(PDF) Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi T. Həsənov adına 23 №-li tam orta eksperimental məktəbi İdrak məktəbi Fatma xanım Bunyatova "Öyrətmədən öyrənməyə keçid"

1

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi

T. Həsənov adına 23 №-li tam orta

eksperimental məktəbi

İdrak məktəbi

Fatma xanım Bunyatova

ÖYRƏTMƏDƏN ÖYRƏNMƏYƏ KEÇİD

BAKI-2019

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

BÖLMƏ I

Təhsildə prioritet məsələlər.

1. Çağdaş təhsilimizdə problem nədir?

2. Problemin həlli yolları.

3. Dayanaqlı təhsil sisteminin köklü

dəyişdirilməsi.

4. Gələcəyə istiqamətlənən təhsil

5. Nəyi nəyə dəyişdirdik?

1. Çağdaş təhsilimizdə problem nədir?

Təhsil sistemində aparılan islahatlar təhsilalanların sabahkı günün

tələblərinə uyğun akademik, intellektual , sosial bilik və bacarıqlara

yiyələnməsi ilə yanaşı bu biliklərin harada? və necə? işlətməli, onlardan

hansı üsullarla necə yararlanmaqlarını inkişaf etdirməkdir. Zamanımızda

təhsil almaq çox vaxt bilik almaqdan, onu öyrənib yadda saxlayaraq əks

etdirib düzgün tətbiq etməkdən ibarət olur. Bu isə təfəkkür bacarıqlarının

ibtidai səviyyəsinin inkişafından o yana keçmir, çünki bu zaman öyrənci

bilikləri bilir, anlayır və tətbiq edir. Yüksək təfəkkür səviyyəsinin

bacarıqları verilənləri analiz və sintez etməkdən başlayır. Fərdin

təfəkküründə bu strukturlar qurulandan sonra , o, operasional (davamlı)

əməllər səviyyəsinə keçir. O, biliklərini zənginləşdirir, əvəz edir və ümumi

münasibətləri olan bir çox sahələrdə tətbiq edir. Nəticədə, yeni bilik

yaratmaq və onu qiymətləndirmək bacarığına sahib olur.

Bu gün tədris prosesində öyrənənlərin təfəkküründə yüksək əqli

bacarıqların qurulması, inkişaf etdirilməsi və onların həyatda tətbiqi

bacarıqlara çevrilməsi vacib problemlərdən biridir.

Keçən əsrdə İKT-nin sürətli inkişafı və tədris prosesində tətbiqi təhsildə

olan problemlərin tezliklə həll ediləcəyinə ümid yaradırdı. Lakin onun

14

tədris prosesində geniş tətbiqi bu günə qədər mövcud problemlərin həllinə

ciddi təsir göstərə bilmir. Buradan da belə bir sual meydana çıxır. Bəs nə

üçün İKT-nin tədris prosesində tətbiqi mövcud problemlərin həllinə təsir

etmir?

İKT insan idrakının süni forması kimi yaradılıbdır və onun bu

xüsusiyyəti bu günə kimi nəzərə alınmır. İKT –ni təlim prosesində tətbiq

edərkən, onun içərisinə əsrlər boyu sistemsiz, məntiqi əlaqəsiz, fərdlərin

fərqliliyi nəzərə alınmadan biliklər yığılıbdır. Bu isə metodiki cəhətdən

görmə və eşitmə vasitəsi ilə biliklərin vizual ötürülməsinə istiqamətlənmə

deməkdir. Belə ki, ənənəvi təhsildə texnologiya vasitəsi ilə təlim prosesinə

vizual görüntü gətirərək biliklərin yadda saxlanılması mənimsəmə faizini

yüksəltmişdir. The leaning Revolution” - “Təlimdə inqilab” (Gordon

Drayden, Dr. Jeannette Vots 2002) kitabının müəllifləri təlim yollarının

dəyişməsi məsələlərinə toxunaraq bu dəyişmələrdə hansı nailiyyətlərin əldə

edilə biləcəyini göstərir. http://www.klex.ru/9k5

Həmçinin müəlliflər Amerika və qərb pedaqoji metodlarını araşdıraraq

təlimin “İnqilabi modeli”ni hazırlamışlar. Bu modeldə onlar dünya

təcrübəsində özünüinkişafa, özünüdərkə, özü-özünü təlim etməyə aid olan

pedaqoji texnologiya və metodları sistemləşdirərək, onların effektivliyini,

məqsədəuyğunluğunu, təyinliyini, konseptuallığını və başqa

xüsusiyyətlərini göstərmişlər. Onlar öz araşdırmalarında vurğulayırlar ki,

bu gün təlim prosesində insan təfəkkürünün 2-3%-i hərəkətdə olur . Əgər

bu göstərici 10-15%-ə çatdırılarsa, onda daha çox inqilabi dəyişikliklər

ola bilər.

Təlim məqsədlərini dəyişdirmək istəyəndə təhsilin paradiqmaları da

dəyişir. Biliklərin mənimsənilməsi təhsilin bixeviorizm yanaşmasıdır.

Təlim prosesində bixeviorizmi tətbiq etmək üçün Amerikan pedaqoqu

Skinner öyrətmənin 3 prinsipini formalaşdırmışdı. Öyrətmə o vaxt effektli

olur ki,:

1.Öyrəniləcək informasiya tədricən təqdim edilir;

2.Öyrənənlər öz nəticələri haqqında məlumatı vaxtında alırlar. Onlara

öyrətmədən sonra informasiyanı düzgün və ya səhv öyrəndiklərini

göstərirlər;

3.Öyrətmə öyrənənlərə uyğun sürətdə aparılır.

15

Bixeviorizmin –öyrətmənin müsbət cəhətləri ilə yanaşı mənfi cəhətləri də

var. Bunlar həddindən artıq öyrətmənin şərtlərinin standartlaşdırılması,

formalaşdırılan vərdişlərin şablonluğu, yaradıcı məsələlərin həll edilməsində

bacarıqsızlıq və s.

Biliklərin yaradılması isə konstruktivizmdir.

Təlimin mənimsəmə məqsədi yaratma məqsədinə dəyişdiriləndə

təlimin bixeviorizm yanaşması konstruktivizm yanaşmasına dəyişir.

Biliklərin mənimsənilməsi öyrətmə nəzəriyyəsinə aiddir, biliklərin

yaradılması, qurulması isə öyrənmə nəzəriyyəsinə.

Bu iki nəzəriyyənin arasında böyük bir fərq vardır. Praktiki cəhətdən

birinci , yəni öyrətmə, mənimsəməni əsas götürür və bu yolda

bilikləri necə? və nə cür? ötürmək olar ki şagirdlər onları tam

mənimsəsinlər. Bu təlim zamanı şagirdlərdə konvergent ( yəni şaquli

təfəkkür) verilən suala düzgün bir cavab verməyi, qoyulan məsələni

mərhələli həll edilməsini formalaşdırır.

İkinci isə- öyrənmə nəzəriyyəsi , şagirdin inkişafına uyğun olaraq

öyrənmə təlim mühitini qurur. Bu mühitdə fərd müəllimin qoyduğu

məntiqi suallar əsasında şəxsi biliklərini yaradaraq onu

sistemləşdirir, zənginləşdirir , bir biliyi o biri biliklə əvəz edir. Bu

zaman o əqli fəaliyyətdə olaraq öz təfəkkürünün strukturlarını

adekvat olaraq gördüyü fəaliyyətə uyğun qurur. Bu təlim prosesində

şagirdlərin yaradıcı –divergent (üfügi) yəni yaradıcı təfəkkürü

16

formalaşır və sonralar təfəkkürün hər iki forması birləşərək lateral

(qeyri - standart)bir təfəkkür yaranır.

2.Problemin həlli yolları

Dayanıqlı təhsildən gələcək təhsilə

Müasir kurikulum proqramlarında öyrətmədə , mənimsəmədə və onun təlim

strategiyası olan fəal təlimdə nəzərə çarpacaq qədər proqressivizm,

eksperimentalizm, praqmatizm, realizm, yanaşmalarının meyarları öz əksini

taparaq təhsilin inkişafına təkan verir. Lakin bu inkişaf öyrətmə - verilənləri

mənimsəmə istiqamətindədir. Burada təfəkkürün yüksək səviyyəli bacarıqlarının

inkişaf etdirilməsi bir o qədər də mümkün olmur, çünki öyrədən məntiqsiz

olan tam bir bilik sxemində qurulmuş proqram çərçivəsindən kənara çıxa bilmir.

Şagird təfəkkürürünün inkişafı əsas götürəndə biliklərin struktur quruluşu

dəyişməli və məntiqlə tam bir sxemdə qurularaq modelləşdirilməlidir. Məntiqlə

modelləşdirilən biliklər üzərində şagirdlərə yüksək səviyyəli əqli fəaliyyətlər

aparmaq mümkün olur və bu fəaliyyətin nəticəsində yeni biliklər yaradırlar.

Müəllim şagirdləri öyrətmədən şagirdlər özləri öyrənirlər.

17

Qavrayışın, dərketmənin , həqiqətin özünün fəal və konstruktiv

əlamətlərini vurğulayan fəlsəfi konsepsiyalar konstruktivizm adı altında

birləşiblər.

Bu sahədə J.Piajenin idraki qabiliyyətlərinin inkişafı nəzəriyyəsi və Vıqotskinin

mədəni-tarixi nəzəriyyəsi önəmlidir. Psixologiya elmində Piajenin nəzəriyəsi

koqnitiv (dərk etmə) konstruktivizm nəzəriyyəsi kimi qəbul edilmişdi.

Vıqotckinin nəzəriyyəsi isə sosial konstruktivizm kimi qəbul edilmişdi.

Konstruktivizm nəzəriyyəsi öyrənmə nəzəriyyəsidir. Bu nəzəriyyələrin

əsasında yaradılan F.Bunyatovanın Konstruktiv Təliminin məqsədi

konstruktiv təlim prosesində şagirdlərin idrakının intuitiv (fəhmi) ,

konkret və formal səviyyədə inkişaf etdirməklə yanaşı onları cəmiyyətə

açıq və düşüncəli bir şəxsiyyyət kimi yetişdirməkdir.

Bu inkişaf isə akademik, intellektual və sosial bacarıqlarının ölçü

meyarları ilə ölçülür .

18

19

Dayanaqlı təhsil sisteminin köklü

dəyişdirilməsi

Nə dəyişilir?

1. Öyrətmənin məqsədi 2.Təlim

strategiyası olan fəal təlim.

3. Şaquli qurulan bilik strukturları.

4. Proqram biliklərinin ənənəvi

quruluşu.

5. Bilik vahidləri anlayışı.

6. Fənn biliklərinin müəyyən edilmiş

qaydalı proqram quruluşu.

7.Müəyyən qayda ilə düzənlənən fənn

bilikləri.

8. Yaddaşa istiqamətlənən təlim

fəaliyyəti.

9. Dərsin planlaşdırılması.

10. Ənənəvi proqram quruluşu.

11. Sinif –dərs sistemi.

12. Biliklərin mənimsəmə

meyarları.

13. Müəllimin öyrədən, bilik ötürən

rolu. Şagirdlərin bilik qəbul

edən rolu

14. Psixopedaqoji yanaşma

Nəyə dəyişdirilir?

1. Öyrənmənin məqsədinə.

2. Konstruktiv təlimə.

3. Biliklərin tamlıq sxeminə.

4. «Biliklərin Tamlıq və qeyri

səlis model» quruluşuna.

5. Bilik strukturları anlayışına.

6. Proqramların «Biliklərin

Tamlıq və qeyri səlis model»

quruluşuna.

7. Dəyişməyən və dəyişən

biliklərin Koordinat

şəbəkəsinin qaydaları ilə

düzənlənməsinə.

8. Əqli fəaliyyətə.

9. Dərsin layihələşdıirilməsinə.

10.Genetik proqram quruluşuna.

11. Çox səviyyəli dərs sisteminə.

12.Biliklərin yaradılması və

təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin

meyarlarına.

13. Dərsin dizaynerinə, moderatoruna,

tyutoruna. Əqli və təlim fəaliyyətində

olaraq biliklərinin yaradan 14.

Nanopsixopedaqoji yanaşma.

20

3.1. Öyrətmənin məqsədinin öyrənmənin məqsədinə dəyişdirilir.

Öyrətmədə şagirdlərə biliklərin

ötürülməsni, onların mənimsəməsini və tətbiqini əsas məqsəd kimi

qoyulur.

Bu məqsəd öyrənmənin məqsədi ilə dəyişdirilir.

Öyrənmənin məqsədi şagirdlərin biliklər üzərində iş aparması, onların öz

təcrübələrinə əsaslanaraq biliklərini qururub yaratmasıdır.

3.2. Təlim strategiyası olan fəal təlim.

Konstruktiv təlimlə dəyişdirilməsi

Fəal təlimdən fərqli olaraq gələcəyə

istiqamətlənən və bu gün könüllülər

tərəfindən təlim prosesində tətbiq

edilən F. Bunyatovanın Konstruktiv

Təlimi qısaca- BKT yaradıcı,

Səciyyəli (fərqli) əməliyyat

təlimidir.

Konstruktiv təlimdə şagirdlər öz daxili

duyğu və idrak səviyyələrindən çıxış

etməklə, bilikləri üzərində məntiqi

təfəkkür əməliyyatlar aparırlar və nəticədə yeni bilik

qazanaraq yaradıcı olurlar. Bu yaradıcılıq həm fərdi, həm də

kooperativ

(yəni birgə fəaliyyət) xüsusiyyəti daşıyır. Yəni bu yaradıcılıq şagirdin fərdi

yaxud qrup halındakı işindən, fəaliyyətindən asılıdır. Bu prosesdə şagirdlər

yüksək əqli bacarıqlarını yaradaraq onları inkişaf edirlər.

21

3.3. Şaquli qurulan bilik strukturları

biliklərin tamlıq sxeminə dəyişdirilir.

Bu günə qədər fənn bilikləri proqramda şaquli düzənlənibdir. Bu o

deməkdir ki, şagirdlər tam biliyə illər ərzində yiyələnirlər. Nəticədə isə

onların təfəkküründə biliklərin tam şəkildə yaranmasında , aralarındakı

olan əlaqələrin qurulmasında çətinliklər yaranır. Bu problemi aradan

götürmək üçün kurikulum fənn biliklərinin struktur quruluşu

dəyişdirilir, və onlar (bilik strukturları) Piajenin tamlıq məntiqi

əsasında tamlıq sxemində qurulur. Tamlıq sxemində qurulan yeni

kurikulum proqramları elmi əsaslarla məntiqi modelləşdirilir. Bu

məntiqi əsaslardan biri J.Piajenin təbii idrakın inkişaf yolunu izləmək

üçün yaratdığı tamlıq məntiqidir. Ikincisi isə Lütfi Zadənin yaratdığı

təbii idrakın əksi olan süni idrakın qeyri-səlis məntiqidir.

22

3.4. Kurikulum proqram biliklərinin ənənəvi quruluşu

proqramlarının məntiqi modelləşdirilməsinə dəyişdirilir.

Kurikulum proqramlarının məntiqi modelləşdirilməsi iki mərhələdən

ibarətdir.

I mərhələdə:

Piajeyenin tamlıq məntiqi əsasında “Biliklərin tamlıq modeli”

yaradılır.

II mərhələdə: “Biliklərin tamlıq modeli”nin anlayışları Lütfi

Zadənin qeyri-səlis məntiqinin anlayışları ilə əvəz edərək “Biliklərin

tamlıq və qeyri səlis modeli” yaradılır I mərhələ.

Biliklərin tamlıq modelinin yaradılması üçün atılan addımlar.

1)J.Piajenin tamlıq məntiqinin psixoloji alətlərindən istifadə etmək üçün

psixoloji terminləri didaktik terminlərə çevirmək;

2)Çevrilən didaktik terminlərə əsaslanaraq idrakın inkişaf yoluna

izomorf (eynikökdən) olaraq biliklərin inkişaf quruluşunun tamlıq

modelini yaratmaq.

3. Psixoloji terminlərin didaktik terminlərə çevirməsi.

a)Didaktik bilik vahidləri – bilik strukturları kimi anlanılır.

Kurikulum proqramlarında biliklər bilik vahidlər kimi təqdim edilir.

Onlar tək-tək öyrənilir və şagirdlər illər boyunca biliklərin tamlıq

quruluşuna çıxırlar. Ayrı-ayrı öyrənilən bilik vahidlərinin arasında

zəif əlaqələr və münasibətlər yarandığı üçün onları inteqrasiya etmək

çətin olur. Bunun əvəzinə modeldə bilik vahidləri bilik strukturları

kimi qəbul edilir.

b)Piaje idrak nəzəriyyəsində idrakı 2 strukturda göstərmişdi: invariant

( dəyişməyən) və kateqorial ( dəyişən)

c)İdrakın invariant strukturları – dəyişməyən (invariant) bilik

strukturları kimi başa düşülür. Məsələn Azərbaycan dilində invariant

biliklər – nitq hissələri kimi anlanılır. Riyaziyyatda isə 1-9

rəqəmləridir.

d)Idrakın kateqorial strukturları - dəyişən (kateqorial) bilik

strukturları kimi başa düşülür. Məsələn Azərbaycan dilində

23

kateqorial biliklər – dilin kateqoriyaları – tək və cəm, zaman, hal və

s. kimi anlanılır.Riyaziyyatda isə “+“ ; “- ” ; ”x”; “:” işarələridir.

e)Kateqorial və invariant bilik strukturları bir-biri ilə əlaqədə olurlar.

Piajenin tamlıq məntiqinin mexanizmləri ilə bilik strukturlarını məntiqi

bilik strukturlarına çevirəndə onların arasında sıx məntiqi əlaqələr

yaranır.

3. Biliklərin tamlıq modelinin yaradılması.

texnoloji addımlar:

a)Fənn bilik strukturları dəyişənlərə (kateqorial) və dəyişməyənlərə

(invariantlara) bölünür. Dəyişən biliklər y, dəyişməyənlər isə x işarələnir ..

b)Dəyişməyən x biliklər daxilən təsnifat edilir və x 1-x9 kimi işarələnir və

nömrələnirlər.

c)Dəyişən y biliklər də daxili təsnifat edilir, y1-y9 kimi işarələnir və

nömrələnirlər.

d)İşarələnmiş və nömrələnmiş dəyişməyən x 1-x9 biliklər modelin koordinat

müstəvisində üfüqi düzənlənirlər.

e) İşarələnmiş və nömrələnmiş dəyişən y1-y9 biliklər modelin

koordinat müstəvisində şaquli düzənlənirlər.

f) Şaquli düzənlənən dəyişən y1-y9 biliklər və üfuqi düzənlənən

dəyişməyən x 1-x9 biliklər fənn biliklərinin tamlıq sxemini yaradırlar.

II mərhələdə: “Biliklərin tamlıq modeli”nin anlayışları Lütfi Zadənin qeyri-səlis

məntiqinin anlayışları ilə əvəz edərək “Biliklərin tamlıq və qeyri səlis modeli”

yaradılır

24

Dil bilikləri timsalında x1-x9 invariant biliklər – nitq hissələridir.

Yəni dilin lüğət fondu, y1-y9 dəyişən kateqorial biliklər isə dilin

çoxsahəli və çoxtipli qrammatik qaydalarıdır.

Biliklərin tamlıq sxemində qurulması biliklərin genetik quruluşunu, yəni

biliklərin kiçikdən böyüyə istiqamətlənən quruluşu deməkdir. Bu tip

quruluşda hər bir şagird öz inkişaf səviyyəsini təyin edərək həmin

nöqtədən inkişafını davam edəcək. Bu bir genetik proqram olmaqla

bərabər, həm də hər bir fərdin şəxsi proqramı olur. Bu bir növ sinif,

vahid proqram anlayışını fərdi inkişaf proqramına, səviyyə anlayışına

çevirir.

II mərhələ

“Biliklərin tamlıq və qeyri-səlis modeli”nin yaradılması.

İdrakın təbii quruluşunu Piaje , süni quruluşunu isə Lütfi Zadə göstərsə

də onlar dilləri fərqlidir. Yəni Piaje psixoloji terminlərdən istifadə

edirdi, Lütfi Zadə isə riyaziyyat terminlərindən. Piajenin tamlıq

məntiqinin anlayışları Lütfi Zadənin qeyri-səlis anlayışları ilə üst-üstə

düşür. Modelin rasional olmasına və universal tətbiq edilməsi üçün

Piajenin tamlıq modelinin psixoloji alətlərini Lütfi Zadənin qeyri-səlis

məntiqinin alətləri ilə əvəz etdikdə biliklərin yeni bir modeli -

“Biliklərin tamlıq və qeyri-səlis modeli” alınır.

25

1. .Bu dəyişmədə Piajenin kateqorial bilikləri y1-y9 anlayışı Lütfi

Zadənin linqvistik dəyişənliyi anlamı ilə əvəz edilir və y 0,1-y0,9

işarələri ilə koordinat şəbəkəsində şaqulu yerləşdirilir.

3.İnvariant biliklər x 1-x9 ( dilin lüğət fondu ) “qeyri - səlis çoxluq “

kimi təyin edilir və koordinat şəbəkəsində x 0,1-x0.9 kimi qeyd

olunaraq üfüqi yerləşdirilir. Bu yanaşmada “çoxluğun elementi” x 0,1,

x 0,2...və x0,9 nitq hissələri kimi görülür. Buna əsasən “qeyri- səlis”

çoxluğun mənsubiyyət funksiyası sözün düz leksik mənasında başa

düşülür. Modelin kateqorial –linqvistik və invariant qeyri-səlis

biliklərinin rəqəmsal xüsusiyyətlərinə və texnoloji əsaslarına

söykənərək standart proqramlardan nano-proqramlar yaradılır.

Genetik proqramı özündə ehtiva edən nano-proqramlardan hər

bir şagirdin fərdi inkişaf səviyyəsinə uyğun proqram qurmaq olar.

Və bu yaradılan nano-proqramlar rəqəmsal təhsilin proqramları

kim görünür.

Bu proqram çərçivəsində Konstruktiv Təlimlə qurulan dərs prosesində

şagird təfəkkürünün biliklər üzrə əməliyyatlığı onların təfəkkürdə

bilik strukturlarının klasterləşdirməsinə - biliklərin qrafik təşkilinə

şərait yaradır. Biliklərin klasterləşdirməsi - biliklərin qrafik təşkilidir.

4. Öyrətməni öyrənməyə dəyişdirilməsi

Hər bir yenilik , yeni bilik köhnə biliyə bir element

artırmaqla və ya məntiqi əməliyyatlarla meydana gəlir.

Piarjenin tamlıq və Lütfizadənin qeyri – səlis məntiqi əsasında yaradılan

“biliklərin tamlıq və qeyri səlis modelinin” təhsil prosesində tətbiq edilməsi

üçün modelə təlimin bütün komponentləri əlavə edilərək təlimin “Tamlıq və

qeyri -səlis təlim modeli” qısaca -TQSTM yaradılmışdır. “Tamlıq və qeyri

səlis təlim modeli” modeli təhsilin öyrənmə modelidir.

26

Öyrədərək verilənləri mənimsəməyi məqsəd görən kurikulum təlim sisteminin

aşağıdakı komponentlərini “Tamlıq və qeyri - səlis təlim modelinin”

öyrənmənin komponentlərinə dəyişilməsi zamanı öyrətmə öyrənməyə və bir

az geniş məfhum götürsək yaddaş məktəbinin təfəkkür məktəbinə

çevrilməsinə gətirib çıxardır.

4.1 Öyrətmənin öyrənməyə dəyişdirilən komponentləri

4.1.1. Təlim məqsədlərinin dəyişdirilməsi.

Tədris prosesində kurikulumun təlim strategiyası olan fəal təlimin

məqsəd və vəzifələri qurulan “Tamlıq və qeyri - səlis təlim modelinin”

(TQSTM) - öyrənmənin məqsədi ilə dəyişdirilir.

Fəal təlimin məqsədi elm və mədəni irsin biliklər vasitəsi ilə müəllimlər

tərəfindən şagirdlərə ən yaxşı yolla öyrədilməsi, şagirdlərin bu bilikləri

mənimsəməsi və düzgün tətbiq etməsidir.

Biliklərin mənimsənilməsi-öyrətmə B. Blumun idrak taksonomiyasının bilik,

qavrama, tətbiqetmə fəaliyyəti kimi idrakın ibtidai səviyyəsidir. (Sxem1)

Öyrənmə mühitində biliklər üzərində iş gedir. Burada bilikləri təhlil

etmək, onları yaratmaq və qiymətləndirmək kimi yüksək səviyyəli idraki

fəaliyyət aparılanda təhsilin mühiti və məqsədi dəyişir. Öyrətmə

öyrənməyə - “Tamlıq və qeyri səlis təlim modelinə” dəyişəndə təlimin

mənimsəmə məqsədi öyrənmənin şəxsi biliklərin yaradılması məqsədi

ilə dəyişir.

27

B. Blumun idrak taksonomiyası.

4.1.2. Fəal təlim konstruktiv təlimə çevrilir.

Biliklərin mənimsənilməsi məqsədi biliklərin yaradılması ilə əvəz

edilərkən təlimin paradiqması da dəyişilir. Bu zaman mənimsəmə -

öyrətmə nəzəriyyəsi öyrənmə -konstruktivizm nəzəriyyəsi ilə dəyişilir.

Fəal öyrətmə təlimi zamanı öyrədənlərin qoyduqları düşündürücü

tapşırıqları öyrənənlər yerinə yetirərkən əqli fəaliyyətləri ilə öz idraki

bacarıqlarını yüksək səviyyədə qurur və bu zaman fəal təlim

konstruktiv təlimə çevrilir.

4.1.3. Bilik vahidləri anlayışı bilik strukturları anlayışı ilə dəyişilir.

Didaktik bilik vahidləri - təlim materialının bir elementidir. Onlar diskret ,

bir-birindən əlaqəsiz halda öyrənilir. Bu yanaşma tərzi şagird

təfəkküründə bir-birindən əlaqəsiz, sistemsiz biliklər yaradır.

Didaktik bilik vahidi anlayışını bilik strukturları anlayışına

dəyişdirəndə bilik strukturlarının bir-biri ilə daxili əlaqələri görünür

və bilik strukturları tək-tək yox, əlaqəli şəkildə öyrənilir.

Bu zaman öyrənilən yeni bilik strukturu keçmiş bilik strukturları üzərində

əlaqəli qurularaq , gələcək biliklərə körpü atıb öyrəniləni əlaqəli şəkildə

öyrənməyə imkan yaradır.

4.1.4. Bilik strukturları invariant və kateqorial bilik strukturlarına bölünür

•

4.1.2)

Fəal

təlim

konstruktiv

təlimə

çevrilir

.

Biliklərin

mənimsənilməsi

məqsədi

biliklərin

yaradılması

ilə

əvəz

edilərkən

(

Sxem1

)

28

Fənn bilik strukturları üzərində məntiqi təsnifat aparanda biliklər invariant

və kateqorial bilik strukturlarına bölünürlər

4.1.5. Bilik strukturlarının məntiqi bilik strukturlarına çevrilməsi.

Didaktik bilik vahidi anlayışına dəyişdiriləndə bilik strukturları anlayışına

çevriləndən sonra Jan Piajenin “İdrak nəzəriyyəsi” nin psixoloji

mexanizmlərinə əsaslanaraq, bilik strukturlarında bir- biri ilə məntiqi

birləşmə və ayrılma, assosiativ, identik əlaqələr ortalığa çıxarıldı. Bu əlaqəli

bilik strukturları F. Bunyatovanın məntiqi bilik strukturları (BMBS)

adlandırılır.

Məntiqi bilik strukturları əqli əməliyyat nəticəsində bir-biri ilə

rabitəyə girər və ləğv oluna bilərlər . Həm də eyniləşmiş və ya identik

vəzifə daşıyə bilərlər (bax səh)

Məntiqi bilik strukturları:

1.Birləşdirmə bilik strukturları;

2.Аyırma-qayıdış bilik strukturları;

3.Аssosiativ (əlaqələndirmə) bilik strukturları;

4.İdentik (eynilik) – bilik strukturları;

5.Ləğvetmə bilik strukturları;

Məntiqi bilik strukturları, əqli əməliyyat nəticəsində bir-biri ilə rabitəyə

girər və ləğv oluna bilərlər. Həm də eyniləşmiş və ya identik vəzifə

daşıya bilərlər (bax səh. ).

4.1.6. Fənn biliklərinin müəyyən edilmiş qaydalı proqram quruluşu

“Tamlıq və qeyri-səlis təlim modelinin” modelinin proqram

quruluşu ilə əvəz edilir.

Bu zamana qədər didaktik bilik vahidləri müəyyən edilmiş qaydada

fənlərə daxil edilir, təlim proqramlarında yerləşdirilir. Hər bir fənndə

bilik vahidləri mövzulara birləşdirilir. Mövzular təhsilin məzmununu

təşkil edən fənlərə daxil olur.

Müəyyən edilmiş qaydalarla qurulan fənn bilikləri tam və qeyri-səlis

modelləşdirilir.

Bu modelləşmə əsasında fənn biliklərinin müəyyən qaydalı proqram

tərtibatı fənn biliklərinin Tamlıq və Qeyri-səlis Model proqramı ilə

əvəzlənir.

29

4.1.7. Kurikulumun müəyyən qayda ilə düzənlənən bilikləri

kateqorial və invariant işarəsini qəbul edib nömrələnəndən sonra,

biliklərin müəyyən qayda ilə düzənlənməsi koordinat şəbəkəsinin

qaydaları ilə əvəz edilir.

Kateqorial biliklər y işarəsini qəbul edib y1-y9 kimi nömrələnərək

biliklərin koordinat şəbəkəsində şaquli yerləşdirilir.. İnvariant biliklər isə

x işarəsini qəbul edib x1-x9 kimi nömrələnərək biliklərin koordinat

şəbəkəsində yerləşdirilir.

Müəyyən qayda ilə biliklərin quruluşu biliklərin koordinat şəbəkəsinin

qaydalı quruluşu ilə dəyişilir (bax səh.)

4.1.8. Kateqorial və invariant biliklərin linqvistik və qeyri-səlis

çoxluq biliklərə çevrilməsi.

Koordinat şəbəkəsindəki Piajenin kateqorial y1-y9 və invariant x1-x9

bilikləri anlamı Zadənin linqvistik və riyazi çoxluq anlamı ilə dəyişilir.

Linqvistik biliklər y0,1-y0,9 riyazi çoxluq biliklər isə x0,1-x0,9 işarəsini

alaraq biliklərin nanostrukturlarına çevrilir və məntiqi modelləşdirməyə

gedə bilir. Bu quruluşda biliklər rəqəmsal xarakteri daşıyır.

4.1.9. Şagirdlərin yaddaşa istiqamətlənmiş təlim fəaliyyəti əqli fəaliyyətə

dəyişdirilir.

Şagirdlərin yadda saxlamaqla çoxlu bilik qazanma təlim fəaliyyətini biliklər

üzərində əqli fəaliyyətə yönəldiləndə şagirdlərin təlim fəaliyyətləri əqli

fəaliyyətə çevrilir. Bu çevrilmə bilikyönlü suallardan düşündürücü suallara

keçid zamanı yaranır.

4.1.10. Yaddaşa istiqamətlənən, biliyi təsdiqləyən tapşırıqlar təfəkkürü

inkişaf etdirən tapşırıqlara çevrilir.

Biliklərin mənimsənilməsi və yoxlanması üçün bilikyönlü tapşırıq verilir.

Biliklər üzərində qoyulan düşündürücü və operasional(davamlı) tapşırıqlar

qoyanda yaddaşa istiqamətlənən tapşırıqlar düşündürücü tapşırıqlarla əvəz

edilir.

4.1.11. Dərsin planlaşdırılması dərsin layihələşdirilməsinə çevrilir.

Müəllim dərsi planlaşdırarkən, dərsin mərkəzində olur. O, planlı şəkildə

dərsin aparıcısı olur.

30

Müəllim şagirdləri dərsin mərkəzinə çəkəndə o, onların fəaliyyətlərini

layihələşdirir və bu zaman dərsin planlaşdırılması dərsin layihələşdirilməsinə

çevrilir.

4.1.12. Ənənəvi quruluşda olan fənn proqramları biliklərin Tamlıq və

Qeyri-səlis təlim modelinin alətləri ilə modelləşdiriləndə proqramların

ənənəvi quruluşu genetik proqram quruluşuna dəyişir.

Ənənəvi quruluşda olan fənn proqramları biliklərin tamlıq və qeyri-səlis

modelinin alətləri ilə modelləşdirilir və çatışmayan biliklər əlavə edilir.

Modelləşdirmə nəticəsində ənənəvi proqram quruluşu fənn biliklərinin

genetik, yəni ən kiçikdən böyüyə istiqamətlənən, proqram quruluşuna

dəyişir.

4.1.13. Sinif-dərs sistemi çoxsəviyyəli dərs sisteminə çevrilir.

Sinif-dərs sistemində şagirdlər yaşına və biliklərinə uyğun siniflərə

bölünürlər. Bu bölünmə orta səviyyəli şagirdə istiqaməntləndiyi üçün

zəiflərə çətinlik gətirir, güclüləri isə inkişafdan saxlayır.

Genetik proqrama uyğun hər bir şagird öz səviyyəsindən inkişaf etməyə

başladığı üçün sinif-dərs sistemi çoxsəviyyəli dərs sisteminə çevrilir.

4.1.14. Biliklərin mənimsənilməsinin qiymətləndirmə meyarları

biliklərin yaradılması və təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin meyarlarına

çevrilir.

Biliklərin mənimsənilməsinin qiymətləndirmə meyarları bilik, anlam,

tətbiqdir. Biliklərin mənimsənilməsi biliklərin yaradılması ilə əvəz

ediləndə mənimsəmə meyarları təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin ölçüsü

olan anlam-bilik-tətbiq-təhlil-yaradıcılıq qiymətləndirmə meyarlarına

çevrilir.

4.1.15) Müəllim və şagirdlərin ənənəvi təlim rollarının dəyişməsi.

Muasir ttəlimdə müəllim öyrədən rolunda olaraq avtoritar üsulla dərsi idarə

edir. Öyrətmədən öyrənməyə keçiddə müəllim rolunu dəyişərək dərsdə

dizayner, menecer, moderator, mentor və tyutor olur. Passiv şəkildə bilik

qəbul edən şagirdlər öyrənmə təliminin əsasına uyğun öz rollarını

dəyişirlər. Onlar bilikləri qəbul edəndən şəxsi biliklərini yaradana,

qarşılıqlı fəaliyyətdə olana, özünü inkişaf etdirənə çevrilirlər.

31

4.1.16) Ənənəvi təlimin psixopedaqoji yanaşması tamlıq və qeyri - səlis

məntiqlə qurulan təlimdə nano-psixopedaqogikaya dəyişir.

Təlimdə psixopedaqoji prosesə yüksək texnoloji yanaşma edəndə, onda təlim

və tərbiyədə gedən psixopedaqoji proses nano-psixopedaqoji prosesə çevrilir.

Nano-psixopedaqoji təlim prosesində şagirdlər öz düşüncə tərzlərini inkişaf

edəndə təlim prosesi çox sahəli düşüncə tərzində keçir. Bu zaman

şagirdlərin şəxsi düşüncələrinin inkişafı ilə bərabər onların təfəkküründə

ayrı-ayrı düşüncə tərzlərindən yararlanma prosesidə gedir.

Bir düşüncəli təfəkkür çox sahəli düşüncə təfəkkürü ilə əvəz ediləndə insan

şüuru ilə manipulyasiya imkanı azalmış olur.

18 iyun Bölmə II.

Dayanaqlı təlim prosesinin komponentləri TQSTM

komponentlərinə necə dəyişdirilir?

1. Dayanaqlı təlim prosesinin fəal təlimin məqsəd və vəzifələri. Öyrətmə və

mənimsəmə Tamlıq və Qeyri-Səlis Təlim modelinin - TQSTM öyrənmə

məqsədi ilə dəyişdirilir.

2.Didaktik bilik vahidləri anlayışı bilik strukturları anlayışı ilə dəyişilir

3.Bilik strukturlarının məntiqi bilik strukturlarına çevrilməsi

4.Kurikulumun ibtidai siniflər üçün Azərbaycan dili proqram biliklərinin

müəyyən edilmiş qaydalı quruluşunu biliklərin Tamlıq və Qeyri-Səlis təlim

modelinin quruluşuna dəyişdirilməsi

5.Kurikulumun ibtidai məktəb üçün Azərbaycan dili proqramlarının struktur

quruluşunu TQSTM modelinin struktur quruluşuna dəyişdirilməsi.

6.Riyaziyyat proqramlarının təfəkkürün səviyyələrinə görə uyğunlaşdırılması

7. Yaddaşa istiqamətlənən, biliyi təsdiqləyən tapşırıqlar təfəkkürü inkişaf

etdirən tapşırıqlarla dəyişməsi.

8. Sinifdaxili və məktəbdaxili qiymətləndirmə.

32

9. Məktəbdaxili yoxlama IV sinif nümunə

10.Kurikulum təlim formatınin nəzəri, öyrədici ,öyrənmə təlimlərinə

dəyişilməsi. Fəal təlimi Bunyatovanın Konstruktiv təlimi - BKT təlimi əvəz

edilir.

11. Dərsin planlaşdırılması, dərsin layihələşdirilməsinə çevirilməsi.

12.Sinif -dərs sistemi çox səviyyəli dərs sisteminə çevrilməsi.

13.Biliklərin mənimsənilməsinin qiymətləndirmə meyarları biliklərin

yaradılması və təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin ölçü meyarları ilə

tamamlanır.na

14. Ənənəvi təlim üsulunu dərslik üzrə praktiki öyrənmə üsuluna, dərsin

nümayişinə, müəllimin işinin korreksiyasına çevirəndə ənənəvi təlim praktik

öyrənməyə çevrilir.

1. Dayanaqlı təlim prosesinin məqsəd və vəzifələri. Tamlıq və Qeyri-Səlis təlim

modelinin - TQSTM - öyrənmənin məqsədi ilə dəyişdirilir.

Dayanaqlı təlim prosesində- öyrətmədə şagirdlərin biliklərin

öyrənməsi, onları mənimsəməsi və tətbiqi əsas məqsəd kimi qoyulur.

Bu məqsədə çatan öyrənci gələcəkdə yaxşı icraçı ola bilər. Lakin

yaşadığımız dövr sürətlə inkişaf edir və məktəbin də vəzifəsi bu sürətlə

ayaqlaşa biləcək nəsil yetişdirməkdir.

33

Təfəkkürün operasional

Öyrənmə mühitində şagirdlər biliklər üzərində iş aparırlar. Burada onlar

bilikləri təhlil etmək, yaratmaq, qiymətləndirməklə yanaşı, onların üzərində

operasional (davamlı şəkildə) əməllər aparırlar . Qiymətləndirmə və son

operasional (davamlı şəkildə) əməllər B. Blum taksonomiyasında yoxdur.

Bunları J. Piaje təfəkkürün ən yüksək əqli əməlləri kimi –formal məntiqin

göstəricisi kimi təyin edir. Təlim prosesində şagirdlərin bu kimi yüksək

səviyyəli

idraki

fəaliyyət

aparanda

təlimin

mühiti

və

məqsədi dəyişir. (Sxem2)

.

Yaratma , qurma, operasionallıq kimi əqli bacarıqlar idrakın ən yüksək

səviyyəsı olan formal məntiqi düşüncənin göstəricisidir. Formal məntiq fərdin

bacarıqları

(

S

exm

2)

34

14 yaşından başlayaraq insanın ömrünün axırına kimi formalaşır. Onun kökü isə

idrakın intuitiv (2-8 yaş), konkret (8-11 yaş) və formal (11-14 yaş və insan

ömrünün sonuna qədər ) )səviyyələrindən keçir.

2. Didaktik bilik

vahidləri anlayışı bilik

strukturları anlayışı ilə

dəyişidirilir

Didaktik bilik vahidləri təlim materialının bir elementidir və onlar diskret,

birindən əlaqəsiz halda öyrənilir. Çox vaxt bilik vahidləri dərsliklərdə, xüsusilə

Azərbaycan dili dərsliklərində tərif kimi verilir və yadda saxla kimi

komandalarla müşayiət edilir.

Bu yanaşma tərzi şagird təfəkküründə bir-birindən əlaqəsiz, sistemsiz biliklər

yaradır, çünki onların daxili əlaqələrinin bir- biri ilə uzlaşması göstərilmir.

Didaktik bilik vahidi anlayışını bilik strukturları anlayışına çevirəndə bilik

strukturlarının bir-biri ilə daxili əlaqələri görünür və bilik strukturları tək-tək

yox, əlaqəli, assosiativ şəkildə öyrənilir.

Bu zaman öyrənilən bilik strukturu keçmiş bilik strukturları üzərində əlaqəli

qurularaq, gələcək biliklərə körpü atıb öyrəniləni əlaqəli şəkildə öyrənməyə

imkan yaradır. Məsələn: Azərbaycan dilində əvəzliyi öyrənəndə bu öyrənmə

onun daxili əlaqələri olan feilin,isim, sifət və sayın üzərındə qurulur və sonra

gələcəkdə öyrəniləcək olan feilin şəxslərlə dəyişməsi olan biliyə körpü atılır.

Təlimdə struktur yanaşma bilikləri bir-biri ilə sıx əlaqədə öyrənməyi əsas

götürür. Bu zaman biliklər daim aktiv olaraq istifadə dairəsini genişləndirir.

35

3. Bilik strukturlarının məntiqi bilik strukturlarına çevrilməsi

Didaktik bilik vahid anlayışı bilik strukturları anlayışına çevriləndən sonra

Jan Piajenin “İdrak nəzəriyyəsi”nin psixoloji mexanizmlərinə əsaslanaraq

bilik strukturlarında bir- biri ilə məntiqi birləşmə və ayrılma, assosiativ,

identik əlaqələri ortalığa çıxarıldı. Bu məntiqi əlaqəsi olan bilik strukturları

F.Bunyatovanın Məntiqi Bilik Strukturları (qısaca BMBS) adlandırılır.

Bunlar:

1) Birləşdirmə bilik strukturları .

İki bilik bir-biri ilə birləşərək yeni bir bilik yaradır. Məsələn: gözəl -sifətdir,

gün isimdir . Bu iki bilik strukturları birləşəndə “gözəl gün” yeni bir bilik

strukturu – söz birləşməsi əmələ gəlir.

2)Аyırma-qayıdış bilik strukturları.

Söz birləşməsində birləşən sözlər ayrılanda yenə öz funksiyalarına qayıdırlar.

Yəni bunlar isimə və sifətə aid olan sözlərdir.

3)Аssosiativ (əlaqələndirmə) bilik strukturları.

Bu bilik strukturları bilik yuvasında alt və üst biliklərin toplusudur. Alt biliklər

aşağı siniflərdə, üst biliklər isə yuxarı siniflərdə öyrənilir. Məsələn: a)qələm

–isimdir; cansızdır; təkdir; hallanır; adlıq halındadır;

b)əlamətini, sayını bildirəndə söz birləşməsi olur təzə qələm; beş qələm.

c)”Mən rəngli qələmlə şəkil çəkməyi xoşlayıram” cümləsində morfoloji

baxımdan «qələmlə» sözü tamamlıqdır.

d)Sintaksis baxımdan isə bu cümlədə “rəngli qələmlə” uzlaşmadır, “qələmlə

çəkməyi” isə idarədir.

4)İdentik (eynilik) – bilik strukturları.

Eyni vəziyyətdə olan bilik strukturlarına eynilik (identik) bilik strukturları

deyilir və onlar birləşəndə yeni bir bilik strukturları yaranır. Məsələn:

1.Axşam oldu. Uşaqlar meşədən evlərinə qayıtdılar. İki sadə cümlə

birləşəndə “Axşam oldu və uşaqlar meşədən evlərinə qayıtdılar.” cümləsi

yeni bilik strukturu «mürəkkəb cümlə» biliyini yaratdı.

36

2. Ayaqqabı. İki sadə söz ayaq və qab birləşərək “ayaqqabı” mürəkkəb söz

bilik strukturunun yaradır.

5)Ləğvetmə bilik strukturları.

Ləğvetmə bilik strukturları birləşərək ayrılanda ləğv edilir. Buna əsasən

riyaziyyatda rast gəlmək olur. Məsələn:

5 x 0=0; 0:5 bölünməz. Burada bu bilik ləğv olunur.

Məntiqi bilik strukturları məntiqi əqli əməliyyat nəticəsində rabitəyə girər və

ləğv olunar, onlar eyniləşmiş , ya da identik vəzifə daşıya bilərlər.

37

4. Kurikulumun ibtidai siniflər üçün Azərbaycan dili biliklərinin

müəyyən edilmiş qaydalı quruluşunu biliklərin Tamlıq və qeyri –

səlis məntiqi modeli - qısaca TQSTM ilə dəyişdirilir

Bu günə qədər fənn bilikləri müəyyən edilmiş qaydada, əsasən, şaquli düzənlənir.

Bu o deməkdir ki, şagirdlər tam biliyə uzun illərdən sonra yiyələnirlər. Bu quruluş

onların təfəkküründə biliklərin tam şəkildə yaranmasında , aralarındakı olan

əlaqələrin qurulmasında çətinlik

törədir. Bu problemi aradan qaldırmaq

üçün layihə çərçıvəsində ibtidai siniflər

üzrə Azərbaycan dili fənni üzrə biliklər

Tamlıq və

Qeyri-Səlis təlim quruluşu ilə

dəyişdirilir.

Sxem birdəki biliklərın tamlıq və qeyri

səlis modelının bizə nə deyır? Sxemin

koordinat şəbəkəsinin şaquli

istiqamətdə ibtidai sinif şagirdlərinin

dərketmə səviyyəsinə uyğun 4 dəyişən

bilik strukturları yerləşdirilibdir. Bunlar:

y-0,1- tək və cəm kateqoriyası; y-0,2-

hallanma kateqoriyası; y-0,3- şəxs

kateqoriyası; y-0,4- zaman

kateqoriyasıdır.

Şaquli istiqamətdə Azərbaycan dilinin invariant bilikləri x0,1 x0 ,9 yəni nıtq

hissələri yerləşdirilibdir . Bunlar :

x-0,1-isim; x-0,2-sifət; x-0,3-say; x-0,4-əvəzlik;

x-0,5, fel; x-0,6 -zərf; x0,7, x-0,8, x-0,9 köməkçi

nitq hissələridir.

Dəyişən biliklər invariant biliklərlə əlaqəyə girəndə biliklər hərəkətə

keçir və yeni biliklər yaranır. Məsələn, isim haqqında biliklərlə yanaşı,

ismin tək cəmdə olması haqqında biliklər x0,1 y0,1 kəsişməsindəki bilik

yuvasında toplanır. Sxemdə göstərilən biliklərin quruluşu Azərbaycan dili

38

biliklərinin ibtidai sinif üçün verilən biliklərinin tam bir quruluşudur. Bu

quruluşda biliklər siniflərə bölünmür. Hər bir sinifdə öyrəniləcək biliklər bilik

yuvasında olan biliklərinin genişləndirilməsindən ibarətdir.

Bu sxemdə ki biliklərin bir çoxu kurikulumun Azərbaycan dili

proqramlarında öz əksini tapmayıb. Bu fərqləri kurikulumun ibtidai

siniflər üçün Azərbaycan dili proqramlarının tamlıq və qeyri-səlis

məntiqlə qurulan sxeminin də görmək olar (sxem 2 )

Bu fərqləri aydın görmək üçün siniflər üçün Az dili proqramlarını biliklərin

tamlıq və qeyri – səlis şəbəkəsində yerləşdirəndə aydın görmək olar. (sxem

2)

İbtidai məktəb Azərbaycan dili proqram bilikləri ilə TQSMT –

in proqram quruluşu və tutumu ilə müqayisə edilməsi.

(R.İsmayılov və başqaları)

39

(Sxem 2)onların yazılı və şifahi nitqləri necə inkişaf edər? Sadəcə bu dövrdə

hər bir uşaq ana tərəfindən ona ötürülən ana dilinin gizli qaydalarını

doğulduğu bölgənin ləhcəsi və şivəsi ilə işlədəcəkdir. Biliklərin tamlıq və

qeyri-səlis modelində tərtib olunmuş kurikulumun Azərbaycan dili

proqramları şagirdlərin şifahi və yazılı nitqlərinin inkişafına istiqamətlənərək

, şagirdlərin doğma dillərindən qaydalı və düzgün istifadə etmək bacarığının

inkişafının məqsədini güdür. Bu məqsədə o vaxt nail olmaq olar ki hər bir

şagird anlamlı bir şəkildə özü öz lüğət fonduna əsaslanaraq öz dil

bacarıqlarını qaydalı bacarıqlara çevirsin

Kurikulumun ibtidai məktəb üçün Azərbaycan dili proqramlarının struktur

quruluşunu TQSM modelinin struktur quruluşunun müqayisəsi

Biliklərin modellərini müqayisə edəndə modellərin bilik tutumunu, onların

ardıcıllığını..

(sxem 3)

Göründüyü kimi Azərbaycan dili kurikulum proqramında biliklər tam bir

sxemdə verilməyibdir. İbtidai təhsil tam orta təhsilin bir pilləsi olduğuna görə bu

pillədə verilən biliklər orta məktəbdə öyrənilən biliklərin özülü olmalıdır.

Bu prinsipin gözlənilməməsi təlim prosesində ciddi problemlər yaradır.

Göründüyü kimi Azərbaycan dili kurikulum proqramında biliklər tam bir sxemdə

verilməyibdir. İbtidai təhsil tam orta təhsilin bir pilləsi olduğuna görə bu pillədə

40

verilən biliklər orta məktəbdə öyrənilən biliklərin özülü olmalıdır. Bu prinsipin

gözlənilməməsi təlim prosesində ciddi problemlər yaradır.

Sxem1 Azərbaycan dili ibtidai siniflər üzrə proqram bilikləri tamlıq və qeyri –

səlis modelinin-TQSM quruluşunda verilibdir. Modeldə verilən biliklər

dəyişməyən (invarinat) və dəyişənə (kateqorial) ayrılandan sonra onları......

ardıcıllıqla koordinat şəbəkəsində düzülmüşdür. Eyni üsulla da kurikulum

proqramlarındakı verilən biliklərdə koordinat şəbəkəsinə düzənlənmişdi.

Fərqlər bu sxemdəki nədən ibarətdir?

1.Biliklərin tamlıq və qeyri – səlis quruluşunda biliklər ardıcıl olaraq

yerləşdirilmişdi və bu ardıcıllıq daxili əlaqələrin yaranmasına gətirib çıxardır.

İkinci sxemdə (kurikulum proqramları) bu əlaqələr çox zəifdir.

2.Tamlıq və qeyri - səlis proqram quruluşunda biliklərin tutumu kurikulum

proqramlarının bilik tutumundan 30% çoxdur və 24/18 nisbətindədir.

3.Kurikulum proqramlarından fərqli olaraq TQSM proqram quruluşunda “hal”

haqqında bilik verilir və bu bilik bütün nitq hissələrinin isimləşmiş hallarına

şamil edilir. Hal Azərbaycan dilini hərəkətə gətirən mexanizimlərdən biridir.

Əgər şagird 11 yaşınadək təhsilin ibtidai pilləsinin başa vurana qədər dilin

hərəkətə gətirən mexaniziminin qaydalarını öyrənməyirsə onda onun( şagirdin)

yazılı və şifahi nitqi necə inkişaf edə bilər?

4. Biliklərin TQSM yerləşdirilən biliklər kurikulum Azərbaycan dili fənn

biliklərindən fərqli olaraq tam bir sxemdə verildiyi üçün şagirdlər tam biliklərə

il ərzində çıxırlar və sonrakı illərdə bu biliklərini genişləndirərək,

dərinləşdirirlər.

5 Kurıkulumun ibtıdai məktəb üçün Azərbaycan dili biliklərin

struktur quruluşunu BTQSM – Biliklərin tamlıq və qeyri –

səlis modelinin struktur quruluşuna dəyişdirilməsi

Öncə layihədə iştirak edən müəllimlərlə birlikdə son 15 ildə ibtidai siniflər

üçün Azərbaycan dili proqramları (ənənəvi Y. Kərimov və kurikulum)

incələnmişdi. Bu zaman alınan nəticələr: bilik tutumu, bacarıq, tətbiq və

məntiqi inkişaf baxımından müqayisə edilmişdi

II sinif Azərbaycan dili proqramında dil qaydaların quruluşu

41

(R.İsmayılov 2017) 1.Səs

və hərf

2.Sait və samit səslər

3.Heca

4.Sözün sətirdən-sətrə keçirilməsi

5.Lüğətdən istifadə

6.Sözlərin deyilişi və yazılışı

7.O, yoxsa a?

8.Ayilə, yoxsa ailə?

9.Məllim, yoxsa müəllim 10.Ocax,

yoxsa ocaq?

11.Nöksan, yoxsa nöqsan?

12.“K” samitinin tələffüzü

13.Söz və onun mənası

14.Ad bildirən sözlər

15.-lar; -lər-coxluq bildirən hissəcik

16.Ad bildirən sözlərin böyük hərflə yazılışı

17.Əlamət bildirən sözlər

18.Hərəkət bildirən sözlər

19.Mürəkkəb sözlər

20.Söz birləşməsi

21.Cümlə

22.Cümlənin növləri

23.Cümlənin sonunda durğu işarələri

II sinif Azərbaycan dili dərsliyinin müəllifləri tərəfindən təklif edilən

II sinif dil proqramı Azərbaycan dili biliklərinin tamlıq və qeyrisəlis

məntiq (BTQSM) əsasında qurulan proqram ilə dəyişdirilir.

Biliklərin tamlıq və qeyri – səlis modelində - BTQSM qurulan II sinif Azərbaycan

dili proqramı

Açıqlamalar.

42

Azərbaycan dilinin fondu sayılan sözlər, yəni invariant biliklər suallarla təsnifat

edilmişdi. İbtidai sinif şagirdlərinin idrakının inkişaf səviyyəsinə uyğun olaraq

abstrakt x1-x9 və y1-y4 işarələri əvəzinə rəqəmlərlə nömrələnərək

kodlaşdırılmışdı. isim sifət say əvəzlik feil zərf

sualları .

Bununla yanaşı isimlər canlı ve cansız olur, təkdə və cəmdə olur.

Canlı isimin işarəsı +1

Isim təkdə olanda 1 1

Cəmdə olanda 1 2 ilə işarələnir.

Canlı isim təkdə və cəmdə bu işarə ilə göstərilir 1 1,2

İkinci sinifdə nitq hissələrinin adı çəkilmir. Nıtq hissələrinin sualları qoyulur və bu

suallara cavab verən sözlər 1-6 sınıf sözlərinə aıd olur

Səs. Hərf. Heca. Söz.

1. Səslər və hərflər.

2. Saitlər və samitlər.

3. Saitlər .

4. Samitlər. 2

5. Əlifba.

6. Vurğu.

7. Heca.

8. Sözlərin sətirdən-sətrə keçirilməsi. Sözlər və suallar

1. Bir söz bir sualdır. Bir sual çox sözdür.

2. Sözün kökü

5.Əşyanın adını bildirən sözlər. sinif sözləri. Kim? Nə? Hara?

6.Tək və cəm əşyalar. 1,2

1

2

3

4

5

6

7

-

9

43

7. Bəzi sözlərin böyük hərflə yazılışı.

8.Sözlərdə bəzi saitlərin yazılışı: a yoxsa o ? -

ö yoxsa o ?

- ö yoxsa e ? ü yoxsa i ?

9.Əşyanın əlamətini bildirən sözlər sinif

sözlər. Necə? Nə cür?

Sözlərdə samitlərin yazılışı:

- d yoxsa t ? - z yoxsa s ?

- q yoxsa ğ ? -c samiti

10.Qoşasamitli sözlər.

11.Əşyanın sayını və miqdarını bildirən sözlər. sinif sözləri . Neçə?

Nə qədər?

K samiti

-q samiti

-n-m samiti

12.Əşyanın adını, əlamətini, sayını əvəz edən sözlər. sinif sözləri.

Kimin? Kimdən?

13.Əşyanın hərəkətini bildirən sözlər . sinif sözləri. Nə edir? Nə

edəcək? Nə etdi? Nə edirlər? Nə edəcəklər? Nə etdilər?

, ; , ; ; ;

14.Hərəkətin zamanı 1,2.3, Dünən, bu gün, sabah

15.Əşyanın hərəkətinin vaxtını, yerini bildirən sinif sözləri

16.Mürəkkəb sözlər.

17.Söz birləşməsi.

18.Cümlə.

19.Cümlənin növləri.

20. Cümlənin sonunda durğu işarələri.

44

Yazı işlərinin növləri.

Imla.

İfadə.

Şeri mətnə çevırmək.

Mətnin sonunu dəyişdirmək.

Mətnə sadə və duşündürücü suallar qoymaq. Esse yazmaq

(həcmi 30-40 söz )

Sözlərın axırında şəkilçiləri əlavə etmək Kodlara

uyğun cümlələr qurmaq.

Cüınlələrin kodlaşdırılması.

Mətnin ideyasını dəyişdirmək.

II sinif Azərbaycan dili kurikulum proqramı ilə II sinif Azərbaycan

dilinin tamlıq və qeyri-səlis məntiq əsasında qurulan proqramın

fərqləri:

1. TQSM model əsasında qurulan proqramda Azərbaycan dili

biliklərinin alt hissəsi tam bir sxemdə verilibdir. İnvarıant biliklər tam bir

şəkildə üstü örtülü olaraq suallar vasitəsi ilə verilərək kodlar ilə göstərilmişdi.

2.Hər bır yenı bilik əvvəlki biliklə əlaqəli öyrənilir və buda bilikləri daim

hərəkətə gətirərək onları möhkəmləndirir.

3.Biliklərin kodlaşdırılması şagırdlərdə bir biliyi başqa bir müstəvidə

tətbiq etmə bacarığını formalaşdırır. Suallar qoyulanda və bu suala

şagirdlərin öz fərqli cavabı olduğu üçün bu cavablar hər bir şagirdin

lüğət fondunun genişlənməsinə xidmət edir. 4.Yazı işlərinin fərqli

olması.

Azərbaycan dili II sinif Kurikulum proqramı 1.Biliklər

tam verilməmişdi.

2.Biliklər tək-tək öyrənilir.

3.Çoxluq bildirən hisssəciklər təkcə ad bildirən sözlərlə işlədilir.

45

III sinif Azərbaycan dili proqramı

III sinif Azərbaycan dili Kurikulum proqramı öncə klassik III sinif

Azərbaycan dili (Yəhya Kərimov - 2006) proqramı ilə müqayisə edildi.

III sinif Azərbaycan dili (Yəhya Kərimov) proqramının quruluşu və bilik

tutumu

Səslər və hərflər

1.Saitlər və samitlər.

2.Heca.

3.Sətirdən-sətrə keçirmə 4.Qalın

və incə saitlər (təkrar).

5.Qoşasamitli sözlər.

6.Vurğu.

Səslər hərflər (davamı)

1.Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər.

2.Ahəng qanunu.

3.Kar və cingiltili samitlər.

4.Söz .

5.Sözün tərkibi.

6.Kök və şəkilçi.

7.Nitq nədir? Nitq

hissələri

1.İsim.

2.Sifət.

3.Feil.

4.Felin zamana görə dəyişməsi.

5.Məsdər.

Cümlə

1.Cümlədə sözlərin əlaqəsi.

2.Söz birləşməsi.

46

3.Cümlənin üzvləri .Mübtəda və xəbər.

4.Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri.

III sinif Azərbaycan dili kurikulum proqramı.

(R.İsmayılov və başqaları 2017)

1.Qalın və incə saitlər.

2.Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər.

3.Kar və cingiltili samitlər.

4.Sözlərin deyilişi və yazılışı.

5.Yaxınmənalı sözlər.

6.Əksmənalı sözlər.

7.Sözün məcazi mənası.

8.Çoxmənalı sözlər. 9.Sözün

mənasını necə təyin etməli?

10.Nitq etiketləri.

11.Nitq etiketləri .Sözün sonunda bəzi samitlərin tələffüzü

12.Mürəkkəb sözlərin yazılışı.

13.İsim-ad bildirən sözlər.

14.Xüsusi isimlərin böyük hərflə yazılması.

15.Sifət-əlamət bildirən sözlər.

16.Say-miqdar və sıra bildirən sözlər.

17.Əvəzlik.

18.Feil-hərəkət bildirən sözlər.

19.Feilin zamana görə dəyişməsi.

20.Feilin şəxsə görə dəyişməsi.

21.Səbəb-nəticə əlaqəsi.

22.Cümlə üzvləri.

47

23.Cümlənin baş üzvləri-mübtəda, xəbər

24.Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri. 25.Durğu

işarələri.

Biliklərin tamlıq və qeyri – səlis modelində - BTQSM qurulan

III sinif Azərbaycan dili proqramı

3.sinif Tamlıq və qeyri-səlis məntiq əsasında qurulan Azərbaycan dili

proqramı)

Səs . Hərf. Heca. Söz.

1.Səslər, hərflər ,hecalar, sözlər.

2.Saitlər və samitlər

3.Qalın və incə saitlər.

4.Dodaqlanan və dodaqlanmayan saitlər. 5.Qoşasaitli

sözlər.

6.Ahəng qanunu.

7. Samitlər.

8.Kar və cingiltili samitlər.

9.Qoşasamitli sözlər.

10.Vurğu.

11.Əlifba.

12.Heca. 13.Sözlərin sətirdən-sətrə

keçirilməsi.

Sözlər və suallar

1.Nitqimiz nədən ibarətdir?

2.Bir söz bir sualdır. Bir sual çox sözdür.

3.Sözün kökü. 4.Sadə və

mürəkkəb sözlər.

5.Qohum sözlər.

6.Əksmənalı sözlər.

7.Yaxınmənalı sözlər

8.Çoxmənalı sözlər

48

9.Kök və şəkilçi

10.Sözdəyişdirici şəkilçilər

11.Sözdüzəldici şəkilçilər .

12.Cəm –lar, -lər şəkilçiləri.

Nitq hissələri.

1.Əşyanın adını bildirən sözlər- isim sinif sözləri.

2.Əşyanın əlamətini bildirən sözlər sifət . sinif sözləri

3.Əşyanın sayını bildirən sözlər say sinif sözləri

4.Əşyanı əlaməti , sayı əvəz edən sözlərə

əvəzlik - sinif sözləri deyilir.

5.Əşyanın hərəkətini bildirən sözlər feil. sinif sözləri

Əşyanın hərəkətinin yerini, vaxtını bildirən sözlər - - .

sinif sözləri

6.Sualları və mənası olmayan sözlər. 7-9 sinif sözləri .

• - ; - ; - ;

7.İsim sinif sözləri.

8.Kim? Nə? Hara? sualına cavab verən isimlər.

9.Ümumi və xüsusi isimlər.

10.Yaxınmənalı isimlər

11.Əksmənalı isimlər

12.Çoxmənalı isimlər.

13.İsimlərin suallarla dəyişilməsi.

14.Hal. Hallanma 1-6

15.İsimin hallanması. 1/6

Adlıq 1-2/1

Yiyəlik 1-2/2

Yönlük 1-2/3

49

Təsirlik 1-2/4

Yerlik 1-2/5

Çıxışlıq 1/6

16.Əşyanın əlamətini bildirən sözlər . Sifət. Necə? Nə cür?

sinif sözlər

17.Bəzi sifətlərin hallanması 1-2/1-6

18.Əşyanın sayını və miqdarını bildirən sözlər. Say Neçə? Nə qədər?

sinif sözləri. Bəzı sayların hallanması 12/1-6

19.Əşyanın adını əvəz edən sözlər Əvəzlik. Kimin? kimdən?

- sinif sözləri

20.Əvəzliklərin suallarla dəyişməsi və hallanması. 1-2/1-6

21.Şəxs əvəzlikləri 1/1-32 İşarə əvəzlikləri.

22.Əşyanın hərəkətini bildirən sözlər. Feil. Nə edir? Nə edəcək? Nə etdi?

Feil sinif sözləri

23.Məsdər. Məsdərin suallarla dəyişməsi və hallanması

24.Fellərin şəxsə görə dəyişməsi. 1-3

25.Hərəkətin zamanları 1-3

26.Hərəkətin vaxtını, əlamətini yerini bildirən sözlər. Zərf ;

sinif sözləri

27. Sualları və mənası olmayan sözlər. Köməkçi sözlər 28

Söz .Söz birləşməsi. Cümlə

1.Sözlər necə birləşirlər?

2. Cümlə ilə söz birləşməsinin fərqi.

3.Cümlənin baş üzvləri. Mübtəda və xəbər.

4.Cümlənın 2-ci dərəcəli üzvləri.

5.Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri.

6.Sadə və mürəkkəb cümlələr.

7.Sadə və mürəkkəb cümlələr arasındakı fərqlər.

50

8.Mürəkkəb cümlələr arasında işlənən köməkçi nitq hissələri

və durğu işarələri.

9.Nitq etiketləri.

10.Keçirənlərin təkrarı.

11.Yazı ışlərinin

növləri. Imla.

İfadə.

Şeiri mətnə çevırmək.

Mətnin sonunu dəyişdirmək.

Mətnə sadə və duşündürücü suallar qoymaq.

Esse yazmaq (həcmi 40-50 söz , 8-10 cümlə )

Sözlərın axırında şəkilçiləri əlavə etmək Kodlara

uyğun cümlələr qurmaq.

Cüınlələrin kodlaşdırılması.

Mətnin ideyasını dəyişdirmək.

Fərqlər:

Bılıklər tam bır sxemdə verilibdir.

Alt biliklərin üstünə yeni biliklər qoyulur. 2 sinifdə suallarla nitq

hissələri terminsiz verildiyi halda 3 sinifdə qrammatik terminlər verilir.

Keçmiş biliklərlə yeni biliklərin əlaqəsi daha da sıx olub.

Hal haqqında məlumat verilir

İsimlərin və bəzi sifətlərin, sayların və məsdərin hallanması .

Sözlərin düzəlməsi, kodlaşdırılması və s.

Yazı işlərinin növləri.

Kurikulum Azərbaycan dili 3 sinif proqramı

1.Biliklər tam bir sxemdə verilməmişdir.

51

2.Biliklər tək-tək öyrənilir.

3.Dili hərəkətə gətirən biliklərin tam öyrənilməməsi.

Çoxluq bildirən hissəcik təkcə ad bildirən nitq hissəsinə şamil edilib.

52

IV sinif Azərbaycan dili -ənənəvi proqramı

(Yəhya Kərimov-2007)

Fonetika

1.Səs və hərf 2.Heca

Morfologiya

1.Söz. Sözün tərkibi

2.Sözdüzəldici və sözdəyişdirici şəkilçilər Sintaksis

1.Cümlənin baş və ikinci dərəcəli üzvləri

2.Cümlədə sözlər arasında əlaqə Morfologiya

1.İsim. Ümumi və xüsusi isimlər

2.Sözdüzəldici şəkilçilərin köməyi ilə başqa nitq hissələrindən isimlərin

düzəldilməsi

3.İsmin hallanması

4.Adlıq hal

5.Yiyəlik hal

6.Yönlük hal

7.Təsirlik hal

8.Yerlik hal

9.Çıxışlıq hal

10.Tək və cəm isimlərin hallanması

11Sonu q və k samiti ilə bitən isimlərin hallanması

12.Sifət . Sifət haqqında məlumat

13.Sifət düzəldən şəkilçilər

14.Sifətlərin əvvəlində ən, çox, daha sözlərinin işlədilməsi

15.Əvəzlik. Əvəzlik haqqında ümumi məlumat

16.Şəxs əvəzlikləri

17.Şəxs əvəzliklərinin hallanması

18.İşarə əvəzlikləri

53

19.Feil. Məsdər haqqında ümumi məlumat

20.Düzəltmə feillər

21.Feilin zamanları.İndiki zaman

22.Feillərin indiki zamanda şəxsa görə dəyişməsi

23.Feilin keçmiş zamanı

24.Feilin gələcək zamanı Sintaksis

1.Cümlə. Məqsədə görə cümlənin növləri

2.Cümlə üzvləri. Mübtəda və xəbər

3.Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri

4.Cümlənin həmcins üzvləri

5.Müxtəsər və geniş cümlə

6.Sadə və mürəkkəb cümlələr

IV sinif Azərbaycan dili Kurikulum proqramı. (R.İsmayılov və

başqaları -2017) 1.Deyilişi və yazılışı.

1.Ahəng qanunu.

2.Kök və şəkilçi.

3.Şəkilçilərin deyilişi və yazılışının fərqlənməsi.

4.Sözün fonetik təhlili.

5.Nitq hissələri.

6.Əsas və köməkçi nitq hissələri.

7.İsim və sifət.

8.Zərf.

9.Zərf hərəkətin yerini ,zamanını bildirir.

10.Əşyanın əlamətini sifət bildirir, hərəkətin əlamətini zərf bildirir

11.Sözün leksik və qrammatik mənası.

12.Köməkçi nitq hissələri .

13.Xitab.

14.Omonim sözlər.

15.Köməkçi və əsas sözlər .

16.Yaxınmənalı köməkçi sözlər.

17.Cümlə üzvləri.

18.Mübtəda və xəbər.

19.Cümlənin qurluşunda qanunauyğunluq.

20.Mübtədası olmayan cümlələr.

54

21.Xəbəri olmayan cümlələr.

22.Miqdar saylarının kəmiyyətə görə isimlə uzlaşması. 23.Xəbərlə

mübtədanın uzlaşması.

24.Sıra saylarının düzəlməsi.

25.Mürəkkəb cümlə .

26.Köməkçi sözlər və durğu işarələri.

27.Qoşa nöqtə , defis.

28.Heyvanların adları böyük hərflə yazılması.

29.Səma cisimlərinin adları böyük hərflə yazılması

4 sinif Tamlıq və qeyri-səlis məntiq əsasında qurulan Azərbaycan dili

proqramı

Hərf. Heca. Söz.

1.Səslər , hərflər, hecalar, sözlər.

2.Saitlər və samitlər 3.Qalın

və incə saitlər.

4.Qoşasaitli sözlər 5.Kar

və cingiltili samitlər.

6.Qoşasamitli sözlər.

7.Sözün fonetik təhlili.

8.Əlifba

9.Heca. 10.Sözlərin sətirdən-sətrə

keçirilməsi.

Sözlər və suallar

1.Nitqimiz nədən ibarətdir?

2.Bir söz bir sualdır. Bir sual çox

sözdür. 3.Söz. Sözün tərkibi. 4.Sadə və

mürəkkəb sözlər.

5.Qohum sözlər.

6..Əks mənalı sözlər.

7.Yaxın mənalı sözlər

8.Çoxmənalı sözlər.

9.Kök və şəkilçi.

10.Sözdəyişdirici şəkilçilər.

55

11.Sözdüzəldici şəkilçilər .

12.Cəm –lar, -lər şəkilçiləri.

Nitq hissələri. –

İsim sinif sözləri.

1.Kim? Nə? Hara? sualına cavab verən isimlər

.2.Ümumi və xüsusi isimlər.

3.Yaxınmənalı isimlər.

4.Əksmənalı isimlər.

5.Çoxmənalı isimlər.

6.İsimlərin yaradılması.

8.Hal. Hallanma.

9.İsimlərin hallanması. 1-6

10.Adlıq hal

11.Yiyəlik hal

12.Yönlük hal

13.Təsirlik hal

14.Yerlik hal

15.Çıxışlıq hal

16.Tək və cəm isimlərin hallanması

17.Sonu q və k samiti ilə bitən isimlərin və bəzi sözlərin hallanması

18.Sifət. Əşyanın əlamətini bildirən sözlər - . Necə? Nə cür?

sinif sözləri.

19.Sifət düzəldən şəkilçilər.

20.Sifətlərin əvvəlində ən, çox, daha sözlərin işlədilməsi.

21.Bəzı sıfətlərın hallanması

22.Say. Əşyanın sayını və miqdarını bildirən sözlər- . - Neçə? Nə

qədər?

53. Sıra sayların düzəlməsi.

54.Miqdar sayların kəmiyyətə görə isimlə uzlaşması.

56

55.Bəzi sayların hallanması 1-6

56.Əvəzlik. Əşyanın adını, əlamətini, sayını əvəz edən sözlər 57.Şəxs

əvəzlikləri 1-31-6

58.İşarə əvəzlikləri.

59.Əvəzliklərin suallarla dəyişməsi və hallanması. 1-6

60 Əvəzliklərin feillə uzlaşması. 1-2/1-3 1-2/1-3

61.Feil. Əşyanın hərəkətini bildirən sözlər . Nə edir? Nə edəcək? Nə

etdi?

62.Məsdər. Məsdərin suallarla dəyişməsi və hallanması. 1-

63.Düzəltmə feillər

64.Felin şəxsə görə dəyişməsi. 1--3 1-3

65.Feilin zamanları. 1-3

66.Feilin keçmiş zamanı. 1

67.Feilin indiki zamanı. 2

68.Feilin gələcək zamanı. 3

69.Zərf. Əşyanın hərəkətin vaxtını, keyfiyyətini yerini bildirən sözlər. sinif

sözləri.

70.Zərflə sifətin oxşar və fərqli cəhətləri.

71.Köməkçi nitq hissələri. Sualları və mənası olmayan sözlər. 7-9 sinif sözləri

72.Köməkçi sözlər və durğu işarələri Söz

.Söz birləşməsi. Cümlə

1.Sözlər necə birləşirlər? 1 - - ; -

2.Cümlə.

3. Cümlə ilə söz birləşməsinin fərqi

4.Cümlənin məqsəd və intonasiyaya görə növləri. Cümlənin sonunda işarələr.

5.Cümlənin tərkibi.

6.Cümlə üzvlərinin bir-biri ilə uzlaşması.

7.Cümlənin baş üzvləri.

57

8.Natamam cümlələr.

9.Cümlənin ikinci dərəcəli üzvləri

10.Sadə və mürəkkəb cümlələr

11.Sadə və mürəkkəb cümlələr arasındakı fərqlər.

12.Səbəb və nəticə bildirən cümlələr.

13.Mürəkkəb cümlələr arasında işlənən köməkçi nitq hissələri və durğu

işarələri.

14.İki nöqtə : və defis - işarələri

.Yazı işləri. Yazı işlərinin növləri.

Imla.

İfadə.

Şeiri mətnə çevirmək.

Mətnin sonunu dəyişdirmək.

Mətnə sadə və düşündürücü suallar qoymaq.

Esse yazmaq (həcmi 70-80 söz ;10-15 cümlə )

Sözlərın axırında şəkilçiləri əlavə etmək Kodlara

uyğun cümlələr qurmaq.

Cümlələri kodlaşdırmaq.

Mətnin ideyasını dəyişdirmək.

Fərqlər:

Biliklər tam bir sxemdə verilibdir.

Alt biliklərin üstünə yeni biliklər qoyulur. 3-cü sinifdə terminlə verilmiş

nitq hissələrinin alt biliklərinə üst, yəni geniş olaraq, biliklər yerləşdirilmişdi.

Keçmiş biliklərlə yeni biliklərin əlaqəsi daha da sıx olub.

Hal haqqında geniş məlumat verilir

İsimlərin, isimləşmiş sifətlərin, sayların və məsdərin hallanması .

Sözlərin, söz birləşmələrinin, cümlələrin kodlaşdırılması və kodlara uyğun

sözlər, söz birləşməsi və cümlələrin yazılması. Yazı işlərin növləri.

Kurikulum azərbaycan dili 4 sinif proqramı

58

1.Biliklər tam bir sxemdə verilməmişdi.

2.Biliklər tək-tək öyrənilir.

3.Dili hərəkətə gətirən biliklərin tam öyrənilmir.

4. Çoxluq bildirən hissəcik təkcə ad bildirən nitq hissəsinə şamil edilib.

6. Riyaziyyat proqramlarının təfəkkürün səviyyələrinə görə

uyğunlaşdırılması

Birinci və ikinci sinfin proqram çərçivəsinin

genişləndirilməsi:.

I sinifdə 20 dairəsindən 100 dairəsinə kimi hesablama.

II sinifdə 100 dairəsindən 1000 dairəsində kimi hesablama .

Misalların məsələyə, məsələlərin misallara çevrilməsi.

Məsələlərə davamlı şəkildə suallar qoymaq.

İstənilən ədədlərdən məsələ və misallar qurmaq. (bura kimi)

59

7. Yaddaşa istiqamətlənən, biliyi təsdiqləyən tapşırıqlar

təfəkkürü inkişaf etdirən tapşırıqlarla dəyişdirilməsi

Biliklərin mənimsənilməsi və yoxlanması üçün bilikyönümlü tapşırıqlar

verilir.

Mənimsənilmiş biliklər üzərində qoyulan düşündürücü, yaradıcı və

operasional tapşırıqlar yaddaşa istiqamətlənmiş tapşırıqları düşündürücü

tapşırıqlara çevirir.

Bu tapşırıqlar operasional, yəni bilik üzərində davamlı əməliyyatlar kimi

göstərilir. Bunlar:

Təsnifat əməliyyatı- çoxluğu siniflərə bölünməsi.

Əvəzetmə- bir biliyin başqa biliklərlə əvəz edilməsi.

Zənginləşdirmə – bir biliyin başqa bir biliklərlə əlaqəsi.

Multıplikativ əməliyyat- bir biliyin çox biliklərlə tətbiq edilməsi.

1.Operasional yəni davamlı əməliyyatların hərəkətləri. Təsnifat

əməliyyatı.

Tapşırıqlar:

Verilən sözləri nitq hissələrinə ayırın: meşə, dağ, meymun, səliqəli, uçmaq,

yeddinci, onlar, aşağıda, Kür, sarı, alıram və s.

Verilən suallarla sözləri ayırın. Kim? nə? hara? necə? nə cür? neçə?

neçənci? kimin? kim? ne edir? nə edib? nə edəcək? harada? nə zaman?

Verilən ədədlərdən 6, 3, 14, 28, 27, 15, 19, 35, 42,58, 3, 4 ,7

bölünənləri seçin və s.

Əvəzetmə əməliyyatı

Tapşırıqlar Əvəz

edin.

4+8=12= 2x4+1+3=_______________________

Əvəzətmədə çoxlu riyazi işarələrdən istifadə edilməsi yüksək əqli inkişafın

göstəricisi sayılır.

Verilən misalı həll edin:

60

3(9+5)=

3(9+5)= 3*9+3*5=42

Misaldakı ədədlərı a b c d ilə əvəz edin:

3(9+5)= 3*9+3*5=42

a(b+c)= a* b+a * c=d

Bu tapşırıq şagirdləri yeni bir anlayışa –cəbri anlayışa çıxardır. Burada

müəllimin rolu aparılan əməllərə nə var ? nə etdiniz? nə alındı? fərqlər varmı?

suallarını qoyaraq anlamı genişləndirməklə yanaşı, bir yeni bilik elementi

əlavə edərək riyazi ifadəni cəbri ifadəyə - yeni bir biliyə çevirməsi olacaqdır.

a* b+a * c=d (cəbri ifadədə vurulanların arasında “*” işarəsi yazılmır və

ab+ac=d kimi oxunur.)

Əvəzetmə tapşırıqları.

Misaldan məsələ qurun, məsələni misala çevirin. .

Məsələnin cavabına suallar qoyaraq davam edin.

Verilən ədədlərdən məsələ və misallar qurun.

Verilən ədədi parçalayın.

Verilən sözləri müsbət və mənfi mənada dəyişdirin.

Hekayənin sonunu əksinə dəyişdirin.

Əsərdəki obrazlardan birinin xasiyyətini dəyişdirin. Məsələn : Pəricahan

xanım gözəl ana idi. O,....

Yiyəlik halda olan sözləri təsirlik halı ilə əvəz edin və s.

Zəngınləşdirmə əməliyatı – bir biliyin başqa bir biliklərlə əlaqəsi

Tapşırıqlar:

Verilən sözü zənginləşdirin və cümlələr qurun:

Məsələn: oğlan; -

cavan oğlan;

- üç oğlan;

-bizim oğlan; -oğlan

yatıbdır;

- axşamdan yatıbdır.

-Cavan oğlan axşamdan yatıbdır.

- Cavan oğlan yatıbdır.

-Bizim oğlan axşamdan yatıbdır və s.

-Verilən ədədin xususiyyətlərini sadalayın.

61

8 – rəqəmdir; cüt rəqəmdir; 2x4=8; 8:1=8x1və s. Multiplikativ

əməliyyatlar

Tapşırıqlar:

Hər nitq hissəsindən bir söz fikirləşib hallandırın.

Verilmiş 2/3 (yəni yönlüyün cəmdə olan) halına uyğun hər nitq

hissəsindən bir söz yazın.

Verilən sözləri hallandırın: meşə, gözəllər, beşlər, oxumaq

Verilən sözləri cəmdə yazın: -meymun; sən; on; gözəl.

Cümlənin baş üzvlərini təkə və ya cəmə dəyişdirin.

Tapşırıqlar nümunəsi

62

63

64

Yaradıcı tapşırıqlar.

 Kodlara uyğun sözlər, söz birləşməsi və cümlələr yazın.

 Kiçik esse yaz. “Sən Pəricahan xanımı necə görmək istərdin”

“Nədən Pəricahan xanım belə hökümlü idi” 

Davam et. Bir axşam.

 =============nümunə..

 Verilmiş mətnə təhliledici, düşündürücü suallar qoyun.

 Sadə sualları mürəkkəb suallara çevirin.

 Mətni davam etdirin.

İşçi vərəqlərinin tapşırıqlarının sualları bilikyönümlü 30%, təhlil, yaradıcı,

qiymətləndirici və operasionallıq isə 70% təşkil edir.

Nümunə:

II komanda

1.Verilmiş suallar əsasında cümlə tərtib edin. necə? nəyi? kimə? harda? nə

zaman?

__________________________________________________________________

____________

2. Söz birləşmələrini cümlədə işlədib yazın.

duz mədəni – mədən duzu

__________________________________________________________________

_________ 3. Kodlaşmaya görə sözlər yazın.

65

__________________________________________________________________

4. Sadə cümləyə uyğun digər sadə cümlə əlavə edib, mürəkkıb cümlə qurun.

Taxıl biçən kombayn tarlaya gəldi_______________

__________________________________________________________

___________________________________________________________

5. Davam edin.

İki söz birləşərək...

___________________________________________________________

___________________________________________

8. Sinifdaxili və məktəbdaxili qiymətləndirmə

Sinifdaxili qiymətləndirmə

TQSM təlim modelinin təlim strategiyası Konstruktiv təlimdir.

Konstruktiv təlimdə müəllim dərsi idarə edir, şagirdlərin təlim və əqli

fəaliyyətlərini qurur. Dərs prosesində müəllim arbitr rolunda çıxış etmir. O

müzakirə zamanı alınan cavabları qiymətləndirmir, düzgünlüyünü

təsdiqləmir, yəni arbitr rolunda çıxış etmir. O qiymətləndirməyə şagirdləri

çəlb edir. Verilən suala fərqli cavab olanda sinfə “ cavabların hansı

düzdür?”, sualı ilə onu bir daha müzakirə obyektivinə çevirərək şagirdlərə

düzgün nəticəyə gəlməyə şərait yaradır. Dərsin təqdimat hissəsində

komandalar birbirilərni qiymətləndirirlər. Qiymətləndirmə zamanı

66

komandalar diqqətlə təqdim olunan tapşırıqların düzgünlüyünə, onun

orijinallığına fikir verirlər. Bu zaman onlar öz biliklərini təsdiqləməklə

yanaşı, fərqli düşüncə yolları ilə də tanış olurlar və o yolları öz düşüncə

tərzlərinə uyğunlaşdırırlar və ya o düşüncə tərzinə uyğunlaşırlar . Sinifdaxili

qiymətləndirmə 4 meyarlarla ölçülür.

1.Akademik biliklər.

2.Tətbiq.

3.Yaradıcılıq

4.Qarşılıqlı əməkdaşlıq.

Şagirdlər sinifdaxili qiymətləndirmədə iştirak edəndə onlarda obyektivlik,

düzgün mülahizə etmək, əsaslandırmaq, nəticə çıxartmaq, yaradıcı

tapşırıqların fərqliliyini üzə çıxartmaq kimi intellektual bacarıqları

formalaşır. Bununla yanaşı onlar ümumi rəyə gəlmək, tərifləmək, qulaq

asmaq, məsuliyyət, kömək göstərmək kimi sosial bacarıqlara yiyələnirlər.

Məktəbdaxili qiymətləndirmə.

Məktəbdaxili qiymətləndirmə qaydalarına edilən dəyişikliklər müəllimlərdə

bəzi çaşqınlıqların yaranmasına səbəb olub. Hazırda müəllimləri

maraqlandıran əsas məsələ isə sualların hansı meyarlara görə müxtəlif

səviyyələrə bölünməsi və hər sualın nə qədər bal gətirməsi ilə bağlıdır. Belə

ki, məlum olduğu kimi summativ qiymətləndirmə sualları 4 səviyyədə tərtib

edilməlidir. Səviyyələr artdıqca sualların çətinlik dərəcəsi də artır.

Səviyyələr üzrə tapşırıqların çəkisi isə aşağıdakı kimi

müəyyənləşdirilib:

I səviyyə üzrə tapşırıqlar bütün tapşırıqların 20 %-i (20 bal);

II səviyyə üzrə tapşırıqlar bütün tapşırıqların 30 %-i (30 bal);

III səviyyə üzrə tapşırıqlar bütün tapşırıqların 30%-i (30 bal); IV

səviyyə tapşırıqlar isə bütün tapşırıqların 20 %-i (20 bal).

Səviyyələr

Sualların çətinlik dərəcəsi aşağıdakı meyarlar üzrə

müəyyənləşdirilir: I səviyyə : Yadda saxlayıb.

Burada dərs ili müddətində alınmış məlumatın yada salınmasını

tələb edən terminlərlə bağlı biliklərin üzə çıxarılması ilə bağlı suallar

nəzərdə tutulur.

67

II səviyyə. Anlayır, tətbiq edir.

Orta səviyyəli suallar aiddir. Bura çoxlu sayda terminlərdən

istifadəni tələb edən suallar daxildir. Həmçinin müəyyən hadisə və

qanunauyğunluqların qəbulu, onlar arasında səbəb-nəticə əlaqələrinin

müəyyənləşdirilməsi, izahetmə bacarığı, məntiqi nəticəçıxarma

qabiliyyətin yoxlanılmasına xidmət edən suallar aiddir. Bu səviyyə

üçün neçə tapşırıq nəzərdə tutulmasından asılı olmayaraq, onların hər

birinə verilən maksimal balların cəmi 30 olmalıdır.

III səviyyə. Təhlil, sintez.

təhlil, məntiqi düşünmə, nəticəçıxarma qabiliyyəti tələb edir.

IV səviyyə.Qiymətləndirmə. Yaratma.

Bu səviyyəyə tənqidi və yaradıcı tapşırıqlar aiddir. Bura çətin

terminlərdən istifadə, müəyyən qanunauyğunluqlara

izahvermə, proqnozlaşdırma qabiliyyəti, yaradıcı təfəkkürə

istiqamətlənən tapşırıqlar, orijinal üsullarla məsələ həlli, yeni

situasiyalarda hesablama bacarığı tələb edən tapşırıqlar aiddir.

I səviyyə. Biliklərin üzə çıxardılması.

20% - 20 bal

8 tapşırıq - 4 tapşırıq 2 bal, -8 bal ; 4 tapşırıq-3 bal -12bal

I səviyyə : Yadda saxlamaq.

I səviyyə üzrə tapşırıqlar bütün tapşırıqların 20 %-i (20 bal); 8

tapşırıq verilir.

4 tapşırıq-2 balla - 8 bal

4 tapşırıq 3 balla qiymətləndirilir -12 bal

açar feillər

nümunəvi suallar

fəaliyyətin mümkün növləri

68

axtarışdan istifadə edərək

seçmək;

tapmaq; adını

çəkmək; təyin

etmək;

söyləmək;

qeyd etmək;

qabartmaq;

seçmək;

saxlamaq;

silmək; yada

salmaq;

Bu nədir.........?

Harada...........?

Nə vaxt.........?

Kim.........?

............necə baş

verdi?

Niyə.......?

Yada sal......... necə

göstərmək olar?

Əsas.........göstər.

Hansı......?

Neçə......?

axtarış etmək; seçim

etmək;

ictimai bölümlərdə qorumaq;

fləş- vərəqlər hazırlamaq;

yalnışları yox etmək; testi

həll etmək; faktları tərtib

etmək; xəritədə qeyd etmək ;

illustirasiyanı hazırlamaq ;

• II səviyyə Anlamaq . Tətbiq etmək

• 30% 30 bal

• 6 tapşırıq - hər biri 5 bal • Sual və tapşırıqların nümunəsi

• Şagird bu suallara əsasən faktların və anlamların başa düşüməlsini ,

onların müqayisə, ötürmə, izah etmə , təsvir etmə kimi tətbiqi

bacarığının səviyyəsini göstərir.

açar fellər

nümunəvi suallar

fəaliyyətin nümunəvi

növləri

69

ifadə etmək;

yerləşdirmək;

paylamaq; gündəliyə

salmaq; tutuşdurmaq;

növlərə görə ayırmaq;

ümumiləşdirmək;

müzakirə etmək; izah

etmək; təsvir etmək;

işarələmək; təsnifatını

vermək;

qiymətləndirmək; şərh

etmək; fərqli demək;

fərz etmək; çevirmək;

qruplaşdırmaq;

yığmaq;

..........necə bölüşdürmək

olar?

.....necə tutuşdurmaq

olar...?

.....necə qarşı-qarşıya

qoymaq olar?

..... başqa cür necə

söyləmək olar?

Öz sözlərinlə ifadə et.

Hansı faktlar və

anlamlar....... göstərir?

........əsas fikir nədir?

Hansı fikirlər........ təsdiq

edir?

Izah et.....nə baş verir?

.......nə deməkdir?

........haqqında nə demək

olar?

Hansı cavab daha

dəqiqdir......?

şəkilləri , sxemləri

hazırlamaq;

mövzuya aid rəsmləri

hazırlamaq;

işçi vərəqində əks etdirmək;

sosial şəbəkədən istifadə

etməklə əlaqəli işləmək;

verilən tapşırıqların izahlı

təqdimatı.

III səviyyə Təhlil və sintez

30% 30 bal

4 tapşırıq; 2-si 7 bal -14 bal; 2-si 8 bal - 16 bal; Cəmi 30 bal

Sual və tapşırıqların nümunəsi

Şagird problemləri əldə olunmuş bilikləri, faktları, üsulları,

fəndləri , qaydaları tətbiq etməklə, müxtəlif yollarla həll edir.

Şagird problemləri əldə

olunmuş bilikləri, faktları,

üsulları, fəndləri , qaydaları

tətbiq etməklə, müxtəlif

yollarla həll edir.

nümunəvi suallar

fəaliyyətin nümunəvi növləri

70

idarə etmək;

dağıtmaq; izafi

bacarıqlıq; təkrar

etmək; yerinə

yetirmək;

yükləmək;

hesablamaq; işə

salmaq;

dəyişdirmək;

sxematik təsvir etmək;

araşdırmaq; təyin

etmək; icra etmək; geri

almaq; düzəliş etmək;

hazırlamaq; bölüşmək;

diaqram qurmaq; sınaq

keçirtmək;

izah etmək;

to

..........istifadə etməklə necə həll

etmək olar?

.....olması üçün nəyi dəyişmək

olar?

..... başa düşdüyünü necə göstərə

bilərsən ?

..... necə təsəvvür etmək olar?

........hansı yanaşmadan

yararlanmaq olar?

...........inkişaf etdirmək üçün bu

bilikləri necə tətbiq etmık olar?

........olsa nə dəyişər?

Başqa cür necə planlaşdırmaq

olar?

........bunu tətbiq(istifadə ) etmək

olarmı?

.........dəyişmək üçün hansı

elementləri seçmək lazımdır?

.......üçün hansı əməliyyatları

yerinə yetirmək lazımdır?

göstərmək üçün hansı faktları

seçmək olar?

filmə, yazıya düzəliş etmək;

təqdimat hazırlamaq; ifa

rolunu oynamaq; sorğu

aparmaq; diaqram qurmaq;

“pazl” qurmaq ;

gündəlikdə , bloqda qeyd

etmək;

yeni şəraitdə həll etmək;

təcrübə aparmaq; albom

hazırlamaq və s.

IV səviyyə . Təhlil. Qiymətləndirmə. Yaratma

20% -20 bal

2 tapşırıq - hər tapşırıq 10 bal

Sual və tapşırıqların nümunəsi

Materialı öyrənir, hissələrə ayırır, qarşılıqlı əlaqələri təyin edir, ümumiləşdirir,

nəticə çəxarır, fərziyyələr söyləyir və onların sübutu üçün dəlillər tapır.

açar fellər

nümunəvi

suallar

71

uyğunlaşdırmaq;

canlandırmaq;

təşkil etmək; ixtira

etmək; görüntü

yaratmaq ; təşəbbüs

etmək;

modelləşdirmək;

dərc etmək; çıxış

yazmaq;

proqramlaşdırmaq;

səhnələşdirmək;

düzəltmək;

yaratmaq ;

problemi həll etmək;

Rəy söyləmək;

......problemini həll etmək üçün hansı dəyişikliklər edilməlidir?

.......necə yaxşılaşdırmaq olar?

Əgər..... olsa nə baş verər?

Arqument gətir, konkretləşdir..... daha nə təklif etmək olar? ......

necə tətbiq etmək olar?

..... düzəltmək üçün

...... ayrı cür düzəltmək üçün fikirləş quraşdır.

Süjeti, planı necə dəyişdirmək olar?

......artırmaq , azaltmaq üçün nə edilməlidir?

........necə hazırlamalı?

.......yaxşılaşdırmaq, dəyişdirmək üçün nəyi birləşdirmək , nəzərə

almaq lazımdır?

Sənin əlindən.......gəlsə idi,......üçün nə edərdin? ......necə

yoxlamaq olar?

.......hansı faktarı birləşdirmək olar?

......əvəz edən modeli quraşdır.

.......üçün öz üsulunu yarat, fikirləş.

9. Məktəbdaxili yoxlama IV sinif (nümunə)

• Azərbaycan dili

• I variant

• S.A.____________________________

sinif__________

• 1-4-cü test sualları aşağıdakı mətnlə bağlıdır:

• Bir qurdun boğazında sümük qalmışdı. O çox ağrıyırdı və nəfəs almağa

taqəti yox idi. Ölümünü gözünün önünə almışdı. Birdən onun gözünə durna

sataşdı.

• O, güclə işarə edib durnanı çağırdı. Qurd danışa bilmirdi . O, him-cimlə onu

başa saldı ki, boğazındakı sümüyü çıxartsın. Durna başını qurdun ağzına

72

soxub sümüyü qurdaladı. Axır ki, güclə çıxartdı. Durna qurddan haqqını

istədi. Qurd bərk qəzəblənib dedi:

• -Nə? Başın ağzımda olanda onu üzmədiyim bəs deyil, üstəlik məndən haqq

da istəyirsən?

• 1.Mətni necə adlandırmaq olar?

• ________________________________________ 2 bal

• 2. Düzdür, səhvdir qeyd edin

• 1. Qurdun boğazında sümük qalıbdır

• 2. Durna qurddan haqqını istədi.

• 3. Qurd qışqıraraq durnanı çağırdı.

• 4. Durna çox sevindi ki, qurd onun başını üzmədi.

• 5. Durna ilə qurd dostlaşdılar. 5bal

• 3. Boşluqlara buraxılmış sözləri yazın

• 1. O, güclə________________ durnanı çağırdı

• 2. . O çox ağrıyırdı və nəfəs ________________ yox idi.

• 3. Durna qurddan istədi __________________________ 3bal

4. Mətni ardıcılıqla düzün.

• 1. Qurd bərk qəzəblənib dedi.

• 2. Boğazımda sümük qalmışdı.

• 3. Durna haqqını istədi

• 4. Qurdun taqəti yox idi

• 5. Həyatından bezmişdi 5 bal

1. Uyğunluğu müəyyən et

Dülgər ət

Müəllim lövhə

Qurd ot

At delfin

73

Dəniz araba 5 bal

2. Verilmiş cümlələrdə ahəng qanunu pozulmuş sözləri seçin

1. Elmin dəyəri heç bir maddiyyatla ölçülməz.

2.Günəş şüası otağın küncünə düşürdü.

3. Hava getdikcə işıqlaşır, kəndlilər şəhərə yaxınlaşırdılar.

4. Qurd ağrıdan bezmişdi.

5. Usta Məmməd həyatından çox razı idi. 10 bal

___________________________________________________________

3. Verilən sözləri əksmənalı sözlərlə əvəz edin

bezmişdi getmişdi sərin dağ uzun

şirin

hündür

axşam 10 bal

8. Verilmiş sözlərin tələffüz qaydasını yazın. ətirli [

_______ ] anbar [ ________ ] domino [ _______

] bitki [ ________ ] dönməz [ _______ ]

çovğun [ ________ ] acıqlı [ ________ ] ilıq [

________ ] qapalı [ ________ ] işıq [ ________

]

10 bal

9.Verilən sözləri kodlaşdırın.

• Saray, rastlaşmaq, çiçək,

yaz, yazmaq, səhər, az,

otuz, enli, sizin, ev,

onlar, faydalanmaq ,

sevimli, küs, oyuncaq.

• 8 bal. 2 söz 1 bal

• 10. Kodlara uyğun

sözbirləşmələri yazın.

• 2 – 1 3 – 1 5 – 6

4 – 5 3 – 2 – 1

74

• 10 söz birləşməsi -10 bal

• 11. Gözəl sözünü

cümlələrdə sifət və

zərflik kimi işlədin.

• ____________________

____________________

_________________

• ____________________

____________________

______________4 bal

• 12. Nə üçün durna

haqqını istəyirdi?

• ____________________

____________________

___

_______________________________________________________________

____________

• ____________________

____________________

________________6 bal

• 13. Verilən cümlədə

şəkilçiləri əlavə edin

• Müdrik qoca

razılaş______ ,

dəstə________

qabağ______ düş____

və

padşah___ pişvaz_____ çıx____. 4 bal

75

• 14. Verilən sözləri

hallandırın

• Meşə

biz

vermək

• ____________________

____________________

___ ______

• .___________________

____________________

____

_______________________________________________________________

_____________________________ 8 bal

15.Davam etdirin... Durna

gülümsəyərək__________________________________________

________

______________________________________________________

_10 bal

76

Ballarınızı toplayın_____________________

10. Kurikulum təlim formatını nəzəri, öyrədici təlimatlı, praktiki

öyrənmə təlim formatına dəyişdirilməsi .

Kurikulum təlimləri eyni formatlı, eyni yanaşmalı tərzdə müəllimləri fəal

təlimlə necə dərs aparmağı təliməndirir.

Məktəb rəhbərinin təklifi ilə təlimlər il boyu birbaşa sinif otaqlarında praktik

olaraq nəzəri , öyrədici, nümayişedici, təlimatlı formatda aparılmış,

müəllimlərə mentorluq, tyutorluq xidmətləri də göstərilmişdi.

Nə öyrədildi və necə öyrənildi?

Nəzəri cəhətdən

10.1 F.Bunyatovanın Konstruktiv təlimi (BKT) Konstruktiv

təlim nədir?

Konstruktiv təlim şagird təfəkkürünün yardımı ilə qazanılmış, qazanılmaqda

olan və qazanılacaq yeni biliklərin bütövlüyü deməkdir.

Konstruktiv təlim yaradıcı, səciyyəli əməliyyat təlimidir. Bu təlimdə şagirdlər

öz daxili duyğu və idrak səviyyələrindən çıxış etməklə, bilikləri üzərində

apardıqları məntiqi əməliyyat nəticəsində yeni bilik qazanaraq yaradıcı

olurlar. Həmin yaradıcılıq həm fərdi, həm də kooperativ (yəni birgə fəaliyyət)

xarakteri daşıyır. Yəni bu yaradıcılıq uşağın-şagirdin fərdi, yaxud qrup

halındakı işindən, fəaliyyətindən asılıdır. Konstruktiv təlimin fəlsəfəsi

amerikalı alim Cerom Brunerin konstruktivizm fəlsəfəsi ilə səsləşir. Qeyd

77

etmək lazımdır ki, C. Brunerin konstruktivizm təlimində fərd öz şəxsi dərkinin

nəticəsini, cəmiyyətin əvvəlcədən əldə etdiyi təcrübələrlə əlaqələndirməyə və

əsaslandırmağa çalışaraq yeni bilik qazanır.

Bunyatovanın KT fəlsəfəsi həm də Şərq-Qərb təlim sisteminin sintezində

ehtiva olunur. Bu təlim fəlsəfəsi hissədən tama, yaxud da tamdan hissəyə

çıxmağa, şagirdlərin əldə olunmuş bilikləri ilə yeni qazanılacaq biliklərin

birləşməsinə, qovuşmasına əsaslanır. Bu da öz növbəsində şagird biliyinin

tamlıq sxemini yaradır. Məntiqi bilik strukturları ilə əqli əməliyyat aparan hər

bir şagird özünün məntiqi düşüncə strukturlarının əsasını qoyur. Tədricən

məntiqi düşüncəyə sahib olan hər bir fərd düzgün düşünməyə, əsaslı nəticəyə

gəlməyə, bir nəticədən o biri nəticəyə çıxma vərdişinə yiyələnmiş olurlar.

Konstruktiv təlimin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, o, şagirdi özünü inkişaf yoluna

salır. Bu yolda şagirdlər təlimdən və sosial mühitdən qazandıqları bilikləri

öyrəndikləri və öyrənəcəkləri biliklərlə birləşdirməyə, əsaslandırmağa və özü

üçün yeni, yüksək keyfiyyətli bilik qazanma yollarını öyrənirlər.Çağdaş

dünyamızda hər bir fərdin yaradıcı olması, öz bacarığından çıxış edərək yeni

fikir, yeni ideya yaradıb, onu həyata tətbiq etməsi önəmli və dəyərli bacarıqlar

sayılır. Konstruktiv təlimin məqsədi Konstruktiv təlimin üç

əsas məqsədi vardır:

1.şagirdin əxlaqını saflaşdırmaq,

78

2. öz – özünü inkişaf etdirərək bilik qazanmaq. Bu bilik qazanma yolu

yeni bir bilik elementinin əldə olunan biliklərə calanaraq onların məntiqi

birləşməsindən keçir.

3.Alınan biliyi bacarığa çevirmək və həyatda yaradıcılıqla tətbiq etmək

vərdişini yaratmaq.

Konstruktiv təlimin məqsədləri

1.Şagirdin əxlaqını milli və dünyəvi dəyərlərlə saflaşdıraraq

sosial bir şəxsiyyət yetişdirmək,

2. Şagirdi öz – özünü inkişaf etdirmək yoluna salaraq,

onu düşünərək bilik yaratma bacarıqlarına yiyələndirmək.

3. Yaradılan bilikləri bacarığa çevirməyi və həyatda onu

yaradıcılıqla tətbiq etmək vərdişini inkişaf etdirmək.

Birinci məqsəd tərbiyəvi istiqamət daşıyır. Bu, hər bir şagirdin bir şəxsiyyət

kimi, bir vətəndaş kimi özünü dərk edərək, əxlaqını saflaşdıraraq böyüməsidir.

Şagirdin xarici davranışı daxili görümün əksi olduğu üçün müəllim bu davranışı

milli mənəviyyat və sivil qaydalar üzrə qurmalıdır

İkinci məqsəd şagirdi öz daxili qüvvəsindən çıxış edərək, özü inkişafa, özü

dərketməyə, özü bilik qazanmağa sövq etməkdir.

Üçüncü məqsəd əməli xarakter daşıyır. Müəllimin şagirdlər qarşısında

qoyduğu məntiqi suallar , əsaslar və tapşırıqlar , onların bu tapşırıqları yerinə

ibarətdirKonstruktiv. təlim 3 dərk etməyə (koqnitivizmə) əsaslanan quruluşdan

-

79

1. Məntiqi bilik strukturları- biliklərin yeni quruluşu.

2. Təfəkkür fəaliyyətləri.

3. Təlim fəaliyyətləri.

Məntiqi bilik strukturu.

Bilik strukturları bir-biri ilə məntiqi əlaqə yaradaraq məntiqi bilik

strukturlarına çevrilirlər.

Bunlar birləşdirmə, ayrılma, assosiativ, identik və ləğv etmə strukturlarıdır

(səh ).

Məntiqi təfəkkür fəaliyyətləri. Jan Piajenin idrakın inkişaf nəzəriyyəsində

yaratdığı tamlıq məntiqinə əsaslanaraq dərsdə məntiqi bilik strukturları

üzərində məntiqi əməliyyatların aparılması məntiqi təfəkkür fəaliyyəti

deməkdir.

80

• Müəllim tərəfindən verilən komandaya, tapşırığa uyğun olaraq biliklər

üzərində şagirdlər məntiqi təsnifat, seriyalaşdırma, assosiativ,

zənginləşdirmə, multiplikativ və əvəzetmə əməliyyatlar aparırlar.

• Məntiqi təsnifat, seriyalaşdırma, assosiativ, zənginləşdirmə , multiplikativ və

əvəzetmə əməliyyatlarını bilik üzərində aparan şagird öz təfəkkürünün,

əməliyyat strukturlarını buna oxşar qurur. Bu fəaliyyət müntəzəm surətdə

davam edərsə, o, bir neçə müddətdən sonra hər bir şagirdin düşüncə

mexanizminə çevrilə bilər.

• Kooperativ fəaliyyət strukturu - dərs zamanı müəllim tərəfindən şagirdlər

üçün seçilən təlim fəaliyyətidir. Komandalara bölünmüş şagirdlər təlim

fəaliyyətlərini cütlükdə və komandada «müzakirə», «dəyirmi masa», «əqli

hücum», «rollar üzrə oyun», «açın, tapın», «səhvi tapın», «telefon» və s.

strukturlarda aparırlar. Hər bir fəaliyyət strukturu şagirdlərdə bir neçə sosial

bacarıq və vərdişlərin yaradılmasına xidmət edir (səh.).

• 10.2. Konstruktiv təlimin elmi əsasları

1. Konstruktiv təlim böyük Azərbaycan filosofu və alimi N. Tusinin pedaqoji

traktatına, İsveç alimi Jan Piajenin «İdrakın inkişafı» konsepsiyasına və Amerika

alimi Spenser Kaqanın kooperativ təliminə əsaslanır. N.Tusinin «Əxlaqi - Nasir» də

hər bir insanın əxlaqının saflaşması, onun nəfsinin, xasiyyətinin dünyavi qaydalara

uyğun inkişaf etməsi əsasları götürülür. Konstruktiv təlim prosesində tərbiyənin

inkişafı ön plana çəkilir və davranış özü daxili görümün, daxili biliyin xarici

görünüşü kimi qəbul olunur.

2. J. Piajenin idrakın inkişaf nəzəriyyəsində fərdin idrakının, təfəkkürünün inkişafı,

anadan olandan yetkinli çağınadək üç səviyyədən keçərək formal əməliyyat

quruluşunda olur və bu proses insan ömrünün axırınadək inkişaf edir.

3. Amerikalı alim Spenser Kaqanın yaratdığı 100-dən çox təlim fəaliyyət

strukturlarında işləyən şagirdin inkişafı sosial mühitdən, qarşılıqlı əlaqədən və bu

inkişafa təkan verən müəllimin seçdiyi fəaliyyət strukturundan asılıdır. Cəmiyyətdə

vətəndaş münasibətlərinin təşəkkülü və onun demokratikləşməsi şəxsiyyətin inkişafı

səviyyəsindən, cəmiyyətdə baş verən hadisələri onun dərk etmə üsulunun

fəallığından asılıdır.

İnformasiya əsri insanı öz məlumatlar axını ilə hər tərəfdən əhatə edir, ona təzyiq

edir. Yalnız yaddaş qabiliyyəti ilə – aktiv, passiv yaddasaxlama ilə bunun

81

öhdəsindən gəlmək isə çox çətindir. Hər şeyin, o cümlədən yaddaşın da həddi var.

Müasir məktəb biliklərin yadda saxlanılması mövqeyindən çətinliklə uzaqlaşır, ona

Şagirdlərin öz əvvəlki təcrübələri əsasında

anlamaqla, təfəkkür əməliyyatları aparmaqla

yaratdıqları biliklər onların şəxsi

həqiqi bilikləridir.

görə ki, didaktikanın təklif etdiyi hər şey XIX – XX əsrlərin öyrətmə üsullarının

davamı, təkmilləşdirilməsi və şəkildəyişməsidir. Lakin, bildiyiniz kimi, insan

yaddaşından əlavə insan təfəkkürü də vardır ki, onun ehtiyatlarından 2-3 faizdən

çox olmayaraq istifadə edilir. Konstruktiv təlimdə şagirdlərin biliklər üzərində

təfəkkür (düşüncə) fəaliyyətinin qurulduğu üçün öyrətmə keyfiyyətcə

dəyişdirilərək öyrənməyə çevrilir. Və nəticə etibarı ilə bu təlimlə qurulan dərs

prosesində təfəkkür fəaliyyəti 20-25% kimi yer alır.

İdrak psixologiyası təsdiq edir ki, şagirdlərin məktəbdə aldıqları biliklər onların

eşitdiklərinin, və ya oxuduqlarının əksidir, ən yaxşı halda bu informasiyanın şəkli

dəyişilmiş bir formasıdır. Həqiqi bilik isə şagirdlərin öz əvvəlki təcrübələri

əsasında anlamaqla, təfəkkür əməliyyatları aparmaqla yaratdıqları şəxsi biliklərdi.

Konstruktiv təlim – yaradıcı, operasional (əməliyyat) təlimdir. Onun məqsədi

biliklərin anlaşılması və dərk edilməsi üçün onların konstruktiv dəyişilməsindən

ibarətdir. Konstruktiv təlim – şagirdlərin fərdi və ya

kooperasiyada təfəkkürün dərk etmə fəaliyyətinin köməyi ilə əldə edilmiş, indi və

gələcəkdə əldə edilən (qazanılan) biliklərin vəhdətidir.

82

Konstruktiv təlimin başqa təlimlərdən fərqi burada insan, fərd, şagird ağlının

amilinin aliliyidir. Qurulan pedaqoji proses şagirdin inkişafını nəzərə alır və sonralar

bu inkişafdan asılı olur.

• .

Keçmiş sovet psixoloqu Vıqotskinin inkişafetdirici təlimi əsasında

yaradılan fəal təlim pedaqoji prosesi də şagirdin inkişafını nəzərdə

tutur. Lakin dərs proqramından asılı olan müəllim şagirdin

irəliləyişinə, proqramdan qabaq düşməsinə nə şərait yarada bilir,

nə də ki, proqramın quruluş strukturu buna imkan verir.

Konstruktiv təlimdə didaktik bilik strukturları üfüqi şəkildə tamlıq

çərçivəsində və yaxud tamlıq sxemində qurulduğu üçün şagird

müəllimin məntiqi keçidlərinə əsaslanaraq öz inkişafından və

daxili enerjisindən asılı olaraq özünə bilik qazanmaq üçün şərait

tapır. Fərqli sürətdə idraki enerjiyə sahib olan şagirdlər yaradılan

pedaqoji prosesdə özlərinə yer tapırlar.

83

Konstruktiv təlim prosesində «cüyür» cüyür sürəti ilə, «tısbağa» isə tısbağa

sürəti ilə inkişaf edir, çünki təbiətdə tısbağadan cüyür, cüyürdən isə tısbağa

yaratmaq mümkün deyil.

Bildiyimiz kimi şagirdlərin düşüncə sürətləri bir-birindən fərqli olur. Şagirdlərin

biri, məsələn, əgər «cüyür sürəti» ilə, yəni bir neçə dəqiqəyə verilən tapşırığı

yerinə yetirirsə, digəri isə «tısbağa sürəti» ilə, yəni uzun müddətə yerinə yetirir.

Nəticə etibari ilə hər iksi müvəffəq olur, amma zaman fərqi ilə. Biri tez o birisi isə

gec.

10.3 Konstruktiv təlimin prinsipləri

Hər bir elmin, texnologiyanın prinsipləri - elmi dayaqları, əsasları vardı.

Konstruktiv təlimində 7 prinsipi vardı.

I prinsip.

Konstruktiv təlimdə dərs öyrənilən mövzunun əhəmiyyətinin (mənasının)

axtarışından, yəni təlim materialının reallığının müəyyən edilməsindən başlanır.

Konstruktiv müəllim mülahizə üçün suallar qoyur, şagirdlərin cavabları yeni

suallar və yeni fikirlər doğurur. Şagirdlər fikir mübadiləsi edərək, öz biliklərini və

görümlərini bu məntiqi ardıcıllıqla quraşdırılmış suallara uyğunlaşdırırlar. Bu

prosesdə onlar səhv edə, düzgün olmayan yolla gedə, qayıda və yenidən başlaya

bilərlər. Onlar mənanın (məğzin) elmi cəhətdən müəyyən edilməsində özlərinin

şəxsi terminlərindən istifadə edirlər. Ucadan düşünmələrin qarşılıqlı təsiri

zamanı bu şəxsi müəyyən edilmələr (təriflər) özləri düzələrək, nizamlanaraq,

zənginləşərək yeni biliklər strukturuna çevrilir və məzmunla zənginləşir. Axtarış

müsahibə (müzakirə) formasında olur. Mövzunun mənasını (mahiyyətini)

müəyyənləşdirən şagirdlər onu keçmiş, mövcud və davamlı mənası (mahiyyəti)

ilə uyğunlaşdırmağa, birləşdirməyə səy edirlər ki, bu da biliyin tamlıq sxemini

yaradır. Bu sxemdə mövzunun yeri, mənası, mahiyyəti təyin olunmaqla dərk

edilir.

II prinsip.

84

Bilik strukturlarının tamlıq (bütöv) sxemi

Konstruktiv təlimdə bilik strukturları tamlıq sxemində qurulur və öyrənilir.

Öyrənilən hər bir bilik strukturu öz tərkibində əvvəlki strukturları əks etdirir

və sonrakı bilik strukturlarına çıxış yaradır. Konstruktiv təlimdə bilikləri

düzgün strukturlaşdırmaq üçün müəllim öz fənninin biliklərini bütövlükdə

görmə qabiliyyətinə malik olmalıdır. J. Piajenin tamlıq məntiqinə

əsaslanaraq fənn biliyi tamlıq sxemində qurulur (səh. bax). Biliyin bu

məntiqi struktur quruluşu biliyin ənənəvi quruluşu ilə ziddiyət təşkil edərək

onu tamamilə inkar edir (səh. bax), çünki biliyin ənənəvi struktur quruluşu

tamlıq struktur sxemində (cədvəldə) yuxarıdan aşağıya yuvarlanaraq aşağı –

yuxarı qarışıqlığında uzlaşaraq üfiqi quruluşda məntiqi yerini tutur ( bax

səh.) III prinsip.

Bunyatovanın məntiqi bilik strukturları– (qısaca BMBS)

Klassik təlim prosesində biliklər bir bilik vahidləri kimi və yaxud da bir

didaktik vahidlər kimi şagirdlərə ötürülür. Konstruktiv təlimdə hər bir bilik bir

struktur kimi anlanılır, başa düşülür və bu bilik strukturları arasında təbii ki,

əlaqələr vardır və təlim prosesində öyrənməyə təqdim olunan bilik bir

strukturda yox, bir neçə bilik strukturlarla əlaqəli dərk edilib öyrənilir. J.

Piajenin tamlıq məntiqinin vasitələrindən istifadə edərək, bilik strukturları

arasında aşağıdakı məntiqi əlaqələri münasibətləri, asılılıqları müəyyən

edilmişdi

1.Uyğunlaşdırılmış, uzlaşmış strukturlar

Biliyin iki strukturu ümumi münasibətlərlə uzlaşaraq birləşir və yeni bilik

strukturu yaradır. Məsələn: iki söz “Yaşıl” və “meşə”

Sözləri birləşərək yeni bir bilik “söz birləşməsi” əmələ gəlir.

2. Dönmə qabiliyyətli strukturlar

Ümumi münasibətlərlə birləşmiş bilik strukturları dönmə qabiliyyətlidir və

transformasiya edilir. “Yaşıl meşə” –“yaşıl”, “meşə”

3.Assosiativ strukturlar

Təfəkkür həmişə fərqlənmə və diğər həll variantları tapma qabiliyyətini

saxlayır. Məsələn : 8+4=6+6=17-5=6x2=24:2= və s.

4.Ləğv edilən strukturlar

Bilik strukturları əgər sıfıra vurularsa, ləğv edilir, itir, geri götürülür.

85

5.Eynilik, identik strukturlar məntiqi bilik strukturları konstruktiv təlimin

daşıyıcı hissələridir (bax s.).

IV prinsip.

Məntiqi təfəkkür əməliyyatları.

Dərsliklərdə tapşırıqların böyük hissəsi tapşırıq xarakterində olur. Tapşırıqlar

mövzunun mənimsənilməsi məqsədini daşıyır . Şagirdlərə bu məqsədə

çatmaq üçün verilən tapşırıqlar qeyd etmədən, müəyyən etmədən və s.

ibarət olur. Bu tapşırıqlar biliklərin bir və ya iki strukturu üzərində yerinə

yetirilir.

Konstruktiv təlimdə bilik strukturları üzərində Piajenin tamlıq məntiqinin

vasitələrindən istifadə edərək məntiqi təfəkkür əməliyyatları

aparılır. Bu məntiqi əməməliyyatlar vasitəsi ilə şagirdlər bilik strukturlarını

birləşdirməyi, onların qarşılıqlı əlaqəsini tapmağı, münasibətlərini

aydınlaşdırmaı, təsnif etməyi, zənginləşdirməyi, və ya başqa bilik

strukturlarla əvəz etməyi öyrənirlər.

Şagirdlər təfəkkür fəaliyyəti ilə bilik strukturları üzərində məntiqi

əməliyyatlar apararaq, adekvat olaraq özünün idrakının və biliklərinin

məntiqi strukturlarını qururlar. a) Təsnifat əməliyyatı.

Bu əməliyyat vasitəsilə şagirdlər çoxluqları müəyyən əlamətlərinə görə yarım

çoxluqlara bölmək kimi əqli vərdişləri əldə edirlər. Bilik strukturları üzərində

bu əməliyyatın aparılmasında komandalara verilən tapşırıqlarda göstərişlər

belə ola bilər:

- sözləri nitq hissələrinə görə qruplaşdırın;

- əlamətə görə təsnif edin;

-əlamətə görə fərqləndirin və mülahizə yürüdün;

-dörddən artıq olanı uzaqlaşdırın; -növləşdirin,

yoxlayın və s.

b) Seriyallaşdırma əməliyyatı.

Bilik struturları üzərində məntiqi seriyallaşdırma əməliyyatlarının aparılması

şagirdlərdə bilik strukturlarını onları birləşdirən əlamətlər üzrə, yaxud yalnız bir

əlamət üzrə qruplaşdırmaq kimi əqli vərdişləri formalaşdırır. c) Əvəzetmə

əməliyyatı

86

Bu əməliyyatla strukturların biri digərilə əvəz edilir (məsələn: riyaziyyatda

rəqəmlərin hərflərlə əvəz edilməsi 6+7) (a+b); işarələrin əvəz edilməsi

5x5=52 və s.).

Əvəzetmə əməliyyatı bilik strukturları üzərində aparılan ən əsas məntiqi əməliyyatdır

və bu əməliyyat bilikləri keyfiyyətcə dəyişdirən mühüm əqli vərdişdir. d)

Zənginləşdirmə əməliyyatı

Şagirdlərin bilik strukturları üzərində apardıqları bu əməliyyat onların malik

olduqları bilikləri yeni bilik strukturları ilə zənginləşdirir və onları yeni biliklərə

çevirir. Əvəz etmə əməliyyatı kimi zənginləşdirmə əməliyyatı da qazanılmış,

qazanılan biliklərdən biliklər doğurur.

e) Multiplikativ (çoxluq) əməliyyatları

Bu əməliyyat ümumi münasibətləri yaxud, əlaqələri olan bir necə bilik

strukturları üzərində tətbiq edilir (məsələn: dil biliklərində bu, bəzi nitq hissələrinin

hallar üzrə, saylar üzrə dəyişməsidir). Bu əməliyyatdakı komandalar belədir:

sonluqlar üzrə dəyişdirin, birləşdirin, müqayisə edin, əsaslandırın və s.

V prinsip.

Şagirdlərin əqli modelləri

Piajenin idrak psixologiyasına əsasən uşaq doğulandan 8 yaşına qədər məntiq

qabağı (intuitiv, fəhmi) əməliyyatlar mərhələsi, 8-dən 12 yaşa qədər konkret

əməliyyatlar mərhələsi, 12 yaşdan yeniyetməliyin sonuna qədər isə formal

əməliyyatlar mərhələsi keçir. Məntiq qabağı əməliyyatlar mərhələsində şagirdlər

adətən öz həyat

təcrübələrinə istinad edərək dəlillər gətirir və çalışırlar ki, onlara verilən tapşırıqlarla

onu mümkün qədər genişləndirsinlər. Şagirdlərin məntiqqabağı əməliyyatları

daxilində (dərinliklərində) suallar məntiqi qoyulan zaman konkret əməliyyat

təmayülləri yaranır ki, onlar tamamlanır, tarazlaşır və yüngülcə konkret

əməliyyatlar mərhələsinə keçir. Bilik strukturları üzərində eyni komandalar,

göstərişlər tez-tez təkrar olunmaqla şagirdlər nəinki davamlı biliklər qazanır, həm də

onlar biliklərin digər strukturlar ilə münasibətlərini və əlaqələrini aşkar edirlər.

Biliklərin konkretləşdirilməsi, onlara münasibətlərdə və əlaqələrdə baxılması şagirdə

əvvəlki biliklər əsasında biliklərini generasiya etmək imkanı verir, yaxud biliklərin

strukturları arasındanı sabit (davamlı) münasibətləri, əlaqələri aşkar etməklə şagird

onları formalaşdırır və formal əməliyyatlar mərhələsinə keçir. Demək olar ki,

konstruktiv təlimdə hər şagirdin biliyi üç mərhələdə: intuitiv, konkret və formal

87

mərhələlərdən keçir. Bu mərhələlərdən keçmiş biliklərin miqdarı hər bir fərdin, idrak

fəaliyyətinin bəhrəsidir, onun zənginliyidir, müxtəlifliyidir.

VI prinsip Təlim fəaliyyətləri.

Dərs zamanı şagirdlərin təlim fəaliyyətlərinin təşkili S.Kaqan-

kooperativ təlimindən nümunələr.

1. CÜTLÜKDƏ MÜZAKİRƏ

Cütlük bacardıqca sualın çoxlu alternativ cavablarını tapmağa çalışır.

Addımlar

1. Müəllim bir neçə cavabı və həlli olan sual, yaxud məsələni cütlüyə tapşırır.

2. Cütlüklərdə iştirak edən şagirdlər sual, yaxud məsələyə, bacardıqca çoxlu

alternativ cavab verməyə çalışırlar.

2. CÜTLÜKDƏ YOXLAMA

İki şagird növbə ilə məsələni həll edir. İki məsələni həll etdikdən sonra onlar

cavabları yoxlayır və başqa cütlüyün cavabları ilə müqayisə edirlər.

Addımlar

Hər cütlüyün ayrıca vərəqi və qələmi olur.

1. Şagirdlər komandadan özləri üçün lider seçirlər. Hər cütlükdə Oyundaş A

birinci məsələni həll edir. Oyundaş B məsələnin həllinə kömək edir

2. Şagirdlər rollarını dəyişirlər. İndi oyundaş B məsələni həll edir.

Oyundaş A ona köməklik edir.

3. Hər məsələnin həllindən sonra cütlüklər bir-birinin cavablarını yoxlayırlar

və alqışlayırlar.

4. Komandalar iki məsələnin həllindən sonra cütlüklər yerlərini dəyişirlər.

5. Proses birinci addımdan başlayır.

3. KOMANDADA MÜZAKİRƏ

Komanda üzvləri verilmiş suallara növbə ilə cavab verirlər.

Addımlar

1. Müəllim komandalara bir neçə sual və yaxud məsələ verir.

88

2. Komanda üzvləri sual, yaxud məsələni müəyyənləşdirilmiş vaxt ərzində

müzakirə ilə həll edərək növbə ilə cavab verirlər.

4.Komandada dəyirmi masa

Komandalardakı şagirdlər sualın cavab, yaxud məsələnin həlli variantlarını bir

vərəqə yazırlar.

Addımlar

Hər komandanın bir vərəq kağızı və karandaşı olur.

1. Müəllim komandaya bir neçə alternativ cavabı olan sualları verir.

2. Komanda üzvləri vərəq və karandaşı növbə ilə bir-birinə ötürərək ,

məsələnin həllinə dair öz cavablarını verirlər.

5.TƏLİMATÇI

Növbə ilə əvvəlcə bir şagird məsələni həll edir, sonra digəri bunu yoxlayır və

kömək edir.

Addımlar

Hər cütlükdə bir məsələ kitabı və bir karandaş olur.

1. Müəllim yalnız bir cavabı olan məsələni cütlüyə verir.

2. Oyundaş A məsələni həll edir, Oyundaş B məsələni yoxlayır.

3. Müəllim yeni məsələ tapşırır.

4. Oyundaş B məsələni həll edir. Oyundaş A yoxlayır və kömək edir.

89

6.TELEFON

Müəllim tapşırığı izah etməzdən əvvəl hər komandadan bir şagirdi sinifdən

çıxarır.Müəllimin izahınadan və sorğusundan sonra həmin şagirdlər sinifə

qayıdırlar. Komanda üzvləri müəllimdən eşidib başa düşdüklərini onlara izah

edirlər.

Addımlar

1. Hər komandadan bir nəfər uzaqlaşdırılır.

2. Müəllim sinifdəki şagirdlərə-komanda üzvlərinə yeni qaydanı öyrədir.

3. Müəllimin öyrətdiyi qaydanı hər bir komanda üzvü bir-birindən

soruşaraq təkrarlayır .

4. Müəllim öyrətdiyini komanda üzvlərindən soruşur.

5. Sinifdən çıxmış şagirdlər sinifə qayıdırlar. Komanda üzvləri növbə ilə

yoldaşlarına qaydanı öyrədirlər.

6. Müəllim komandalardan uzaqlaşdırılmış şagirdlərdən bir-bir qaydaları

soruşur.

7.ŞAGİRDLƏRİN BİRGƏ İŞİ.

Əvvəlcədən nömrələnən şagirdlər komandada birlikdə işləyirlər. Onlar verilmiş suala

komanda üzvlərindən hər birinin düzgün cavab söyləyəcəyinə inanırlar. Müəllim

nömrəni deyir. Həmin nömrəli şagird verilmiş sualın cavabını deyir.

Addımlar

Müəllim komandaya verilən sualı hazırlayır.

90

Şagirdlər komandada işləyirlər.

2. Müəllim sualı söyləyir və fikirləşmək üçün vaxt verir. (Məsələn, hamı bilir ki,

qövsi-qüzeh qurşağı necə əmələ gəlir. Zənn edin ki, sizin komandada qövsi-

güzehin necə əmələ gəlməsini hamı bilir).

3. Şagirdlər qoyulan sualı müzakirə edirlər. Cavabı düzgün bilən şagird

danışır, bilməyənlər diqqətlə qulaq asırlar.

4. Cavabın düzgünlüyünü tam dəqiq bildikdən sonra komanda üzvləri cavabı

təkrarlayırlar.

5. Müəllim nömrəni söyləyir. Komandadan həmin nömrəli şagird suala cavab

verir.

6. Komanda cavab verən şagirdi alqışlayır.

8.AÇIN VƏ SEÇİN

Şagirdlər açın və seçin oyunu oynayır və suallara cavab verirlər. (kartlarda Azərbaycan

dili və riyaziyyatdan suallar və cavablar yazılır)

Addımlar

Hər bir komanda suallarla tərtib olunmuş kartlar dəsti alırlar.

(Kartlara fənn biliklərindən suallar və onun cavabları yazılır).

1. Bir sayı ilə nömrələnmiş şagird kartları qatar vari əlində tutur, İki nömrəli

şagirdə deyir: “istədiyin kartı seç!!!”

2. İki sayı ilə nömrələnmiş şagird kartlardan birini götürür,

Karta 5. Şagirdləryazılmış hər sualı raundda oxuyur saat. Özəqrəbi-özündə

istiqamətində beş saniyə rollarını fikirləşir dəyişirlər. .

3. Üçsaylı şagird səsləndirilmiş suala cavab verir.

4 . Dörd saylı şagird suala verilmiş cavabın düzgünlüyünü təsdiqləyir.

91

Cavab düz olduqda cavab verəni alqışlayırlar. Səhv olduqda isə o özü cavabı

oxuyur.

Bu təlim fəaliyyətində olan şagirdlər proqram çərçivəsində

biliklərini təsdiqləmək bacarığına yiyələnirlər.

Müəllim sinfi qruplara bölür. Şagirdlərdən 2-3 müşahidəçi təyin olunur.

Addımlar

(Müəllim öncədən süjetlər, mövzular hazırlayır.)

1.Müəllim oynanılacaq-səhnələşdiriləcək mövzuları qruplara paylauır.

2.Şagirdlər hadisələri fikirləşir, sonra rolları öz aralarında bölüşdürüb

hazırlaşırlar.

3.Qruplar hazırladıqları oyunu göstərirlər.

4.Oyunun müzakirəsini oyunçular və müşahidəçilər aparırlar.

5.İştirakçıların fəaliyyətini müşahidəçilər və müəllim qiymətləndirir.

10.FİKİR SIÇRAYIŞI- BREY-RİNQ

Qrup dairəvi halda oturur.

Hər bir şagird növbə ilə suala alternativ cavab verir.

Ləvazimatlar- ağ kağız, flomaster, təbaşir

Addımlar

92

1. Müəllim təhlilə cəlb olunacaq mövzunun adını deyir və problemi qoyur.

2. Şagirdlərin fikir sıçrayışı yolu ilə söylədiklərini müəllim ağ kağıza yazır.

3. Müəllim şagirdlərlə birlikdə söylədiklərini təhlil edir.

4. Şagirdlər fikirlərini yekunlaşdırırlar və nəticəyə gəlirlər.

•

11.SƏHVİ TAP

Şagirdlər üç fikirdən bir yanlış olanı seçirlər.

Addımlar

1. Müəllim komanda üzvlərinə kağız üzərində biri yanlış olmaqla

üç mühakiməni verir.

2. Bir şagird ayağa qalxıb üç mühakiməni komandaya oxuyur.

3. Komanda yoldaşı ilə məsləhətləşmədən hər bir üzv eşitdiyi mühakimədən

yanlış hesab etdiyini irəli sürür.

4. Şagirdlər müzakirə aparır və ümumi fikrə əsasən mühakimələrin ən

yalnışını seçirlər.

5. Şagirdlər öz qərarlarını əsaslandıraraq deyirlər.

6. Ayaq üstə olan şagird yanlış cavabı deyir.

7. Əgər komanda yanlış mühakiməni düzgün müəyyən edibsə , ayaq üstə olan

şagird onları alqışlayır, yox, yanlış mühakimə düzgün müəyyənləşməyibsə,

onda komanda ayaq üstə olan şagirdi alqışlayır.

93

11. Konstruktiv dərsin quruluşunun elementləri

Konstruktiv təlimdə hər bir dərs müəllim

tərəfindən hazırlanır. Bu təlimə uyğun qurulan

Konstruktiv dərsin

dərsdə 7 elementdən istifadə edilir.

1. Axtarış. Müəllim mövzuya aid sualları

mövzu barədə şagirdlərin nəyi bildiklərini,

nə edəcəklərini,hansı qərarlar qəbul edib

və nə kimi nəticələrə gələcəklərini

müəyyən etmək məqsədi ilə hazırlayır.

Bu,mövzunun əhəmiyyətinin və biliklər

sistemində onun yerinin müəyyən

edilməsinə səbəb olur. Axtarışda alınan

nəticə mövzu ilə zənginləşərək şagirdlərin

özlərinin qazandıqları biliyə çevrilir.

14.04------------

quruluşunun elementləri:

1. Axtarış.

2. Strukturlar: -

Məntiqi bilik

strukturları. -

Fəaliyyət

strukturları.

3. Məntiqi təfəkkür

əməliyyatları.

4. Əlaqələr.

5. Suallar.

6. 6.Əlavələr və

nəticələr.

7. Əks edilmə.

Müəllim şagirdlərin bilikləri arasındakı məntiqi əlaqəni aydınlaşdırıb, onların bu

əlaqəni digər əlaqələrlə, münasibətlərlə, oxşarlıqlarla tamamlayaraq hansı nəticəyə

gələcəklərini, aldıqları bilikləri necə aydınlaşdıracaqlarını müəyyənləşdirir.

5. Suallar.

Mövzunun strukturuna məntiqi daxil olmaq, bir strukturdan digərinə keçərkən

mülahizələrini davam etdirmək üçün məntiqi ardıcıllıqla suallar qoyulur;

gözlənilən suallar, düşünmək üçün problematik suallar olur.

94

6. Əlavələr və nəticələr.

Müəllim yeni biliyi yalnız mövcud biliklərlə deyil, həm də əlavələrlə

uyğunlaşdıraraq, assosiasiya edərək, qarışdıraraq, zənginləşdirərək

tamamlayır ki, şagirdlər bu bilikləri daha da geniş, daha da dərindən dərk

edərək, özlərinin sahib olduğu biliklərlə uzlaşdıraraq yeni bir nəticəyə

gəlsinlər.

7.Əks edilmə.

Əks edilmənin məqsədi şagirdlərin bilik sistemində yeni qurulmuş biliklərinin

səviyyəsinin üzə çıxarılması və onun sosiallaşmasıdır. Əks edilmə şagirdlərin

bilikləri analiz və sintez bacarığını, bu biliklərin digər biliklərlə əlaqələrinin

qurulmasını, yaradıcılıqlarını və kooperativ fəaliyyətlərinin nəticəsini

sinifdaxili müzakirəsi və qiymətləndirilməsidir. Konstruktiv təlim rejimində

qurulmuş tədris prosesi şagirdləri formalaşmış əqli və sosial vərdişlərə və

bacarıqlara malik şəxsiyyətlər kimi yetişdirmək imkanı yaradır.

12. Dərsin planlaşdırılması dərsin layihələşdirilməsinə çevirilir.

Ənənəvi və kurikulumun tələəbi iləbi ilə qurulan dərs öncədən müəllim

tərəfindən planlaşdırılır.

Müəllim dərsi planlaşdıranda o dərsin mərkəzində olur və planlı şəkildə

dərsin aparıcısı olur.

Müəllim şagirdləri dərsin mərkəzinə çəkəndə, onların fəaliyyətlərini

layihələşdirir və bu zaman dərsin planlaşdırılması dərsin layihələşdirilməsinə

çevrilir.

Konstruktiv təlimlə aparılan dərsin dizaynı, layihələşdirilməsi

Dərsin birinci hissəsi

1. Axtarış. Anlamın üzə cıxarılması.

Şagirdlərin mövzu barəsində ilkin biliklərini, anlamlarını üzə çıxartmaq Müəllimin istiqam ətverici

sualları ilə anlam daha da genişlənir. (müəllimin sualları; sual elə qurulur ki, o hamıya aid olur)

1. Üzə çıxardılan biliklərə yeni bilik elementlərinin

əlavəsi

Şagirdlərin anlamı müəllimin əlavələri və şərhi ilə genişləndirilir.

Əlavələr öyrənilən mövzuya aid olmalıdır. Əlavələr yeni biliyin əsasından, əldə olan

biliyin keyfiyyətcə yeni bir formaya cevirilməsi ücün qoyulan məntiqi suallardan

ibarət ola bilər.

95

3. Anlamın biliyə çevrilməsi

Paylama materialları üzrə iş

Paylama materialları üzrə iş mərhələsində şagirdlərin yaratdıqları anlam dəqiq

biliklərə çevirilir. Bu çevirilmə dərslikdəki verilən tapşırıqlar üzrə və ya müəllimin

hazırladığı paylama materiallarında biliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində

qoyulan sualların, tapşırıqların yerinə yetirilməsi zamanı alınır. Alınan biliklər

sinifdə paylaşanda bu biliklər əldə olunmuş bilikləri yeni bir dəqiq və yüksək formaya

salır.

96

4. Dərsin ikinci hissəsi

I mərhələ “İşçi vərəqləri üzrə iş”

Təqdimat

Qiymətləndirmə.

Dərsin bu mərhələsində məqsəd şagidrərin

əldə etdikləri biliyin işçi vərəqlərində

verilən tapşırıqlar üzərində tətbiqi

səviyyəsini yoxlamaqdır. Qoyulan sual və

tapşırıqlar şagirdlərin qazandıqları

biliklərin tətbiqinə, onun analizinə,

sintezinə və qiymətləndirilməsinə yönəlir.

Bu hissənin əsas

məqsədlərindən biri də şagirdlərin əldə

etdikləri biliklərin yaradıcı tətbiqi və

onun müzakirəsidir

Komandalarda görülən iş müəllimin

və ya komandanın özünün seçdiyi lider

tərəfindən təqdim edilir.

Təqdimat olunanda cavabların

düzgünlüyünə , gəlinən nəticələrin

əsaslığına və yaradıcı tətbiqə diqqət

yetirilir. Təqdimatlar müəllim və

komandalar tərəfindən diqqətlə dinlənilir

və şagirdlər müəllimlə bərabər təqdimatı

qiymətləndirirlər. Dərsin bu yekun

hissəsində şagirdlərin əldə etdikləri

biliklərin müzakirəsi zamanı bir daha

onların biliklərinin çevrilməyə məruz qalır

və möhkəmlənir. Bu dəyişən, yeniləşən

bilik şagirdlərin təfəkkürlərində yaranan

bilik

97

• Qeyd: Təlim fəaliyyətləri dərsin məqsədinə uyğun seçilir. Bir dərs zamanı

şagirdlər 4-5 təlim fəaliyyəti olur. Bununla yanaşı şagrirdlər müəllimin qoyduğu

düşündürücü suallar və tapşırıqlar əsasında əqli fəaliyyətdə oluralar. Təlim

fəaliyyəti zamanı əldə edilən biliklər kollektiv yaradılan bilik olmaqla bərabər,

bu biliklər sonra hər bir fərdin daxili imkanlarından asılı olaraq onun ücün

fərdiləşir.

98

15. Konstruktiv təlimlə qurulan dərsin xəritəsi və dərsin

hissələrinə ayrılan vaxt.

I hisssə

1. Mətnə giriş

2. Müəllimin siniflə işi.

3. Mətn üzərində komandaların işi və onun yoxlanılması.

II hissə

4.İşçi vərəqləri üzrə iş.

5.Qazanılan biliklərin təqdimatı və qiymətləndirilməsi.

6. Refleksiya

Dərsin I hissəsi -20 dəqiqə.

1.Mətnə giriş. .- 5 dəqiqə

Mətnlə bağlı biliklərin axtarışı və üzə çıxarılması

Müəllimin siniflə işi: -10 dəqiqə

a)mətnin məzmunun qısa şərhi;

b)mətnin bir parçasının oxunması;

c)siniflə interaktiv fikir mübadiləsi;

d) inteqrativ əlavələr.

3. Mətn üzərində iş. -10 dəqiqə

a) komandalara verilən tapşırıqların yerinə

yetir ilməsi;

b) yerinə yetirilən tapşırıqların müzakirəsi.

Dərsin II hissəsi -20 dəqiqə.

4. Qazanılan biliklərin əksi -18 dəq.

a) iş vərəqlərində verilən tapşırıqların yerinə yetirilməsi -8 dəq

b) görülən işin təqdimatı və qiymətləndirilməsi - 10 dəq.

5. Refleksiya-2 dəq.

99

Konstruktiv dərsin dizaynı (nümünə) 4 sinif

Mövzu: “Dilimiz və onun tərkibi” (ümumiləşdirici dərs)

Məqsəd:

- şagirdlərin nitq hissələri haqqında biliklərini inkişaf etdirmək;

-“əsaslandırma” idraki və sual qoyma sosial bacarıqlarının inkişaf etdirilməsi Fəaliyyət:

cütlükdə, komandada müzakirə, təqdimat

Dərsin I-ci hissəsi: 1.

Mövzuya giriş

Məqsəd şagirdlərin «Dilimiz və onun tərkibi»

haqqında ön biliklərini üzə çıxartmaq və əlavələr

etmək. Suallar: Dilimizdə neçə nitq hissələri

vardırir? Onlar bir-biri ilə necə fərqlənir və s.? Əsas

və köməkçi nitq hissələrinin fərqləri.

2.Müəllimin

siniflə işi.

Tapşırıq: «Uşaqlar dünən meşədən xeyli giləmeyvə

topladılar» cümləsində sözləri kodlaşdırmaq, bu

cümlədə olmayan nitq hissələrini suallarla

müəyyənləşdirib cümləyə əlavə etməklə əsaslandırın.

3. Şagirdlərin paylama

materialı üzrə işləri.

Şagirdlərin tapşırıq üzrə komandada birgə

işləri

• a) cütlükdə bir sadə və bir mürəkkəb cümlə

yazmaq;

• b) cümlənin nitq hissələrinə yğun

kodlaşdırmaq və suallarını qoymaq d)

cütlərin işinin təqdimatı

Dərsin II hissəsi

Komandalarda işçi

vərəqləri üzrə iş.

1.Mürəkkəb cümlə yazın.

2. Söz birləşmələrini cümlədə

işlədib yazın.

yağ zavodu –

zavod yağı

3. Kodlaşmaya uyğun sözlər yazın.

4. Cümləni təhlil edin və mürəkkəb cümləyə çevirin.

Sarı cücələr analarının dalınca qaçdılar.

5. Davam edin. Bir gün......

100

Görülən işin təqdimatı və qiymətləndirilmsi. Meyarlar:

Bilik.

Tətbiq.

Yaradıcılıq.

Əməkdaşlıq

Refleksiya

16. Biliklərin mənimsənilməsinin qiymətləndirmə meyarları biliklərin

yaradılması və təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin meyarlarına çevrilir.

Biliklərin mənimsənilməsinin qiymətləndirmə meyarları bilik, anlam,

tətbiqdir. Biliklərin mənimsənilməsi biliklərin yaradılması ilə əvəz ediləndə

mənimsəmə meyarları təfəkkürün inkişaf səviyyəsinin ölçüsü olan

anlambilik-tətbiq-təhlil-yaradıcılıq və operasionalıq meyarlarına çevrilir.

17. Praktiki treninqlər Suallar. Sual qoymalar.

Müəllimlər adətən dərsliklərdə mövzuya aid olan bəsit suallardan istifadə

edirlər. Bu suallar əsasən dərslikdə olan bilikləri əks etdirilməsinə

istiqamətlənibər. Mövzudan kənar çıxma, şagirdlərin əldə etdikləri bilikləri

mövzuya gətirilməsi, düşündürücü sualların qoyulması kimi tapşırıqlar demək

olar ki dərslikdə yoxdur. Sözsüz ki bəsit sualları cavablandıran şagirdlərdə

öyrəndikləri haqqında mühakimə yürütmək bacarıqları inkişaf edilmir.

Şagirdləri bu bacarıqlara yiyələnndirmək üçün müəllimlər özləri bu bacarıqlara

yiyələnməlidirlər ki ondan sonra bu bacarıqlardan istifadə etsinlər.

Sualların növləri.

1.Anlam sualları? Bu nədir? Siz bunu necə başa düşürsünüz? Bu sizə nə

deyir?

Hərəkətlər: məğzini izah etmək; oxşarı ilə şəxsi müqayisə etmək; təsvir etmək.

2.Bilik sualları : ...bu nədir? ....nə vaxt? .. niyə?

Hərəkətlər: adını çəkmək; təyin etmək; qeyd etmək; seçmək; yada salmaq;

3.Qavrama sualları: ...necə bölüşdürmək olar? ....necə qarşı-qarşıya qoymaq

olar? ....öz sözlərinlə ifadə et və s.

Hərəkətlər: yerləşdirmək; paylamaq; ümumiləşdirmək; müzakirə etmək;

qruplaşdırmaq;

101

3.Tətbiq sualları: ...istifadə etməklə necə həll etmək olar?....olması üçün

nəyi dəyişmək olar?...başa düşdüyünü necə izah edərsən?

...göstərərsən?...tətbiq edərsən?

Hərəkətlər: idarə etmək; dağıtmaq; təkrar etmək; idraki bacarıq; bölüşmək;

hazırlamaq;

Yaratma və onun sualları

Yeni modellər yaradır; alternativ həll etmə yolları təklif edir; əvəzetmə

aparır; əlaqələri taparaq çox saylı (multipikativ) əməliyyatlar edir;

Nümunəvi suallar: -problemi həll etmək üçün hansı dəyişiklikləri etmək

olar?; verilənlərdə ortaq bir əlaməti tapıb yenisini yaratmaq olarmı?

Nümunə:

1.(a+b)*c= misalını necə həll edə bilərsiniz? Nə dəyişdirmək olar?

2.(2ab+3cd)*8 misalla (2*6*4+ 3*5*7)*8 misalında nə kimi ortaqlıq var?

3.Bu ortaqlıqdan çıxış edərək (2ab+3cd)*8= misalını necə həll etmək olar?

İzahlı tərifini deyə bilərsinizmi?

4.Alınan cavabın tərs əməli necə olacaqdır?

İbtidai siniflərdə

S:- (9+5)*8+= misalını izahlı həll edin.

Riyazi ifadəsindəki ədədləri əlifbanın 1-ci və 3-cü hərfləri əvəz etsək, o

zaman nə alınır? (a+b)*c=

Sual : Burada nə dəyişildi? Biz bu misalı əvvəlki qaydalar ilə həll edə

bilərikmi?

Bəli. Xeyir. Necə?

-....artırmaq , azaltmaq üçün ... nə edilməlidir? -....necə

yoxlamaq olar?

B. Blumun idrak taksonomiyasının suallarından mətnin

araşdırmasında istifadə edilməsi.

Şagirdlərin sual vermə, sual qoyma bacarıqlarının inkişaf yolları.

a)Mətni planlaşdırmaq;

b)Müəllif sizə nə demək istədiyini ortalığa çıxartmaq (mətnin ideyasını) üçün

sualların qoyuluşu

102

c)Mətni hissələrə bölmək (əsaslandırmaq) Mətnin

sonluğunu dəyişdirmək üçün sual qoyma.

d)Qiymətləndirmə üçün suallar. Nümunə:

” Qavroş və uşaqlar”

1.Qavroş kim idi?

2.O uşaqlara harda rast gəldi?

4.Uşaqların xarici görünüşləri necə idi?

5.Onların Qavroşla fərqləri nə idi?

6.Dəllək hansı səbəblərə görə uşaqları qovdu?

7.Qavroş uşaqlara niyə kömək etdi?

8.Sizcə, Qavroş düzgün hərəkət etdimi? Nəyə görə? Əsaslandırın.

9.Müəllif sizə nə demək istəyirdi?

Qavroş və dəllək.

1.Qavroş kim idi?

2.Necə yaşayırdı?

3.Nəyə görə səfil həyatı sürürdü?

4.İşinin adı nə idi?

5.Dəllək kim idi?

6.Həyatı necə idi?

7.Dəlləyin uşaqlara münasibəti necə oldu?

8.Qavroşun uşaqlara münasibəti necə oldu?

9.Nəyə görə uşaqlara onların münasibətləri fərqli idi?

10.Təsəvvür edin ki dəllək uşaqlara kömək etdi. Onun köməyi necə ola bilər?

Uşaqlar Qavroş və dəlləklə rastlaşdılar 1.Uşaqlar kim idi?

2.Dəllək nə edirdi?

3.Nəyə görə uşaqlar dəlləyin yanında idilər?

4.Uşaqlar nəyə görə analarının yanında deyildilər?

5.Uşaqları nə məcbur etdi ki, dəlləyin yanına getsinlər?

6.Uşaqlar Qavroşa harada rast gəldilər?

7.Uşaqlar nə etdilər?

103

8.Uşaqlar dəlləkdən və Qavroşdan hansı fərqli münasibəti gördülər?

9.Qavroşun münasibəti uşaqlara nə öyrətdi?

15.Esse yazılması

Esse – kiçik həcmli sərbəst bir inşadır. Essedə şagird şəxsi

mövzuda öz şəxsi düşüncəsini, fərdi təəssüratını ötürməyə çalışır.

Esse yazmağı şagirdlərə necə öyrətmək olar? Essenin məqsədi yaradıcı

təfəkkürün inkişaf etməklə bərabər, həmdə şifahi və yazılı nitq

bacarıqlarının inkişafıdır. Şagirdlərin esse yazma bacarıqlarına yiyələnməsi

çox vacibdir. Esse yazanda şagirdlər öz fikirlərini dəqiq, savadlı təqdim

etməyi öyrənirlər. Bu zaman onlar informasıyanı düzgün istifadə edərək

ardıcıl qurmağı, əsas anlayışlardan düzgün istifadə etməyi, səbəb- nəticə

bağlantılarını üzə çıxartmağı, öz nəticələrini əsaslandırmaq kimi idraki

bacarıqlara yiyələnəcəklər.

Essenin əsas əlamətləri: -Kiçik

bir mövzunun olması;

-Müəllifin subyektiv düşüncə mövqeyi;

-Fikirlərini sərbəst danışıq formasında əks etdirməsi;

-Qısa formada ifadə edilməsi;

Essenin məntiqi ifadəsi. Sərbəst ifadəyə baxmayaraq, essedəki daxili fikirlər

bir – birlə bağlı olmalıdır.

Fikirlərin bir-biri ilə bağlı olması ilə yanaşı bu fikirlərin nəyə görə?, hansı

səbəbdən? yaranmasının şəxsi görümdən açıqlanması;

Esse yazma bacarığını formalaşdırmaq üçün şagirdlər sual qoyma bacarağına

yiyələnməlidirlər. Sualqoyma bacarığı mətnlə işləyərək formalaşır.

Esse yazılmasında ardıcıllıq.

Çox vaxtı şagirdlər esse yazanda yazmaq istədikləri haqqında ardıcıl şəkildə

ancaq sadə cümlələrdən istifadə edirlər. Və bu sadə cümlələrlə üst fikirləri,

görünənləri təsvir edirlər. Fikri inkişaf etmək üçün onu açmaq lazımdır. Bu

açılım isə nəyə görə?, nədən? necə? kimi suallarla mümkün olur. Bu sualları

cavablayan fərd həmişə öz duyduğunu, görümünü təsvir etməyə çalışır.

104

Esse yazılmasında ardıcıllıq.

1.Mövzu .

2.Acar sözlər.

3.Açar sözlərin açması.

4.Essenin planı.

5.Giriş, əsas hissə, nəticə.

6.Hissələrin bir- biri ilə əlaqəsi və şəxsi görümdən açması.

7.Essenin həcmi.

3 sinif şagirdlərinin «Mənim dünyam» kitabından nümunələr Müəllim

Südabə Həsənova.

Şagirdlərimizin yazılarından ibarət olan bu kitab bir dərsin məhsuldarlığıdır.

«Qobusatan» mövzusu üzərində işləyib qurtarandan sonra onların

təxəyyüllərində bu mövzu necə görünür deyə «Davam edin...» tapşırığı

əsasında üç başlıq verildi : "Əlində böyük bir ox...", "Əynində kürk olan

rəssam...", "Birdən mağaradan...» . Bu tapşırıq əsasında şagirdlər öz

təxəyyüllərində yaratdıqları obrazları esselərdə canlandırdılar. Onlar

duyğularından çıxış edərək öz görümlərini qələmə aldılar.

105

106

107

Bölmə III

Dərslərdən nümunələr.

1.Südabə Həsənova. Fitnə

2. Südabə Həsənova. Dilimiz və onun tərkibi.

3. Əliyeva Sevda.Qaraca qız.

4. İsgəndərova Zərifə..Üçrəqəmli ədədə bölmə .

5. İsgəndərova Zərifə.. Mübtəda xəbərlə uzlaşmaya

da bilər.

6. Sevil Süleymanova. Finalda.

7. Sevil Süleymanova. 10 aşmaqla

(tamamlamaqla ) surətli hesablama.

8.Taliyə Nəbiyeva. Şir və siçan.

9. Fatma xanım Bunyatova. Nitq hissələri.

10. Arifə Həsənova. Nitq hissələri

Südabə Həsənova

Fitnə

3-cü sinifdə Azərbaycan dilin fənnindən keçirilən

nümayiş dərsin gedişatı

108

Mövzu : “ Fitnə “ ( Nizami Gəncəvinin “ Yeddi gözəl “ poeması

əsasında)

Standartlar: 1.1.2. 1.2.1. 2.2.1. 2.2.4.

Məqsəd : - şagirdlərin Nizami Gəncəvi haqqında ön biliklərini üzə

çıxartmaq və əlavələr etmək;

-komandada şagirdlərin intellektual və sosial bacarıqlarının inkişaf

etdirilməsi.

Dərsin gedişi.

Mövzunun adını elan edərək , dərsə başlayıram.

S. – Mizami Gəncəvi kimdir ? Onun haqqında nə bilirsiniz?

Bu sualı verməkdə məqsədim şagirdlərin Nizami haqqında ön

biliklərini üzə çıxartmaqla bərabər, bu biliklərin bir biri ilə

paylaşmasidir.

Şagirdlər komandada fikirlərini bölüşüb, hazırıq işarələrini qaldırır,

hər komandadan bir nəfər sualı cavablandırır.

C. - Nizami Gəncəvi Azərbaycanın dahi şairidir.

- O, Gəncə şəhərində yaşamışdır. Əsərlərini fars dilində yazmışdır.

- Gəncə şəhərində N. Gəncəvinin məqbərəsi, Bakıda adına kino -

teatr, metro stansiyası var.

- Bakı şəhərinin rayonlarından biri – Nizami rayonudur. Nizami

Gəncəvinin adını daşıyır.

Komandaların cavabları dinlənildikdən sonra N.Gəncəvi haqqında

əlavə məlumat verir, “Xəmsə” adı ilə məşhurlaşmış beş böyük

poemasının ( “ Sirlər xəzinəsi” , “ Xosrov və Şirin” , “ Leyli və

Məcnun “ , “ Yeddi gözəl “ , “ İsgəndərnamə “ ) adlarını

söyləyirəm. Onu da nəzərə çatdırıram ki, Azərbaycanın dahi

bəstəkarlarından Ü. Hacıbəyov “ Leyli və Məcnun “ operasını, Q.

Qarayev isə “Yeddi gözəl” baletini yazmışlar.

109

Südabə Həsənova

Fitnə

3-cü sinifdə Azərbaycan dilindən aparılan nümayiş dərsin

gedişatı

Mövzu : “ Fitnə “ ( Nizami Gəncəvinin “ Yeddi gözəl “ poeması əsasında)

Standartlar: 1.1.2. 1.2.1. 2.2.1. 2.2.4.

Məqsəd : - Şagirdlərin Nizami Gəncəvi haqqında ön biliklərini üzə

çıxartmaq və əlavələr etmək.

-Komandada şagirdlərin intellektual və sosial bacarıqlarının inkişaf

etdirilməsi. Dərsin

gedişi. Mövzunun

adını elan edərək ,

dərsə başlayıram.

S. – Mizami

Gəncəvi kimdir ?

Onun haqqında nə

bilirsiniz?

Bu sualları verməkdə məqsədim şagirdlərin Nizami haqqında ön biliklərini

üzə çıxartmaqla bərabər, bu biliklərin bir biri ilə paylaşmasidir. Şagirdlər

komandada fikirlərini bölüşüb, hazırıq işarələrini qaldırır, hər

komandadan bir nəfər sualı cavablandırır.

C. - Nizami Gəncəvi Azərbaycanın dahi şairidir.

- O, Gəncə şəhərində yaşamışdır. Əsərlərini fars dilində yazmışdır. -

Gəncə şəhərində N. Gəncəvinin məqbərəsi, Bakıda adına kino -

teatr, metro stansiyası var.

- Bakı şəhərinin rayonlarından biri – Nizami rayonudur

Komandaların cavabları dinlənildikdən sonra N.Gəncəvi haqqında əlavə

məlumat verir, “Xəmsə” adı ilə məşhurlaşmış beş böyük poemasının ( “

Sirlər xəzinəsi” , “ Xosrov və Şirin” , “ Leyli və Məcnun “ , “ Yeddi gözəl

“ , “ İsgəndərnamə “ ) adlarını söyləyirəm. Onu da nəzərə çatdırıram ki,

Azərbaycanın dahi bəstəkarlarından Ü. Hacıbəyov “ Leyli və Məcnun “

operasını, Q. Qarayev isə “Yeddi gözəl” baletini yazmışlar.

110

“Yeddi gözəl” poeması dünyanın yeddi ölkəsindən gətirilmiş yeddi

gözəlin hekayələrindən ibarətdir. Bu gözəllərdən biri də Fitnədir. Bu gün

biz “ Fitnə “ mətni ilə tanış olacaq, orada baş verən hadisələri

araşdıracağıq.

Şagirdlərin “Fitnə “ adının mənasını bilib, bilmədiklərini öyrənmək

məqsədi ilə sinfə müraciət edirəm.

M: -Uşaqlar, bildiyiniz kimi hər bir adın mənası vardır.

Məsələn, mənim adım Südabədir. Sədəfgülü bitkisinin farsca adıdır.

S: Bəs siz necə, adınızın mənasını bilrsinizmi?

Uşaqlardan bir neçəsi adlarının mənasını söyləyirlər.

-Mənim adım Duyğudur. Mənası – hiss deməkdir.

-Mənim adım Muraddır. Mənası – arzu, istək deməkdir.

S – Sizcə, Fitnə adının mənası nədir?

Uşaqlar bu adın mənasını açıqlamaqda çətinlik çəkirlər. Fitnə adının

mənası yazılmış slaydı nümayiş etdirir və deyirəm.

Fitnə- (ərəb mənşəli sözdür ) mənası - qarışıqlıq, ara pozma, adamları bir

biri ilə vuruşdurmaq, aralarını pozmaq deməkdir.

Fitnə adının mənası açıqlandıqdan sonra fəaliyyət, bacarıq, vərdiş və

məharət sözləri, bu sözlər haqqında şagirdlərin nə düşündükləri

araşdırılır. Bu məqsədlə sinfə müraciət edirəm.

S – Fəaliyyət nədir? (Şagirdlər komandalarda fikirlərini paylaşıb

müzakirə edəndən sonra cavab verirlər.)

C – Hansısa bir iş görmək. Məsələn - yazmaq, oxumaq, oynamaq, işləmək.

S – Bacarıq nədir?

C – Bir işi görmək bacarığı; yaxşı yazmaq, oxumaq, şəkil çəkmək

bacarığı; misal, məsələ həll etmək bacarığı.

S – Vərdiş nədir?

C – Bir işi hər gün , vaxtaşırı, tez – tez gördükdə vərdişə çevrilir; dişləri

fırçalamaq;

S – Məharət deyəndə nə başa düşürsünüz?

C – Biz belə düşünürük ki, bir işi başqalarından daha yaxşı yerinə

yetirmək məharətdir.

S – Sizcə, vərdiş məharətə çevrilə bilərmi?

111

C – Bizim fikrimizcə vərdiş məharətə çevrilə bilər. Bir işə əvvəl vərdiş

edirik, onu tez – tez və yaxşı yerinə yetirəndə isə məharətə çevrilir

Mətn oxunduqdan sonra sinfə müraciət edirəm.

S – Sizcə, Bəhram şah doğrudanmı məharətli bir ovçu idi?

Şagirdlər komandalarda fikir mübadiləsi edir, sualı cavablandırırlar.

C – Bizim fikrimizcə, O, məharətli bir ovçu idi. Məharətli ovçular

onun kimi ceyranın dırnağını oxla başına birləşdirə bilərdi.

C – Biz də bu cür düşünürük. Bəhram şahın etdiyi doğrudan da bir

məharətdir.

C – Biz düşünürük ki, onun etdiyi bir vərdişdir.

C – Bizim fikrimizcə, bu, vərdişdən yaranan bir məharətdir.

S – Bəs, Fitnəni ölümə məhkum edəcək qədər qəzəblənməsi doğru idimi?

Yenə də komandalar fikirlərini bölüşür və cavab verirlər.

C – Bizim fikrimizcə qəzəblənməkdə haqlı idi. Fitnə sanki qəsdən onun

məharətini görmək istəmirdi və inadkarlıq edərək, bunu vərdiş

adlandırırdı.

C – Bizim fikrimizcə də qəzəblənməkdə haqlı idi, ancaq ölümə

məhkum etməklə deyil, başqa cəza verərdi

S – Bəs sərkərdə nə üçün şahın əmrini yerinə yetirmədi? O, Fitnəni

öldürmək əvəzinə, onu evinə apardı?

C – Düşünürük ki, sərkərdə Bəhram şahın sonradan peşman olacağını

bilirdi.

Mətn

oxunduqdan sonra sinfə müraciət edirəm.

S – Sizcə, Bəhram şah doğrudanmı məharətli bir ovçu idi?

112

Şagirdlər komandalarda fikir mübadiləsi edir, sualı cavablandırırlar. C –

Bizim fikrimizcə, O, məharətli bir ovçu idi. Məharətli ovçular onun kimi

ceyranın dırnağını oxla başına birləşdirə bilərdi.

C – Biz də bu cür düşünürük. Bəhram şahın etdiyi doğrudan da bir

məharətdir.

C – Biz düşünürük ki, onun etdiyi bir vərdişdir.

C – Bizim fikrimizcə, bu, vərdişdən yaranan bir məharətdir.

S – Bəs, Fitnəni ölümə məhkum edəcək qədər qəzəblənməsi doğru idimi?

C – Bizim fikrimizcə qəzəblənməkdə haqlı idi. Fitnə sanki qəsdən onun

məharətini görmək istəmirdi və inadkarlıq edərək, bunu vərdiş

adlandırırdı.

C – Bizim fikrimizcə də qəzəblənməkdə haqlı idi, ancaq ölümə məhkum etməklə deyil,

başqa cəza verərdi

S – Bəs sərkərdə nə üçün şahın əmrini yerinə yetirmədi? O, Fitnəni öldürmək əvəzinə,

onu evinə apardı?

C – Düşünürük ki, sərkərdə Bəhram şahın sonradan peşman olacağını bilirdi. S –

Fitnə nə üçün kiçik buzovu böyüyənə qədər hər gün boynunda yuxarı mərtəbəyə

qaldırır, orada yedizdirir, sonra aşağı düşürürdü?

C – Fitnə yəqin ki, öz sözünün üstündə durur, sübut etməyə çalışırdı ki, vərdişlə hər bir işi

yerinə yetirmək olar.

C – Bizim fikrimizcə, o, bir şeyi unudurdu ki, onun etdiyi də əslində məharətdir. Özü də

Bəhram şahın ovçuluq məharəti kimi – vərdişdən yaranan bir məharət.

C – Axı, Fitnənin etdiyini də hər kəs edə bilməzdi.

Sərkərdənin Bəhram şahı evinə qonaq çağırmaqda məqsədinin nə olduğu haqda

şagirdlərin düşündüklərini öyrənmək məqsədi ilə sinfə müraciət edirəm.

S – Sizcə, sərkərdə nə üçün Bəhram şahı evinə qonaq çağırdı?

C – Fikrimizcə o, başa düşmüşdü ki, Fitnə vərdiş nəticəsində böyük bir öküzü

boynunda birnəfəsə yuxarı mərtəbəyə qaldırdığını Bəhram şaha göstərmək istəyir. C –

Bizim fikrimizcə, sərkərdə Fitnənin sağ olduğunu Bəhram şaha bildirməyin vaxtı

çatdığını düşünürdü. Ona görə də Bəhram şahı evinə qonaq çağırdı.

S – Bəhram şah Fitnənin sağ olduğunu görəndə nə üçün sərkərdəni cəzalandırmadı, ona

qiymətli hədiyyələr verdi? Axı sərkərdə onun əmrini yerinə yetirməmişdi?

C – Sərkərdə bilirdi ki, Bəhram şah Fitnənin xətrini çox istəyir. Qəzəbləndiyi üçün belə

hökm vermişdi. Hirsi soyuyandan sonra peşman olacaq. Elə onun düşündüyü kimi də

oldu. Bəhram şah sevinir ki, yaxşı ki, sərkərdə onun əmrini yerinə yetirməyib. Dərsin

növbəti hissəsində şagirdlər mətni cütlükdə oxuyur, hər cütlük mətnə iki sual qoyur.

Vaxt bitdikdən sonra çarx vasitəsi ilə seçilmiş cütlüklər növbə ilə mətni hissələrlə səsli

oxuyur, yazdıqları sualları səsləndirir və cavablandırırlar. (Bu sualları digər

komandalar da cavablandıra bilərlər. )

113

Cütlüklər işlərini təqdim edəndən sonra komandalara işçi vərəqləri paylanır.

Məqsəd şagirdlərin aldıqları biliklərin əks etdirilməsi idi. Tapşırıqları yerinə

yetirəndə şagirdlər öz bilikləri ilə bölüşürlər ,fikirlərini düzgün çatdırmağa

çalışırlar. Bu zaman komanda daxilində biliklər təkrarlanır, yenilənir və

genişlənir.

Komandaların işçi vərəqləri.

114

Komandalar tapşırıqları yerinə yetirdikcə, onlara yanaşır, komandanın sualı

olanda ona birlikdə cavab axtarırıq. Verilən tapşırıqlar çox səviyyəli olduğu

üçün komanda üzvləri öz aralarında kimin hansı tapşırığı yerinə yetirəcəyini

müəyyənləşdirir. Bu iş bölgüsü onlarda qarşılıqlı əməkdaşlıq fəaliyyətini

inkişaf etdirir. Birdə ki bu zaman tapşırığı yerinə yetirən şagirdlər gördükləri

işin məsuliyyətini daşıyırlar. Və buda onlarda məsuliyyət hissini inkişaf etdirir.

Vaxt bitdikdən sonra hər komandalar gördükləri işləri təqdim edirlər. Təqdimat

zamanı şagirdlər onları qane etməyən cavablara suallar qoyaraq komanda

115

üzvlərinə müraciət edirlər. Əvvəlcədən nəzərdə tutulmuş meyarlar üzrə

komandaların təqdimatı komandalarla birlikdə sinifdaxili qiymətləndirilir.

Təqdimat edilən işlərdən nümunə.

Təqdimat və qiymətləndirmədən sonra şagirdlərə refleksiv bir sual

verdım: Siz necə düşünürsünüz? Fitnənin xasiyyəti adına uyğundurmu?

C: Bizim fikrimizcə uyğun idi. Çünki o, başqalarının arasını vurmasa

da özü ilə Bəhram şahın arasını vurdu. Şahı elə qəzəbləndirdi ki, ona

ölüm hökmünü verdi.

Hətta o, bir az da inadcıl idi. Əlavə oxuduğunuz mətndə də gördük ki,

sanki o, şahın məharətini qəsdən görmək istəmir. Düşünürəm ki, hətta

istəməsə belə nəzakət xətrinə qəbul etməli idi.

-Belə nəticəyə gəlirik ki, həyatda da gördüyümüz kimi vərdiş məharətə

çevrilə bilər.

-Başqalarının məharətinə, uğuruna isə göz yummaq yox, sadəcə

sevinmək, alqışlamaq lazımdır.

116

Beləliklə bu dərs Konstruktiv təlimin prinsipləri üzrə qurulmuşdu.

Dərs iki hissədən ibarət idi. Birinci hissədə :

-mövzuya giriş kimi şagirdlərin Nizami haqqında bilik dairəsi öyrənilir;

- alınan biliklərə əlavələr edilir və mətn üzrə interaktiv iş aparılır;

-şagirdlərin dərslik üzrə işləri.

Dərsin ikinci hissəsində:

-komandalar işçi vərəqlərində tapşırıqları yerinə yetirirlər; -

tapşırıqlarını təqdimat edirlər;

-təqdimatı qiymətləndirirlər.

Südabə Həsənova

Dilimiz və onun tərkibi (ümumiləşdirici dərs)

Sinif : III b

Fənn : Azərbaycan dili

Mövzu : Dilimiz və onun tərkibi

Standartlar : 3.1.4. , 4.1.5. , 4.1.6.

Məqsəd : - Şagirdlərin dil haqqında biliklərini üzə çıxartmaq və onların bu

biliklərdən istifadə etmə səviyyəsini ölçmək

- Komandada birlikdə işləmək mədəniyyətini izləmək

Dərsin məqsədi şagirdlərin dil haqqında biliklərini üzə çıxartmaq olduğu üçün

mövzusunun adını elan edib, suallarla sinfə müraciət edirəm.

S: Dil deyəndə siz nə başa düşürsünüz?

Komandaların cavabları çox ətraflı oldu:

-İnsan və heyvanların ağzında olur, yəni, qidanın çeynəməsinə kömək edir;

- dad bildirir;

Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi T. Həsənov adına 23 №-li tam orta eksperimental məktəbi İdrak məktəbi Fatma xanım Bunyatova "Öyrətmədən öyrənməyə keçid"

Abstract