobaczyć całość jednostki krajobrazowej lub nawet kilka jednostek na

jednym arkuszu.

Ważną grupą narzędzi wykorzystanych wprocesie partycypacji społecznej są

także serwisy mapowe ipowiązane znimi aplikacje oparte na technologii GIS,

które jednocześnie pozwalają na zbieranie opinii czy pomysłów mieszkańców

dotyczących konkretnej przestrzeni. Geoankieta, czyli połączenie map interne-

towych iankiet, służy do przeprowadzenia ilościowych badań społecznych. Ogól-

nodostępne narzędzia ICT (technologie informacyjno-komunikacyjne, ang. Infor-

mation and Communication Technologies) cechują się możliwością tworzenia banków

danych, a w przypadku oprogramowania GIS, danych przestrzennych. Nowe

technologie pozwalają na szybkie iłatwe (intuicyjne dla osób nieobeznanych zin-

strumentarium badawczym) zebranie informacji, aco za tym idzie, wykorzystując

potencjał crowdsourcingu, odwołują się do „zbiorowej inteligencji”37 społeczno-

ści. Geoankieta sprawdza się w sytuacji konsultowania np. formy przestrzeni

publicznych, miejskich terenów zieleni, jakości miejsc wypoczynkowych wpobli-

żu miejsca zamieszkania czy ulubionych tras spacerowych mieszkańców (Mak-

symiuk iin. 2017). Głównym celem konsultacyjnym tego narzędzia jest zebranie

doświadczeń i wizji dotyczących danego obszaru wpowiązaniu zkonkretnym

37 Zbiorowa inteligencja (ang. collective intelligence) – zdolność grupy organizmów, osób do podnosze-

nia poziomu wiedzy, kompetencji, umiejętności poprzez współpracę, debatę, czasem rywalizację.

Grupy współpracują ze sobą, przekazując innym uczestnikom wiedzę na dany temat, dopingują

członków do poszukiwania nowych informacji, co stanowi podstawę do rozwoju, dyskusji, negocja-

cji wramach danego tematu.

Krajobraz jako wartość społeczna

177

Nazwa jednostki krajobrazowej: Weinviertel (dosłownie Winna Ćwiartka), Austria

Względne natężenie cech

Dominujące Silne Umiarkowane Niskie

„Krajobraz gwaszowy”

harmonijny, dobrze

utrzymany

8 Aleje wiśniowe

Struktura siedliskowa

„Wioski wlinii”

Szeregi piwnic na

wino

6Wiatrochrony

Winnice

5 Roślinność graniczna Robinia akacjowa

4Odsłonięta gleba na

lessach

3Delikatne krzywizny

krajobrazu

2 Panoński klimat

1 Lessy

Krótki opis (dotyczący co najmniej cech dominujących icałościowego wrażenia zkraj obrazu):

Delikatny, pofalowany krajobraz niskich wzgórz. „Krajobraz gwaszowy”, harmonijny, dobrze utrzymany,

wszechobecne pola. Gdzieniegdzie wiatrochrony ilasy. Charakterystyczne cechy i konstrukcje domów

iosiedli; parterowe gospodarstwa, „ulice wiejskie” wzwartym układzie; drewniane stodoły na tyłach. „Kel-

lergassen” (rzędy piwnic na wino), winnice, choć nie wszechobecne. Charakterystyczny less jest wyczuwal-

ny wcałym Weinviertel iwywołuje wrażenie „krajobrazu gwaszowego”.

Ocena (pierwsza ocena znaczenia krajobrazu):

Weinviertel jest jednym znajbardziej charakterystycznych krajobrazów zachodnich dla „klimatu panoń-

skiego” (gorące isuche lato, zimne, suche iwietrzne zimy). Centralną część zajmuje pasmo małych wzgórz,

tak zwana „strefa klifów” (klify wapienne), niektóre zzamkami lub ruinami (Staatz iFalkenstein). Krajobraz

oznaczeniu narodowym.

Dodatkowe komentarze (np. odniesienie do przepisów, zaleceń konserwatorskich lub wymogów):

Niedawne zmiany wkrajobrazie wwyniku uprawy roślin „alternatywnych”.

Zdjęcia (ilustrujące charakterystyczne, dominujące cech krajobrazu):

Mapa (najlepiej wskali 1:100 000 lub 1:50 000):

10 – uczucia iskojarzenia; 9 – cechy historyczne (np. zamki, klasztory, stanowiska archeologiczne); 8 – inne

elementy stworzone przez człowieka (np. przemysł, turystyka, infrastruktura); 7 – charakterystyczne cechy

domów iosiedli; 6 – charakterystyczne cechy rolnictwa ileśnictwa; 5 – pokrycie terenu; 4 – gleba; 3 – for-

ma terenu (geomorfologia); 2 – klimat oraz hydrologia; 1 – skały (geologia powierzchni)

Ryc. 85. Matryca krajobrazowa

Źródło: ECOVAST (2006).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

178

fragmentem przestrzeni. Geoankiety zawierają różnego rodzaju pytania, wtym

otwarte, zamknięte, wielokrotnego ijednokrotnego wyboru, atakże pytania do-

tyczące lokalizacji. Geoankieta to narzędzie internetowe, za pomocą którego za-

znacza się punkty, linie iobszary, odpowiadając na pytania lub nanosząc komen-

tarze. Wten sposób udziela się odpowiedzi, które zapisywane są wbazie danych

GIS (np. preferowane kierunki zmian; miejsca najczęściej odwiedzane; tereny,

które powinny zachować swoje dotychczasowe funkcje). Geoankieta pozwala tym

samym na łączenie tradycyjnych pytań ankietowych z informacją geograczną

podawaną przez uczestników badania. Pomaga to wgromadzeniu informacji,

identykowaniu izrozumieniu problemów, wdiagnozowaniu aktualnej sytuacji

ipodejmowaniu decyzji na temat zmian wprzestrzeni, wposzukiwaniu odpowie-

dzi na kluczowe pytania projektowe, np. jak funkcjonują konkretne ulice, wjaki

sposób przemieszczają się mieszkańcy. Warunkiem skuteczności geoankiety jest

dostępność Internetu, co może utrudnić partycypację niektórych grupy społecz-

nych (np. osób starszych, wykluczonych cyfrowo lub oniskich kompetencjach

cyfrowych), lecz sprzyja dotarciu do szerokiego grona użytkowników przestrzeni

przy jednoczesnych niskich kosztach. W stosunku do tradycyjnej ankiety geo-

ankieta daje możliwość dotarcia do licznej grupy osób niewspółpracujących bez-

pośrednio ze sobą, przy równoczesnej dużej swobodzie uczestnictwa wprocesie

konsultacji. Pozwala także dotrzeć do grup społecznych, których udział wproce-

sach konsultacji może być utrudniona, np. osób zniepełnosprawnościami.

Przykład: Proces konsultacji społecznych wykorzystujący narzędzie geoankiety przepro-

wadzony został wramach procedury opracowania miejscowych planów zagospodarowa-

nia przestrzennego dla nieużytkowanego od wielu lat obszaru położonego wcentrum

miejscowości Rokietnica waglomeracji poznańskiej. Wzwiązku zdynamicznym rozwo-

jem strefy podmiejskiej miasta Poznania, gmina Rokietnica stanęła przed wyzwaniem

stworzenia nowego centrum miejscowości, które odzwierciedlałoby przyjęcie przez wieś

nowego charakteru determinowanego przez silne związki z centrum aglomeracji po-

znańskiej. Celem konsultacji było pozyskanie informacji na temat społecznych postula-

tów ipreferencji wzakresie przyszłego zagospodarowania obszaru, obejmującego takie

zagadnienia, jak: intensywność zabudowy, charakter przestrzeni publicznych, obecność

placówek usługowych czy też rozwiązania komunikacyjne (ryc. 86).

Geoankieta oraz ankieta najlepiej sprawdzają się jako narzędzia pozyskiwania

informacji. Wprzypadku poszukiwania inspiracji projektowych oraz chęci wzbu-

dzenia wuczestnikach kreatywnego poszukiwania rozwiązań problemów zwią-

zanych zprzestrzenią warto zastosować inne metody pracy. Należą do nich burza

mózgów i partycypacyjne warsztaty projektowe, podczas których atrakcyjnym

narzędziem są szkice, makiety oraz mapy mentalne. Doświadczenia dowodzą,

że zreguły metody te dają bardzo bogaty zbiór pomysłów, atakże przekonanie

uczestników owspółautorstwie projektu, co zazwyczaj ułatwia społeczną akcep-

tację przedsięwzięcia (Pawłowska 2008b).

Badanie społecznego postrzegania przestrzeni ikrajobrazu można również

przeprowadzać zzastosowaniem różnorodnych metod rysunkowych. Odręczne

szkice stanowią szczególny rodzaj notowania informacji przestrzennych imogą

być wykorzystywane w ramach konsultacji społecznych. W oparciu o znane

Krajobraz jako wartość społeczna

179

Ryc. 87. Mapy mentalne pochodzące zzajęć zuczniami gimnazjum realizowanych przez

E. de Mezer wramach projektu Nauka wPrzestrzeni (fot. A.Garczarczyk)

Ryc. 86. Mapa barwna preferowanej lokalizacji placu wRokietnicy opracowana na pod-

stawie geonakiety

Źródło: http://geoplan.amu.edu.pl/.

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

180

metody badań krajobrazu (opisane w rozdziale 2.2) można stworzyć krzywą

wrażeń lub mapę znaczeń (mapę mentalną) (ryc. 87), która pozwala na zapis

artefaktów związanych zokreśloną przestrzenią, mogących nieść lub niosących

wsobie znaczenia (Rylke 2011). Poprzez mapę mentalną można zbierać informa-

cje pracując zosobami zróżnych grup wiekowych, wtym zdziećmi.

Innym sposobem konsultowania pomysłów projektowych jest mapa myśli,

której celem jest uporządkowanie myśli (Buzan 2006). Jest to graczny sposób

notowania, który zwiększa wydajność zapamiętywania oraz uaktywnia intuicyj-

ność (ryc. 88). Aby stworzyć mapę myśli, stosuje się krótkie hasła lub rysun-

ki. Ponadto powinna być ona przejrzysta iprzykuwająca uwagę, szczególnie do

najważniejszych – bazowych zagadnień. Azatem należy dobrze rozumieć opra-

cowywane treści oraz umieć nadać im odpowiednią hierarchię ważności. Wła-

ściwa organizacja informacji podczas wykonywania mapy umożliwi odbiorcy

Ryc. 88. Zasady sporządzania mapy myśli

Źródło: https://www.umcs.pl/.

Instytucje zajmujące się problematyką krajobrazu

181

szybsze zapamiętanie treści, co pozwoli spojrzeć na całokształt zagadnienia oraz

przeprowadzić jego analizę (Radomski 2019). Do wykonania najprostszej mapy

myśli wystarczy kartka papieru oraz przybory do pisania. Na środku kartki na-

leży przedstawić główne zagadnienie – hasło, od którego za pomocą linii zosta-

ną odprowadzone gałęzie, przy których należy zapisać pojęcia wyprowadzone

zgłównego hasła. Ważne jest, aby linie rozchodziły się promieniście, tworząc

podgałęzie, aż do wyczerpania danego zagadnienia. Należy pozostawiać wol-

ne przestrzenie, wktórych będzie istniała możliwość dopisania iuzupełnienia

informacji. Tak wykonana mapa może pomóc uporządkować dane zagadnienie

poprzez określony porządek skojarzeń icałościowy obraz tematu. Narzędzie to

znajduje zastosowanie zarówno w pracy indywidualnej, jak izespołowej (Żbi-

kowska 2012).

4.4. Instytucje zajmujące się problematyką krajobrazu

Wraz zrozpowszechnianiem iumacnianiem się koncepcji zrównoważonego roz-

woju zagadnienia krajobrazowe nabierają coraz większej wagi wżyciu społecz-

nym. Wkonsekwencji są one co raz częściej włączane do procesu decyzyjno-pla-

nistycznego. Wostatnich latach wzrosło znaczenie problematyki krajobrazowej,

która zajęła istotną pozycję wzbiorze zasad wspólnej polityki europejskiej, prze-

kraczając poziom regionalny ikrajowy. Wzwiązku zimplementacją EKK (patrz

rozdział 4.1.1.) pojawiły się nowe formy współpracy międzynarodowej. Powstały

sieci współpracy samorządów lokalnych, organizacji pozarządowych iuczelni,

których celem jest wymiana informacji, transfer wiedzy oraz upowszechnianie

idei ochrony, planowania i zarządzania krajobrazem. Realizowane są również

międzynarodowe projekty obejmujące badania krajobrazu iedukację na poziomie

uniwersyteckim38.

Wwiększości krajów europejskich, wtym wPolsce, najbardziej rozpowszech-

niona jest pośrednia ochrona krajobrazu wprawodawstwie sektorowym (ustawy

oplanowaniu przestrzennym, dziedzictwie historycznym ikulturowym, zabyt-

kach ipomnikach przyrody, ochronie przyrody, urbanistyce irozwoju miast oraz

architekturze). Zarządzanie krajobrazem jest wypadkową podejścia państwa do

koncepcji krajobrazu. Na poziomie centralnym problematykę zarządzania kraj-

obrazem odnosi się zazwyczaj do 4 rodzajów ministerstw: ministerstwa kultury

idziedzictwa narodowego, ministerstwa gospodarki przestrzennej, ministerstwa

ochrony środowiska oraz ministerstwa rolnictwa, rybołówstwa iprzyrody (Ra-

szeja 2013). WPolsce sprawami krajobrazu iwdrażania EKK zajmuje się Gene-

ralna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Ustawodawczą rolę ministerstw kontynuują

38 Można tu wymienić m.in.: Civilscape (nazwa powstała zpołączenia słów civil society i landscape)

– międzynarodowe stowarzyszenie pozarządowych organizacji społecznych; RECEP-ENELC – eu-

ropejska sieć samorządów lokalnych iregionalnych (European Network of Local and Regional Au-

thorities for the Implementation of the European Landscape Convention); Uniscape (nazwa po-

wstała zpołączenia słów university ilandscape) – europejska sieć uczelni zaangażowanych wproces

implementacji Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (Raszeja 2013).

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

182

wykonawcze organy administracji regionalnej igminnej za pomocą uchwał. Ist-

nieje wyraźny rozdźwięk między stanem wiedzy, warsztatem zawodowym ide-

klaracjami politycznymi a rzeczywistym stanem przestrzeni. Jedną zważnych

przyczyn takiego stanu rzeczy jest nieskuteczność polskiego systemu planowania

przestrzennego, jego instrumentów wzakresie ochrony krajobrazu (rozdział 4.1)

oraz niski poziom edukacji iświadomości krajobrazowej (rozdział 4.2). Istotną

barierą wzarządzaniu krajobrazem jest brak spójności między metodami iden-

tykacji ioceny krajobrazu aplanowaniem (aplikacyjność wyników badań), brak

spójnych wizji istrategii opartych na dobrym rozpoznaniu cech krajobrazu. Plany

idecyzje dotyczące krajobrazu nie uwzględniają jego naturalnych cech, często są

niezgodne zjego historycznymi ikulturowymi uwarunkowaniami. Szczególnego

znaczenia wtym kontekście nabiera brak spójnych, całościowych ikomplekso-

wych baz danych (statystycznych ikartogracznych).

Działalność rządową isamorządową wspierają różne jednostki naukowe oraz

organizacje pozarządowe (zang. non governmental organisation, NGO – wszystkie

podmioty, których działalność nie jest nastawiona na osiąganie zysku). Czasami

oorganizacjach pozarządowych mówi się jako o„trzecim sektorze”, wodróżnie-

niu od sektora publicznego oraz sektora przedsiębiorstw. Stowarzyszenia ifun-

dacje to najbardziej typowe inajliczniejsze formy prawne, wjakich zakładane są

idziałają organizacje pozarządowe. Wtabeli 7 zestawiono instytucje zajmujące

się problematyką krajobrazową, ujmując poziom unijny, krajowy iregionalny (ze

szczególnym uwzględnieniem województwa wielkopolskiego) oraz samorządowy

(odnosząc się do obszaru poznańskiego). Wzestawieniu wzięto pod uwagę tak-

że jednostki naukowo-badawcze, muzealne iorganizacje pozarządowe. Cennym

uzupełnieniem jest spis stron internetowych poszczególnych instytucji, atakże

wykaz baz danych izbiorów (m.in. kartogracznych, statystycznych).

Tabela 7. Wykaz instytucji oraz baz danych (stan na marzec 2022 roku)

Nazwa instytucji/zasobu Link

Agendy unijne

Council of Europe Landscape Convention https://www.coe.int/en/web/

landscape

European Council for the Village and Small Town

(ECOVAST) http://www.ecovast.org/english/

about_e.html

European Innovation Partnership (EIP-AGRI) https://ec.europa.eu/eip/

agriculture/en

European Network for Rural Development

(ENRD) https://enrd.ec.europa.eu/

European Network of Local and Regional Autho-

rities for the Implementation of the European

Landscape Convention (RECEP-ENELC)

http://www.recep-enelc.net/

European Network of Universities dedicated to

landscape studies and education according to the

principles of the European Landscape Convention

(UNISCAPE)

https://www.uniscape.eu/about-

us-presentation/

Instytucje zajmujące się problematyką krajobrazu

183

Nazwa instytucji/zasobu Link

Polski Komitet ds. UNESCO https://www.unesco.pl/

United Nations Educational, Scientic and Cultu-

ral Organization (UNESCO) https://en.unesco.org/

Organy administracji krajowej

Agencja Restrukturyzacji iModernizacji Rolnictwa

(ARMIR) https://www.gov.pl/web/arimr

Centrum Doradztwa Rolniczego (CDR) https://www.cdr.gov.pl/

Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (GDOŚ) https://www.gdos.gov.pl/

Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR) https://www.kowr.gov.pl/

Ministerstwo Funduszy iPolityki Regionalnej

(MFiPR) https://www.gov.pl/web/

fundusze-regiony

Ministerstwo Kultury, Dziedzictwa Narodowego

iSportu https://www.gov.pl/web/

kulturaisport

Ministerstwo Rolnictwa iRozwoju Wsi https://www.gov.pl/web/rolnictwo

Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID) https://www.nid.pl/pl/

Organy administracji samorządowej

Biuro Koordynacji Projektów iRewitalizacji Miasta

(KPRM) https://www.poznan.pl/mim/

rewitalizacja/

Miejska Pracownia Urbanistyczna (MPU) https://www.mpu.pl/

Miejski Konserwator Zabytków (MKZ) http://poznan.wuoz.gov.pl/

miejski-konserwator-zabytkow-w-

poznaniu

Pełnomocnik Prezydenta ds. Estetyki Miasta https://www.poznan.pl

Powiatowy Konserwator Zabytków wPoznaniu https://www.bip.powiat.poznan.

pl/2074,powiatowy-konserwator-

zabytkow

Wielkopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego

(WODR) https://www.wodr.poznan.pl/

Wielkopolskie Biuro Planowania Przestrzennego

(WBPP) https://wbpp.poznan.pl

Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków wPoznaniu http://poznan.wuoz.gov.pl

Wydział Działalności Gospodarczej iRolnictwa

(DGR) https://bip.poznan.pl/bip/

wydzial-dzialalnosci-gospodarczej-

i-rolnictwa,15/

Wydział Kształtowania iOchrony Środowiska

(KOŚ) https://bip.poznan.pl/bip/

wydzial-ksztaltowania-i-ochrony-

srodowiska,26/

Wydział Przestrzeni Publicznej iEstetyki https://zdm.poznan.pl/pl/wydzial-

przestrzeni-publicznej-i-estetyki

Wydział Urbanistyki iArchitektury (UA) https://bip.poznan.pl/

Zarząd Dróg Miejskich (ZDM) https://zdm.poznan.pl/

Zarząd Zieleni Miejskiej (ZZM) http://zzmpoznan.pl/

Prawno-organizacyjne ispołeczne uwarunkowania dotyczące ochrony ikształtowania krajobrazu

184

Nazwa instytucji/zasobu Link

Jednostki naukowo-badawcze imuzealne

Centrum Badań Metropolitalnych (CBM) http://cbm.amu.edu.pl/

Instytut Rozwoju Miast iRegionów (IRMIR) https://irmir.pl/

Instytut Rozwoju Wsi iRolnictwa PAN (IRWIR) http://www.irwirpan.waw.pl/

Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towa-

rzystwa Geogracznego (KKK PTG) http://krajobraz.kulturowy.us.edu.

pl/

Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju

PAN https://kpzk.pan.pl/index.

php?lang=pl

Muzeum Narodowe Rolnictwa iPrzemysłu Rolno-

-Spożywczego wSzreniawie http://muzeum-szreniawa.pl/

imuzeum/web/app.php/vortal/

Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy http://www.lednicamuzeum.pl/

Zespół Parków Krajobrazowych Województwa

Wielkopolskiego (ZPKWW) https://www.zpkww.pl/

Stowarzyszenia

Fundacja Sendzimira https://sendzimir.org.pl/

Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa

(FDPA) https://www.fdpa.org.pl/

European Council of Landscape Architecture Scho-

ols (ECLAS) https://iaeurope.eu/index.php/

site/partner/eclas

International Association for Landscape Ecology

(IALE) https://www.landscape-ecology.

org/

International Federation of Landscape Architects

Europe (IFLA Europe) https://iaeurope.eu/index.php/

site/partner/eclas

Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej (IARP) https://www.izbaarchitektow.pl/

Krajowa Sieć Obszarów Wiejskich (KSOW) http://ksow.pl/

Polska Asocjacja Ekologii Krajobrazu (PEAK) http://paek.org.pl/

Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady

Zabytków (ICOMOS) http://www.icomos-poland.org/pl/

Stowarzyszenie Architektów Rzeczypospolitej

Polskiej (SARP) http://www.sarp.org.pl/

Stowarzyszenie Architektury Krajobrazu (SAK) https://sak.org.pl

Stowarzyszenie Polskich Architektów Krajobrazu

(SPAK) http://spak.upwr.edu.pl/

Towarzystwo Urbanistów Polskich (TUP) https://www.tup.org.pl/

Bazy danych izbiorów

Arcanum Maps – The Historical Map Portal https://maps.arcanum.com/en/

Archiwum Map Zachodniej Polski (AMZP) http://mapy.amzp.pl/

Archiwum Państwowe serwis zbiorczy https://www.szukajwarchiwach.

gov.pl/

Archiwum Państwowe oddziały regionalne, na

przykładzie Poznania http://poznan.ap.gov.pl/

Baza Danych Miasta (BADAM) https://badam.poznan.pl/mapy-

poznan/

Instytucje zajmujące się problematyką krajobrazu

185

Nazwa instytucji/zasobu Link

Biuletyn Informacji Publicznej (BIP) https://www.gov.pl/web/bip

Copernicus Land Monitoring Service (CLMS) https://land.copernicus.eu/

Cyfrowe Repozytorium Lokalne Poznań (CYRYL) https://cyryl.poznan.pl/

Deutsche Fotothek – Karten Forum http://www.deutschefotothek.de/

cms/kartenforum.xml

Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska (GDOŚ) http://geoserwis.gdos.gov.pl/

mapy/

Główny Urząd Geodezji iKartograi (GUGiK) https://www.geoportal.gov.pl

Główny Urząd Statystyczny – Bank Danych Lokal-

nych (BDL) https://bdl.stat.gov.pl/BDL/start

Internetowy System Aktów Prawnych (ISAP) https://isap.sejm.gov.pl/

Mapster Mapy archiwalne Polski iEuropy Środko-

wej http://igrek.amzp.pl/

Mapy zprzeszłością http://hgis.cartomatic.pl

Narodowe Archiwum Cyfrowe (NAC) https://www.nac.gov.pl/

Narodowy Instytut Dziedzictwa – portal mapowy

(NID) https://mapy.zabytek.gov.pl/nid/

Narodowy Instytut Dziedzictwa – portal ozabyt-

kach wraz zwybraną dokumentacją (zarchiwum

NID)

https://zabytek.pl/pl

Oddział Zbiorów Specjalnych BG UAM – Pracow-

nia Zbiorów Kartogracznych, Pracownia Zbiorów

Ikonogracznych

http://lib.amu.edu.pl/pracownia-

zbiorow-ikonogracznych/

Słownik geograczny Królestwa Polskiego iinnych

krajów słowiańskich http://dir.icm.edu.pl/pl/Slownik_

geograczny/

System Informacji Przestrzennej Miasta Poznania

(SIP) http://sip.geopoz.pl/sip/

Wojewódzka Biblioteka Publiczna iCentrum Ani-

macji Kultury https://www.wbp.poznan.pl/

Źródło: opracowanie własne.

186

Wykaz skrótów stosowanych wtekście

Objaśnienia skrótów ujęte wnawias pochodzą od autorek opracowania.

BSW – Biograa–Struktura–Wizerunek (model badawczy tożsamości krajobrazu

wiejskiego opracowany przez E. Raszeję)

DLICP – decyzja olokalizacji inwestycji celu publicznego

ECLAS – European Council of Landscape Architecture Schools – Europejska

Rada Szkół Architektury Krajobrazu

EFLA – European Foundation of Landscape Architecture (Europejska Fundacja

na rzecz Architektury Krajobrazu, dziś IFLA – patrz niżej)

EKK – Europejska Konwencja Krajobrazowa

GIS – Geographical Information Systems – System Informacji Geogracznej

GDOŚ – Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

GPR – gminny program rewitalizacji

HLA – Historic Land-use Assessment (szkocki odpowiednik metody HLC)

HLC – Historic Landscape Characterisation (brytyjska metoda identykacji iin-

terpretacji historycznej genezy współczesnego krajobrazu)

HGIS – Historical Geographical Information Systems (dosł. historyczny system

informacji geogracznej, tj. wspomagający korzystanie zhistorycznych źródeł

kartogracznych)

IALE – International Association for Landscape Ecology – Europejska Asocjacja

Ekologii Krajobrazu

IARP – Izba Architektów Rzeczypospolitej Polskiej

ICT – Information and communications technology – Technologie

informacyjno-komunikacyjne

ICP – Inwestycja celu publicznego

IFLA Europe – International Federation of Landscape Architects Europe (Mię-

dzynarodowa Federacja Architektów Krajobrazu Region Europejski)

JARK – jednostka architektoniczno-krajobrazowa (skrót stosowany w me-

todzie jednostek architektoniczno-krajobrazowych opracowanej przez

J.Bogdanowskiego)

KPZK – koncepcja przestrzennego zagospodarowania kraju

LCA – Landscape Character Assessment (brytyjska metoda oceny charakteru

krajobrazu)

LiDAR – Light Detection and Ranging (dane pomiarowe zlotniczego skanowa-

nia laserowego)

LICP – lokalizacja inwestycji celu publicznego

L/MPR – lokalny/miejski program rewitalizacji

LSR – lokalna strategia rozwoju

LVIA – Landscape and Visual Impact Assessment (brytyjska metoda służąca do

oceny oddziaływania inwestycji na krajobraz)

Wykaz skrótów stosowanych wtekście

187

MPU – Miejska Pracownia Urbanistyczna

MPZP – miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego

NDVI – Normalized Difference Vegetation Index – znormalizowany różnicowy

wskaźnik wegetacji

NGO – Non Governmental Organisation – organizacje pozarządowe

NID – Narodowy Instytut Dziedzictwa

NIK – Najwyższa Izba Kontroli

NMT – Numeryczny Model Terenu

NMPT – Numeryczny Model Pokrycia Terenu

OOŚ – ocena oddziaływania na środowisko

PR – program rozwoju

PZPW – plan zagospodarowania przestrzennego województwa

RDOŚ – Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska

SBE – Scenic Beauty Estimation (amerykańska metoda oceny walorów wizual-

nych krajobrazu)

SOR – strategia na rzecz odpowiedzialnego rozwoju

SR – strategia rozwoju

SUiKZP – st u d ium uwa r u n kow a ń ikierun ków zagospodarowania przestrzennego

UNESCO – United Nations Educational, Scientic and Cultural Organization

WAK – wnętrze architektoniczno-krajobrazowe (skrót stosowany w me-

todzie wnętrz architektoniczno-krajobrazowych opracowanej przez

J.Bogdanowskiego)

WUOZ – Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków

WZIZT – decyzja owarunkach zabudowy izagospodarowania terenu

ZPI – zintegrowany projekt inwestycyjny

188

Literatura

Affek A., Wolski J., Latocha A., Zachwatowicz M., Wieczorek M., 2021. The use if LiDAR

in reconstructing mountain villages in southern Poland. Archaeological Prospection,

0.1002/arp.1846.

Alexander Ch., 1977. APattern Language: Towns, Buildings, Construction. Oxford Uni-

versity Press, New York.

Antrop M., 1982. The „Natural” way of visual image interpretation for land classication

and land-scape planning. Toulouse, ISPRS, 24-VII/1: 897–906.

Antrop M., 2003. The role of cultural values in modern landscapes. [W:] Landscape inter-

faces. Springer, Dordrecht, s. 91–108.

Badora K., 2017. Zalecenia wzakresie uwzględnienia wpływu farm wiatrowych na krajo-

braz wprocedurach ocen oddziaływania na środowisko. Generalna Dyrekcja Ochrony

Środowiska, Warszawa.

Badora K, 2021. Krajobrazy otwarte – cechy strukturalne izagrożenia (https://ptgeo.org.

pl/2021/10/krajobrazy-otwarte/).

Bański J., 2012. Problematyka denicji i zasięgu przestrzennego obszarów wiejskich

istref podmiejskich. Acta Scientiarum Polonorum. Administratio Locorum, 11/3: 5–1.

Bardzińska-Bonenberg T., 2017. Program rewitalizacji Poznańskiej Śródki – błędy admi-

nistracji miasta ainicjatywy mieszkańców. Przestrzeń–Urbanistyka–Architektura, 2:

301–314.

Bell P.A., Grene Th.C., Fisher J.D., Baum A., 2004. Psychologia środowiskowa. Gdańskie

Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk.

Benevolo L., 1995. Miasto wdziejach Europy. Wydawnictwo Krąg, Ocyna Wydawnicza

Volumen, Warszawa.

Biesiadka J., Gawlak A., Kucharski S., Wojciechowski M., 2006. Twierdza Poznań. Ofor-

tykacjach Poznania wXIX iXX wieku. Wydawnictwo Rawelin, Poznań.

Bogdanowski J., 1976. Kompozycja iplanowanie warchitekturze krajobrazu. Polska Aka-

demia Nauk, Kraków.

Bogdanowski J., Łuczyńska-Bruzda M., Novak Z., 1979. Architektura krajobrazu. Wyd.

Naukowe PWN, Warszawa–Kraków.

Bogdanowski J., 1990. Metoda jednostek i wnętrz architektoniczno-krajobrazowych

(JARK – WAK) wstudiach iprojektowaniu. Politechnika Krakowska, Kraków.

Bogdanowski J., 1996. Między kreacją, imitacją ivernakularyzmem. [W:] J.W. Rączka

(red.), Wieś polska wpracach Instytutu Architektury iPlanowania Wsi. Wydawnictwo

Politechniki Krakowskiej, Kraków, s. 28–36.

Böhm A., 1981. Obudowie isynergii wnętrz urbanistycznych. Wydawnictwo Politechniki

Krakowskiej, Kraków.

Böhm A., 1994. Architektura krajobrazu – jej początek irozwój. Wydawnictwo Politech-

niki Krakowskiej, Kraków.

Böhm A., 2006. Planowanie przestrzenne dla architektów krajobrazu. Oczynniku kom-

pozycji. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Böhm A., 2008. Skuteczność istniejących wPolsce instrumentów prawnych. Czasopismo

Techniczne, Architektura, 1-A: 137–146.

Literatura

189

Borcz Z., 2003. Architektura wsi. Wydawnictwo Akademii Rolniczej we Wrocławiu, Wro-

cław.

Broniewicz E. (red.), 2017. Gospodarowanie przestrzenią wwarunkach rozwoju zrówno-

ważonego. Ocyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej, Białystok.

Burszta J., 1958. Od osady słowiańskiej do wsi współczesnej. Otworzeniu się krajobrazu

osadniczego ziem polskich irozplanowań wsi. Zakład Narodowy im. Ossolińskich –

Wydawnictwo, Wrocław.

Burszta J., 1960. Kultura ludowa Wielkopolski. Wyd. Poznańskie, Poznań.

Buzan T., Buzan B., 2006. The mind map book. Pearson Education.

Chilczuk M., 1970. Osadnictwo wiejskie Polski. PWN, Warszawa.

Chmielewski T., 2010. Krajobraz jako przedmiot architektury krajobrazu. [W:] B. Szul-

czewska, M. Szumański (red.), Przedmiot architektury krajobrazu. Horyzonty archi-

tektury krajobrazu. Wydawnictwo Wieś Jutra, Warszawa, s. 7–26.

Chmielewski T., 2012. Systemy krajobrazowe. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Chmielewski T.J., Myga-Piątek U., Solon J., 2016. Typologia aktualnych krajobrazów Pol-

ski. Przegląd Geograczny, 87, 3: 377–408.

Chowaniec M., 1986. Zarys teorii izasad kształtowania osiedli iterenów wiejskich. Wy-

dawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Clark J., Darlington J., Fairclough G., 2004. Using Historic Landscape Characterisation.

English Heritage & Lancashire Council.

Corboz A., 1983. Le territoire comme palimpseste [The land as palimpsest]. Diogène,

121: 14–35.

Cullen G., 1961. The Concise Townscape. Reed Educational and Professional Publishing,

London.

Czarnecki W., 1961. Planowanie miast iosiedli. T. III. Tereny zielone. Wyd. PWN, War-

szawa–Poznań.

Czarnecki W., Płończak T., 1936. Lasy miejskie wplanie zabudowania Poznania. [W:]

Więcej lasów Poznaniowi. Materiały Towarzystwa Miłośników Miasta Poznania, Po-

znań.

Czyńska K., 2018. High Precision Visibility and Dominance Analysis of Tall Building in

Cityscape – On abasis of Digital Surface Model. [W:] A. Kepczynska-Walczak, S. Bial-

kowski (red.), Computing for a better tomorrow. Proceedings of the 36th eCAADe

Conference, 1, Lodz University of Technology, Lodz, Poland, 19–21 September 2018,

s. 481–488.

Czyńska K., Rubinowicz P., 2019. Classication of cityscape areas according to landmarks

visibility analysis, Environmental Impact Assessment Review, 76: 47–60.

Daniel T., Boster R., 1976. Measuring Landscape Esthetics: The Scenic Beauty Estimation

Method. USDA Forest Service.

Dąbrowska-Budziło K., 1990. Wśród panoram Krakowa. Oprzemianach widoków iotym,

jak je ocalić. Kraków.

Dąbrowska-Budziło K., 2002. Treść krajobrazu kulturowego w jego kształtowaniu

iochronie. Zeszyty Naukowe Politechniki Krakowskiej, Architektura 46. Politechnika

Krakowska, Kraków.

Dąbrowska-Budziło K., 2011. Genius loci, jako potencjalne źródło inspiracji dla kształto-

wania krajobrazu. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 15.

Department of the Environment for Northern Ireland. Town and Country Planning Servi-

ce (1994). Adesign guide for rural Northern Ireland (1994). Adesign guide for rural

Northern Ireland. Belfast HMSO (https://docplayer.net/21083512-A-design-guide-for-

-rural-northern-ireland-2.html; dostęp 11.08.2022).

Literatura

190

Dondajewska M., 2018. Architektura tymczasowa ieksperymentalna jako alternatywna

forma kształtowania tkanki urbanistycznej miast. Projektowanie narracyjne wprze-

strzeni publicznej Śródki wPoznaniu. Praca magisterska wykonana na Wydziale Ar-

chitektury iWzornictwa na Uniwersytecie Artystycznym im. Magdaleny Abakanowicz

wPoznaniu pod kierunkiem prof. UAP dr hab. inż. arch. Elżbiety Raszei.

Drozda P., Walkowiak A., 2022. Inwentaryzacja dendrologiczna dla parku wPotulicach.

Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Gminy Lipka.

Drzewiecki M., 1992. Wiejska przestrzeń rekreacyjna. Instytut Turystyki, Warszawa.

Durczykiewicz L., 1912. Dwory polskie wWielkiem Księstwie Poznańskiem. Nakładem

L. Durczykiewicza wCzempiniu, Poznań.

ECOVAST, 2006. Identykacja krajobrazu. Poradnik dobrych praktyk (http://ochro-

naprzyrody.gdos.gov.pl/les/artykuly/5461/GOOD_PRACTICE_pl.pdf; dostęp:

19.09.2021).

Eliot C.W., 1910. Aletter. Landscape Architecture Magazine, 1(1):P 40.

Fairclough G., 2008. Anew landscape for cultural heritage management: characterisa-

tion as amanagement tool. [W:] Landscapes under pressure. Springer, Boston, MA,

s. 55–74.

Forczek-Brataniec U., 2008. Widok zdrogi. Krajobraz wpercepcji dynamicznej. Wydaw-

nictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Forczek-Brataniec U., 2018. Przestrzeń widziana. Analiza widokowa wplanowaniu ipro-

jektowaniu krajobrazu. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Frydryczak B., 2013. Krajobraz od estetyki the picturesque do doświadczenia topogracz-

nego. Seria Krajobrazy, 1. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk,

Poznań.

Frydryczak B., Salwa M., Gimbut M., Stobiecka M., Kędzierski M., 2016–2019. Kultu-

rowe studia krajobrazowe. Projekt nansowany przez Ministra Nauki i Szkolnictwa

Wyższego „Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” (projekt nr 0059/NPRH4/

H2b/83/2016).

Gałecka-Drozda A., Wilkaniec A., de Mezer E., 2022. Projekt rewaloryzacji zabytkowego

parku wPotulicach. Opracowanie wykonane na zlecenie Urzędu Gminy Lipka.

Giedych R., 2016. Gminna uchwała krajobrazowa – od teorii do praktyki. Biuletyn KPZK.

Gregory I.N., Healey R.G., 2007. Historical GIS: structuring, mapping and analysing geo-

graphies of the past. Progress in Human Geography, 31, 5: 638–653.

Gudelines for Landscape and Visual Impact Assessment, 2002. The Landscape Institute/

The Institute of Environmental Management and Assessment. Spon Press, London.

GUS, 2011. Obszary wiejskie wPolsce. Warszawa, Olsztyn.

GUST, 1999. The urban condition: Space, community, and self in the contemporary me-

tropolis. 010 Publishers, Rotterdam.

Gutersohn H., 1956. Harmonie in der Landschaft. Vogt-Schild A.G., Solothurn.

Hajto M., Cichocki Z., Grzegorczyk I., Walczak M., Pawlak J., 2020. Mój krajobraz współ-

tworzę ichronię lokalnie. Poradnik dla gmin w zakresie ochrony i kształtowania

krajobrazu. Instytut Ochrony Środowiska, Państwowy Instytut Badawczy (https://

ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/files/artykuly/5471/Moj-Krajobraz-Poradnik-dla-

-gmin_26–11–2020_icon.pdf; dostęp: 18.11.2021).

Hoinkis D., 2021. Strategia rozwoju gminy – poradnik praktyczny. Ministerstwo Fundu-

szy iPolityki. Warszawa (https://www.gov.pl/web/fundusze-regiony/strategia-rozwo-

ju-gminy; dostęp: 19.01.2022).

Huminiecka I., 2007. Studium krajobrazowe iwytyczne projektowe dla południowej czę-

ści poznańskich glinianek (Kopaniny II). Praca dyplomowa wykonana wramach Stu-

Literatura

191

dium Podyplomowego – Architektura Krajobrazu pod kierunkiem dr hab. inż. arch.

Elżbiety Raszei. Akademia Rolnicza im. Augusta Cieszkowskiego wPoznaniu.

Idziak W., Wilczyński R., 2013. Odnowa wsi. Przestrzeń, ludzie, działania. FAPA, War-

szawa.

Jadach-Sepioło A. (red.), 2018. Gminny program rewitalizacji – praktyczny poradnik dla

mieszkańców iwładz lokalnych. Warszawa.

Jagielska E., Kulesza-Szerniewicz E., Makowska B., Stieler E., Welc-Jedrzejewska J., 2011.

Problematyka ochrony dziedzictwa kulturowego izabytków wstudiach uwarunkowań

ikierunków zagospodarowania przestrzennego gmin oraz wmiejscowych planach za-

gospodarowania przestrzennego. Poradnik dla planistów isamorządów lokalnych. Na-

rodowy Instytut Dziedzictwa, Warszawa.

Jakimowicz T., Kodym-Kozaczko G., Grzeszczuk-Brendel H., Marciniak P., Osyra N.,

Klause G., 2005. Architektura iurbanistyka Poznania wXX wieku. Wydawnictwo

Miejskie, Poznań.

Jałowiecki B., 2009. Magia miejsc. [W:] B. Gutowski (red.), Fenomen genius loci. Tożsa-

mość miejsca wkontekście historycznym iwspółczesnym. Materiały konferencji zor-

ganizowanej przez Muzeum Pałac wWilanowie. Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu

Kardynała Stefana Wyszyńskiego wWarszawie, s. 9–15.

Kaplan R., Kaplan S., 1989. The experience of nature: Apsychological perspective. Cam-

bridge University Press.

Kistowski M., 2018. Zagrożenia krajobrazu w ujęciu geograczno-przyrodniczym

z uwzględnieniem obszarów Natura 2000 (https://arch.pg.edu.pl/document-

s/10613/73017270/M_Kistowski_Zagrożenia%20krajobrazu%20w%20ujęciu%20

geograczno-przyrodniczym%20z%20uwzględnieniem%20obszarów%20Natura%20

2000.pdf).

Klijn J.A., 2004. Driving forces behind landscape transformation in Europe, from acon-

ceptual approach to policy options. [W:] R.H.G. Jongman (red.), The new dimensions

of the European landscape. Springer, Dordrecht, s. 201–218.

Kodym-Kozaczko G., 2017. Urbanistyka Poznania XX wieku: przestrzeń, ludzie, idee.

Wyd. Wydział Architektury Politechnika Poznańska, Poznań.

Konopka M., 2001. Każde miejsce opowiada swoją historię czyli rzecz odziedzictwie wiej-

skim. Fundacja Fundusz Współpracy Program AGROLINIA 2000, Poznań.

Kotarbiński T. (red.), 1997. Nowa encyklopedia powszechna. Wydawnictwo Naukowe

PW N, Warsz awa.

Kotus J., 2014. Partycypacja społeczna wzarządzaniu miastem: pomiędzy wykluczeniem

społecznym azaangażowaniem. Studia Miejskie, 13: 37–45.

Kowarik I., 2013. Cities and wilderness. Anew perspective. International Journal of Wil-

derness, 19: 32–36.

Kowicki M., 1997. Wieś przyszłości jako alternatywa osadnicza miasta. Monograa, 242.

Politechnika Krakowska, Kraków.

Kowicki M., 2010. Patologie/wyzwania architektoniczno-planistyczne we wsi małopol-

skiej – studium na tle tendencji krajowych ieuropejskich. Wydawnictwo Politechniki

Krakowskiej, Kraków.

Kowicki M., 2014. Rozproszenie zabudowy na obszarach małopolski, akryzys kreatywno-

ści opracowań planistyczno-przestrzennych. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej,

Kraków.

Krajobraz kulturowy 2017. Opracowania planistyczne sporządzane przez jednostki sa-

morządu terytorialnego jako narzędzia jego ochrony (https://samorzad.nid.pl/baza_

wiedzy/krajobraz-kulturowy-opracowania-planistyczne-sporzadzane-przez-jednostki-

samorzadu-terytorialnego-jako-narzedzia-jego-ochrony/; dostęp: 8.12.21).

Literatura

192

Królikowski J.T., 2006. Interpretacje krajobrazów. Wyd. SGGW, Warszawa.

Królikowski J.T. Piądłowska K., Rothimel B., Wlazło-Malinowska K., 2016. Analiza se-

kwencji widokowych jako metoda waloryzacji i projektowania krajobrazu miasta.

Przestrzeń iForma.

Kryteria wpisu na Listę Światowego Dziedzictwa (https://www.unesco.pl/kultura/dzie-

dzictwo-kulturowe/swiatowe-dziedzictwo/kryteria/; dostęp: 11.12.2021).

Krzymowska-Kostrowicka A., 1995. Zproblematyki badawczej zachowań turystyczno-re-

kreacyjnych wśrodowisku przyrodniczym. Turyzm/Tourism, 5(2): 65–76.

Lewicka M., 2012. Psychologia miejsca. Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

Lewis P.F., 1979. Axioms for reading the landscape. Some guides to the American scene.

[W:] D.W. Meinig (red.), The interpretation of ordinary landscapes. Geographical es-

says. Oxford University Press, New York–Oxford, s. 11–32.

Libura H., 1990. Percepcja przestrzeni miejskiej. Rozwój Regionalny, Rozwój Lokalny,

Samorząd Terytorialny, 31.

Lorens P., 2004. Rewitalizacja urbanistyczna jako narzędzie wochronie krajobrazu kul-

turowego. IKonferencja Ekologia iArchitektura. Warsztaty Wyd. Twórców Architek-

tury, Poznań.

Lorens P., 2010. Rewitalizacja miast. Planowanie irealizacja. Wyd. Politechniki Gdań-

skiej, Gdańsk.

Lynch K., 1960. Obraz miasta. Wydawnictwo Archivolta, Kraków 2011.

Łachowski W., Łęczek A., 2020. Tereny zielone w dużych miastach Polski. Analiza

zwykorzystaniem Sentinel 2. Urban Development Issues, 68(1): 77–90 (https://doi.

org/10.51733/udi.2020.68.07).

Łuczyńska-Bruzda M., Myczkowski Z., 1991. Karty krajobrazowe wsi jako próba regiona-

lizacji współczesnego budownictwa na obszarze Jurajskiego Parku Krajobrazowego.

[W:] Wieś imiasteczko uprogu zagłady. PWN, Warszawa, s. 219–233.

MacFarlane R., 2007. Multi-functional landscapes: conceptual and planning issues for

the countryside. [W:] J.F. Benson (red.), Landscape and sustainability. Second Ed.

Routledge, London and New York, s. 138–166.

Madurowicz M., 2007. Miejska przestrzeń tożsamości Warszawy. Wydawnictwo Uniwer-

sytetu Warszawskiego, Warszawa.

Madurowicz M., 2017. Ciągłość miasta. Prolegomena. Wydawnictwo Uniwersytetu War-

szawskiego, Warszawa.

Majdecki L., 1993. Ochrona irewaloryzacja zabytkowych założeń ogrodowych. Wydaw-

nictwo Naukowe PWN, Warszawa.

Majdecki L., Majdecka-Strzeżek A., 2013. Historia ogrodów: Od XVIII wieku do współ-

czesności. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Majdecka-Strzeżek A., 2015. Contemporary treats of historical parks and gardens in

urban areas. Czasopismo Techniczne, 5-A: 133–142.

Maksymiuk G., Suchocka M., Błaszczyk M., Juźwiak A., 2017. Nowe technologie iich

możliwości zastosowania wbadaniach preferencji społecznych względem kształtowa-

nia krajobrazu. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 36: 99–112.

Matuszkiewicz J., 2008. Potencjalna roślinność naturalna Polski. IGiPZ PAN, Warszawa.

Meller P., 2021. Studium krajobrazu otwartego na przykładzie wsi Grylewo. Praca seme-

stralna zprzedmiotu zasady projektowania krajobrazu II pod kierunkiem A. Gałec-

kiej-Drozdy. Uniwersytet Przyrodniczy wPoznaniu.

Mezer de E., Wilkaniec A., 2018. Dendroora zabytkowego XIX-wiecznego cmenta-

rza kalwińskiego w Orzeszkowie. [W:] J. Wałkowska, Ł. Hajdrych (red.), Cmentarz

wOrzeszkowie świadek historii walk oniepodległość. Fundacja Hereditas Culturalis,

Poznań, s. 131–151.

Literatura

193

Miazga M., 2019. Regionalne zróżnicowanie poglądów władz lokalnych wsprawach este-

tyki przestrzeni publicznych ikrajobrazu. Aneks do raportu badań na temat kształ-

towania krajobrazu iestetyki przestrzeni publicznych wgminach. Narodowy Instytut

Architektury iUrbanistyki, Warszawa.

Mitkowska A., 2012. Kalwarie europejskie jako pielgrzymkowe ogrody pamięci. Czasopi-

smo Techniczne, Architektura, 7, 2-A: 19–28.

Mulczyński J., 2000. Ulice izaułki dawnego Poznania. Sołacz. Muzeum Historii Miasta

Poznania, Oddział Muzeum Narodowego wPoznaniu, Poznań .

Myczkowski Z., 1998. Krajobraz wyrazem tożsamości wwybranych obszarach chronio-

nych wPolsce. Monograa, 242. Politechnika Krakowska, Kraków.

Myczkowski Z.J., 2007. Park kulturowy jako forma obszarowej ochrony zabytków. Ochro-

na Zabytków, 2: 105–116.

Myczkowski M., Marcinek R., Siwek A., 2017. Analiza skuteczności ochrony krajobrazu za

pomocą szczególnej formy ochrony zmocy ustawy oochronie zabytków iopiece nad

zabytkami wraz ze sformułowaniem wniosków wzakresie propozycji zmian legisla-

cyjnych. OT NID, Kraków (https://samorzad.nid.pl/publikacje/park-kulturowy-jako-

forma-ochrony-krajobrazu-kulturowego/; dostęp: grudzień 2021).

Myga-Piątek U., 2012. Krajobrazu kulturowe, aspekty ewolucyjne itypologiczne. Uniwer-

sytet Śląski, Katowice.

Myga-Piątek U., 2014. Kryteria imetody oceny krajobrazu kulturowego wprocesie plano-

wania przestrzennego na tle obowiązujących procedur prawnych. Problemy Ekologii

Krajobrazu, 19(19).

Myga-Piątek U., 2015. Pamięć krajobrazu – zapis dziejów wprzestrzeni. Studia Geohisto-

rica, 3: 29–45.

Neumann M., 2015. Studium panoram Poznania oraz wytyczne do ochrony ekspozycji

widokowe. Praca magisterska wykonana wKatedrze Terenów Zieleni iArchitektury

Krajobrazu na Uniwersytecie Przyrodniczym wPoznaniu pod kierunkiem dr hab. inż.

arch. Elżbiety Raszei.

NID, 2019. https://nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Parki_kulturowe/Ze-

stawienie_parkow/miejsce.php?ID=3710; dostęp: 24.11.2021).

NID, 2021. Portal Samorząd, Baza Wiedzy (https://samorzad.nid.pl/baza-wiedzy/; do-

stęp: 24.11.2021).

Niedźwiecka-Filipiak I., 2009. Wyróżniki krajobrazu iarchitektury wsi Polski południo-

wo-zachodniej. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu. Wrocław.

Niedźwiecka-Filipiak I., Wilczyński R., 2015. Walory miejscowości – tworzywem Sieci

Najciekawszych Wsi. Urząd Marszałkowski Województwa Opolskiego, Opole (http://

www.odnowawsi.eu/docs/walory_miejscowoscix_twor.pdf; dostęp: 29.11.2021).

Niedźw iec ka-Filipiak I., 2016. Krajobrazowy kontekst sieci najciekaw szych wsi na przyk ła-

dzie wsi Opolszczyzny. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 34: 103–116 (ht t p://

krajobraz.kulturowy.us.edu.pl/publikacje.artykuly/34/6.niedzwiecka.pdf; dostęp: gru-

dzień 2021).

Niedźwiecka-Filipiak I., Ozimek P., Akincza M., Kochel L., Krug D., Sobota M., Tokar-

czyk-Dorociak K., 2017. Rekomendacje wzakresie prowadzenia analiz krajobrazowych

na potrzeby wyznaczania stref ochrony krajobrazu. Generalna Dyrekcja Ochrony Śro-

dowiska.

Niedźwiecka-Filipiak I., 2018. Education and promotion of the profession of alandscape

architect in Poland. Architektura Krajobrazu, 2: 24–41.

NIK, 2021. Realizacja programów rewitalizacji iich efekty (https://www.nik.gov.pl/aktu-

alnosci/programy-rewitalizacji.html; dostęp: 19.01.2022).

Literatura

194

Nobis I., 2013. Służebne nazwy miejscowe wPolsce Piastowskiej. Polska Akademia Umie-

jętności, Kraków. Rozprawy Wydziału Filologicznego, 82.

Odbudowa wsi polskiej, 1915. Projekty zagród włościańskich wyróżnione na konkursie

ogłoszonym przez C.K.O. za pośrednictwem Koła Architektów wWarszawie. Nakła-

dem Centralnego Komitetu Obywatelskiego. Skład główny księgarnia Gebethnera

iWolffa, Warszawa.

Ode A., Tveit M.S., Fry G., 2008. Capturing landscape visual character using indicators:

touching base with landscape aesthetic theory. Landscape Research, 33, 1: 89–117.

Odkryjmy Poznań, 2021. Wydział Urbanistyki i Architektury Urząd Miasta Poznania

(https://www.poznan.pl/krajobrazowa/; dostęp: 14.09.2021).

Ostrowska-Kębłowska Z., 2009. Architektura ibudownictwo wPoznaniu wlatach 1780–

1880. Wydawnictwo Miejskie, Poznań.

Ostrowski W., 1975. Urbanistyka współczesna. Arkady, Warszawa.

Ozimek A., 2019. Miara krajobrazu. Obiektywizacja oceny widoków ipanoram wspoma-

gana narzędziami komputerowymi. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Ozimek P., Bhm A., Ozimek A., Wańkowicz W., 2013. Planowanie przestrzeni owy-

sokich walorach krajobrazowych przy użyciu cyfrowych analiz terenu wraz z oceną

ekonomiczną, Politechnika Krakowska im. Tadeusza Kościuszki, Kraków.

Ozimek P., Ozimek A., 2015. Analizy krajobrazu zużyciem narzędzi cyfrowych. Politech-

nika Krakowska, Kraków.

Ozimek A., 2019. Miara krajobrazu: obiektywizacja oceny widoków ipanoram wspoma-

gana narzędziami komputerowymi. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Palacz T., Łuczak T., 2017. Raport ostanie zachowania zabytków nieruchomych wwoje-

wództwie wielkopolskim. Zabytki wpisane do rejestru zabytków. Narodowy Instytut

Dziedzictwa, Warszawa.

Pawłowska K., 1996. Idea swojskości warchitekturze. [W:] J.W. Rączka (red.), Wieś pol-

ska wpracach Instytutu Architektury iPlanowania Wsi. Wydawnictwo Politechniki

Krakowskiej, Kraków, s. 129–135.

Pawłowska K., 1996. Idea swojskości wurbanistyce iarchitekturze miejskiej. Seria Archi-

tektura – Monograa, 203. Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków.

Pawłowska K., 2008a. Idea imetody partycypacji społecznej warchitekturze krajobrazu.

Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 10: 617–624.

Pawłowska K., 2008b. Przeciwdziałanie koniktom wokół ochrony ikształtowania kraj-

obrazu. Partycypacja społeczna, debata publiczna, negocjacje. Wydawnictwo Politech-

niki Krakowskiej, Kraków.

Petelenz M., 1996. Dwudziestowieczne „style” architektury wsi podkrakowskich. [W:]

J.W. Rączka (red.), Wieś polska wpracach Instytutu Architektury iPlanowania Wsi.

Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej, Kraków, s. 135–140.

Pietrzak M., 1998. Syntezy krajobrazowe – założenia, problem, zastosowania. Bogucki

Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Pięć lat ustawy krajobrazowej raport z monitoringu, 2020. Stowarzyszenie Miasto

Moje a w Nim, Warszawa (piec_lat_ustawy_krajobrazowej_raport_z_monitoringu_

MMAWN.pdf; dostęp: 14.11.2021).

Podolska A., Niedźwiecka-Filipiak I., 2016. Wpływ wsi tematycznych na wizualne aspek-

ty krajobrazu wsi. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 34: 117–135.

Polska wliczbach (https://www.polskawliczbach.pl/Wsie-wielkopolskie; dostęp: 8.12.21).

Radomski A., 2019. Ozastosowaniu map myśli wnauce iedukacji. Kultura iHistoria,

36(2): 1–16.

Rajchel J., 2009. Tradycyjne bruki wkrajobrazie Krakowa. Geologia, 35/1: 41–55.

Literatura

195

Raszeja E., 1998. Ochrona architektury ikrajobrazu wsi. [W:] A. Kaleta (red.), Rozwój

obszarów wiejskich wperspektywie integracji zUnią Europejską. Instytut Socjologii

UMK.

Raszeja E., 2002. Procedury iinstrumenty kształtowania krajobrazu na obszarach wiej-

skich Wielkopolski waspekcie integracji zUnią Europejską. Studioteka Zarysy, Wy-

dział Architektury Politechnika Poznańska, Poznań.

Raszeja E., 2010. Struktura krajobrazu rolniczego wParku Krajobrazowym im. gen. De-

zyderego Chłapowskiego. Acta Scientiarum Polonorum, Administratio Locorum, 9(1):

97–110.

Raszeja E., 2013. Ochrona krajobrazu wprocesie przekształceń obszarów wiejskich. Wy-

dawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań.

Raszeja E., 2016. Identykacja charakteru krajobrazu wkontekście ocen środowiskowych

– wybrane metody europejskie. [W:] M. Nowak (red.), GIS idane przestrzenne woce-

nach oddziaływania na środowisko – podręcznik dobrych praktyk. Wydawnictwo Na-

ukowe UAM, Poznań, s. 11–28.

Raszeja E., 2018. Identykacja iocena krajobrazu jako podstawa kształtowania przestrze-

ni wskali lokalnej. Przyczynek do dyskusji na temat audytu krajobrazowego. [W:] XXI

Forum Architektury Krajobrazu. Wyzwania architektury krajobrazu. Książka abstrak-

tów. SGGW, Warszawa, s. 38.

Raszeja E., 2019. Analiza cech krajobrazu wsi Wąsowo, Sątopy, rejon Nowego Tomyśla.

Opracowanie wykonane na zlecenie Wielkopolskiego Biura Planowania Przestrzenne-

go, Poznań.

Raszeja E., Gałecka A., 2011a. How to read landscape in order to understand and design

its form? Conclusions from studies conducted in the village of Rogalin. [W:] Con-

temporary rural landscapes. University of Environmental Management, Tuchola, s.

146 –154.

Raszeja E., Gałecka A., 2011b. Nowe podejście do ochrony krajobrazu kulturowego – bu-

dowanie tożsamości lokalnej woparciu oczytelną narrację krajobrazową. Architektu-

ra Krajobrazu, 1: 16–23.

Raszeja E., Wilkaniec A., de Mezer E., 2010. Krajobraz idziedzictwo kulturowe wsi

waglomeracji poznańskiej. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań.

Raszeja E., Wilkaniec A., 2021. Krajobraz iarchitektura wsi. [W:] J. Majewski, E. Dziasek,

(red.), Podręcznik trenera turystyki wiejskiej. T. 3. Centrum Doradztwa Rolniczego

wBrwinowie, Oddział wKrakowie, Kraków, s. 94–176 (wdruku).

Rączkowski W., 2002. Archeologia lotnicza – metoda wobec teorii. Wydawnictwo Nauko-

we UAM, Poznań.

Rejestr zabytków nieruchomych woj. wielkopolskiego stan na dzień 30 czerwca 2021r.

(opracowanie Narodowy Instytut Dziedzictwa) (http://poznan.wuoz.gov.pl/sites/de-

fault/les/obrazki/wlk-rej7_0.pdf).

Rembowska K., 2005, Środowisko człowieka – nowe perspekty wy. [W:] W. Maik, K. Rem-

bowska, A. Suliborski (red.), Podstawowe idee ikoncepcje wgeograi. T. 1. Geograa

jako nauka oprzestrzeni, środowisku ikrajobrazie. Łódzkie Towarzystwo Naukowe,

Łódź.

Richling A., Solon J., 2011. Ekologia krajobrazu. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warsza-

wa.

Rylke J., 2011. Krajobraz kulturowy. Mapy znaczeń. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowe-

go, 15: 278–287.

Rylke J., 2017. Teoria i zasady projektowania dla architektów krajobrazu. [W:] J. Rylke

(red.), Sztuka ogrodu sztuka krajobrazu. Katedra Sztuki Krajobrazu, SGGW, Warsza-

wa.

Literatura

196

Rzeszotarska-Pałka M., 2015. Zagrożenia zespołów pałacowo- idworsko-parkowych zte-

renu pomorza zachodniego, związane zprzemianami strukturalnymi obszarów wiej-

skich wXX iXXI w.

Rzymkowski A., Chowaniec M., 1972. Ruralistyka planowanie obszarów rolniczych ibu-

downictwo wiejskie. Arkady, Warszawa.

Salwa M., 2014. Krajobraz jako doświadczenie estetyczne. [W:] B. Frydryczak, M. Cie-

sielski (red.), Krajobraz kulturowy. T. 4. Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa

Przyjaciół Nauk, Poznań, s. 43–54.

Sas-Bojarska A., 2006. Przewidywanie zmian krajobrazowych w gospodarowaniu prze-

strzenią zwykorzystaniem ocen oddziaływania na środowisko na przykładzie trans-

portu drogowego. Wydawnictwo Politechniki Gdańskiej, Gdańsk.

Sas-Bojarska A., 2007. Nowe wyzwania dla architektury krajobrazu – oceny środowisko-

we. Czasopismo Techniczne, Architektura, 104(5-A): 83–85.

Selman P.H., 2006. Planning at the landscape scale. Routlege, London.

Skalski J.A., 2007. Analiza percepcyjna krajobrazu jako działalność twórcza, inicjująca

proces projektowania. Wydawnictwo SGGW, Warszawa.

Skoczylas J., Skoczylas Ł., 2020. Kamienne bruki Starego Rynku wPoznaniu jako element

dziedzictwa kulturowego. Przegląd Geologiczny, 68/6: 535–539.

Skuratowicz J., 2010. Zespół willi miejskich przy ulicy Mickiewicza. Najpiękniejsze ulice

Poznania. Wydawnictwo Miejskie, Poznań.

Słodczyk J., 2012. Historia planowania i budowy miast. Wydawnictwo Uniwersytetu

Opolskiego, Opole.

Sobota M., Drabiński A., 2019. Professional Titles of Landscape Architects in Poland.

Architektura Krajobrazu, 1: 4–21.

Solon J., Chmielewski T.J., Myga-Piątek U., Kistowski M., 2015. Identykacja iocena kra-

jobrazów Polski – etapy imetody postępowania wtoku audytu krajobrazowego wwo-

jewództwach. Problemy Ekologii Krajobrazu, 40: 55–76.

Standardy kształtowania zieleni wŁodzi (Projekt), 2018. UM Łodzi.

Strategia Poznania 2030. Karta strategiczna programu Poznańskie osiedla modernistycz-

ne. Nr programu: 12 (https://www.poznan.pl/mim/public/wos/attachments.att?co-

=show&instance=1017&parent=33934&lang=pl&id=77841).

Swanwick C., 2002. Landscape Character Assessment. Guidance for England and Sco-

tland. Countryside Agency, Scottish Natural Heritage.

Szulc H., 1995. Morfogeneza osiedli wiejskich wPolsce. PAN Instytut Geograi iPrze-

strzennego Zagospodarowania. Prace Geograczne, 163. Wydawnictwo Continuo,

Wrocław .

Szulczewska B., 2009, Zielone metropolie – punkt widzenia przyrodnika. [W:] K. Kamie-

niecki (red.), Jak zapewnić rozwój zrównoważony terenów zurbanizowanych? Metro-

polie. Instytut na rzecz Ekorozwoju, Warszawa.

Szyperska U., 2003. Szpetota na życzenie. Polityka, 07–05.

Tłoczek I.F., 1955. Miasteczka rolnicze wWielkopolsce. Instytut Urbanistyki iArchitek-

tury. Budownictwo iArchitektura, Warszawa.

Tłoczek I., 1985. Dom mieszkalny na polskiej wsi. PWN, Warszawa.

Tołwiński T., 1963. Urbanistyka: zieleń wurbanistyce. Państwowe Wydawnictwo Nauko-

we.

Tudor C., 2014. An approach to landscape character assessment. Natural England.

van Eetvelde V., Antrop M., 2005. The signicance of landscape relic zones in relation to

soil conditions, settlement pattern and territories in Flanders. Landscape and Urban

Planning, 70: 127–141.

Literatura

197

Wall B., 2013. Wartości przyrodnicze, kulturowe iwizualne gminy Dubicze Cerkiewne na

Podlasiu oraz charakterystyka wybranych metod waloryzacji krajobrazu. [W:] J. Rylke,

B. Gawryszewska (red.), Sztuka ogrodu, sztuka krajobrazu, s. 27–32.

Wejchert K., 1984. Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa.

Wilczyński R. (red.), 2012. Sieć Najpiękniejszych Wsi. Opracowanie eksperckie projek tu.

PROW, KSOW, Opole.

Wilkaniec A., 2005. Zieleń fortykacji poznańskich. Kronika Miasta Poznania, 1: 44–63.

Wilkaniec A., 2018. Stan zachowania itrwałość historycznych układów przestrzennych

dawnych wsi i majątków wstrukturze Poznania. Wydawnictwo Uniwersytetu Przy-

rodniczego wPoznaniu, Poznań.

Wilkaniec A., Gałecka-Drozda A., Walerzak M., Rosada A., 2017. Zastosowanie progra-

mów GIS wanalizie historycznych założeń zieleni. Teka Komisji Urbanistyki iArchi-

tektury PAN O. Kraków, 45: 233–244.

Wilkaniec A., Raszeja E., Szczepańska M., 2017. Wykorzystanie zasobów krajobrazowych

wpolityce przestrzennej gmin na obszarze aglomeracji poznańskiej – między strategią

apraktyką. Studia Obszarów Wiejskich, 45: 105–124.

Wiśniewska M., 2007. Osadnictwo wiejskie. Ocyna Wydawnicza Politechniki Warszaw-

skiej, Warszawa.

Wójcik A., 2015. Widoki zapożyczone wzabytkowych ogrodach rezydencjonalnych – pro-

blematyka ochrony. TOPIARIUS, Studia Krajobrazowe, 1.

Wróżyński R., Pyszny K., Sojka M., 2020. Quantitative Landscape Assessment Using Li-

DAR and Rendered 360° Panoramic Images. Remote Sensing, 12: 10.3390/rs12030386.

Wspólna platforma edukacyjna architektury krajobrazu wEuropie. Propozycja na Walne

Zebranie EFLA, 2007 (http://www.sak.org.pl/data/ile/akredytacja-wymagania_362.

pdf; dostęp: 19.11.2021).

Wspólna przestrzeń – wspólne dobro. Dobre praktyki wkształtowaniu ładu przestrzen-

nego, 2014. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju, Warszawa (https://docplayer.

pl/801598-Wspolna-przestrzen-wspolne-dobro-dobre-praktyki-w-ksztaltowaniu-ladu-

przestrzennego.html; dostęp: 21.11.2021).

Zachariasz A., 2007. Zabytkowe parki iogrody publiczne we współczesnym krajobrazie –

problemy rewaloryzacji iużytkowania. Przyroda iMiasto, 4: 328–354.

Zachariasz A., 2016. Zieleń jako element tożsamości miasta, na przykładzie Krakowa.

[W:] Tożsamość krajobrazu. T. 2. Odziedzictwie przeszłości wkrajobrazie. Agencja

Wydawnicza EkoPress, Białystok, s. 77–96.

Zalecenie CM/Rec(2008)3 Komitetu Ministrów dla państw członkowskich wsprawie

wytycznych dotyczących wdrażania Europejskiej Konwencji Krajobrazowej (https: //

ochronaprzyrody.gdos.gov.pl/les/artykuly/5460/1_Zalecenia_Ministrow_Wdraza-

nie_ELC_171120103.pdf; dostęp: 7.11.2021).

Zalecenie UNESCO wsprawie historycznego krajobrazu miejskiego, 2011 (https://www.

unesco.pl/leadmin/user_upload/pdf/Rekomendacje/Zalecenie_w_sprawie_krajobra-

zu_miejskiego.pdf; dostęp: 12.11.2021).

Zbierska A., Zydroń A., 2016. Rola administracji samorządowej wochronie krajobrazu

iładu przestrzennego w Polsce na tle Unii Europejskiej. Studia i Prace WNEiZ US,

46: 157–170.

Zinowiec-Cieplik K. (red.), 2016. Projektowanie obiektów architektury krajobrazu. Cz. 2.

Warszawa.

Zonneveld I.S., 1990. Scope and Concepts of landscape ecology as an emerging science.

[W:] I.S Zonneveld, R.T.T. Forman (red.), Changing Landscapes: An Ecological Per-

spective, Springer Verlag, New York, s. 1–20.

Żbikowska K., 2012. Mapy myśli wbiznesie, Wyd. Helion, Gliwice, s. 15–35.

Literatura

198

Akty prawne

Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października

2000r. (Dz.U. 2006 nr 14, poz. 98).

Rozporządzenie Ministra Środowiska wsprawie ustanowienia planu ochrony dla Parku

Narodowego Gór Stołowych zuwzględnieniem zakresu planu ochrony dla obszarów

Natura 2000 PLH020004 iPLB020006 Góry Stołowe, 2013 (https://www.pngs.com.

pl/pl_ochr/Plan_ochrony_PNGS_rozp_maj_2013.pdf).

Rozporządzenie Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyższego zdnia 27 września 2018r. (Dz.U.

2018 poz. 1861).

Rozporządzenie Rady Ministrów zdnia 11 stycznia 2019r. wsprawie sporządzania audy-

tów krajobrazowych (Dz.U. 2019 poz. 394).

Uchwała nr 243/2007 Rady Głównej Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 grudnia 2007r.

iRozporządzenia Ministra Nauki iSzkolnictwa Wyższego wsprawie rodzajów tytu-

łów zawodowych nadawanych absolwentom studiów iwzorów dyplomów oraz świa-

dectw wydawanych przez uczelnie wyższe zdnia 19 grudnia 2008r. (Dz.U. 2009 nr

11, poz. 61).

Uchwała nr LXXV/883/III/2001 Rady Miasta Poznania zdnia 18 grudnia 2001r. wspra-

wie uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego obszaru „Mar-

celin” wPoznaniu.

Ustawa zdnia 7 lipca 1994r. Prawo budowlane (Dz.U. 2020poz. 1333).

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001r. Prawo ochrony środowiska (Dz.U. 2001 nr 62, poz.

627).

Ustawa zdnia 27 marca 2003r. oplanowaniu izagospodarowaniu przestrzennym (Dz.U.

2003 nr 80, poz. 717).

Ustawa zdnia 23 lipca 2003r. oochronie zabytków iopiece nad zabytkami (Dz.U. 2003

nr 162, poz. 1568).

Ustawa zdnia 16 kwietnia 2004r. oochronie przyrody (Dz.U. 2004 nr 92, poz. 880).

Ustawa zdnia 24 kwietnia 2015r. ozmianie niektórych ustaw wzwiązku ze wzmocnie-

niem narzędzi ochrony krajobrazu (Dz.U. 2015 poz. 774).

Ustawa zdnia 9 października 2015r. orewitalizacji (Dz.U. 2015 poz. 1777).

Źródła internetowe

http://rbgp.pl/planowanie-przestrzenne/ (dostęp: 12.12. 2021).

http://siecnajciekawszychwsi.pl/7/strona-glowna.html (dostęp: 12.12. 2021).

https://sprzatamyreklamy.org/strona-glowna/prawo-reklamowe-pytania-i-odpowiedzi/

jak-uchwalic-audyt-krajobrazowy/ (dostęp: 12.12. 2021).

https://urbnews.pl/prekonsultacje-zmiany-ustawy-o-planowaniu/ (dostęp: 12.12. 2021).

https://urbnews.pl/w-oczekiwaniu-na-projekt-reformy-planowania-przestrzennego-i-proc

esu-inwestycyjno-budowlanego/ (dostęp: 12.12. 2021).

Rejestr zabytków nieruchomych woj. wielkopolskiego stan na dzień 30 czerwca 2021r.

(opracowanie Narodowy Instytut Dziedzictwa) (http://poznan.wuoz.gov.pl/sites/de-

fault/les/obrazki/wlk-rej7_0.pdf; dostęp: 8.12.21).

Polska wliczbach (https://www.polskawliczbach.pl/Wsie-wielkopolskie; dostęp: 8.12.21).

https://samorzad.nid.pl/baza_wiedzy/krajobraz-kulturowy-opracowania-planistyczne-

sporzadzane-przez-jednostki-samorzadu-terytorialnego-jako-narzedzia-jego-ochrony/

(dostęp: 8.12.21).

NID – portal Samorząd, Baza Wiedzy (https://samorzad.nid.pl/baza-wiedzy/; dostęp:

8.12.21).

Literatura

199

NID, 2019. https://nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/Parki_kulturowe/Ze-

stawienie_parkow/miejsce.php?ID=3710) (dostęp: 24.11.2021).

NID, 2021. Portal Samorząd, Baza Wiedzy (https://samorzad.nid.pl/baza-wiedzy/; do-

stęp: 24.11.2021).

https://urbnews.pl/prekonsultacje-zmiany-ustawy-o-planowaniu/ (dostęp: 8.12.21).

http://rbgp.pl/planowanie-przestrzenne/ (dostęp: 8.12.21).

https://www.nik.gov.pl/plik/id,19649,vp,22260.pdf (dostęp: 8.12.21).

https://www.prawo.pl/samorzad/reforma-zagospdarowania-przestrzennego-zalozenia-i-

nansowanie,508192.html (dostęp: 8.12.21).

https://urbnews.pl/w-oczekiwaniu-na-projekt-reformy-planowania-przestrzennego-i-proc

esu-inwestycyjno-budowlanego/; dostęp: 8.12.21).

Urbnews 2019 (http://urbnews.pl/analiza-stanu-i-uwarunkowan-prac-planistycznych-w-

gminach-w-2017-roku/; dostęp: 14.10.2021).

http://mapy.amzp.pl.

https://isap.sejm.gov.pl/.

Scenariusze lekcji

Nauka w Przestrzeni (http://naukawprzestrzeni.put.poznan.pl/serwis/gotowe-scenariu-

sze/).

Podręcznik IARP (https://old.izbaarchitektow.pl/pokaz_kat.php?k1=14&k2=125).

Program Kształtowanie Przestrzeni (https://ksztaltowanieprzestrzeni.pl/).

Landscape elements in design. Introductory course for students of Spatial Management at the University of Gdańsk

Article

Full-text available

Apr 2025

The landscape has many meanings: intangible - associating it, for example, with art, culture or politics, and material as ‘a part of the land, as perceived by local people or visitors, which evolves through time as a result of being acted upon by natural forces and human beings’ (European Landscape Convention, 2000 - Dz.U. 2006 No. 14, item 98). The landscape, as well as cityscape, is a common good that is recognised in legal documents not only at the local, regional and national levels, but also at the European level. Interdisciplinary teams consisting of planners, architects, landscape architects, sociologists, geographers and representatives of other professions are involved in shaping the landscape. These issues are of interest to graduates of Spatial Management. There are many different institutions that employ them, which are directly involved in the assessment and shaping of the landscape, as well as spatial design. The article describes the teaching methods used for first-year students of Spatial Management at the University of Gdańsk. It presents the classes carried out as part of the Architectural and Urban Basics of Spatial Management (AUBSM) module. The methods adopted at the university have been selected to sensitise students to the values of the surrounding landscape. They aim to guide the student from observing the surrounding landscape, through analysis and valorisation, to acquiring the skills to creatively shape it. The article is supplemented with examples of student work carried out during classes and as individual homework assignments.

Legal Loopholes and Investment Pressure in the Development of Individual Recreational Buildings in Protected Landscapes

Article

Full-text available

May 2025

This study investigates the legal and planning risks related to the implementation of individual recreational buildings in environmentally valuable areas, with particular emphasis on the municipality of Bukowina Tatrzańska in southern Poland. This research highlights the consequences of a legal loophole that allows construction in protected landscapes based solely on a notification procedure, often excluding municipal authorities from the decision-making process. This analysis combines field inventory, planning document review, and interviews with local officials to assess the scale and nature of development in areas lacking valid local development plans. The findings reveal increasing investor pressure and the misuse of individual recreational buildings for commercial purposes, leading to spatial and landscape degradation. Despite formal compliance with certain legal provisions, construction often takes place in areas of high natural and scenic value, undermining spatial order. This study recommends strengthening local planning instruments, revising construction laws, and enhancing investment control to ensure sustainable land use and landscape protection.

Z problematyki badawczej zachowań turystyczno-rekreacyjnych w środowisku przyrodniczym

Article

Full-text available

Dec 1995

Alicja Krzymowska-Kostrowicka

Artykuł jest próbą nowego spojrzenia na zagadnienie interakcji turystyka-środowisko. W ujęciu tym środowisko rozumiane jest całościowo jako rodzaj systemu przestrzennego, który posiada wyróżniające go wymiary systemowo-strukturalne. W pracy dokonano charakterystyki siedmiu takich wymiarów: konfiguracji, specjalizacji, centralizacji, stabilizacji, standaryzacji, antropizacji i symbolizacji. Turystyka w tym opracowaniu rozpatrywana jest jako wzory i typy zachowań człowieka w systemowo rozumianym środowisku.

The use of LiDAR in reconstructing the pre-World War II landscapes of abandoned mountain villages in southern Poland

Article

Full-text available

Sep 2021
ARCHAEOL PROSPECT

The cessation of most human activities resulting from post-World War II expulsions and forced displacements in Central Europe triggered massive land cover transformation in mountainous areas. However, many preWar traces of past landscapes have survived-imprinted in microtopography-in permanently abandoned villages. Currently , they constitute unique cultural heritage of communities no longer in existence. Our main goal was therefore to reconstruct a lost cultural landscape of mountain villages abandoned after World War II (WWII). The case study area comprised three such villages located in southern Poland, two in the Carpathians and one in the Sudetes. We used the national airborne light detection and ranging (LiDAR) dataset combined with archival cadastral maps and field survey to detect man-made micro-topographic features related to past boundaries, road network, agriculture and buildings and to interpret them in the landscape context. We demonstrated that the preWar human footprint left in relief was shaped largely by past landownership divisions , land use and environmental constraints (related to lithology, soils and topography). Our secondary goal was to assess the value and application opportunities of LiDAR in reconstructing past landscapes. We showed that 38-70% of non-natural parcel boundaries and 65-79% of roads marked on mid-19th-century cadastral maps are still detectable using LiDAR. Therefore, we argue that the past landscape pattern, originating in late Middle Ages and subsequently transformed prior to WWII, remains well preserved in the relief and that LiDAR is an effective tool to reconstruct a past landscape of mountain villages abandoned after WWII. We also confirmed that cus-tomized LiDAR visualizations are more informative than ready-to-use shaded digital elevation models (DEMs), in particular when integrated with cadastral and field-based data. We conclude that the greatest advantage of LiDAR is the capacity to provide a landscape context for isolated traces of past human activity, allowing for the reconstruction of entire spatial patterns and interrelationships developed by past societies.

Zieleń jako element tożsamości krajobrazu miasta, na przykładzie Krakowa

Chapter

Full-text available

Apr 2016

Agata Zachariasz

Streszczenie: Zieleń może być postrzegana jako wyróżnik krajobrazu, element tożsamości i symbol miasta. Wizerunek miasta ocenianego poprzez strukturę zieleni budują różnego rodzaju parki i tereny zieleni, ich różna postać - ciągła i linearna, plamowa, punktowa, o różnym przeznaczeniu i zainwestowaniu. Dla percepcji zieleni ważne są też charakterystyczne formy-parki, szpalery uliczne, aleje, grupy, a nawet pojedyncze drzewa czy rabaty-jako istotny element krajobrazu historycznego i współczesnego. W artykule rozważano tereny zieleni Krakowa stanowiące integralny składnik krajobrazu miasta i jego przestrzeni publicznych, głównie w aspektach: kompozycyjnym, wizualnym i estetycznym. Omówiono kluczowe atrybuty analizowanych przestrzeni kształtujące tożsamość miejsca, takie m.in. jak: dobry wizerunek, atrakcyjność, czytelność, ciągłość, cechy szczególne i unikatowość.

Stan zachowania i trwałość historycznych układów przestrzennych dawnych wsi i majątków w strukturze Poznania

Book

Full-text available

Mar 2019

Agnieszka Wilkaniec

In the 20th century most Polish cities considerably extended their areas by annexing neighboring communes. In consequence, historical rural structures, undeveloped spaces and specific landscape of former villages appeared in cities. The degree of legibility of the spatial compositions of former villages and their integration with the spatial composition of the city depends on various factors and it differs significantly in individual settlement units. The problem of the presence of rural structures in urban spaces is rarely discussed although it is a common phenomenon. The study was conducted on former rural areas which are part of the city of Poznań now. Their characteristic historical spatial structures undergoing transformations were analysed. 44 former villages and estates were selected for the research. The state of preservation of their spatial compositions was analysed and compared with their initial state at the beginning of the 20th century. At the time Poznań was freed from the limitations resulting from the presence of polygonal fortifications and intensive spatial development of the city began. The primary aim of the study was to investigate how historical rural compositions function in the contemporary city. The range of the study comprised investigations and analyses of the degree, dynamics and causes of transformations of spatial compositions in former villages and estates and the durability of their structures. Apart from that, the research included the identification of contemporary spatial planning conditions, problems and threats as well as the formulation of guidelines concerning the current arrangement of the spatial compositions of former villages and estates in the city of Poznań. The results of two research methods were compared to check the extent to which measurable data corresponded to partially subjective evaluations of the degree of transformations of the structures and items under analysis. First, an original generalized method was used for assessment of spatial compositions in selected villages. It resulted in values of the coefficient of durability of spatial compositions in the villages. Next, the results of the evaluation were compared with measurable data taken from the GIS analysis. In the last one hundred years villages and estates have been transformed to various extents. Despite advanced transformations resulting from urbanization there are numerous items in Poznań which retained their rural character. The road system, land use and cover proved to be the most durable elements of the spatial compositions of former villages and estates. Roadside alleys and grange complexes were the most sensitive elements to transformations. Continuation of the land development method and a relatively low rate of growth of built-up areas were the factors that favored the preservation of the spatial compositions of former villages and estates. There are a lot of problems related with the maintenance of the spatial character and landscape of former villages and estates and their functioning in the city. Historical spatial compositions have been obliterated. Contemporary structures were ineffectively incorporated into the historical context. Some components of rural compositions have disappeared. Valuable views and objects in the landscape have lost their exposure. Open spaces and agricultural areas have disappeared. Former villages and estates are valuable but underrated elements of the cultural heritage of Poznań. The preservation of values of former villages and estates may be significant for the local identity. It may help to retain the forms which are decisive to the unique character of the space and landscape. Historical rural structures may also be important for the development of high-quality space in the contemporary city. They may be the centers of peripheral districts. They may crystallize spatial compositions and provide the framework for logical and compositionally correct development of new structures. Former layouts of fields may be important elements of the city's ecological structure and give inhabitants access to attractive recreational areas.

Program rewitalizacji Poznańskiej Śródki – błędy administracji miasta a inicjatywy mieszkańców

Article

Full-text available

Jan 2017

Teresa Bardzinska-Bonenberg

High Precision Visibility and Dominance Analysis of Tall Building in Cityscape On a basis of Digital Surface Model

Conference Paper

Full-text available

Oct 2018

Klara Czyńska

The article presents a methodology applied for the assessment of the tall building visual impact on the city scape, using digital tools. The method has been used by the author in the planning practice in several cities in Poland. It enables to determine not only the visibility range of a planned tall building in the city spaces, but also the extent to which it dominates. Findings are presented in a map which reflects both parameters applicable to a given facility. Computation of findings is based on the model of a city consisting of a regular cloud of points (Digital Surface Model) of high quality and dedicated C++ software (developed in cooperation with author). The Visual Impact Size (VIS) method supports the process of conservation and landscaping, in particular in historical cities. It helps predicting spatial implications tall buildings may have. It may also be used for comprehensive development of a modern skyline with tall buildings as a harmonious component of the cityscape. The method is presented using the case study of the Hanza Tower building in Szczecin (Poland).

Kamienne bruki Starego Rynku w Poznaniu jako element dziedzictwa kulturowego

Article

Jun 2020

Wyróżniki krajobrazu i architektury Polski południowo-zachodniej

Book

Sep 2009

Irena Niedźwiecka-Filipiak

The following work is an attempt to define occurances which appear in landscapes of a modern village. And also the implication of methods of protection against negative occurances. in the first part of the work, an attempt at connecting scientifical researches with the actions of local communities and self-government authorities. To achieve this aim, a scheme of connections was determined whereby a village and its inhabitants are the most important link, with participants at every stage and meeting. Thanks to such an approach, local community activises easier and is induced to action and activity of a local commune and rank-and-file initiative is guarantee of success in evey action for development of rural areas. Next the method of advancement was defined which aims at creating a new village image. Thorough analyses of the present stage which is to define weak and strong points of a village within the range of particular subjects are needed. In parallel, characteristic elements of a village are defined. Within limits of landscape protection and appropriate shaping of a village, all those actions are to aim at defining such elements in places which are unique or specific. In result, a concept of a village distinguishing mark was defined which refers both to the material and immaterial sphere of life of a village commune. The most important assignment is to stipulate distinguishing marks while defining a vision of development and which aid in its formulation. It guarantees minimalization of errors which in future could lead to irretrievable destruction of those specific elements in villages. Even with such actions as thematic villages where it can happen that the idea of the village is not connected with its tradition, but a new idea is formed, we shouldn’t forget about those elements which exist already and can with the right attitude correspond with this new vision and not disturb and in result be eliminated. The meaning of distinguishing marks is vital. Most of all they clarify the space, are dominants or landmarks which are identified not only in the scale of a village but also a region. Often distinguishing marks are some sorts of elements which crystallize a village plan (an equivalent of elements which crystallize the plan of a city), they have symbolic meaning and enrich the identity of a village commune. Categorization of distinguishing marks of villages were elaborated in the work and their meaning in a range of material distinguishing marks in the pilot group of villages from Opole Voivodeship were analyzed. The biggest value in leading distinguishing marks were buildings and village sets in all villages. In the analyzed villages, most important was also building material which influences the uniform image of a village. Experiences from other EU countries confirm the rightfulness of such an approach. Also there, after thorough analysis of the existing state, characteristic elements in villages are appointed, which can become an inspiration for future vision of a village or even a region. Such actions are protected by an appropriate special planning system. In the researched area, Lower Silesia and Opole district, many villages with obvious special sets, buildings and decorations were preserved. Despite the cultural separateness of Opole Land it is possible to introduce such an approach in all analyzed areas. Only by breaking cultural continuity in the area of Lower Silesia and part of Opole area causes the necessity for arousal of village communes in defining new traditions, customs and the rank-and-file initiative. In the next part of the work, attention has been paid to the third dimension of analyses run in the area of a village. Sector analysis has been proposed for interiors and panoramas whose assignment is to make evaluation and meaning of particular components of landscape elements easier in shaping village space. It is important because often the meaning of fencing or village greenery is belittled. Basing on Sector analysis of interiors and panoramas in randomly chosen Psary village, relationships among particular component elements of landscape of a village and its interior. From a combination of results the face of our villages change. Buildings and fencing in interiors of modern villages play a huge part, but in old parts of villages buildings were in balance with greenery through which the whole was more friendly and harmonious. In modern villages most important is the fact that buildings should have defined forms and coherent colours, which is vital for specific order. The order can result from the uniform forms of roofs, a building’s situation and/or similar solids. It can also be a result of an appropriate colour palette coherent to the nature of the region. In the last part of the work, a diagram was created which presents the investment process and its participants, for both private terrains and those belonging to a commune in villages. All intersections of this scheme are the places where errors can occur, consequences of which may be in the area of management or the later created object. It illustrates the number of problems which face a modern village. It is to be a scheme helpful while making decisions at various levels of the investment process. The present work is an attempt of such an approach to the modern village, which gives inhabitants a chance to develop it with simultaneous preservation of its most valuable , existing values.

Ciągłość miasta. Prolegomena

Book

Jan 2017

Mikołaj Madurowicz

Classification of cityscape areas according to landmarks visibility analysis

Article

Jan 2019
ENVIRON IMPACT ASSES

The paper introduces a method of computational analysis of cityscape called Weighted Visual Exposure Map (WVEM). The method aims at supporting the process of examining attractive vistas in a city. The value of a vista is calculated for each point of the city. The assessment depends on the visibility of selected landmarks that are the most important for the image of a city. The WVEM algorithm includes: a) number of landmarks that can be seen from a given point; b) range of vertical exposure of each landmark; and c) individual weight reflecting the importance of a landmark for the cityscape. The more landmarks can be seen from a given location, the higher the value of the vista. The WVEM calculation process aims at showing the distribution of the most valuable locations in the city. The result is geometrically unequivocal. It depends on initial assumptions (selection and parameters of landmarks) and 3D city model used. The study presented WVEM analyses based on the Digital Surface Model (DSM) that was suitable for the architectural scale (0.5 m grid) for the area in excess of 20km2. The landmark visibility analysis used the Visual Impact Size (VIS) method. The VIS application and WVEM emulation were based on software developed by the authors (C++). Guidelines how to apply the WVEM method for other places and using other software was also discussed. The WVEM method can be used in spatial planning to support the process of determining strategic vistas. This can be a starting point for defining principles of cityscape protection and development.

Ochrona i kształtowanie krajobrazu kulturowego w zintegrowanym planowaniu rozwoju

Abstract

Recommended publications

Aspekty kulturowe, kompozycyjne i percepcyjne w opracowaniach dotyczących identyfikacji charakteru k...

CERAMICZNE ZDOBNICTWO ARCHITEKTONICZNE JAKO WYRÓŻNIK KRAJOBRAZU – STUDIUM PRZYPADKU RODZINNYCH OGROD...

Krajobraz konsumpcyjny — motywy krajobrazowe na opakowaniach produktów spożywczych

URBANISATION PROCESSES IN PUSZCZA ZIELONKA LANDSCAPE PARK IN POLAND -AND ITS BUFFER ZONE IN THE CONT...