Available via license: CC BY-NC-ND 4.0
Content may be subject to copyright.
e Polish Journal of the Arts and Culture. New Series
]
Cywilizacja jako proces,
część 1: Korzenie idei
Streszczenie
civilitas civitas.
civil society
cywilizacja, civil society, Norbert Elias, Immanuel
Kant, civilitas
Erotyzm ponowoczesny Wizjonerzy ciała Panorama współczesnego
teatru tańcaWirus mobilizacji. Taniec a kształtowanie się nowo-
czesności (1455–1795)
civil society
1 Winnych wersjach tej samej anegdoty Gandhi jest pytany ocywilizację zachodnią albo bry-
tyjską. Wangielskim oryginale tekstu Leeli Gandhi pojawia się słowo modern, które tłumacz
oddaje jako „współczesna”, choć równie zasadne byłoby użycie terminu „nowoczesna”.
2
implicite
2 Warto wtym kontekście przywołać znakomity esej Dipesha Chakrabarty’ego (2019), wktó-
rym pokazuje on, jak czołowi intelektualiści doby zmagań Indii oniepodległość: Swami
Vivekananda, Rabindranath Tagore, Ghandi iJawaharlal Nehru byli wstanie wyzyskać
emancypacyjny potencjał zachodniego pojęcia „cywilizacji” przeciwko brutalności brytyjskiej
misji cywilizacyjnej.
Cywilizacja
aprzemoc
3
Nie twierdzę oczywiście, że Gandhi iChurchill formułowali swoje uwagi wodniesieniu do
dynamicznie kształtujących się wtamtym okresie akademickich studiów cywilizacji.
4
5
cywilizacja
paideia.
barbaros
4
Odnośnie do XVIII- iXIX-wiecznych denicji zob. Benveniste 1971; Febvre 1973; Starobinski
1993; Diec 2002; Schafer 2004; Mazlish 2005; Działoszyński 2018. Zwymienionych prac zde-
cydowanie najwięcej zawdzięczam książce Działoszyńskiego, na której najprawdopodobniej
zbyt swobodnie opierają się moje rozważania. Mam jednak nadzieję, że to „pasożytnictwo”
zostanie potraktowane jako hołd złożony doskonałej pracy lologicznej, którą autor Cywilizacji
wykonał.
5 Zperspektywy pojęcia „barbarzyństwa” omawia ją szczegółowo wodniesieniu do starożytności
Edith Hall (1989). Wodniesieniu do nowożytności robią to Salter (2002)oraz Boletsi (2013).
Zob. też: Winkler et al. 2018.
paideia.
paideia
6
8
6 Wjęzyku polskim dzieło Spenglera jest dostępne tylko wwydaniu skróconym.
7 Wyd. oryg. Feliks Koneczny. 1935. Owielości cywilizacji. Kraków: Gebethner iWolf. Korzy-
stam zreedycji wydanej przez Capital w2015roku.
8
Po polsku ukazał się wybór zwielotomowego cyklu oryginalnego wydawanego w latach
1934–1961.
paidei
9
9 Wtym sensie cywilizacja może być uznana za synonim kultury, pod warukiem że zgodzimy
się zJaegerem, iż „Przekazywanie kultury nie jest możliwe bez wyobrażenia sobie ideału
człowieka, jakim być powinien, przy czym nieważny, awkażdym razie nieistotny staje się
wzgląd na praktyczny pożytek, natomiast miarodajne okazuje się to kalon, tj.piękno jako ideał
zobowiązujący ipociągający do naśladowania. [...] Kultura wyraża się wcałym charakterze
człowieka, zarówno wjego zewnętrznym zachowaniu się ipostępkach, jak iwjego wewnętrz-
nej postawie. Jedno idrugie nie wyrabia się przypadkowo, lecz jest wytworem świadomych
zabiegów zmierzających do pewnego celu” (Jaeger 2001, 48, 49).
10 Starożytni Grecy za barbaros uznawali tych, którzy nie posługiwali się językiem paidei inie
dążyli do realizacji zakładanego przez nią ideału. Ipso facto oznaczało to dla „cywilizowanych”
Greków niechęć (choć już raczej nie niezdolność) do doskonalenia się, kultywowania własnego
człowieczeństwa. Było to jednym zusprawiedliwień praktyki niewolnictwa, jako że barbaros,
posługujący się innym logosem, byli uznawani za ludzi ograniczonych umysłowo.
civil society
11 Pierwsze zdanie monumentalnego dzieła Jaegera brzmi: „Wszystkie ludy, które osiągnęły pe-
wien poziom rozwoju, posiadają przyrodzony pęd wychowawczy” (2001, 29). Moim zdaniem
wtrącenie między przecinkami jest zbędne.
12
Jak pisze Fernández-Armesto: „impertynencją jest stwierdzenie, iż ludzie jakiegoś typu lub
pochodzenia mieliby przejawiać brak zdolności cywilizacyjnych” (2008, 35).
13 Celowo nie używam terminu „społeczeństwo obywatelskie”, ale raczej angielskie pojęcie civil
society. Społeczeństwa obywatelskie wcale nie muszą być społeczeństwami cywilnymi, tak jak
społeczeństwa cywilne nie muszą być społeczeństwami obywatelskimi. Społeczeństwo cywilne
to takie, wktórym procesy wychowania oraz polityka są kształtowane przez cele cywilne, anie
militarne. Oczywiście rozróżnienie to ma charakter Weberowskiego typu idealnego. Cywilizacja
civilis politikoscivitas civilitas
civilitas
civilité, politesse, civility, politeness
civitas
civilitas civitas
a) Civilitas
civilitas
Oprocesie
imilitaryzacja są konkurencyjnymi możliwościami stojącymi przed życiem społecznym.
Wkonkretnych społecznościach obserwujemy ich konkurencyjną (nie)równowagę. Inspirujące
studia nad pojęciem civil society, nie tylko wzachodniej tradycji, można znaleźć w:Hann
iDunn 1996; Kaviraj iKhilnani 2001. Zob. też Kosseleck 2009a.
cywilizacji
civilité,
politesse civilité
civilisation,
civilitas
civilitas
De civilitate morum puerilium
civilitas
civilité,
civilité,
civilitas.
civilitas civilisation
14
Już Victor de Mirabeau, który jako pierwszy użył terminu „cywilizacja” wszerokim, niepraw-
niczym sensie, widział wreligii podstawową siłę cywilizującą społeczeństwo. Jeżeli połączymy
to zDurkheima (2010)teorią religii otwiera się bardzo ciekawa przestrzeń do badań. Brak tu
jednak miejsca, by rozwinąć ten wątek. Więcej odnośnie do Mirabeau wdalszej części tekstu.
15
Znakomicie przekształcenia semantyczne terminów: kurtuazja (courtosie), uprzejmość
(civilité), grzeczność (politesse) wkontekście przemian społecznych, czyli kształtowania się
społeczeństwa burżuazyjnego wmiejsce dworskiego, opisuje Starobinski (1993).
civilitas civil
society
civilisation
b) Civitas
casus
Encyklopedii
16 Wjęzyku innego pioniera socjologii, Herberta Spencera, byłoby to przejście od militaryzmu
do industrializmu. Warto przypomnieć, że Durkheim (2011) solidarność mechaniczną wiązał
zdominacją prawa karnego, aorganiczną zdominacją prawa cywilnego.
17 Za pionierów liberalizmu na gruncie francuskim uważał zjokratów Foucault (2011).
18
Cytat pochodzi zrękopisu L’Ami des femmes, ou Traite de la civilisation datowanego na
1768rok (Starobinski 1993, 7).
19 Mirabeau po raz pierwszy używa terminu „cywilizacja” wdziele L’ami des hommes ou tra-
itéde la population z1756roku (Starobinski 1993, 3) Wjęzyku angielskim termin wjego
nieprawniczym sensie pojawia się po raz pierwszy wAn Essay on the History of Civil Society
civilité,
civilitas
civitas
l’homme civilisé
22
Civilisirung
civitas,
civiliser Civilisirung
civilité
civitas
civil so-
ciety
Adama Fergusona z1767roku (Benveniste 1971, 294). Na temat Fergusona zob. kolejny artykuł
wniniejszym cyklu.
20
Początkowo Mirabeau rozumiał cywilizację jako łagodzenie obyczajów przede wszystkim pod
wpływem religii (por. Mazlish 2005, 5‒6). Potem zaczął ją postrzegać szerzej– jako doskonalenie
moralne, co doprowadziło go do rozróżnienia prawdziwej isztucznej cywilizacji, anawet do
konstatowania „barbarzyństwa współczesnych cywilizacji” (za: Starobinski 1993, 7).
21
Zob. szczególnie: Rousseau 1956. Sam Rousseau terminu „cywilizacja” nie używał, choć znaj-
dziemy uniego terminy pokrewne (zob. Działoszyński 2018, 25‒30).
22 Zob. klasyczną analizę Cassirera (2008).
23 Rousseau przedstawił jej ideał wUmowie społecznej (Rousseau 1966). Zkolei Kant wyraził
swój ideał przede wszystkim wUzasadnieniu metazyki moralności (Kant 1971)oraz w Do
wiecznego pokoju (Kant 2005a). Warto zauważyć, że Hannah Arendt (2012)za najważniejszą
do zrozumienia lozoi politycznej Kanta uważa Krytykę władzy sądzenia.
Umowie społecznej
24
Umowy społecznej
25
Idei powszechnej historii waspekcie kosmopolitycznym
cultiviert
civilisirt
moralisirt
Civilisirung
Bildung
24 Rousseau pisał: „Posłuszeństwo prawu, które się sobie przepisało, jest wolnością” (1966, 28).
25
Na temat procesu kształtowanie się tego pojęcia wjęzyku niemieckim zob. Fisch 1997; Schäfer
2004, 74‒78; Działoszyński 2018, 78‒89.
Bildung
26
Bildung
civitas, Bürgerscha
Bildung
civil society
26 Oryg. cyt. w:Wilhelm von Humboldt. 1836. Über die Kawi-Sprache auf der Insel Java, t.1,
Berlin: Königlichen Akademie der Wissenschaen, s.XXXVII.
27 Więcej na temat pojęcia Bildung w:Kosseleck 2009b.
28 Słowo Bürger oznacza też mieszczanina.
Wykłady olozoi politycznej Kanta
Gateway House Research Paper
Problems in General Linguistic
Barbarism and Its Discontents
Rousseau, Kant, Goethe
e Crises of Civilization. Exploring
Global and Planetary Histories.
Cywilizacje bez okien. Teoria Mikołaja Danilewskiego ipóźniejsze
koncepcje monadycznych formacji socjokulturowych.
Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny wAustralii
Opodziale pracy społecznej
Cywilizacja. Szkice zdziejów pojęcia wXVIII iXIX wieku
Rozważania
oNiemcach. Zmaganie owładzę ahabitus narodowy ijego przemiany wXIX iXX
wieku,
Oprocesie cywilizacji. Analizy socjo- ipsychogenetyczne
ANew Kind
of History from the Writings of Febvre
Cywilizacja. Zachód ireszta świata
Cywilizacje. Kultura, ambicje iprzekształcanie natury
Geschichtliche Grundbegrie. Historiches Lexi-
kon zur politisch-sozialen Sprache in Deutschland
Narodziny biopolityki. Wykłady wCollège de France 1978‒1979
Teoria postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne
Dzieje cywilizacyi europejskiéj od upadku Cesarstwa Rzymskiego
zachodniego do rewolucyi francuzkiéj
Nationalities Papers
Inventing the Barbarian. Greek Self-denition through Tragedy
Civilizational Identity. e Production and Reproduction of
“Civilizations” in International Relations
Civil Society: Challenging Western Model.
Paideia. Formowanie człowieka greckiego
Oźródle icelu historii
Uzasadnienie metazyki moralności
Do wiecznego pokojuRozprawy zlozoi historii
Idea powszechnej historii waspekcie kosmopolitycznym.
Rozprawy zlozoi historii
Civil Society: History and Possibilities.
Wprowadzenie do historii cywilizacji Wschodu iZachodu.
Owielości cywilizacji.
Trzy obywatelskie światy? Oporównawczej semantyce społe-
czeństwa obywatelskiego wNiemczech, Anglii iFrancji,
Dzieje pojęć. Studia zsemantyki ipragmatyki języka
społeczno-politycznego
O antropologicznej isemantycznej strukturze kształcenia,
Dzieje pojęć. Studia zsemantyki ipragmatyki ję-
zyka społeczno-politycznego
Krytyka ikryzys. Studium patogenezy świata mieszczańskiego
Civilization and its Contents
Rozprawa onaukach isztukachTrzy
rozprawy zlozoi społecznej
Umowa społeczna
Umowa społeczna. Uwagi orządzie polskim. List owidowiskach
Barbarians & Civilization in International Relations
Rethinking Civilizational
Analysis
Zmierzch Zachodu. Zarys morfologii historii uniwersalnej
Blessings in Disguise
or, the Morality of Evil
Studium historii
Barbarian: Explorations of aWestern Concept in Modern eory,
Literature and the Arts
Źródła internetowe
Abstract
civilitas civitias.
civilization, civil society, Norbert Elias, Immanuel Kant,civilitas
Erotyzm ponowoczesny
, Wizjonerzy ciała. Panorama współczesnego teatru tańca
e Virus of Mobi-
lization. Dance and the Shaping of Modernity, 1455–1795
