Content uploaded by Tomasz J. Kosinski
Author content
All content in this area was uploaded by Tomasz J. Kosinski on Oct 09, 2022
Content may be subject to copyright.
BOGOWIE
SŁOWIAN
TOMASZ KOSIŃSKI
BOGOWIE
SŁOWIAN
Warszawa 2019
pamięci
Kazimierza Szulca
„Po co szukać obcych bogów skoro są swoi”
Joachim Szyc
„Słowiańscy bogowie” (1865)
SPIS TREŚCI
WSTĘP.................................................................................................................... 14
SŁOWIAŃSCY BOGOWIE I DEMONY ............................................................. 22
Główni bogowie ............................................................................................. 56
Świętowit – Wszechbóg ............................................................................. 56
Swarog – Stwórca ....................................................................................... 72
Trzygłów – Boska Trójca .......................................................................... 80
Bóstwa solarne ............................................................................................ 88
Bielbóg ................................................................................................................................................ 88
Swarożyc ............................................................................................................................................ 97
Darzbóg .............................................................................................................................................102
Pierun ................................................................................................................................................104
Jarowit (Jaryło) .............................................................................................................................114
Jasz (Jesse) .......................................................................................................................................123
Re (Ra) ..............................................................................................................................................128
Radagast ...........................................................................................................................................129
Mitra ...................................................................................................................................................139
Rujewit (Rugiewit) ......................................................................................................................143
Żywie (Sieba, Siew) .....................................................................................................................147
Łado / Łada .....................................................................................................................................148
Lel / Polel .........................................................................................................................................156
Pogoda / Podaga ...........................................................................................................................163
Dola / Niedola (Licho) ................................................................................................................164
Pripegala ..........................................................................................................................................167
Rod / Rodzanica ............................................................................................................................167
Krodo .................................................................................................................................................170
Rok ......................................................................................................................................................172
Bóstwa lunarne ......................................................................................... 174
Czarnobóg ........................................................................................................................................175
Weles .................................................................................................................................................178
Porewit..............................................................................................................................................186
Prowe .................................................................................................................................................188
Chors ..................................................................................................................................................191
Spor (Sporysz) ...............................................................................................................................196
Nyja .....................................................................................................................................................196
Semargl .............................................................................................................................................202
Bogini Matka Ziemia ................................................................................ 205
Dziewanna (Siwa, Dziewa) .......................................................................................................205
Marzanna (Mara, Morena) .......................................................................................................213
Dzidzilela (Lela, Baba, Cyca, Dodola) ...................................................................................219
Mokosz ..............................................................................................................................................224
Porenut .............................................................................................................................................226
Inni bogowie znani w źródłach ..............................................................228
Strzybóg (Pochwist, Pogwizd) .............................................................. 229
Kupała .......................................................................................................... 233
Kolęda (Kolada) ........................................................................................ 237
Kostroma ..................................................................................................... 240
Pereplut ....................................................................................................... 241
Flins ............................................................................................................... 242
Hambóg ........................................................................................................ 244
Usład ............................................................................................................. 246
Lutybóg ........................................................................................................ 246
Pryja .............................................................................................................. 247
Cisłobóg........................................................................................................ 247
Ipabog .......................................................................................................... 248
Woda (Wodanica) / Wodan ................................................................... 250
Bystrzec ........................................................................................................ 251
Hela ............................................................................................................... 251
Tora ............................................................................................................... 253
Hładolej ........................................................................................................ 253
Godun ............................................................................................................ 253
Dobrogost .................................................................................................... 254
Kryszeń......................................................................................................... 254
Sławina ........................................................................................................ 254
Mudrzena .................................................................................................... 255
Przyśniena .................................................................................................. 255
Wybrane bóstwa pomocnicze, demony i inne istoty mityczne ..255
Duchy domowe i gospodarcze ............................................................... 258
Duchy leśne i polne ................................................................................... 261
Duchy wodne .............................................................................................. 262
Diabeł / Bies / Czart ................................................................................. 266
Bazyliszek .................................................................................................... 269
Żmij / Smok ................................................................................................. 270
Chmurnicy ................................................................................................... 272
Rarog / Żarptak ........................................................................................ 273
Gryf ................................................................................................................ 274
Jutrzenka / Południca / Wieczernica ................................................. 275
Wesna ........................................................................................................... 276
Niepogoda ................................................................................................... 277
Mrok i Mroz ................................................................................................. 277
Ohnien .......................................................................................................... 277
Oźwiena ....................................................................................................... 278
Polewik ......................................................................................................... 278
Honił .............................................................................................................. 278
Pust ................................................................................................................ 278
Ops ................................................................................................................. 279
Lubicz ............................................................................................................ 279
Kuślak ........................................................................................................... 280
Kołbog .......................................................................................................... 280
Dróżek .......................................................................................................... 280
Dyblik ............................................................................................................ 280
Jodut .............................................................................................................. 281
Jesiznik ......................................................................................................... 281
Latawiec ....................................................................................................... 281
Strzyga / Strzygoń .................................................................................... 281
Wampir ........................................................................................................ 282
Wilkołak ....................................................................................................... 284
Wykaz demonów i straszydeł znanych na Słowiańszczyźnie .....285
REKONSTRUKCJA SŁOWIAŃSKIEGO PANTEONU ..................................294
KULT BOHATERÓW .........................................................................................298
Polska .............................................................................................................298
Alan i Wandal ............................................................................................. 299
Deombrotus ................................................................................................ 299
Lech ............................................................................................................... 300
Leszek Sprytny ........................................................................................... 305
Krak ............................................................................................................... 305
Wanda .......................................................................................................... 306
Waligóra i Wyrwidąb .............................................................................. 307
Sław i Nemrod ............................................................................................ 309
Wisław .......................................................................................................... 309
Piast .............................................................................................................. 309
Siemowit ...................................................................................................... 310
Wrocisław ................................................................................................... 311
Polak (Polach) ............................................................................................ 312
Połabie i Pomorze ......................................................................................312
Radagais ...................................................................................................... 312
Wizymir ........................................................................................................ 314
Czechy .............................................................................................................316
Czech / Bohemus ....................................................................................... 316
Krok ............................................................................................................... 317
Libusza ......................................................................................................... 318
Przemysł ...................................................................................................... 319
Wlasta .......................................................................................................... 319
Zabój i Sławój ............................................................................................. 321
Samo ............................................................................................................. 321
Bałkany ..........................................................................................................323
Swewlad I i Brus ........................................................................................ 323
Totila ............................................................................................................. 323
Ostroil ........................................................................................................... 325
Swewlad II ................................................................................................... 325
Silimir ........................................................................................................... 325
Bladin ........................................................................................................... 325
Ratomir ........................................................................................................ 326
Ruś ...................................................................................................................326
Kij ................................................................................................................... 327
Boz ................................................................................................................. 328
Bojan ............................................................................................................. 330
Ruryk ............................................................................................................ 331
Wsiesław Czarodziej ................................................................................ 334
Wołch (Wołga) Wsiesławicz .................................................................. 336
Michajło Potok ........................................................................................... 337
Mikuła Sielaninowicz ............................................................................... 338
Swiatogor .................................................................................................... 342
Ilja Muromiec ............................................................................................. 342
Alosza Popowicz ........................................................................................ 345
Dobrynia Nikiticz ...................................................................................... 348
Stawr Godinowicz ..................................................................................... 353
Suchman Odichmantiewicz.................................................................... 353
Dunaj (Don) Iwanowicz .......................................................................... 353
Wasilij Buslajew ........................................................................................ 354
Sadko ............................................................................................................ 357
ZAKOŃCZENIE ...................................................................................................358
BIBLIOGRAFIA...................................................................................................362
WSTĘP
O bogach Słowian pisało wielu autorów, zarówno dawnych kronikarzy, jak i
współczesnych historyków i religioznawców. Niestety wydawać się może, że im
więcej się pisze na ten temat, tym mniej jest on czytelny dla ogółu odbiorców, jak i
kolejnych badaczy podejmujących próby jego zgłębienia.
Prawda o rodzimym kulcie Słowian jest bowiem owiana tajemnicą, którą należy
wydobyć z przeszłości, oczyścić z propagandowych naleciałości i zakłamań, odnaleźć
jej skrawki i ułożyć z nich całość, jak się układa obrazek z puzzli. To nie lada
zadanie, ale jakże kuszące i warte podjęcia na nowo.
Podział ról i ustalenie hierarchii w słowiańskim kulcie nastręczało dużych
problemów historykom, a wielu autorów, nie rozumiejąc istoty wiary słowiańskiej i
nie doceniając wiedzy jaką Słowianie posiadali o kosmosie i prawach rządzących
światem, nazbyt często błędnie opisywało funkcje i pozycje poszczególnych bogów
w słowiańskim panteonie.
Sam też przekonałem się, że to nie łatwa sprawa i moje poglądy w tym temacie
ewoluowały wraz z poszerzaniem wiedzy z zakresu religioznawstwa, historii,
mitologii, etnografii, lingwistyki, kulturoznawstwa, archeologii, etnogenetyki,
klimatologii, astronomii i innych dziedzin. Co więcej myślę, że ten proces poznawczy
wciąż powinien trwać, bo uważam, że zdobywanie wiedzy i samorozwój to jedne z
ważniejszych celów ludzi myślących.
Zakładam więc, że być może za jakiś czas będę musiał skorygować pewne tezy i
idee jakie zawarłem w tym opracowaniu, jednak już dziś chciałbym się podzielić z
Czytelnikami swoją wiedzą i wnioskami w tym zakresie. Ewentualne nowe ustalenia
czy weryfikację własnych poglądów na ten temat mogę zamieścić w kolejnych
publikacjach, dlatego nie zwlekając podjąłem próbę uporządkowania, analizy i
rekonstrukcji panteonu słowiańskich bogów i istot mitycznych, korzystając z
dostępnych materiałów źródłowych i literatury przedmiotu oraz własnych badań i
przemyśleń.
Aby podjąć taki wysiłek należało poznać przede wszystkim system wierzeń
słowiańskich ludów, ich kosmogonię, mitologię, funkcyjność i zależności między
bóstwami. To stanowi podstawę do ustalenia zweryfikowanego wykazu i hierarchii
bogów. Wielu religioznawców podnosiło jednak problem ubogości źródeł,
ograniczając się, w przypadku historyków, wyłącznie do znanych im materiałów
pisanych, dokumentów i kronik. Dopiero Zorian Dołęga-Chodakowski, Kazimierz
Moszyński, a po nich Aleksander Gieysztor i inni, postulowali o sięgnięcie po źródła
etnograficzne, gdzie przetrwały elementy dawnej wiary.
Imiona bogów słowiańskich możemy odnaleźć także w nazwach miejscowych.
Wypisałem kilkanaście z nich, tylko z terenu mojego rodzimego województwa
świętokrzyskiego, gdzie wokół Łysej Góry mamy m.in.: Makoszyn, Bieliny, Belno,
Zbelutka, Czarnocin, Radostów, Radostowa, Radoszyce, Radomice, Radlin,
Radkowice, Jasień, Jasieniec, Jasionna, Strawczyn, Skotniki, Marzysz, Morawica,
Marzęcin, Szwarszowice, Włoszczowice, Włochów, Włochy, Wisy, Wistka. Do nazw
z rdzeniami związanymi z etnogenezą Słowian należą m.in.: Lechów, Lechówek,
Sarbice, Samsonów, Mechlin, Tumlin, Serbinów, Węgrzynów, Oblęgorek, Odrowąż,
Zbrza.
Można sobie wyobrazić ile nazw tego typu znaleźlibyśmy w całej Polsce, czy na
terenie Słowiańszczyzny. Jak widać zarówno ślad dawnych wierzeń, jak i tropy
pochodzenia różnych plemion zachowały się w toponimach, które warto studiować
bliżej. Ligwiści zajmują się tym od lat robiąc często mrówczą robotę, ale czasem nie
potrafią wielu nazw poprawnie zinterpretować. Niestety historycy, archeolodzy, czy
religioznawcy w swoich badaniach nazbyt rzadko sięgają po tego typu materiał
źródłowy, ograniczając się tylko do wniosków z badań prowadzonych jedynie w
ramach własnych dyscyplin. Stąd w ich raportach mamy tak wiele braków i
niedomówień.
Dość istotnym problemem w ocenie źródeł były tendencyjne opisy autorów.
Dawni kronikarze patrzyli na religię pogańską przez pryzmat interpretacji
chrześcijańskiej, która w słowiańskich bóstwach widziała wcielenie szatana.
Niemieccy autorzy mieli też skłonności do interpretacji germańskiej, czyli
porównywania bóstw słowiańskich do skandynawskich. Wielu kronikarzy, w tym
także polscy, jak Długosz czy Stryjkowski, pisali o słowiańskich bogach odnosząc ich
do reprezentantów z rzymskiego panteonu, co nazywamy interpretacją klasyczną.
Wszystkie tego typu wypaczone obrazy rzeczywistości należy starać się weryfikować
z należytą ostrożnością.
Problematyczną sprawą w badaniach nad wierzeniami Słowian jest też zbyt
krytyczne podejście, negacja i lekceważenie tematu lub z drugiej strony
hurraoptymizm, bezkrytyczność czy nadkreatywność autorów. Wielu
religioznawców, jak Lelewel, Brückner, Gieysztor, czy Szyjewski, zajmujących się
mitologią Słowian, przypisuje wybranym bogom różne cechy i podaje inne
pochodzenie ich imion, a nawet zaprzeczają istnieniu wielu z nich, choć są
poświadczone w źródłach.
Chyba najwięcej szkody słowiańskiej mitologii wyrządził Bruckner podważając
przekaz Długosza, co wywołało prawdziwą burzę. Mimo pojedynczych sprzeciwów,
jak opinia znakomitego uczonego, jakim był Karol Potkański, o którym nie tak
dawno (1986) napisał Aleksander Gieysztor, że był subtelnym sceptykiem i
intuicjonistą
1
, negatywna opinia o wątpliwościach co do polskiego i słowiańskiego
panteonu poszła w świat i do tej pory trudno przezwyciężyć ten ugruntowany dogmat.
Czas jednak pokazał, że to właśnie Potkański miał rację.
Inni całkiem niepotrzebnie komplikują sprawę, jak Białczyński czy Trentowski (a
za nim Szyc), tworząc rozbudowane wykazy bogów i bestariusze, wymyślając przy
tym pokrętne nazwy i legendy z nimi związane. Często w ich opracowaniach na temat
mitologii Słowian występują ci sami bogowie określani innymi teonimami, choć
bardzo zbliżonymi pojęciowo i fonetycznie, jak Marzanna, Mara, Marza, Morena,
Mora, Semergla, Semrgieł, Zemerzla, czy też Dziewanna, Dziewa, Dziewonia,
Ziewonia, Ziewa, Sieba, Siejba, Siwa. Nie trzeba być tu geniuszem historii, by
mniemać, że z powodów różnic językowych występujących u plemion słowiańskich
to samo bóstwo mogło występować pod podobnymi, wyżej wymienionymi mianami.
Większym problemem zdaje się ustalenie tożsamości bóstw o odmiennych
teonimach, ale podobnej funkcjonalności, co może świadczyć o kulcie jednego boga,
ale pod różnymi imionami nadanymi mu przez poszczególne plemiona. Przykładem
może być tutaj chociażby Słońce, które najprawdopodobniej pod tą nazwą było
czczone u Lachów (Polanie, Mazowszanie, Chrobaci), ale już u Rusinów (Słowianie
Wschodni) zwano je Darzbogiem (Dadźbogiem), a Wendowie (Połabianie,
Łużyczanie, Rugianie) określali go Swarożycem (synem Swaroga).
To samo dotyczy twórcy Słońca, zwanego w ruskich źródłach Swarogiem, którego
imię u Lachów i Wendów przybrało, zapewne stabuizowaną, formę On. Sonce, czyli
„s on ce” – z On ce (-ce to oczywiście „ciemność”), to po prostu światło w ciemności.
Jego twórcą jest On, czyli boski przejaw samego Świętowita, naczelnego bóstwa
Słowian, który – jak można rozumieć – przed stworzeniem Słońca oraz innych
gwiazd, planet i Pioruna, istniał sobie w ciemności. Miano On jest ukryte także w
runach wendyjskich, o których więcej pisałem w swojej książce „Runy słowiańskie”
(2019).
Co ciekawe, Lachowie (Polacy) najgorliwiej czcili akurat Jasza, który przez wielu
autorów (Długosz i inni) uznawany był za ich naczelnego boga, choć przez samych
jego wyznawców traktowany był raczej jako jasność, światłość dającą życie, czyli
hierarchicznie podrzędne bóstwo w stosunku do Świętowita i On (Swaroga).
Możliwe, że kult Jasza był tak silny, gdyż był on najbliższym przejawem
najwyższego boga na Ziemi. W takim rozumieniu to Świętowit był bogiem bogów,
panem jasnej (Bel) i ciemnej strony życia (Cern), a tym samym, poprzez swoją siłę
sprawczą (On – Swaroga), również stworzycielem Słońca i innych planet, gwiazd,
Księżyca i życia na Ziemi (4 pory roku, 4 strony świata). To jego emanacje rządziły
prawami natury personifikowanymi przez ludzi jako bogowie przyrody. Słońce było
źródłem boskiej energii, a jasność (Jasz) jej życiodajnym efektem, mającym wpływ
na ludzkie życie.
Podobnym kultem otaczano Pioruna (Swarożego syna, władcę gromu, prawie
równego Słońcu, ale nim nie będącym), którego też wielu religioznawców uważało za
bóstwo naczelne Słowian. Mając na uwadze indoeuropejski mit o synu (Bożycu)
1
Potkański K., Wiadomości Długosza o polskiej mitologii, [w:] Tegoż, Pisma pośmiertne, t. 2,
Kraków 1924, s. 1-93; A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1986
przejmującym władzę po bogu ojcu (m.in. gr. Zeus i Kronos), niektórzy przyjmowali,
że Piorun objął właśnie rządy po Swarogu, który po ukończeniu procesu stworzenia
stał się bogiem bezczynnym. To on jako młody bóg nieba i światła miał toczyć bój o
Ziemię ze swoim oponentem, bogiem ciemności i zaświatów (Weles, Nyja,
Czarnobóg).
Dość ważki jest również problem nazewniczy związany z ustaleniem płci bóstw o
imionach typu Sieba (Siew, Siwa), co nie jest czymś nowym, ale wciąż sprawia wiele
problemów, także szanowanym uczonym. Poświęcają oni dużo czasu i miejsca na
udowadnianie tego, czy Sieba była kobietą, czy też nie. Jak wiemy nie zawsze wyraz
z końcówką –a na końcu oznacza rodzaj żeński. Przykładem mogą być takie
określenia, funkcje i imiona, jak: baca, Jaksa, Mitra, które przecież dotyczą postaci
rodzaju męskiego.
Dlatego historycy i religioznawcy mieli problem z określeniem płci niektórych
słowiańskich mian, jak Kupała, Łada, Kolada, Jaryła, Mokosza, Nyja, Podaga,
Kostroma, itp. Tworzyli oni też bóstwa partnerskie, albo przekonywali o
prawidłowości niektórych form uznając za lepsze, prawdziwsze, czy wręcz jedynie
akceptowalne., albo, że . Nie ma to chyba tak wielkiego znaczenia. Wiemy, że
Słowianie, w zależności od miejsca zamieszkania i przynależności plemiennej oraz
językowej, różnie zwali to samo bóstwo. W tym przypadku Słowianie wschodni
wołali na boga piorunów Perun, Bałtowie - Perkun, Litwini - Perkunas, Połabianie
Perkunust, Lachowie - Pierun.
Inną, trudną sprawą jest mylenie funkcjonalności, łączenie lub wydzielanie bóstw,
tworząc nazbyt rozbudowaną mitologię, w formach, jakich nie było (np. Usład, Sem i
Rgieł), albo też nazbyt ją zubożając (podważanie istnienia mitów o bogach takich jak
Łada, Jasz, Dzidzilela, Perun, Weles itp.). Głoszono więc teorie o tym, że w Polsce
nie mógł istnieć kult Peruna, bo Piorunem zwano jedynie pospolitą błyskawicę, albo
że Czarnoboga nie było, bo Helmold czarnym bogiem nazwał inne bóstwo, którego
imienia nie znał.
Jednym z wielu przykładów funkcjonalnej, wzajemnie się uzupełniającej pary jest
Siew-Siwa, choć większość autorów tego nie dostrzega. Jak wiemy ze źródeł mamy
poświadczenia wielu zbliżonych do siebie nazw: Sieba, Siejba, Siwa, Dziewa, Dziwa,
Devana, Dziewanna, Żywie, Żywiena, Zewiena, Ziewonia, Dziewonia, Dziewoja, itd.
Jedni autorzy uważają wszystkie takie określenia jako miana jednego bóstwa, a inni z
każdej nazwy tworzą oddzielnego boga lub boginię, jak Trentowski, który
zidentyfikował ok. 300 słowiańskich bóstw i postaci mitycznych.
Osobiście w tym konkretnym przypadku wyróżniłem dwa bóstwa, męskie – Siew
(Sieba, Siejba), znane z wizerunków starca lub młodzieńca siejącego zboże (idole
prilwickie, kamienie Hagenowa) i żeńskie – Siwa (Dziewa, Dziwa, Dziewana,
Dziewanna, Dziewoja, Dziwiena, Żywie, Żywiena, Ziewonia itp.), wspominane w
kronikach i literaturze tematu.
Kolejną sprawą nastręczającą trudności badawcze i poznawcze jest właśnie ta
niejednolitość nazw. Jak wcześniej wspomniałem, często jeden bóg był opisywany w
źródłach pod różnymi imionami, zarówno podobnymi fonetycznie (Marzanna –
Marza – Mara – Mora – Morena), jak też o całkiem odmiennych nazwach (Słońce –
Darzbog). Różnice tego typu wynikały oczywiście z bogactwa słowiańskiego języka,
rozbudowanego słownika oraz różnic językowych powstałych na skutek rozpadu
wspólnoty bałto-słowiańskiej, a później w związku z kształtowaniem się odrębnych
tożsamości rodowych (Wiatycze, Radymicze, Krywicze itp.), plemiennych (Polanie,
Drewlanie, Redarowie, Ranowie, itp.) i związkowych (Związek Lugijski, Lutycki,
Wielkie Morawy itp.), tworzących podstawy narodów i państw jakie dzisiaj znamy.
Łowmiański zauważa, że bóstwa lucickie i rugijskie mają nazwy dwuczłonowe i
zrozumiałe (np. Jarowit, Świętowit, Radegast), natomiast bogowie Obodrytów i
Wagrów są jednoczłonowe i nie bardzo zrozumiałe (Prowe, Podaga, Krodo, Flins), co
może świadczyć o ich archaiczności.
Dość istotną informacją jest istnienie tabu przy zapisywaniu i wymawianiu
boskich imion, dlatego Słowianie używali anagramów, wstawek liter do
podstawowych wersji świętych nazw, czy też przekręcali ich brzmienie, albo używali
przydomków, jak np. Święty Pan, Wielka Matka.
Mamy zatem m.in.
lustrzane wersje: Dola – Lado, Rad – Dar, Ra – Ar (Jar);
przekręcenia, anagramy: Podaga – Pogoda, Prone – Peron;
dodatki przed samogłoskami na początku imienia: Arowit – Jarowit;
skróty: [Po]Rewit – Rujewit.
Ze względu na trudności w notowaniu słowiańskich nazw i różnice w pisowni w
łacinie, grece, niemieckim i innych językach, istnieją też
wersje lokalne (różne dialekty): Jarowit – Harewit – Garewit;
błędne zapisy: Pisamar – Wizymir, Tjarnoglofi – Czarnogłów;
różne zapisy tego samego imienia: Radagast, Redigast, Radhost, Radogost,
Radagais, Radgoszcz.
Kompletnie zaskakuje używanie przez wielu krytyków argumentu, że owa
różnorodność nazewnicza w zakresie słowiańskich nazw bóstw może świadczyć o
ludowej fantazji oderwanej od rzeczywistości, jakby zapomnieli, iż to wierzenia tego
ludu starają się oni analizować, właśnie na polu czystej teorii, jakże odległej od
realiów tamtych czasów.
Współcześni naukowcy starają się też przekonywać, że posiadają oni obecnie
lepszy warsztat naukowy niż dawni kronikarze, a dzięki temu ich prace mogą być
bardziej wiarygodne niż historyczne przekazy. Trudno się z tym zgodzić, gdyż
wiedza w tym zakresie wciąż opiera się na przekonaniu, że ktoś pisał prawdę lub też
ją zakłamywał. W weryfikacji tego problemu pomaga metoda porównawcza
(odniesienie do wierzeń innych ludów, głównie sąsiednich lub spokrewnionych) i
statystyczna (ilość poświadczeń). Jednak logika generalnie nakazuje nam bardziej
wierzyć historykom (np. Długosz, Helmold, Thietmar), którzy mogli jeszcze stykać
się z żywym kultem pogańskim, stopniowo wypieranym przez zabiegi misjonarzy i
kaznodziejów, aniżeli ich krytykom, jak Bruckner, Urbańczyk, Łowmiański,
Strzelczyk, L. Moszyński, Sikorski, opierających się często jedynie na ograniczonych
źródłach i własnych konfabulacjach.
Spory na temat rozumienia dawnych teonimów to kolejny temat rzeka. Przy
ustalaniu znaczenia boskich imion należy brać pod uwagę, że prawdopodobnie
pochodzą one od słów określających pewne cechy, jak dobroć, jasność, czy mądrość
będącymi przymiotami boga. A. Brückner przypisywał imionom bóstw słowiańskich
rodzimą etymologię i konsekwentnie ignorował możliwości wywodzenia ich z innych
języków, na przykład irańskich. Według mnie akurat w tej kwestii miał dużo racji.
Prawie wszystkie znane mi teonimy słowiańskich emanacji boga mają rodzimy
rodowód. Problem w tym, że etymologie imion bogów Słowian podawane przez
Brücknera są wątpliwe, o czym pisali inni autorzy, jak A. Gieysztor, L.
Kolankiewicz, czy Andrzej Szyjewski. Warto jednak wziąć sobie do serca uwagę
Długosza, a za nim Lelewela „Język może być źródłem do wyrozumienia
bałwochwalstwa”.
2
Przykładem może być Belbog – biały bóg, bóg światła. Choć możliwe jest też, że
określenie ‘biały bóg’ oznaczało pierwotnie ‘północny bóg’, gdyż takim kolorem
Słowianie oznaczali ten kierunek geograficzny. A mogło być to nawiązanie do
legendarnego pochodzenia Ario-Słowian z położonej na północy Hyperborei.
Jednocześnie słowa „biały” używano jako synonimu dla „wielki”, zatem Biały Bóg to
także Wielki Bóg.
W wielu kulturach i religiach jeden bóg ma różne imiona pochodzące od jego
przymiotów, które personifikowane są w formie osobnych bóstw lub traktowane jako
hipostazy tego samego boga jedynego. Znanym przykładem jest Jezus, zwany
Chrystusem (bo przyjął chrzest – narodził się jakby na nowo jako zbawca ludzkości).
Występuje on też pod innymi określeniami, jak Słowo (Logos), Baranek Boży,
Światłość Świata, Jutrzenka, Syn Boży, Zbawiciel. To samo dotyczy jego taty Jahwe,
zwanego też Jehowa, El, Bogiem Ojcem oraz jego Ducha Świętego, z którym wraz z
Jezusem tworzą Trójcę Świętą będącą w istocie jednym i tym samym bogiem
najwyższym. Tego typu zależności i różne miana na jedno bóstwo najwyższe mogły
istnieć także w słowiańskich wierzeniach.
Wiele problemów w odczytach i rozumieniu znaczeń nastręczają lingwistom i
religioznawcom obce zapisy słowiańskich teonimów i nazw własnych. Nie mamy
pewności czy Prone to nazwa odrębnego boga, czy też to połabski zapis imienia
Perun, albo literowy błąd w zapisie, potwierdzonego przez Helmolda, boga Prowe.
Na Połabszczyźnie, Pomorzu i w Prusach spotykamy dużo innych nazw własnych
zakończonych na –e, jak kapłanów Mike, Kriwe, czy siedziby największej
staropruskiej świątyni Romowe. Na jednym z idoli prilwickich mamy też wyryty
runiczny napis Grikke, który może być również imieniem boga lub kapłana. Dlatego
zapis Prone niekoniecznie trzeba traktować za błąd literowy teonimu Prowe, ale być
może jest to archaiczny zapis imienia Peruna w języku połabskim. Możliwe też, że
jest to anagram Prone – Peron (Pieron), wynikający z powszechnej tabuizacji boskich
imion w dawnych czasach, znanej nie tylko plemionom słowiańskim.
Trudno odczytać o jakie bóstwo chodzi zarówno ze skandynawskich sag
(Tjarnoglofii, Pisamar), jak też z zapisów bizantyjskich (greka), rzymskich (łacina).
Wystarczy wskazać u Konstantyna Porfirogenety zapis Sphendosthlabos
(Σφενδοσθλάβος) czyli Świętosław, albo Genseric (łac. Gaisericus, Geisericus), tj.
słowiański Gęsiorek, z którego zrobiono germańskiego Genzeryka o
2
Długosz Jan, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, red. J. Dąbrowski, Warszawa
1961; Lelewel Joachim, Cześć Bałwochwalcza Sławian i Polski, Poznań 1857
niewytłumaczalnym z niemieckiego imieniu. Zwłaszcza ta druga, słowiańska
interpretacja wzbudza ostry sprzeciw akademików, choć nie potrafią lub raczej nie
chcą oni odpowiedzieć jak dawniej zapisanoby w łacinie imię Gęsiorek lub
Gęsierzyk. Gęś, jak wiemy, była świętym ptakiem dla Słowian, przenosiła dusze do
Wyraju, a gęślarz to pośrednik między bogami i ludźmi. Dlatego imiona odnoszące
się do gęsi były popularne w całej Słowiańszczyźnie. Spór o słowiańskość Genzeryka
oficjalnie wciąż jest jednak nierozstrzygnięty.
O bogactwie boskich imion u Słowian Połabskich (Wendów) i trudności w ich
zapisie po łacińsku czy niemiecku niech świadczy choćby fakt posługiwania się nie
do końca jasnymi dla nas nazwami w pracy niemieckiego historyka i religioznawcy
Schediusa z XVII wieku. Opisuje on bogów i herosów Wandalów, Obodrytów i
Serbów często odwołując się do Saxo Gramatyka i Stredowskiego. Wymienia takie
teonimy, jak: Radegast, Rugiewit, Porewit, Porenut, Zebut (Jodut), Flins
(Wandalowie), Visilaus (król Herulów – Stodorzan i Obotrytów), Syeba (królowa
Połabian i Herulów; zw. Siwa, Dziwa), Crodo (Saksoni), Triglas (Wandalowie i
Szczecinianie), Prono (Perone, bóg Słowian i Morawian), Suantewit (Svatovit u
Rugian, Witislav u Morawian), Belbuch i Cernebuch, Iuterbuch, Provo, Slota Baba,
Ciza, Potrimp, Occopirn, Perkun, Perdoit, Jutrobog, Schwaixtix (Zuicz), Vorskait,
Schweibtat, Antymp, Mevit, Ferglub, Curks, Hennil, Trigla, Puscet, Suitibog
(Zuttiber), Pustui, Auschweit, Marzava, Flynis, Czernobog (Diabolo), Piccolo,
Barstuk, Markopet (Demonib), Coltkis (Kobalis), Podaga.
Te wszystkie problemy związane z imionami słowiańskich bóstw, ich rolą i
pozycją w niebiańskiej hierarchii od lat spędzają sen z oczu religioznawcom i
niezależnym badaczom Słowiańszczyzny. W niniejszym opracowaniu postaram się
trochę rozjaśnić te kwestie, a także przedstawić dość czytelny schemat słowiańskiego
panteonu.
Praca obejmuje praktycznie 3 części. W pierwszej przedstawiam znane z
literatury, etnografii i innych źródeł opisy słowiańskich bóstw i postaci
demonicznych oraz różnego rodzaju straszydeł, często wymyślonych już w okresie
chrześcijaństwa.
W drugiej natomiast omawiam po krótce mój proces rekonstrukcji słowiańskiego
zestawu bogów oraz efekty kilkuletnich badań, które doprowadziły mnie do
przekonania, że pierwotny kult plemion protosłowiańskich sprowadzał się do
pokornej czci wobec słońca, księżyca (gwiazd, planet, nieba) i ziemi. Dopiero z
czasem zaistniałe podziały w obrębie prasłowiańskiej wspólnoty oraz zmiany
społeczno-kulturowe i ekonomiczno-polityczne przyczyniły się do tworzenia mniej
lub bardziej rozbudowanej hierarchii i układu bóstw nadrzędnych, podrzędnych i
pomocniczych o różnych imionach i funkcjach u Słowian Zachodnich, Wschodnich i
Południowych. Przedstawiam też tutaj autorski panteon słowiańskich bogów w
formie prostego schematu organizacyjnego, pokazującego hierarchię bóstw i podział
funkcyjny na różne obszary
W ostatniej części przybliżam z kolei sylwetki wybranych bohaterów, którzy
często byli deizowani lub oddawano im cześć równą bogom będącym głównie
personifikacjami obiektów astronomicznych i sił przyrody.
Książkę zatytułowałem „Bogowie Słowian”, gdyż ma ona na celu przybliżenie
Czytelnikom szeregu postaci słowiańskich bóstw oraz przedstawia proces i efekty
mojej pracy związanej z rekonstrukcją słowiańskiego panteonu. Więcej o
wierzeniach, mitologii, obrzędach, czy symbolice Słowian można będzie dowiedzieć
się z mojej kolejnej publikacji „Wiara Słowian”.
Mając na uwadze toczące się dyskusje na temat poprawności używania etnonimu
Słowianie czy Sławianie, chciałbym zauważyć, iż według mnie nie ma to większego
znaczenia, gdyż jedno z drugim jest związane, o czym pisałem z kolei w mojej pracy
„Rodowód Słowian” (2017). Jak wiemy czasownik „sławić” znaczy wyrażać swój
podziw słowami lub pieśnią. Poświadczeni historycznie Sławianie (Sclaveni) byli
ludźmi używającymi słów, pieśniarzami przekazującymi wiedzę o swoich bohaterach,
robiąc im tym samym tzw. sławę. Dlatego w swojej pracy używam obu określeń jako
równoznacznych i z nikim nie kruszyłbym kopii o to, która z nich jest bardziej
poprawna.
Oczywiście skupiam się tu głównie na przedchrześcijańskich wierzeniach plemion
uznawanych przeze mnie za słowiańskie, które skądinąd w pewnym zakresie
przetrwały nawet do naszych czasów. Często także odnoszę się do podobnych bóstw
znanych z innych religii, miejscami dość silnie związanych z rodzimym kultem
Słowian.
Swoją pracę dedykuję Kazimierzowi Szulcowi, który nie tylko uznawał idole
prilwickie i kamienie mikorzyńskie za wiarygodne świadectwo o słowiańskich
bogach, ale także, według mnie, bardzo trafnie zinterpretował podstawy słowiańskiej
wiary, opierając się na właściwym rozumieniu naszej mitologii, legend i tradycji
ludowej. Przytaczał on liczne podobieństwa z innych kultur i religii (metoda
porównawcza), czym sam zajmę się szerzej w jednej z moich kolejnych publikacji pt
„Kultura dawnych Słowian”.
Pozostaje mi żywić nadzieję, że bogowie Słowian staną się nam bliżsi, a dzięki
poznaniu panteonu zapomnianych bóstw czczonych przez naszych przodków
zrozumiemy lepiej także ich wierzenia, obyczaje i codzienne życie jakie prowadzili
przed wiekami.
Być może praca ta będzie też zachętą, by jak największą część tego dziedzictwa
zachować dla potomności i jeżeli nie uczą dziś o słowiańskich bogach w szkole, to
przynajmniej niech nasze dzieci dowiedzą się o nich w rodzinnych domach. Kto wie
czy dzięki temu nie odżyją oni na nowo. Pamiętajmy o tym, że drzewo bez korzeni to
drewno.
Autor
Kielce, sierpień 2019
SŁOWIAŃSCY BOGOWIE I
DEMONY
Jednym z punktów w moim procesie rekonstrukcji słowiańskiego panteonu było
zdobycie i poszerzenie wiedzy na temat słowiańskich bóstw z dostępnych materiałów
źródłowych i literatury. W tej części pracy przedstawiam zatem opisy głównych
słowiańskich bogów, bóstw pomocniczych i innych istot mitycznych w
interpretacjach wybranych autorów wraz z moim komentarzem.
Całość tego rozdziału podzieliłem na cztery części:
bogów głównych – o największej liczbie najbardziej wiarygodnych
poświadczeń i istotnej roli,
innych bogów znanych w źródłach i literaturze – z mniejszą liczbą
poświadczeń i o pomniejszej funkcji lub wątpliwym pochodzeniu,
wybrane bóstwa pomocnicze – o pomniejszej roli lub demonicznym
charakterze oraz mało wiarygodnych potwierdzeniach,
bohaterów (junaków, władców, piewców i wieszczów) – postacie
legendarne lub historyczne, które otaczane były często wręcz boskim
kultem, choć istnienie większości z nich budzi wiele kontrowersji.
Ważne jest, by wiedzieć, iż dawniej wszelkie istoty boskie i demoniczne określano
jednym słowem „dziw” (psł. dev) nie przypisując im charakteru dobrych lub złych
postaci, gdyż miały miały one zmienne nastroje i bywały zarówno życzliwe, jak i
złośliwe. Dlatego, jak pisał Helmold, czczono tak samo bogów białych i ciemnych.
Oznacza to, że nasi przodkowie nie wierzyli w dualizm dobra i zła, a raczej
nierozerwalny związek jasności i ciemności, jak w azjatyckiej filozofii Ying i Yang.
Na kolejnych stronach można zobaczyć również galerię 33 słowiańskich postaci
boskich i demonicznych autorstwa mojej córki Katarzyny Kosińskiej. Ich
wyobrażenia są autorskim dziełem, powstałym w oparciu jednak o znane opisy
poszczególnych dziwów, właściwą im symbolikę i funkcjonalność. Część z nich
pokrywa się i stanowi zapewne to samo bóstwo znane pod innymi imionami u
różnych plemion, o czym jest mowa w dalszej części pracy. Niektóre natomiast są
wyjątkowe i niepowtarzalne, znane jedynie na określonym obszarze lub z nielicznych
źródeł.
Rys. Świętowit (K. Kosińska)
Rys. Czarnogłów i Białoboga (K. Kosińska)
Rys. Swarog (K. Kosińska)
Rys. Jasz (K. Kosińska)
Rys. Perun (K. Kosińska)
Rys. Prowe (K. Kosińska)
Rys. Darzbog (K. Kosińska)
Rys. Podaga (K. Kosińska)
Rys. Radegast (K. Kosińska)
Rys. Mitra (K. Kosińska)
Rys. Jarowit (K. Kosińska)
Rys. Rugiewit (K. Kosińska)
Rys. Łada i Łado (K. Kosińska)
Rys. Lel i Polel (K. Kosińska)
Rys. Sieba (K. Kosińska)
Rys. Rod i Rodzanice (K. Kosińska)
Rys. Mokosz (K. Kosińska)
Rys. Dzidzilela (K. Kosińska)
Rys. Dola (K. Kosińska)
Rys. Weles (K. Kosińska)
Rys. Trzygłów (K. Kosińska)
Rys. Nyja (K. Kosińska)
Rys. Chors (K. Kosińska)
Rys. Marzanna (K. Kosińska)
Rys. Dziewanna (K. Kosińska)
Rys. Borowit (K. Kosińska)
Rys. Semargl (K. Kosińska)
Rys. Poświst (K. Kosińska)
Rys. Wodanica (K. Kosińska)
Rys. Żmij (K. Kosińska)
Rys. Wiła (K. Kosińska)
Rys. Licho (K. Kosińska)
Rys. Skrzat (K. Kosińska)
Główni bogowie
Prokopiusz pisał, że Słowianie czczą jednego boga, władcę piorunów. Także
Helmold wspominał o jednym bogu w niebie, z którego pochodzą inni bogowie. Ma
on być bogiem bezczynnym, nie ingerującym w życie na ziemi. Także Lelewel
przyjmował istnienie monoteizmu u Słowian, a tacy autorzy jak Trentowski, czy L.
Moszyński widzieli – raczej niesłusznie – w pogańskich wierzeniach Słowian
wyraźne wpływy chrześcijaństwa, a tym samym wiarę w jednego Boga Najwyższego.
Na podstawie analizy źródeł możemy wyróżnić bóstwo naczelne, którym moim
zdaniem jest Świętowit, jego siłę stwórczą – Swaroga, Boską Trójcę - Trygława
(Słońce, Księżyc, Ziemię lub też niebo, ziemię i zaświaty), który skupiał w sobie kult
solarny i lunarny oraz cześć oddawaną Wielkiej Bogini Matce (Ziemi). Te trzy sfery
(światy) reprezentowane były przez związanych z nimi bogów i boginie oraz szereg
bóstw pomocniczych.
Świętowit – Wszechbóg
Znany ze źródeł kronikarskich połabski Swantewit, to polski Świętowit, u plemion
czeskich i łużyckich – Svatyvit, a u Serbów i Chorwatów – Sutvid.
3
Na Pomorzu
czczono bóstwo zwane Witem, któremu w Arkonie nadano przydomek „swanty”.
Zwany też był gdzieniegdzie Jasnochem i Witelubem, u Obodrytów – Wiejaszem, a u
Czechów – Witeziem. Innym imieniem tożsamym ze Swantewitem był Wizysław
(Witysław), bóg światła czczony u Morawców i innych Sławian.
W średniowiecznych kronikach ten teonim zapisywano po łacinie: Suantovit(h)us,
Swanteuitus, Suantevit, Szuentevit, Szuenterit, Suenterit, Svantavit, Svantaviz,
Szwenzevit, Zuantevit(h), Zuentevith, Zvantevith, Szuentevif, bądź Sventevith itp.
Jego najbardziej pierwotne imię Svętovitъ powstało od *svęt - 'mocny, święty' i
*vit - 'pan, władca, zwycięzca', dosł. 'Mocny / Święty Władca', a to dlatego, że słońce
każdego poranku wita ziemię i zwycięża noc.
Zatem możemy przyjąć, że imię Świętowit należy tłumaczyć jako Święty Pan
(Wszechbóg), będący Najwyższym Bogiem, któremu podlegały wszystkie światy i
pozostali bogowie oraz wszelkie stworzenie.
Z kolei jego obiegowe miano "Światowid" to neologizm, umowna nazwa
wymyślona przez Wawrzyńca Surowieckiego
4
, a przyjęta przez L. M. Potockiego i
powtórzona oraz rozpowszechniona przez Lelewela, po odkryciu posągu ze Zbrucza
o czterech twarzach. Nazwa "Światowid" powstała wskutek niezrozumienia nazwy
łac. Svantovit (czes. Svatovit), która, jak wyżej wyjaśniono, oznacza „Święty Wit”
(Pan), a nie "Widzący Świat". Miano Światowid przylgnęło jednak do tego boga na
3
Marjanić Suzana, The Dyadic Goddess and Duotheism, [w:] Nodilo's The Ancient Faith of the Serbs
and the Croats, Studia mythologica Slavica. 6. Institute of Slovenian Ethnology, 2003
4
Surowiecki W., Rocznik Warsz. Tow. Przyjaciół Nauk VIII. i XVII
dobre i jest chyba dzisiaj jednym z najbardziej rozpoznawalnych słowiańskich
teonimów.
Warto dodać, że od słowa svet – światło, pochodzi także słowo „święty” i jego
pochodne, jak np. święto, święcić, świątynia, swacić, swat. Niektórzy wywodzą
wyraz święty od *svęt – siła, które podobnie jak *bog, może być zapożyczeniem z
irańskiego.
5
Natomiast słowo wit – pan, skrót od witeź – zwycięzca, wywodzono z
sanskr. vitti - światło. W słowiańskich językach vit występuje często w formie vid
(serbski). Co ciekawe, w językach skandynawskich vit to biel, jasność (isl. hvitt,
norw. hvit, szwed. vit). Widzimy tu zatem korelację znaczeń vit i svet, z którymi
można łączyć takie słowa jak: biel, jasność, światło, pan, gospodarz, co oznacza, że
jedno – Słońce jako największa jasność było panem, dobrym gospodarzem, Belem,
Wielkim Ojcem. Dzięki takiej etymologii, określenie Słańcewiti oznaczać może moc
światła, czy pana światłości.
Nazwa „swante”, w znaczeniu „święty”, widnieje m.in. w dokumencie pomorskim
z roku 1282, gdzie wspomniana jest wyspa niedaleko Gryfji, nazwana
Swantewostroe, to jest „święty ostrów” oraz strumień (oryg. aqua) Zwantowitz.
Również w spisie miejscowości rojańskich (rugijskich) z roku 1314 znajduje się wieś
Swantegore. Z imion osobowych natomiast znany jest Swantopelk (Swantopołk,
Swantopluk), a w dokumencie księcia Bogisława z roku 1198 wymieniony jest
Swantoborus.
Także i na wschodníolechickiej, tj. polskiej przestrzeni językowej, mamy liczne
nazwy miejscowe z przymiotnikiem „święty”, chociaż wielu historyków uznaje
zapewne niesłusznie, że mają one - przez to słowo właśnie - późniejsze,
chrześcijańskie pochodzenie. Chociażby Góra Witosławska w Górach
Świętokrzyskich, jak nazwa sugeruje, może być związana z kultem Swantewita.
Podobnie na terytorium języka litewskiego, w jego ogólnym znaczeniu, dużo rzek
nazywa się świętymi (przykładowo Szwinta uppe na Żmudzi). Staroprusacy również
ogień nazywali „szwente panike”, a na Litwie składano ofiary świętym drzewom.
6
Końcówka wit – „zwycięski”, „pan”, „władca”, według Szyjewskiego, odnosiła się
na Połabiu do bóstw płodności, gdyż chodziło o zwycięstwo wiosny nad stanem
śmierci, zimy, uśpienia. Teonimy bóstw zawierające słowo wit, wiązano z kultem
solarnym. Wiele wskazuje na to, że u Połabian wyróżniano bogów właściwych dla
różnych pór roku i tym samym innego rodzaju siły słońca. I tak z młodym,
wiosennym słońcem-bohaterem utożsamiano Jarowita, letniemu słońcu miał
patronować sam Świętowit, złotym słońcem jesieni rządził Porewit i zimowym
słońcem jaśniejącym w czasie ciemności - Rugiewit.
Warto tu dodać, że samo słowo ‘Słońce’ może znaczyć ‘s łona’. Od tego powstał
czasownik „słaniać” dawniej „słanić” oraz „łan”. Słońce słani „ce”, czyli ciemność,
co oczywiście znaczy, że oświetla noc dając światło. Od Świętowita powstało słowo
„świt”, jako skrót rzeczownikowy oraz czasownik „świtać” i czynność „świtanie”.
Co ciekawe tylko u Słowian świętość – boska energia, ma ten sam rodowód, co
Świat (materia) i światło (Słońce), gdyż jedynie w językach słowiańskich istnieje ten
5
Urbańczyk S., Dawni Słowianie. Wiara i kult, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991
6
Bruckner A, Starożytna Litwa, Ludy i Bogi. Warszawa 1904
sam rdzeń w słowach „świat” i „światło” (svęt – svet – svetlo). Może to być
odzwierciedleniem szczególnej teorii względności, stworzonej przez Alberta
Einsteina, który wydedukował sformułowanie równoważności masy i energii, według
której masa obiektu lub układu jest miarą zawartej w nim energii, co ujął we wzorze
E=mc2. Czyli w naszym przykładzie, energia (świętość) równa się materii (świat)
pomnożonej przez prędkość światła (słońce) do potęgi drugiej.
Wcześniej Newton zastanawiał się: Czy ciała stałe i światło nie są zamienialne
jedno w drugie, i czy ciała nie mogą większości swojej aktywności otrzymywać od
cząstek światła, które wchodzą w ich skład? My możemy zapytać zatem, czy aby
dawni Słowianie nie byli pierwszymi, którzy wiedzieli jak jest naprawdę, wyrażając
to w brzmieniu słów i ich znaczeniu? Może dlatego nazywają się właśnie
Słowianami, czyli tymi, co znają znaczenie słów i Wendami (Wedami), czyli
posiadającymi wiedzę.
Rys. Świętowit (R. Jugo).
7
Saxo pisał, że Swantewit miał świątynie w różnych miejscach, dlatego niektórzy
uważają, że wszelkie połabskie bóstwa z końcówką –vit to tylko hipostazy tego boga
7
Świętokrzyski Magazyn Kulturalno-Artystyczny Dedal, nr 17, 2008
najwyższego.Swantewit, wymieniany przez kronikarzy Helmolda i Saxo Gramatyka,
jako naczelny bóg Rugian, miał świątynię w Arkonie na Rugii, gdzie trzymano jego
świętego białego konia. Patronował urodzajowi i wojnie. W ręku trzymał róg
wypełniany miodem przy oficjalnych wróżbach obfitości.
Kto wie czy to nie od owego wróżebnego rogu Ranowie (Rynowie) przyjęli także
drugi przydomek – Rugianie. Ten etnonim może być też zgermanizowaną wersją
nazwy Rujanie (ruja – płodność). W tym rozumieniu Świętowit byłby tożsamy z
Rujewitem (Rynwitem), naczelnym bogiem Ranów, pełniącym również funkcję boga
urodzaju.
Jak podawał Kraszewski, Helmold zapisał: „Świętowid, bóg ziemi Rugian, zajął
najprzedniejsze miejsce pomiędzy wszystkimi bogami Słowian [...] Wszystkie kraje
słowiańskie wyznają, że jest on bogiem bogów. [łac. Zuantewith Deus terrae
Rugianorum, inter omnia numina Slavorum primatum obtinuerit]” Oczywiście w
oryginalnym tekście mowa jest o Swantewicie, a nie Świętowidzie, jak tłumaczy
Kraszewski, który również przyjął przekręconą formę imienia ustaloną przez
Surowieckiego.
Rys. Znaki Świętowita
Według dziejopisarzy, cieszył się on większym poważaniem niż inne bóstwa
rugijskie i pomorskie w XII w. W opinii Helmolda i Sakso Gramatyka, był on w
jednej osobie bogiem wojny, urodzaju i wróżby. Posąg jego ponadludzkiej wysokości
miał cztery głowy, co interpretowano, że jest władcą całego świata. Dla mieszkańców
Arkony i okolicy był z pewnością bogiem naczelnym (henoteizm). Pisali o nim także
m.in. Fryderyk Rudobrody (1170), Adam Bremeński i inni.
Świętowit miał świętego białego konia, którego nocami dosiadał, by walczyć z
mocami ciemności, dlatego rankiem widywać miano zmęczonego wierzchowca z
pianą na pysku i spoconym grzbietem. Dlatego też, uznawano go za boga wojny i
zwycięstwa, którego atrybutami były: miecz, proporzec, bojowe stanice ze znakiem
orła i włócznia, a kolorem wojenna czerwień.
Rys. Swantewit, rycina z XVIII wieku.
Koń Świętowita był wykorzystywany do wróżb, gdyż przez niego przemawiał sam
bóg, u którego szukano rady w sprawach wojny i pokoju. Jako pan Słońca i jasności
miał też wiedzę o przyszłości, dlatego mógł przewidzieć, co się może zdarzyć.
Rys. Wizerunek jeźdźca z aureolą na koniu (Świętowita) na kamieniu z Serbii.
8
Helmold przyznawał, że słyszał pogłoskę jakoby Rugianie mieli czcić przez jakiś
czas chrześcijańskiego Św. Wita, ale potem wrócili do pogańskiej wiary. Kult po nim
8
Vidusa Petko Nikolic, Perunovi zapisi, 2014
miał pozostać w postaci Swantewita, co podłapał też Saxo Gramatyk. Udowodniono
jednak, że plotka o chrześcijańskim pochodzeniu Świętowita została puszczona w
świat, aby uzasadnić pretensje klasztoru w Korwey do rugijskich ziem.
Legendą o pierwotnym nawróceniu Rugian (Rujan, Rojan) zajął się Schildgen
wykazując w najdrobniejszych szczegółach, że owa opowieść nie ma żadnej
historycznej podstawy.
9
Mimo tego faktu wielu historyków nadal utrzymuje (np. L.
Moszyński), że Świętowit to pogańskie bóstwo wykreowane pod wpływem
chrześcijaństwa.
Kraszewski tak się do tego odnosił: „Helmold, który fałszywie utrzymuje, że
Świętowita zrobili poganie ze świętego Wita, co i Saxo Grammatyk potwierdza,
opiera się na podaniu, które jakkolwiek przyjęte przez Kollara, utrzymać się nie
może.” Przypominał o tym także S. Urbańczyk, uznając całą opowieść o
chrześcijańskim rodowodzie Świętowita za ewidentny przykład zakłamanej
propagandy ekspansywnego kościoła katolickiego.
Znane są także przykłady, że było właśnie odwrotnie, jak w Górach Wysokich, wsi
w woj. świetokrzyskim, gdzie Iwo herbu Odrowąż, na miejscu świątyni Świętowita,
wybudował w 1217 r. kościół św. Wita.
Saxo Gramatyk pisał o zniszczeniu Arkony i posągu Świętowita, czego miał być
osobistym świadkiem. Miało to miejsce 15 czerwca 1168 roku, kiedy to święty posąg
został obalony przez duńskiego króla Waldemara II i biskupa Absolona. Tym samym
padł ostatni bastion połabsko-pomorskiej, pogańskiej Słowiańszczyzny. Wielką,
drewnianą statuę Swantewita porąbano i spalono, którą duński kronikarz tak
opisywał: „W świątyni stał ogromny posąg, wielkością przekraczający wszelki
wzrost, godny podziwu dla swoich czterech głów i tyluż karków; dwie głowy zdawały
się spoglądać na piersi, a dwie na plecy. Zresztą tak z przednich jak tylnych głów
jedna patrzyła jakoby w lewo, druga w prawo. Broda ogolona, włosy podstrzyżone,
jakby artysta pilnie się starał naśladować rugijski sposób pielęgnowania włosów. W
prawicy miał róg wykonany z kilku metali, który kapłan biegły w kulcie raz w roku
napełniał winem, ażeby z wyglądu płynu wywróżyć urodzaj w przyszłym roku. Lewica
wygięta była w łuk opierając się o bok. Suknia spływała aż do goleni, które, choć
zrobione z innego rodzaju drzew, tak ukrytym spojeniem były połączone z kolanami,
że miejsce spojenia dało się zauważyć tylko przy bardzo pilnej obserwacji. Stopy
dotykały ziemi, podczas gdy ich podstawa ukryta była w ziemi. Obok widać było uzdę,
siodło posągu i liczne oznaki bóstwa, a podziw dla nich powiększał miecz ogromny,
którego pochwie i rękojeści dodawało ceny oprócz znakomitej płaskorzeźby także
zewnętrzne pokrycie srebrem.”
9
Schildgen T., St. Vitus und der slavische Swantovit in iltrer Beziehung zu einander, Monaster 1881
Rys. Niszczenie posągu Swiętowita w Arkonie przez Duńczyków w 1168 roku.
Jak pisze Saxo, Arkona leżała na półwyspie, który miejscowa ludność (i za nią
kronikarze) wyspą nazywała, bo tylko wąski przesmyk ją z główną częścią Rugii
(Roi) łączy (łac. lnsula Archonensis, quae Wittowa dicitur ~ wyspa arkońska, która
się Witowa nazywa). Saxo powiada też, że wieża grodu arkońskiego ozdobiona była
orłami a pomiędzy nimi zatknięta była stanica, tj. chorągiew Swantowita,
odznaczająca się wielkością i kolorem.
Jak wcześniej wspomniano, Saxo informował, że Świętowit miał świątynie w
wielu miejscach, możliwe zatem, że inni znani bogowie połabscy są tylko jego
hipostazami i występują pod przydomkami związanymi z jego przymiotami.
Niewykluczone, że część ze świątyń tego boga znajdowałą się w Gardźcu (niem.
Garz), który Sas Gramatyk nazywa Karentia, a Knytlinga Saga – Gards. Właściwa
forma tej osady brzmiała najpewniej Gardc lub Guardec, po polsku Grodziec. Gród
ten był otoczony błotami i był stolicą księcia rujańskiego, a ze źródeł historycznych
wiemy, że istniały tam świątynie Rujewita, Porewita i Porenuta.
Należy też wiedzieć, że miejscowość o podobnej nazwie Graz (słoweń. Gradec,
pol. hist. Grodziec) istniała i nadal istnieje w południowo-wschodniej Austrii, dawnej
Styrii, gdzie znaleziono słynne hełmy z inskrypcjami runicznymi. Możemy przyjąć,
że jest to przesłanka świadcząca o potencjalnej migracji Ranów z tych terenów na
północ, co dotyczyć może również Retów, potencjalnych założycieli Retry –
największej i najbardziej znanej światyni na Połabiu.
Wyrocznia Swantewita, znajdowała się nie tylko w Arkonie (Arkon, Arken), czy
też, jak domniemywamy, w Gardźcu, ale także w mieście Budece i na górze Rzyp
(Rip) w Czechach, gdzie odprawiano Witeziowe wieszczby (wróżby), związane z
kultem tego boga. Przy wszystkich gontynach, poświęconych Świętowitowi, a
szczególnie w Arkonie, duchowieństwo utrzymywało szkoły dla młodzieży.
To Świętowit miał być ojcem bogów, najwyższym bóstwem światłości dającej
życie we wszechświecie. Stąd też zapewne wzięły się inne synonimiczne określenia
tego samego boga lub jego hipostazy, jak Jas (Jasz, Jesse) – Jasny bóg, czy Belbog
(biały, jasny bóg).
Świętowit, uznawany był przez niektórych za najpierwszego pomocnika Bielboga
i główny słup świetlany, w którym przemieszkiwał Bielbog oraz sam Jasz,
wyglądający na świat ze słońca. Uważany był więc za oko boże na niebie, przed
którym nic ukryć się nie zdoła, ale nie za samo słońce, a raczej za ducha bożego na
słońcu.
Taką interpretację przyjmował m.in. Trentowski, który uznawał Świętowita za
manifestację Jasza (Jesse). Miał to być bóg urodzaju, czczony zwłaszcza w czasie
żniw. Dopiero z czasem został bogiem wojny towarzyszącej niestety Połabianom,
Ranom i innym Słowianom w czasach chrystianizacji. Na podstawie zapisów
kronikarskich o wróżbach przed jego kąciną w Arkonie, autor ten uznaje go też za
boga przepowiedni i losu, kojarzonego ze Słońcem. Żoną Świętowita miała być
Nocena, czyli księżyc. Jego atrybutami miały być: róg, łuk i miecz. Na białym koniu
woził Słońce po niebie. Trentowskiemu znane były dwa, niewielkie (10 cm),
drewniane posążki z Pomorza z X w., które uznawał za wyobrażenie tego boga.
Z kolei Tadeusz Wolański pisał, że jednym z ważniejszych określeń Peruna to
Słańcewit – pan Słońca, inaczej Suantewit = Swantewit = Świętowit (od słońca
pochodzi przymiotnik święty). Pan jasności i piorunów, a pan słońca to – jego
zdaniem – jedno i to samo. Używanie dwu różnych imion miało tylko podkreślić
szacunek dla Słońca, jako źródła życia i światłości. Można z tym dyskutować, mając
na uwadze dość kontrowersyjne poglądy tego autora, ale nie kto inny jak szanowany
Gieysztor także przekonuje, że Świętowit jest tożsamy z Perunem i przytacza na
potwierdzenie swojej tezy litewskie opisy Perkuna o 4 twarzach.
Hanusz natomiast zestawiał słowo „wit” z germańskim Wuotanem, bogiem wiatru.
A Krek, zgodnie z Hanuszem, wywodzi człon „vit” z indoeuropejskiego pierwiastku
*va - wiać i łączy z hinduskimi bóstwami wiatru Vata i Vaju. Według niego vjetu ma
się do vjetru jak bratu do bratru. Swantowit oznaczałby więc silny wiatr, czyli boga
burzy (kojarzonego raczej ze Strzybogiem), co nijak się ma do znanych opisów jego
wizerunku.
Rys. Wizerunek Swantewita z pracy niemieckiego uczonego Arnkiela o bogach Germanów i
Wendów z końca XVII wieku.
10
U Rusinów bogiem najwyższym, według różnych źródeł i autorów, miał być
Swaróg, Perun, Rod, a także Wyszeń, odpowiadający fonetycznie i po części
funkcjonalnie hinduskiemu Wisznu, jednemu z najwyższych bogów. Wis (wisz -
wieszcz), to wieszczący bóg. U Słowian mamy równorzędne końcówki imion -wit, -
wist (Jarowit = Ariowist), dlatego ruski Wyszeń, inaczej Wist, może być łączony ze
Świętowitem. Wisla zatem to rzeka boga Wisza (Wita).
Przy okazji warto dodać, że Warunę, bóstwo firmamentu, Indowie nazywali
czaturanika, tj. czterotwarzowy, ponieważ sklepienie niebieskie na cztery strony
równo się rozciąga. Brahma ma 4 głowy, piątą zerwał mu Sziwa (Siwah), co
przypomina nam cztery twarze u rujańskiego Porenuta i piątą na piersiach, co
niekoniecznie trzeba uważać za przypadkową analogię.
Ciekawe konotacje dostrzega Cz. Białczyński między nazwami Czterogłów, a
Poczwór = potwór. Możliwe, że wyraz „poczwara” powstał w czasach chrystianizacji
10
Arnkiel M.T., Cimbrische Heyden-Religion, T. 1, Hamburg 1691
od poczwórnego (cztery twarze) boga pogańskich Słowian, znanego też pod imieniem
Świętowita.
Świętowit kojarzony jest z liczbą 4, gdyż miał tyle głów, według niektórych relacji
historycznych. Dlatego też kamienny posąg, wyłowiony z dna dopływu Dniestru
Zbrucza (obecnie Ukraina) w 1848 roku, datowany na IX-X wiek, nazwano
Światowidem, gdyż wyobrażony na nim czterotwarzowy bóg miał patrzeć na cztery
strony świata. Jednak cztery strony posągu i głowy to raczej cztery pory roku, a nie
kierunki świata, jak najpierw przypuszczano. A może obie te interpretacje są słuszne,
a Świętowit skupia w sobie wiele różnych elementów, podziałów i mocy.
Zdaniem Lelewela „Słup Bohodzki, jest obrazem pór roku i nic więcéj, a część
dolna jest jedynie słupa przystrojeniem.”
11
Nie wiemy dlaczego autor ten pominął w
swoim rysunku symbol solarny widniejący na czwartej ścianie w najniższej części.
Rys. Światowid ze Zbrucza, według odrysu Lelewela (brak symbolu koła z wpisanym
ośmioramiennym krzyżem – Słońcem, znajdującego się w oryginale na pustej przestrzeni z
najniższego poziomu czwartej strony, będącego znakiem Dadźboga).
11
Lelewel Joachim, Narody na ziemiach słowiańskich, Poznań 1853
Za to Kraszewski tak pisze o posągu ze Zbrucza „… Światowid ten zgadza się
co do cech głównych z opisem Saxo-Grammatyka; zwłaszcza w górnej swéj
części; niższa pozostaje zagadkową, choć nie bez znaczenia.” Miał też chyba
słuszne uwagi do opisu Lelewela w zakresie pozycjonowania kierunków
odpowiadających porom roku „Co się tycze kierunku odpowiedniego porom roku,
naturalniejszym się nam zdaje poczynając od wschodu — wiosna; południe — lato;
zachód — jesień; północ — zima.”
Oczywiście nie zabrakło też posądzeń o mistyfikację, a starano się w to wplątać
zamieszkałego w pobliskich Liczkowcach Tymona Zaborowskiego, który słynął z
zamiłowań literacko-historycznych. Jak widać, wystarczy mieć trochę ogłady
intelektualnej i wiedzy historycznej, a szanowne środowisko naukowe zrobi z ciebie
fałszerza.
Brückner uważa posąg Światowida ze Zbrucza za fałszerstwo tylko dlatego, że był
on kamienny, a nie jak ten drewniany, znany z Arkony, co pokazuje logikę myślenia
tego autora uważanego jeszcze dziś przez wielu za autorytet w dziedzinie
słowiańskiej mitologii. Zwłaszcza biorąc pod uwagę jego naiwną tezę, że wszystkie
bóstwa połabskie były zmyślone przez niemieckich misjonarzy.
Niestety taką samą argumentację przyjmował Łowmiański, który opierał swój
osąd na relacji latopisu kijowskiego z XI wieku, gdzie podano „bo to nie są bogowie,
lecz drewno”, co ma być dowodem, że Słowianie nie budowali kamiennych posągów,
tylko drewniane.
Skupmy się raczej na innych autorach, którzy mają coś mądrzejszego do
powiedzenia na ten temat, jak choćby Paweł Jasienica, który powoływał się na opinię
dyrektora Muzeum Archeologicznego w Krakowie, uznającego posąg za
bezsprzecznie oryginalny. Badania potwierdziły zdanie profesora i innych uczonych.
„Stwierdzono, że posąg był niegdyś polichromowany. Ślady farb odnaleziono także
pod warstewką osadu wapiennego, który pozostawiły na rzeźbie wody Zbrucza.
Żaden fałszerz tego by wykonać nie potrafił. Światowid jest prawdziwy.”
12
Według bardzo przekonującej interpretacji K. Szulca posąg ze Zbrucza
przedstawia 3 bogów: na górze – Słońce, w środku – Ziemia, na dole – Księżyc
podczas swoich cykli rocznych i dziennych. Może dlatego na czwartej stronie posągu
w najniższej części nie ma żadnej postaci, bo Księżyc w nowiu znika. Jest tam za to
znak solarny, jako triumf Słońca, który Lelewel w swoim odrysie nieopatrznie
pomija.
Gieysztor uznawał wiarygodność znaleziska przypominając, że autentyczność
archeologiczną posągu ze Zbrucza potwierdziły analizy petrograficzne i chemiczne, a
wykryte ślady zdobiącej go niegdyś barwy czerwonej jeszcze bardziej do tego
przekonują. Autor ten widzi w posągu czterolicowego boga Peruna, powołując się na
litewskie opisy podobnego bóstwa Perkuna.
Ukraiński archeolog Rybakow uważa, że cztery twarze Światowida patrzące na
cztery strony świata odnoszą się do podziału horyzontalnego rzeczywistości. Cztery
strony posągu pokryte są płaskorzeźbami ułożonymi na trzech poziomach, co odnosić
się ma do trzech sfer kosmosu: Nieba, Ziemi i Podziemi. Na poziomie najwyższym są
12
Jasienica Paweł, Słowiański rodowód, PIW, Warszawa 1961
przedstawione cztery różne bóstwa, w niższym osoby tańczące trzymające się za ręce,
w najniższej trzy bóstwa chtoniczne, podtrzymujące świat. Według niego pierwsza,
kobieca postać z pierścieniem to Łada, patronka małżeństwa. Drugą postacią jest
Makosz z rogiem (wg Gieysztora małżonką Peruna – Perperuną / Dodolą), pozostałe
to Perun – Światowid z mieczem i koniem, a czwarta, pozbawiona atrybutów,
posługując się panteonem z opisu Nestora, może być zidentyfikowana jako Stribog –
bóg wiatru. Postać z dolnej części posągu to oczywiście Weles.
Świat środkowy to świat ludzi, bóstwom żeńskim odpowiadają kobiety z wyraźnie
zarysowanymi piersiami, a bóstwom męskim - mężczyźni. Natomiast w najniższej
sferze podziemnej widać wąsate postacie z podniesionymi rękami, jakby
podtrzymujące całą konstrukcję. Jedna z nich stoi, a dwie po obu jej stronach są
w przyklęku. Co istotne, brakuje czwartej postaci, gdyż jedna ze stron posągi jest w
tej części pusta. Może to oznaczać, że są tylko trzy podpory kosmosu (jak trzy
wieloryby w przekazie Afanasjewa). Postać ustawiona frontalnie to władający
podziemiem Weles.
Cała natomiast statua, o fallicznym kształcie, przedstawiać ma boga Wszechświata
– Roda, który symbolizuje ideę płodności.
Jednocześnie Rybakow porównuje Roda do Zeusa, który składał się z trzech
bogów: Heliosa, Hadesa i Posejdona, tak samo Rod tożsamy z niebiańskim
Stribogiem (bóg z trzech) składać się miał ze słonecznego Dażboga, podziemnego
Pierepłuta i nieznanego odpowiednika Posejdona. Jak to się ma jednak do
wyjaśnienia przez tego autora posągu Światowida ze Zbrucza z 4 postaciami, który
ma być Rodem złożonym z 4 innych bogów, tego już ten ukraiński uczony nie
objaśnił.
Nie wiedzieć czemu Rybakow pominął w swojej interpretacji symbol
ośmioramiennego krzyża wpisanego w koło, które jest wyobrażeniem Słońca.
Prawdopodobnie opierał się on na odrysie Lelewela, na którym go nie widać. A może
to świadczyć, że czwartą postacią nie jest Strzybog, a Dadźbog (Słońce).
Zdaniem Thomasa Inmana kapelusz, pod którym kryją się 4 głowy Światowida to
symbol nieba.
13
J. Rosen-Przeworska wskazuje na analogie celtyckie, inni badacze porównują
posąg do scytyjsko-ałtajskich bab kamiennych. Byli i tacy, co twierdzili, że posąg
należał do Waregów, a W. Szafrański uważa posąg za tracki traktat teologiczny,
„pomnik tiumfu boga nieba Gebeleizisa nad chtonicznym Zalmoksisem”.
14
Co istotne,
u Celtów, Traków, ludów irańskich i innych nie spotyka się podobnych słupów o 4
stronnej zabudowie.
W latach 1984-1985 dokonano jednak ważnego odkrycia w Miodoborach na
północ od Husiatyna, co raczej definitywnie wykluczyło wersję o oszustwie. Na
górze Bogit (Bohod) odkopano krąg kultowy, w którego wyłożonym kamieniami
centrum rozpoznano miejsce po czworokątnym słupie. Całość założenia otoczona jest
13
Inman Thomas, Ancient pagan and modern Christian symbolism, New Jork 1875
14
Rosen-Przeworska J., Spadek po Celtach, 1979; Szafrański W., Prahistoria religii na ziemiach
polskich, Wrocław-Warszawa 1987
wałem z 8 ogniskami. Według odkrywców, B. O. Timoszczuka i I. P. Rusanowej, to
stąd ma pochodzić posąg Światowida. Widoczne są ślady składania ofiar z X-XIII w.,
co potwierdza funkcje kultowe posągu, a układ jego posadowienia wydaje się też
utwierdzać nas w przekonaniu o jego odniesieniach kosmologicznych.
Miejsce kultowe było czynne od końca X w. do XIII w. Badacze przypuszczają, że
posąg został przewieziony kilka kilometrów dalej i wrzucony do Zbrucza. Woda
wymyła go dopiero w 1848 r.
Pojawiły się głosy, że stanowisko w Miodoborach nie mogło być miejscem
kultowym, bo znaleziono tam jedynie budynki gospodarcze, a otwory w ziemi są zbyt
małe w stosunku do rozmiarów podstawy posągu. Nie brakuje też współcześnie
krytyków i samego znaleziska, jak m.in. D. A. Sikorski, który niedawno wziął
Światowida na tapetę w swojej książce „Religie dawnych Słowian” (2018) i
„podważył” jego wiarygodność opierając się na dość wątpliwych tezach. Podobnie
uczynił zresztą praktycznie z całym dorobkiem Słowiańszczyzny, zarówno
materialnym, jak i duchowym. Wtóruje mu W. Pastuszka, który przygotował artykuł
na ten temat, opublikowany w kilku miejscach w Sieci, m.in. na archeowiesci.pl,
TwojaHistoria.pl, Wirtualnej Polsce, uznając go też z marszu za źródło naukowe na
ten temat na Wikipedii. Polemizuje z nim jednak prof. Duczko.
15
Dyskusja o zbruczańskim odkryciu odżyła ostatnio tak naprawdę za sprawą
ukraińskich uczonych Oleksija Komara i Natalii Chamajko, którzy w swoim
krytycznym artykule (2012) na temat autentyczności posągu ze Zbrucza podają m.in.
takie argumenty:
1. posąg nie ma ani dokładnych, ani pewnie datowanych choćby odległych
analogii archeologicznych (zarówno kamiennych, jak i drewnianych);
2. złożony od strony technologicznej i kompozycyjnej sposób wykonania
znacząco przewyższa potencjał „pogańskiej” rzeźby kamiennej z I tys. n.e.
z obszarów wschodniosłowiańskich;
3. na terenach wschodniosłowiańskich nieznane są na razie inne wyobrażenia
postaci o czterech twarzach i wielopoziomowe kompozycje artystyczne z
IX–X w.,
4. ekspertyza przyrodnicza nie potwierdziła obecności jakichkolwiek
wiarygodnych oznak długotrwałego wpływu środowiska naturalnego na
powierzchnię rzeźby, a figura nie leżała w rzece dłużej niż kilka
dziesięcioleci.
16
Zarzuty te wydają się wyszukane na siłę i mało przekonujące. Na ich podstawie
krytycy stawiają tezę, że idol został wykonany w XIX wieku w dobie romantyzmu i
mody na słowiańskie starożytności, co ma też być dodatkowym dowodem przeciwko
jego autentyczności, jako pogańskiej rzeźby kultowej.
15
Wojciech Pastuszka, Wracają kontrowersje wokół Światowida ze Zbrucza, na: archeowiesci.pl,
2014-03-06, http://archeowiesci.pl/2014/03/06/wracaja-kontrowersje-wokol-swiatowida-ze-zbrucza/;
Czy Światowid ze Zbrucza jest o tysiąc lat młodszy?, na: polskieradio.pl, 2014-03-05
16
Oleksij Komar, Natalia Chamajko, Idol ze Zbrucza: zabytek z epoki romantyzmu?, [w:] Suplement
do MATERIAŁÓW I SPRAWOZDAŃ Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego, Tom XXXIV,
Rzeszów 2013
Wiemy dobrze, że po przyjęciu chrztu Włodzimierz I rozkazał zniszczyć wszystkie
pogańskie chramy na Rusi i zniszczył idole, które jeszcze nie tak dawno sam
wystawił, a posąg Peruna kazał wrzucić do Dniepru. To samo nakazał zrobić z
pogańskim dziedzictwem stryjowi Dobrynii w Nowogrodzie. Podobne działania
prowadził Bolesław Chrobry w Polsce. Zachowanie jakiegokolwiek posągu z tamtych
czasów byłoby zatem cudem i znaleziskiem wyjątkowym, którym niewątpliwe jest
właśnie Świętowit zbruczański.
Podobne do idola ze Zbrucza rzeźby kamienne z okolic Iwankowca, z kultury
czerniakowskiej, nie stanowią dla naszych krytyków analogii, gdyż są zbyt odległe
kulturowo.
Nie wiadomo na jakiej podstawie krytycy wysnuwają też wniosek, że wykonanie
Świętowita przekraczałoby możliwości techniczne i artystyczne dawnych Słowian.
Znamy przecież opisy niemieckich, duńskich i arabskich kronikarzy, którzy
zachwycali się wystrojem słowiańskich świątyń, ich bogactwem i kunsztem
wykonania, także stojących tam idoli. Czemuż zatem nie potrafiliby oni zrobić prostej
rzeźby z kamienia? Wygląda na to, że krytycy starają się przy tej okazji utrwalać mit
o niskim poziomie rozwoju, dawnych Słowian w stosunku do innych narodów, choć
trudno wyrokować czemu to w ich przypadku ma służyć.
Rzeźba nie musiała leżeć w wodzie czy bagnie przez 1000 lat, mogła być
zakopana w suchej ziemi i do wody dostać się nawet tuz przed jej znalezieniem
właśnie. Dlatego nie musiała ulegać przez dłuższy czas wpływom środowiska
naturalnego, jakim mogłoby destrukcyjne działanie wody, czy bagnistej ziemi.
Już całkowitym nieporozumieniem jest zrobienie przez autorów portretu
psychologicznego osoby, o której posiadali dużo informacji, więc po prostu spisali o
nim to co wiedzieli pod założona tezę. No bo jeśli na podstawie oglądu rzeźby piszą
oni w tymże portrecie psychologicznym fałszerza, że musiał on mieszkać na terenie
pod austriacką władzą, być katolikiem i interesować się historią Polski, to chyba nie
ma sensu dalej polemizować z taką merytoryką.
Prof. Duczko ma pewne wątpliwości do tego znaleziska, ale argumentacja tych
ukraińskich badaczy, mało go przekonała, o czym wspominał w wywiadzie
radiowym. Twierdzi też słusznie, że tego typu praca, nie mogła ujść uwadze ludności
z okolicy. Zapewne, gdyby taka rzeźba stała przy posesji Tymona Zaborowskiego,
podejrzewanego o, mniejsza o to czy świadomą, mistyfikację, to byłaby to nie lada
sensacja, która nie mogłaby ujść uwadze mediów. Nie zachowały się jednak żadne
relacje o takiej ekstrawaganckiej ozdobie obejścia tegoż polskiego poety.
Według Kossakowskiego, odkrycie niedaleko miejsca znalezienia Światowida
sztucznie spłaszczonej góry, na której stały kręgi kamienne i ślady po słupach
wapiennych może potwierdzać, że posąg pełnił funkcje kultowe, ale mógł być
jednocześnie palem wskazującym cienie do odmierzania czasu na planie kalendarza
słonecznego. Autor ten przypuszcza, że zapewne znajdowała się tam Słowiańska
Świątynia Czasu.
17
Zdaniem Szyjewskiego, „być może mamy tu do czynienia z ideą kolumny świata,
wyobrażeniem, podobnie jak w przypadku pomorskiego Trygława czy saskiego
17
Kossakowski Winicjusz, Polskie runy przemówiły, Białystok 2011
Irminsula, jednocześnie boga i modelu kosmosu. Zwraca tu uwagę ośmiodzielność
otoczenia słupa, w pełni odpowiadająca ośmiu ogniskom palonym wokół posągu
Peruna na wzgórzu Perynia.”
Także Adam Łapiński twierdzi, że kompozycja idola wyobraża oś kosmiczną,
zasadę organizującą świat.
Po potwierdzeniu miejsca pochodzenia posągu, Janusz Kotlarczyk przedstawił
jeszcze inną jego interpretację. Uważa, że postać górna to słońce dzienne, dolna –
słońce nocne, a żeńska postać pośrodku ma wyobrażać Jutrzenkę. Miejsce kultowe
odkryte w Miodoborach pokazuje nam, że posąg ustawiony był specjalnie w taki
sposób, by wskazywał wschody i zachody Słońca w dni przesileń (21 czerwca i 21
grudnia). Wyobraża on zatem młode Słońce, wyprowadzane przez Jutrzenkę z
Podziemi na nieboskłon. Górne postacie dzierżą atrybuty tłumaczone przez
Kotlarczyka w odmienny od innych autorów sposób, a mianowicie pierścień ma być
zapowiedzią nieśmiertelności, róg oznacza konieczność posilenia się napojem
nieśmiertelności – miodem, a miecz i koń ma symbolizować najwyższą moc, dzięki
której Słońce pokonuje siły ciemności.
18
Nie tak dawno uczeni Słupecki i Zaroff twierdzili, że odnaleźli nieznane wcześniej
źródło „Gesta Rerum Anglorum” Williama z Malmesbury (ok. 1090–ok. 1143),
mówiące m.in. o religii pogańskich Słowian na Połabiu. Jak się jednak później
okazało „odkryta” Kronika królów angielskich znana była wcześniej Pettazzoniemu,
ale nie została przez niego doceniona. W każdym bądź razie, w tym tekście
źródłowym możemy dowiedzieć się o kulcie „Fortuny” u pogańskich Luciców. W
dziele angielskiego zakonnika i kronikarza czytamy, że w listopadzie wyrocznia
Fortuna miała przepowiadać z rogu pogodę, ewentualne susze, a tym samym
przyszłoroczne plony. Czytamy tam też o plemionach połabskich, nazywanych przez
autora Vindelikami i Lucicami.
19
W starocerkiewnosłowiańskim przekładzie „Biblii” Fortuna jest łączona z
Rodzanicą, a źrodła etnograficzne mogą wskazywać też na Dolę (Dodolę),
słowiańską boginię losu.
O silnym kulcie kobiety-bogini wśród Słowian Połabskich dowiadujemy się też z
Annales Magdeburgenses, gdzie jest mowa o zniszczeniu w Magdeburgu, mieście
zasiedlonym wówczas przez Luciców, świątyni „Diany” przez Karola Wielkiego w
814 roku.
20
Być może chodzi o tę samą boginię, choć wszystko wskazuje na to, że
„Fortuna” to na pewno jedna z postaci czteroosobowego Światowita z Arkony. W
18
Kotlarczyk J., W poszukiwaniu genezy wielotwarzowych wyobrażeń Swiatowita, Świętowita,
Rujewita i innych [w:] Wierzenia przedchrześcijańskie na ziemiach polskich, red. M. Kwapiński, H.
Paner, Gdańsk 1993
19
Willelmi Malmesbusiensis Monachi Opera omnia, Patrologia cursus completus: Series Latina, red.
J.-P. Migne, v. 179, Paris 1899; Słupecki L.P., Zaroff R., William of Malmesbury on Pagan Slavic
Oracles: New Sources for Slavic Paganism and its two Interpretations, „Studia Mythologica Slavica”,
II, 1999; Słupecki L.P., William z Malmesbury o wyroczniach słowiańskich, „Acta Universitatis
Wratislaviensis”, nr 2675, Historia CLXX, Wrocław 2004; Łuczyński Michał, „Fortuna” Williama z
Malmesbury (Gesta Rerum Anglorum II 12) – próba nowej interpretacji, [w:] Zeszyty Naukowe
Uniwersytetu Jagiellońskiego MCCCXXIII Prace Historyczne 139, 2012
20
Meyer C.H., Fontes Historiae Religionis Slavicae, Berolini 1931
Gesta Danorum Saksona Gramatyka bowiem, znajdujemy podobny opis wróżb z
rogu, jak te podane przez Wiliama, tyle że dokonywanych właśnie w sanktuarium
Świętowita w Arkonie na Rugii w 1168 roku.
Mając to na uwadze, możemy przyjąć zatem, że posąg Światowida (Świętowita) ze
Zbrucza jest z pewnością oryginalny, gdyż obejmuje w sobie postać bogini z rogiem,
co potwierdzają nie tylko stare, ale i nowo odkrywane źródła, o jakich potencjalny
fałszerz nie mógł mieć pojęcia. Tym samym prawdziwość posągu nie powinna budzić
wątpliwości, jest tożsama z wizerunkiem i funkcjonalnością Świętowita arkońskiego,
co tylko potwierdza zbieżność wierzeń Słowian Połabskich i Ruskich.
Światowid ze Zbrucza to wieloaspektowe wyobrażenie systemu słowiańskich
wierzeń, jak również wizualna księga wiedzy na ten temat. Oczywiście bez podstaw
wynikających z rozumienia słowiańskiej kosmogonii, zależności między bóstwami,
praw rządzących w przyrodzie stanowiących bazę podziału na poszczególne żywioły,
pory roku, moce i inne boskie przejawy, możemy patrzeć na ten posąg jedynie jak na
kamienny słup.
Dla dawnych Słowian przesłania z tej figury były jasne, bo to były ich wierzenia i
codzienne życie. Dzisiaj, próbując odtworzyć tamten świat, musimy się wysilić i
poznać różne jego aspekty, aby zrozumieć, z pozoru proste i oczywiste, przekazy
zawarte w tego typu boskich wyobrażeniach.
Moim zdaniem większość interpretatorów posągu Światowida (Lelewel, Rybakow,
Kotlarczyk) ma po części rację, a każda z przedstawionych przez nich wersji może się
odnosić do Świętowita jako boga bogów, jednoczącego symbolu kosmologicznego,
który skupia w sobie różne podziały, atrybuty, moce i wyobrażenia o świecie.
Poza znalezionym posągiem Światowida ze Zbrucza i opisem Swantewita z
Arkony u Saxo Gramatyka, znane są inne, następujące wizerunki Świętowita, m.in.:
Kamienna płaskorzeźba wmurowana w ściany kościoła w Altenkirchen na
wyspie Rugii, przedstawiająca mężczyznę z wąsami trzymającego naprzeciw
piersi róg do picia. Twarz z brodą, głowa czapką ostro zakończoną
pokryta, odziany suknią obszerną, z pod któréj wystają krótkie nóżki.
Kraszewski, za Kuglerem, jednak nie uznaje go za wytwór pogański, a raczej
późniejszą pracę upamiętniającą kult tego bóstwa na Rugii. Jako
starosłowiańskie dzieło traktował je natomiast Wolański.
Figura Swantewita w prilwickiej kolekcji idoli J. Potockiego (T. 3 f. 8),
będąca wyobrażeniem z mieczem w ręce i drugą, brodatą głową na piersi. W
lewej ręce trzyma róg. Napis S u a n t h u i t i.
Lelewel pisał, że zachował się też maleńki posążek Świętowita, zabrany z
Arkony przez Duńczyków i przechowywany w Kopenhadze.
Świętowit woliński, mała drewniana figurka bożka o czterech twarzach.
W Lipnicy Murowanej w woj. małopolskim w kościele stoi 4,5 m słup z 4
obliczami Świętowita.
W Srebrnej Górze (Silberberg) w Austrii, przy granicy czeskiej, znaleziono
idola z czterema twarzami (jedna wytarta na lewym policzku). Co ciekawe
dwie twarze wpisane są w jedną dużą, pod którą jest czwarta. Interpretacja
takiego wizerunku wydaje się dość jasna. Bóg Świętowit składa się z trzech
niebiańskich bytów i jednego dolnego (ziemskiego lub podziemnego, a
właściwie – zgodnie ze słowiańską mitologią – to podwodnego). Z tyłu
kamiennej głowy idola znajduje się wykuty krzyż, który z pewnością nie jest w
tym przypadku chrześcijańskim, ale słowiańskim symbolem Świętej Czwórcy.
Rys. Czterotwarzowy idol ze Srebrnej Góry (Silberberg) w Austrii, fot. Andrej Pleterski.
Swarog – Stwórca
Imię Swaroga może być składem swar+og (żar/ogień), czyli jest to boski kowal
(swarzący, kujący ogień), pan ognia niebiańskiego, a tym samym twórca Słońca.
Chyba, że przyjmiemy, iż w jego boskim imieniu są ukryte jego dzieła, a mianowicie
swar+og (swarzacy ogień) to Słońce, a swa+rog (święty róg) to rogaty, sierpowaty
Księżyc.
Przy „rogatej” etymologii jego imienia i zapisie Swaróg, możemy go traktować
jako boga stwórcę, a tym samym pana urodzaju, którego symbolem był tenże róg.
Wobec tego wszelkie wyobrażenia z rogiem mogą się odnosić do Swaroga,
ewentualnie Swarożyca (jego synów: Peruna i Darzboga-Słońca). Jak wiadomo,
postać z rogiem umieszczano na kamieniach nagrobnych, co miało zapewnić
ponowne odrodzenie. Był to też atrybut Świętowita, którego Swarog jest mocą
twórczą.
K. Moszyński wywodził jego imię od „swarzyć”, czyli gniewać się i podawał
przykład, gdy pewien chłop po usłyszeniu grzmotu miał powiedzieć „Boh swarytsa”.
Moim zdaniem było raczej na odwrót i słowa swarzyć/swary w znaczeniu kłócić
się/kłótnie powstał od gorącego swaru, dlatego używa się określeń, takich, jak
„żarliwy spór”, „ognista dyskusja”, czy „gorąca kłótnia”.
Rys. Znaki Swaroga
Językoznawcy wskazują też na podobieństwa z awestyjskim hvar – światło nieba,
słońce, a także do sanskr. svaru (swar) – blask, niebo, słońce, czy scyt. sovara –
blask, grzmot. Mając na uwadze liczne powiązania indoaryjsko-słowiańskie możemy
przyjąć, że Swarog to bóg nieba i Słońca, ale nie samo Słońce, tylko jego stworzyciel.
Według Rudego synonimami Swaroga były określenia Jarog, Rarog, Tvarog
21
,
Hanusz utożsamiał go za Shafarjkiem, ze Swetichem, Swieticzem, Zwaigzdze oraz
Swayxtixem
22
, Ingemann ze Schwayxtixem (zniemczona wendyjska nazwa)
23
.
O Swarogu czytamy w Powieści dorocznej. Także Teofilakt z Ochrydy pisał o
Swarogu jako o twórcy ognia.
W Postylli Koźmińczyka z 1405 roku jest wymieniony pośród innymi polskimi
bogami nieznany Qui, którego można kojarzyć z Kujem, czyli boskim kowalem,
Swarogiem. Od kuja - kowala mamy nazwę Kujawy i taniec kujawiak z przytupem,
jak uderzenie mlota kowalskiego.
Kujava w mitach indyjskich oznacza postać pokrewną greckiemu Faetonowi. Jako
władcą koła słonecznego, pali nim ziemię powodując susze, które wstrzymują wzrost
zbóż i skarb deszczu, a przez to i głód ludzi. U nas kujawa/y oznacza wiatr północny i
nieużytki.
Leeming porównuje Swaroga to rzym. Saturna i gr. Chronosa (Kronosa) uznając
go też za boga czasu.
24
Podobną funkcję miał Cisłobog, znany z kolekcji idoli
prilwickich.
V. Machek uważał Swaroga za naczelnego boga Słowian, personifikację Słońca.
Według tego autora panteon indoeuropejski był odbiciem ówczesnej ludzkiej rodziny,
którą władał ojciec (Swarog), a obok niego ważne funkcje spełniała matka (Mokosz)
z gromadką dzieci (m.in. Swarożyc-Dażbog – ziemski ogień). Teonimy takie jak
Śvętovit, Jarovit miały być według niego tylko lokalnymi przydomkami Swaroga, a
nie imionami osobnych bogów.
25
21
Rudy Stephen, Contributions to Comparative Mythology: Studies in Linguistics and Philology,
1972–1982, Walter de Gruyter 1985
22
Hanuš Ignác Jan, Die Wissenschaft des Slawischen Mythus im weitesten, den altpreussisch-
lithauischen Mythus mitumfassenden Sinne. Nach Quellen bearbeitet, sammt der Literatur der
slawisch-preussisch-lithauischen Archäologie und Mythologie, 1842
23
Ingemann B. S., Grundtræk til En Nord-Slavisk og Vendisk Gudelære [Fundamentals of a North
Slavic and Wendish mythology] (in Danish), Copenhagen 1824
24
Leeming David, The Oxford Companion to World Mythology, Oxford University Press, Sydney
2005
25
Machek V., Etymologický slovník jazyka českého, Praga 1968
Rudy sądził że Świętowit, Gerowit, Porewit i Rugiewit są czterema
manifestacjami Swaroga.
26
Również Łowmiański, za G. Vernadskim, uznaje Swaroga
za boga bogów, gdyż w źródłach jest mowa o jego synach Swarożycach, Dadźbogu i
Radegaście.
27
Według Szyjewskiego, wysoka pozycja Swaroga w słowiańskim panteonie, wzięła
się głównie z etymologii jego imienia od pie. *svar „blask” solarny, obecnego w
sanskryckim określeniu nieba Indry Svarga (czyli najniższego, atmosferycznego
poziomu) oraz awestyjskiego chwarenah „moc”, będące wyrazem boskiej
szczęśliwości i władzy, którego odpowiednikiem miałoby być słowiańskie
określenie chwała.
O ile Swarog jest słabo poświadczony w źródłach pisanych i jego imię przywołuje
właściwie tylko jeden z ruskich latopisów, to u Słowian zachodnich, jak i
wschodnich, spotykamy Swarożyca, który zdaje się być potomkiem Swaroga,
słowiańskim bożycem (młodym bogiem).
Jego kult w Polsce i na pozostałych terenach Słowiańszczyzny jest potwierdzony
w nazwach miejscowych, jak Swarożyn, Swarzędz, ale też w Meklemburgii, gdzie
Schwerin tłumaczy się na Swarzyn.
W Dobczycach w woj. małopolskim na zamku zidentyfikowano kamienną maskę
Swarożyca, a obok w skansenie słup Świętowita przerobiony na kapliczkę.
Gieysztor utożsamia Swaroga z Perunem, uważając, że jest to inna maska tego
samego boga. Chyba jednak właściwszym się wydaje porównanie relacji między
Swarogiem a Perunem do greckiego Uranosa (lub Kronosa) i Zeusa. Swarog jako
boski kowal odpowiadający za ogień niebiański ukuł Słońce i potrafi wykuć
błyskawice, które jego syn rzuca na Ziemię. Tak jak Zeus obalił Kronosa tak Perun
zastąpić mógł Swaroga. Jest jego synem Swarożycem, podobnie jak Darzbog-Słońce.
Eliade pisał, że w religiach agrarnych boga nieba zastępuje bóg burzy i pogody
jako naczelny, bo od niego najwięcej zależy i do niego wznoszone są najczęściej
modły. Zgodnie z takim schematem Swaroga zastąpił gromowładny Perun. Swarog
jest bogiem nieba, stwórcą, który właściwie już dokonał swego dzieła, czasem tylko
kuje błyskawice, ale ich rzucaniem na ziemię zajmuje się młody, temperamentny bóg
Perun, który ingeruje w ziemskie sprawy. To on jest dla ludzi najważniejszym
bogiem, bo bogowie wyższego rzędu praktycznie nie mają kontaktu z mieszkańcami
Ziemi. Słowianie zdają sobie sprawę z ich istnienia i okazują cześć starym,
najwyższym bogom, ale ich stosunek do nich można porównać do uznawania przez
hindusów Brahmana, który jest bogiem stwórcą, kompletnie nie ingerującym w
sprawy ziemskie.
Inne podejście prezentuje Łowmiański, który zauważa, że spis bogów kniazia
Włodzimierza opracowany przez Nikona (redaktor latopisu Nestora) pomija Swaroga.
Łowmiański tłumaczy to tym, że kult Peruna można przypisać Antom i Sklawenom,
co potwierdza relacja Prokopa o bogu gromowładnym. Swarog musiał pojawić się
wraz z migracją Chorwatów, Serbów i Obodrytów w VI w. Jest to jednak dziwny
26
Rudy Stephen, Contributions to Comparative Mythology: Studies in Linguistics and Philology,
1972–1982, Walter de Gruyter 1985
27
Vernadsky G., The Origin of Russia, Oxford 1959
argument, który ma świadczyć o późniejszym kulcie Swaroga niż Peruna, ale w ogóle
nie tłumaczący dlaczego w latopisie Nestora z XII w. nie ma wzmianki o tym bogu.
Łowmiański uznaje Swaroga za bóstwo naczelne Słowian, powołując się na
potwierdzenia kultu Swarożyca (przyjmuje za Brucknerem, że to tylko zdrobniałe
imię Swaroga) zarówno na Połabiu, jak i u Rusinów (Dadżbog-Swarożyc). Trudno się
z tym zgodzić, gdyż Helmold, mający, jak wiemy, bezpośredni kontakt z pogańskimi
Połabianami, to Świętowita uznawał „za boga bogów” wszystkich słowiańskich
plemion.
Zdaniem Łowmiańskiego Słowianie nazwali niebo Swarogiem przejmując tę
nazwę od ludności staroeuropejskiej (Neurów i Wenetów) na jaką się oni nawarstwili
po przybyciu ze wschodu ok. II w. p.n.e. Słowianie kultury zarubinieckiej pod
wpływem epigonów scytyjskich nad środkowym Dnieprem przenieśli na Swaroga
epitet „Perun” odpowiadający Zeusowi gromowładnemu. Scytowie pozostawali z
kolei w tamtych czasach pod wpływem kultury greckiej. W Polsce i Czechach miał
być czczony aż do chrztu. W wieku VII druga fala osadnictwa słowiańskiego z terenu
obecnej Polski naniosła na Bałkany kult Swaroga oraz Peruna. Boga Perkuna zaczęli
też czcić Bałtowie. Na Połabiu Swarog miał według Łowmiańskiego przetrwać pod
zdrobniałym imieniem Swarożyca, choć przemienił się tam w boga bezczynnego.
No cóż, trudno się zgodzić z niektórymi tezami Łowmiańskiego, który widocznie
nic wiedział, albo celowo pomijał historyczną rolę Radegasta, zwanego Swarożycem,
któremu nawet poświęcono głowę biskupa chrześcijańskiego, co potwierdza, że był
patronem wojny, czyli raczej dość aktywnym bóstwem, bo wojna w obronie przed
chrześcijaństwem wciąz trwała. W takich czasach potrzebny był silny, aktywny bóg,
a nie bezczynny o jakim mówi Łowmiański.
Motyw boskiego kowala (najczęściej kuternogi), albo bóstwa gromowego znany
jest na całym świecie. U Mordwinów bóstwo piorunowe zostało strącone na ziemię,
co mogło być powodem kulawości. Ludy ciemnookie lub ciemnowłose często
nazywają takiego boga żółtym, białym lub jasnym. Przykładowo Turcy mieli kulawe
bóstwo, które zwali Saryg-han, czyli złoty, jasny pan. Fonetyczne i funkcyjne
skojarzenie Saryg ze Swarog chyba jest nieprzypadkowe. Kwestia ustalenia tylko kto
od kogo je zapożyczył. Chyba że przyjmiemy teorię, iż wiara w tego typu
hefajstosowe bóstwo była uniwersalna i bardzo pradawna i mogła powstawać
spontaniczne w różnych miejscach niezależnie.
O ile podobną funkcjonalność jasnego, kulawego boga znajdujemy na różnych
kontynentach, o tyle ich imiona się różnią wyraźnie. W przypadku Saryg-hana i
Swaroga mamy zbieżność nazewniczą także, zatem można zakładać pożyczkę.
Wygląda to dziwnie, gdyż zapożyczenie staroind. *svar wydawałoby się bliższe
geograficznie Turkom. Jednak Saryg wygląda na fonetyczne przekręcenie imienia
Swarog, który w mitologii słowiańskiej nie był kulawy. Kulawość może być zatem
metaforą odmienności, czyli zapożyczenia kultu. Weźmy pod uwagę, że Turcy nie są
Ariami i bliżej im do ludów ugrofińskich, aniżeli ariosłowiańskich. Jak wiemy z
demonologii, kulawość, czyli kusowatość była domeną biesów, co może być oznaką
strącenia z niebios. Jest to znany motyw biblijny dotyczący strącanych z nieba
aniołów, które zostają diabłami. Kto wie, czy młodsze mity lub przekształcenia
starych nie nawiązują właśnie do tego wzorca. Albo biblijna symbolika sięga do
starszych mitów babilońskich, gdzie mógł również istnieć motyw kulejącego bóstwa
wygnanego z nieba.
Mimo pewnych podobieństw funkcyjnych bóstw greckich, scytyjskich i innych ze
słowiańskimi, trudno znaleźć podobieństwa nazewnicze bogów nieba (poza tureckim
Saryg-hanem i Swarogiem), które brzmiały odpowiednio: Ormuzd (Persja), Zeus
(Grecja), Apollo (Rzym), Papai (Scytowie), Perun/Perkun (Słowianie i Bałtowie).
Na podstawie moich badań run słowiańskich, temu bogowi przypisana jest runa O
(On). Taką nazwę On miało też biblijne miasto Heliopolis, znane z kultu Słońca, co
może potwierdzać uniwersalistyczny charakter tego słowa. Swarog – On oznacza
stworzyciela. Stąd też „on” jest częstym rdzeniem różnych słowiańskich imion i
wyrazów, jak Samon (samotwórca), demon (przeciwieństwo stwórcy, niszczyciel),
Ladon (twórca ładu). On może być skrótem od psł. ogn – ogień, sanskr. agni.
Odpowiada mu hinduskie Om – słowo stwórcze, u Trentowskiego w brzmieniu –
Halu.
On, Łon, Un, Łun (też jako rdzenie: lo, ło, lon, lun, lin, oj, ol, ot, yn, ot, at, ta, od,
an), to Bóg Ojciec, stwórca, czyli boskie łono. Rdzeń ten w różnych formach
zawierają m.in. takie słowa jak: Slovene, Słowianie, Babilon, lion, otec, tata, syn,
son, Perun, Marot, Anu. Ojciec to "ot ciec", czyli męski rodzic odcinający pępowinę
(ciec - ciąć, siec), sieczący, srogi.
Natomiast Ona, Łona, Una, Łuna (też jako rdzenie: la, ła, le, ola, oja, na, ma, ena,
ana, anna, ata, ota, oda), to Wielka Bogini Matka, kiedyś pani Księżyca (Luna), a
potem utożsamiana z Ziemią. Rdzeń żeński zawierają m.in. takie słowa jak: Sclaveni,
Sławianie, Luna, łuna, Dziewanna, Marzanna, Zywiena, Morana, Lada, Lela,
Łaba,
Macierz, macier, maciora, mać (mati) to ta, co "ma cierpieć", rodzić w boleściach.
Cier pochodzi od cer, car, cern (czerń). Stąd też i ziarno. Od cierp jest i sierp, do
cięcia zboża. Matka ma tkać, czyli troszczyć się, tulić - matula.
Najpierw było Słońce (męskie On), potem powstała Luna (Księżyc, żeńska Ona),
utożsamiana później z boginią Ziemi. Księżyc wiązano z pierwiastkiem żeńskim,
zapewne w czasach matriarchatu. Z czasem przeciwnikiem Słońca nie była już
kobieta-księżyc (Luna-Łuna), ale męski bóg ciemności Weles, który porywa Ziemię
na noc i zimę.
Skoro „On” oznaczało tabuizowane określenie boga stwórcy, to nie dziwi fakt, że
na jego przeciwieństwo, czyli boga ciemnych mocy wołano „Won”, na tej samej
zasadzie jak opozycją do Bela jest Wel. Potwierdza to chociażby powiedzenie
„Paszoł won” – idź do diabła, a „won” po huculsku to po prostu diabeł. Określenie
„won” znaczyło oczywiście w czasach przedchrześcijańskich „precz”, a właściwie „w
ogień”. Słowo „won” wygląda na skrót „w ogn”, co nam uzmysławia też etymologię
„On”, jako skrótu od „ogn” (ogień, sanskr. agni). Pasowałoby nam to idealnie do
Swaroga, jako boga ognia niebiańskiego.
Co ciekawe, jeśli przyjmiemy, że war znaczy warzyć, palić, grzać, a sanskr. sawa
według Nicolića to słońce, to nazwa miasta Warszawa może oznaczać po prostu
„grzejące słońce”.
28
Gdy natomiast przyjmiemy, że war to sanskr. vaari – woda, to
28
Vidusa Petko Nikolic, Perunovi zapisi, 2014
otrzymamy grę ognia – słońca i wody. W polskiej tradycji ludowej mogą te dwa
żywioły symbolizować Wars (woda) i Sawa (słońce), co jest o tyle zaskakujące, gdyż
to postać męska ma zazwyczaj charakter solarny i grzeje postać żeńską (Ziemię,
Wodę), która jest związana ze sferą chtoniczną (ziemską, podziemną).
Jednak potwierdzeniem tej ostatniej etymologii jest nie tylko polska legenda o
założeniu obecnej stolicy Polski, ale także mitologia indyjska, która, jak wiemy,
wykazuje wiele związków ze słowiańską Bają. Bóg Waruna miał bowiem wiele
funkcji, a jedną z nich było chronienie kosmicznych wód, otwierał też niebo, by
wypuścić deszcz. Władzę Waruny podważył Indra (por. do słowiańskiego Peruna),
który pokonał Wrytrę, smoczego złodzieja kosmicznych wód. Według mitologów ma
to być odległe echo wydarzeń, które miały miejsce w Indiach wraz z najazdem
Ariów, a tym samym zmiany panteonu bogów – wzrost znaczenia Indry, Siwy i
Wisznu. Walka Waruny i Indry o władzę to znana w indoeuropejskiej mitologii gra
żywiołów, ognia i wody.
Możemy na tym przykładzie zrozumieć dlaczego męski bóg nieba jednocześnie
odpowiada za ogień (słońce i pioruny) oraz deszcz. To typowo ludzka symbolika i
efekt personifikacji naturalnych elementów przyrody, a w tym przypadku odniesienia
do relacji erotycznych między kobietą i mężczyzną. Wiecznie Wilgotna Matka
Ziemia musi zostać podlana deszczem (życiodajnym nasieniem Boga Słońca), aby
zostać zapłodnioną i by rodzić plony. Woda deszczowa jest zatem żywiołem
łączącym Niebo z Ziemią, rozumiana jako boskie płyny ustrojowe, które dają życie.
Z podań ludowych wiemy, że Perun (Jasz) jako bóg nieba i burzy (pioruny i
deszcze), bronił chmurnych wód przed smokami, które miały spijać z nich wodę
powodując suszę, co ewidentnie przypomina hinduski mit o Warunie i Indrze. Zatem
Swarog (Wars) odpowiadałby tu w pewnym stopniu Warunie, a Perun (Sawa) –
Indrze, który zastąpił starego boga. To wskazuje nam, że legenda o Warsie i Sawie
(jako kobiecie, a nie młodym bogu słońca – Swarożycu, następcy Swaroga)
niewłaściwie tłumaczy nazwę naszej stolicy, gdyż jest oderwana od istoty
słowiańskich wierzeń, boskich zależności, a tym samym sacrum i profanum z tym
związanych, gdyż ma po prostu dość młody rodówód i powstała w czasach, gdy już
nie rozumiano wielu rzeczy
Grzmot to kucie w boskie kowadło, naprawianie Słońca przez Swaroga. Wtedy
zasłaniają je chmury, pada deszcz, który wylewa się z waru służącego do schładzania
ognia, z którego jest ono zbudowane. Pioruny jako iskry z boskiego kowadła spadają
na ziemie.
Żywy ogień rozpalano w święto przesilenia letniego, a także podczas pomoru jako
środek zaradczy. Gaszono wówczas stary ogień i w odpowiedni sposób rozpalano
młody. Ogień zwano na Rusi swarożycem – swaroziti. Końcówka -iti, yc znaczyła
potomka, syna, cos pochodnego. Dlatego Swarożyc to syn Swaroga lub ogień
pochodzący od niego. Niektórzy uważają, że może chodzić też o młodego Swaroga, a
określenie Swarożyc ma być tylko pieszczotliwym zdrobnieniem jego imienia, co
raczej nie pasuje do powagi tego boga, jak też nieznane sa przypadki nazywania
ognia Swarogiem, zawsze to Swarożyc, zatem trudno przyjąć ze to równoważne
określenia tego samego podmiotu.
Swar wywodzi się od scytyjskiego (sogdyjskiego) spar (czyt. swar), staroiran.
hvar, staroind. svar – blask, światłość. Psł. svariti – gniewać się. Od VII do początku
X wieku język i pismo sogdyjskie było lingua franca na Jedwabnym Szlaku.
Używany od 100 do 1200 r. n.e. Wywodzi się ono w prostej linii od
protokanaanejskiego, fenickiego, aramejskiego, syryjskiego. W kronice Hypackiej
jest mowa o Swarogu-Hefajstosie, a Słońce uważane jest ze jego syna. Według K.
Moszyńskiego etymologia słowa Swarożyc podana przez Brücknera jako „ogień-
kłótnik” w Słowniku etymologicznym j. polskiego nie zasługuje nawet na wzmiankę.
Wydaje się, że w pierwotnej wersji mitu Swarog używał boskiego kowadła i młota
(jak skand. Thor), z którego podczas kucia leciały pioruny (Perun). Zatem to Swarog
mógł być władcą piorunów, a Perun tylko samą błyskawicą, odpryskiem z jego
kowadła. Może dlatego w Polsce tak mało jest potwierdzeń kultu tego boga pod
takim imieniem, a nazwa piorun ma znaczenie jedynie gromu. Mając na uwadze
powszechną tabuizację boskich imion używanie boskiego imienia Piorun do
przekleństw, jak „Niech cię piorun trzaśnie”, „Niech cię dunder [niem.] świśnie”,
„Do pioruna” byłoby niedopuszczalne i traktowane jako profanacja.
Personifikacja Peruna i jego kult musiał nastąpić później na ziemiach ruskich i
Zaodrzu. Możliwe zatem, że bogiem gromu u Prokopa był Swarog a nie Perun.
Tabuizacja świętego imienia Swaroga spowodowała nieznajomość tej nazwy. Lud
bowiem bał się jej nawet wypowiadać. Zamiennie używano przydomków, jak „bóg
gromu”, „boski kowal”, „bóg stwórca”. Samo słowo „stwarzać”, pochodzi od „swar”.
Swarzyć znaczyło palić, piec, robić coś na ogniu, a warzyć – gotować w kotle
(warze). Dopiero z czasem swarzenie zaczęło oznaczać też gniewanie się, bo lud
mówił, że w czasie burzy „boh svaritsa”.
Ze Swarogiem związane jest także słowo „stwarzać”, gdyż to on był bogiem-
stwórcą. Od wyrazu stwór powstały takie słowa, jak twór (boskie dzieło) i twarz
(oblicze boga). Ofiara dla Swaroga to oczywiście twarog. Zatem, można przyjąć, że
Piorun, po procesie personifikacji, został Swarożycem, synem Swaroga. Kując Słońce
z boskiego ognia Swarog stal się też jego ojcem, dlatego Darzboga (Słońce) też
nazywano Swarożycem, aby nie nadużywać jego imienia.
Należy więc rozumieć, że to nie słońce czy piorun, jako elementy przyrody czy
ciała niebiańskie były bogami, ale ich spersonifikowana boskość wyrażała się w
posiadanych przez nich imionach. Bogowie słońca czy piorunu, władali tymi
przejawami natury, ale raczej nie byli tylko ich synonimami, gdyż poprzez posiadanie
boskiego imienia mieli także boską duszę. Dlatego też czczono wybrane drzewa,
które uznano, że są siedzibą bogów, duchów, a inne traktowano użytkowo i wypalano
pod uprawy. Nie czczono zatem drzew jako takich, ale sacrum jakie jest z niektórymi
z nich związane.
Możliwe również, że nazwa Swarog jest określeniem ognia niebiańskiego, którego
ten bóg pod takim imieniem jest panem. Swarog (swar+og) to bowiem swarzący
(palący) ogień lub ogień z boskiego waru (kotła). Trudno więc przyjmować, że ogień
niebiański był najwyższym bogiem, gdyż skądś musiał on powstać, co potwierdza
konieczność istnienia wyższej istoty boskiej. Jako stwórca Swarog był bogiem
bogów, ale wydaje się jedynie siłą sprawczą Wszechboga jakim może być Świętowit.
Svar to wedyjskie najwyższe niebo, mieszkanie boga stwórcy. Svaraj to ten, co
króluje sam z siebie, a bhaga to ten, który darzy. To częste epitety Agni lub Indry w
Wedach, zwłaszcza w hymnach Rygwedy. Cabalska sugeruje, że Swaróg może być
wyrażeniem oznaczajacym niebo, a Daźbog (Bhaga), jako Swarożyc, jest synem
niebios, a nie konkretnego boga.
29
Finowie uważali słońce za masę ogniową w pierścień ujętą, a pierścionek, jak
wiemy, jest symbolem małżeństwa. Postać kobieca na posągu ze Zbrucza trzyma
właśnie pierścień. Może to być zatem żona Darzboga. Jak każda kobieta ma łagodzić
ognisty temperament i porywcze nastroje mężczyzny, tak Dziewa (Wielka Bogini,
Matka Ziemia) powstrzymuje, a właściwie pochłania żar słońca.
Na tym posągu druga para to Jarowit (Perun) z mieczem i Marzanna z rogiem. To
Marzanna może akurat dzierżyć róg obfitości, gdyż jest symbolem odrodzenia.
Umiera na wiosnę, a powraca jesienią. Dlatego na słupach nagrobnych (babach) ludy
irańskie umieszczały postać z rogiem jako symbolem powrotu do żywych, tak jak
chrześcijanie umieszczają krzyż jako symbol zmartwychwstania Jezusa i każdego
człowieka na Sąd Ostateczny.
Róg, z racji swego kształtu, jest też symbolem księżyca, pana nocy, oświetlającego
ciemności, który też się co miesiąc odradza. Postacie na scyto-sarmackich babach to
jednak wizerunki mężczyzn, gdyż w społecznościach nomadyczno-pasterskich
dominował ustrój patriarchalny. Matriarchat wykształcił się dopiero w społeczności
rolniczej. Powrót do patriarchatu nastąpił wraz z rozwojem urbanizacji,
koniecznością budowy grodów obronnych i prowadzenia wojen, co było domeną
mężczyzn. Zapewne też wtedy róg przeszedł w ręce męskiego bóstwa.
Swarog mógł zatem kuć nie samo Słońce tylko złoty pierścień (obręcz), w którym
zamknął ogień słoneczny. Dlatego wierzono, że Słońce to ogromne koło, które toczy
się po niebie, w nocy schładza się w morzu i rankiem powraca na nieboskłon. Swarog
jest więc nie tylko kowalem, ale i kołodziejem, jak legendarny Piast. Wiemy, że u
Skandynawów wierzono, iż burza powstaje, gdy trzeszczy piasta w słonecznym kole i
lecą z niej iskry (błyskawice). Imię Piasta kojarzono z piastą koła, dlatego ukuto z
niego kołodzieja, choć inni widzą w nim piastuna (opiekuna) rodu.
Na Połabiu zachowało się duże miasto Schwerin, dawniej Swarzyn, wykazujące
frazeologiczne związki ze Swarogiem lub Swarożycem. Na miejscach kultu Swaroga
lub Swarożyca zakładano kościoły zw. farnymi (far-hvar-swar). Fara (niem. Pfarre,
Pfarrei, Pfarrkirche czyli probostwo, parafia) to dawne określenie nadawane
kościołowi parafialnemu. Przykładem może być góra Farska w Ciechanowie w woj.
maz., gdzie obecnie stoi kościół farny, a dawniej na tej górze, zwanej Swarską,
według historyków stał gród i świątynia Swarożyca. To samo w Starogardzie
Gdańskim.
Brückner w swoim słowniku etymologicznym języka polskiego podaje, że obcy
polszczyźnie dźwięk f pod wpływem niemieckim na przełomie XIV i XV wieku
zastąpił w kilku słowach chw/ch, jak chwała-fała, Chwalęty-Falęty, niem. kachle –
kafle, co się nie przyjęło na dłużej. Można zatem mniemać, że far powstało od stpers.
hvar, zapewne przyniesionego na te ziemie przez Alanów. Normańskie fara
29
Cabalska M., Ze studiów nad religią pogańskich Słowian [w:] „Materiały Archeologiczne", 1973, 14
oznaczało palić, łupić. Określenia fara i viking znaczyły wyprawę łupieską. Nie
wiadomo dlaczego Kościół zdecydował się na użycie słowa fara, mimo tego typu
raczej negatywnych konotacji znaczeniowych. Może po prostu celem zakładania
probostw (far) było łupienie parafian w bardziej wyszukany sposób niż dawniej.
Narbutt pisał, że dla Litwinów Słońce było bóstwem najwyższego rzędu i zwali go
Sotnar(os)em, czyli ożywicielem Ziemi, światoduchem. Porównuje go do celtyckiego
Belenosa, sł. Białoboga i gr. Apollina. Nie budowano temu bogu świątyń, ale
składano ofiary z bydła. Sabatios był bogiem słońca u Frygów. U Illyrów zwany
Savadiosem według Hesycha. Serbowie na wschód słońca mówili "sawa idzie" (Vuk
Stefanowic). Możliwe, że to od tego bóstwa powstała nazwa sabatów i góry Sobótki,
związanych odprawianiem kultu solarnego.
Trzygłów – Boska Trójca
Triglav, Trybóg, Trojan u Słowian, a Triopa, Triwejde u Litwinów. Bóstwo o
trzech głowach znane na dużym obszarze Słowiańszczyzny, z potwierdzonym kultem
w Szczecinie, Wolinie, Brandenburgu (zwanego też Zgorzelcem, według Bielskiego).
Znane są posągi Tryglawa ze Szczecina, gdzie miał świątynię i mały złoty posążek
woliński. Oczy szczecińskiego posągu Trygława miały być zasłonięte przepaską,
jakoby, aby bóg nie musiał patrzeć na zło czynione przez ludzi.
30
Rys. Znak Trigława
W Żywotach św. Ottona czytamy: „Były zaś w mieście Szczecinie cztery kąciny,
ale jedna, będąca pomiędzy nimi główną, była zbudowana z przedziwną czcią i
sztuką, wewnątrz i zewnątrz ozdobiona rzeźbami ze ścian występującymi
(płaskorzeźbami). Były tam obrazy ludzi, ptaków i zwierząt dzikich tak dokładnie
podług swych właściwości wyrażone, że zdawały się oddychać i żyć; co zaś
uważałbym za rzecz niezwykłą, barwy obrazów zewnętrznych przez niepogody śnieżne
lub deszczowe sczernić ani zatrzeć się nie dały, tak je przemyślność malarzy od tego
zabezpieczyła... A był tam posąg trzygłowy, który na jednym kadłubie trzy głowy
mając, nazywał się Trzyglowem; ten tylko zabierając, mianowicie trzy wzajemnie ze
sobą stykające się główki, po utrąceniu kadłuba, uwiózł (sc. biskup) jako znak
30
Urbańczyk S., Religia pogańskich Słowian, Kraków 1947
zwycięstwa i później na dowód nawrócenia przesłał do Rzymu, to jest dla pokazania
papieżowi... Trzy zaś inne kąciny mniej zażywały czci i mniej były przyozdobione.”
31
Ebo wspomina o trzech szczecińskich wzgórzach, z których najwyższe
poświęcone były Trzygłowowi, gdzie stał też jego posąg z trzema głowami. Według
Ebona, kapłani Triglawa ze Szczecina twierdzili, że 3 głowy oznaczają panowanie
nad trzema światami: Prawią, Jawią i Nawią. „Szczecin, miasto znaczne i większe niż
Wolin, w zasięgu swoim trzy góry zawierał, z których średnia i najwyższa,
poświęcona najwyższemu bogu pogańskiemu Trygławowi [oryg. Trigelavi], posiada
posąg trójgłowy, nakryciem złotym oczy i usta zasłaniający; kapłani zaś tych bożków
twierdzili, że bóg najwyższy dlatego ma trzy głowy, bo trzema zawiaduje państwami,
to jest nieba, ziemi i podziemia, a twarz nakryciem zasłania, jakby grzechów
ludzkich nie widząc ani słysząc, by je przeoczył”.
32
W Branderburgu, znacznie oddalonym od Szczecina, na ziemiach Stodoran
(Hawelan) jeszcze w XII wieku czczono Trzygława na Gorze Harlungow, a miejsce
jego kultu zniszczył Albrecht Niedźwiedź budując tam kościół Matki Bożej (nowa
nazwa wzgórza to Marienberg). W każdym bądź razie potwierdza to nie lokalny, ale
ponadplemienny kult tego boga.
Wieleci uważali Triglava za boga wojny, władającego sztormami. Łowmiański
natomiast uznawał Trzygława za wyobrażenie Świętej Trójcy i dowód
chrześcijańskich wpływów.
Henryk z Antwerpii w XII w. pisał o walkach o Brennę i czczonym tam
trzygłowym posągu, o czym wspomina też A. Gieysztor. Knauthe opisywał, że
Trzygłów miał trzy złote głowy pod jednym kapeluszem, a w ręce trzymał księżyc
(róg raczej) i czcili go Serbowie z Miśni. O świątyni Triglava na Rugii w grodzie
Granica (Schanzenberg) nad czarnym jeziorem czytamy też w Knytlingsadze.
Fryderyk Wielki (1712-1786) kaiser pruski, napisał w pamiętnikach Domu
Brandenburgii: „Każdy region miał własnego boga. Bóg Vandalów nazywa się
Triglav. Znajduje się na Harlungerbergu koło Brandenburgii. Ma 3 głowy,
kronikarze używali przestrzeni na wschód i południowy wschód do zmiany naszych
imperialnych granic, głównie do tej samej tożsamości, co Sławianie = Vandale i
Vandale = Wendy”. To dobitnie świadczy, że nawet Kaiser uważał Wandalów za
Słowian, jednocześnie potwierdzał on u słowiańskich Wandalów kult Trygława.
K. Szulc podawał, że w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą na wzgórzu, gdzie stoją 3
krzyże miał kiedyś stać posąg Trygława.
31
Mnich z Prufeningen, Św. Ottona z Bambergu żywot z Priifenigen [w:] Monumenta Poloniae
Historica n.s., t. 7, cz. 1, Warszawa 1966
32
Ebo, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego [w:] Monumenta Poloniae Historica, n.s., t. 7, cz. 2,
Warszawa 1974.
Rys. Trigław według Schediusa
R. Świerzbieński pisał, że „Trygław brał cześć od pomorzan w Zgorzelcu.
Posąg jego o trzech głowach. Jedna z nich patrzyła w górę; dwie inne przed
siebie. Pierwsza strzegła powietrza; druga ziemi; trzecia morza.”
33
Dalej zauważa też, że podobne świadectwo daje bezimienny autor, w żywocie
Ottona, gdzie opisując tyn Trygława w Szczecinie, nadmienia, iż były na nim
wyrzeźbione istoty zamieszkujące: powietrze, ziemię i wody. Jest on zatem stróżem
33
Świerzbieński R., Wiara Słowian z Obrzędów, Klechd, Pieśni Ludu, Guseł, Kronik i mowy Słowian
wskrzeszona, 1880
i orędownikiem wszechtworów, trzech światów Prawii (powietrze), Jawii (ziemia) i
Nawii (morze).
Słupecki utożsamiał Welesa z Trzygłowem na podstawie wizerunków 3 postaci w
dolnej części posągu Światowida ze Zbrucza. Bóstwo 4 twarzowe uznaje za Peruna.
Świerzbieński twierdził, że Słowianie nie posiadali bogów piekieł; bogów
podziemnych. Wiara słowiańska nie znała miejsca katuszy dla dusz
grzeszników. Nawia, jako kraina zmarłych znajdowała się w morzu, albo za tymże
morzem. Krynica Trygława, bliska kątyny, dowodzi jego władztwa nad wodą.
Jak zauważa Walerij Demin w 7 akcie 3 części "Gier Bogów", po ros. stroić
znaczy budować, co ma nawiązywać do troistości świata (Tryglawa) obejmującego
Prawie, Nawie i Jawie.
Moim zdaniem, sens wyrazu „stroić” można też rozumieć, że budowanie to
tworzenie czegoś w naszej trójwymiarowej rzeczywistości. Jako ludzie możemy
budować tylko obiekty 3-wymiarowe, które co prawda podlegają czasowi jako 4
wymiarowi, ale póki co nie umiemy nad nim zapanować.
Trentowski widział w Trzygławie władcę trzech królestw: niebiańskiego,
piekielnego i wodnego. W makabrycznym akcie stworzenia wymyślonym przez tego
autora Trzygłów po kolei odrywa sobie swoje głowy, a z różnego rodzaju krwi z nich
się sączącej miały powstać 3 rodzaje bóstw: jasne, czarne i czerwone, którymi władali
Bielboh, Czerneboh i Ham.
Adam Bremeński odnotował, że Trygław z Wolina panował nad 3 światami
odpowiednio oznaczonymi kolorami: niebo (biały), ziemia (zielony), podziemia
(czarny). Natomiast Matheu-Colas przyjmował, iż Trygław rządzi nie 3 światami:
Prav, Yav, Nav, ale 3 żywiołami: powietrzem, ziemią, wodą.
34
Czwartym żywiołem
jest ogień (słońce, piorun), nad którym panują Swarożyce (Darzbóg i Perun).
Świętowit wydaje się zatem panem wszystkich 4 żywiołów. Za to Dynda zakładał, że
Trygław to upostaciowiona koncepcja axis mundi (osi świata) oraz związek
przeszłości, teraźniejszości i przyszłości.
35
Z kolei K. Szulc uważa za Trzygłowa trojcę Słońce, Księżyc i Ziemię, co ma być
zgodne z wyjaśnieniem jego posągu z opisu kronikarza św. Ottona, z którego wynika,
iż miał on rządzić trzema światami: boskim, ziemskim i podziemnym. Troistość
widać też w posągach innych bóstw, jak Krasopani, która trzyma w prawicy trzy
kule, czy Złotej Baby, która jedno dziecko (słońce) ma na ramieniu, a drugie
(Księżyc) trzyma za rękę. Ta trójca tworzy ze sobą jedność, całość, pełnię. Dlatego
głowy Tryglawa są na jednym tułowiu, a posąg Światowida, jako bezsprzecznie
słowiańskiego pochodzenia, przedstawia trzy światy.
Słusznie zauważa K. Szulc, że w żadnej z innych kultur nie widać tak wyraźnie tej
troistości jak w wierzeniach Słowian. W hinduizmie miała się ona wyrażać w
Trimurti, ale rozpłynęła się w mnogości innych bogów, u Greków i Rzymian
podobnie. U ludów irańskich mieliśmy natomiast wyraźny dualizm i walkę dwóch
34
Mathieu-Colas Michel, Deities of Slavic religion, 2017
35
Dynda Jiří, The Three-Headed One at the Crossroad: A Comparative Study of the Slavic God
Triglav, [w:] Studia mythologica Slavica. 17. Institute of Slovenian Ethnology, 2014
bóstw, dobrego i złego, czego nie widać na posągu Światowida, choć niektórzy chcą
go przypisywać Scyto-Sarmatom właśnie.
Natomiast judeochrześcijańskie wierzenia skupiają się na monoteizmie.
Chrześcijański kult Ducha Świętego wydaje się wykreowany jako nakładka na trojcę
pogańską w ramach koncepcji obarczonej kardynalnym błędem pominięcia czci
Wielkiej Matki, co wynikało z uprzedzeń wobec kobiet i nierównego ich traktowania
w judaizmie, co przeszło też na patriarchalną filozofię chrześcijańską. W czasach
późniejszych w ramach chrystianizacji i zetknięciu się z silnym kultem kobiecego
bóstwa Ziemi, stworzono kult Maryi. Tak też powstała chrześcijańska wielka
czwórka z zastępami świętych i diabłów, która pokazuje wtórność całego systemu,
będącego licznymi zapożyczeniami z innych religii, często tylko ze względów
politycznych.
Prabog (hind. Prabrama) był jednak jeden. To on stworzył Słońce, z którym go
później utożsamiano, Ziemię i Księżyc, czyli Wielką Trojcę. W tym sensie można
uznać poświadczenie Prokopa o jednym bogu Słowian za właściwe. Także i Lelewel
miałby tu rację, choć akurat Szulc ostro z nim polemizował.
Rzecz w tym, że Słowianie zapewne wierzyli w jednego boga bogów, praboga, ale
czcili też bogów, których on stworzył. Co więcej, w swojej praktyce religijnej zdaje
się nie zawracali głowy staremu bogu stwórcy, skupiając się na tych trzech jego
dziełach-bogach, które są im bliższe i widzialne. Jedynie Świętowit obejmuje w sobie
całą trojcę, zwaną Trzygłowem, którego jest bardziej uszczegółowioną formą
wyrażoną w posągu ze Zbrucza (12 elementów). Świętowit skupia w sobie zatem trzy
światy, ale też 4 fazy słońca (góra), 4 pory roku (środek) i 4 fazy księżyca (dół).
Swarog w tym ujęciu wydaje się jedynie mocą sprawczą, stwórczą hipostazą
Świętowita, wyobrażanym jako boski kowal i kołodziej.
Szyjewski podawał, że taką koncepcję uznano za zbyt wyszukaną jak dla
pogańskich wierzeń i dopatrywano się w Trzygłowie odniesień do chrześcijańskiej
Trójcy Świętej oraz biblijnego podziału na trzy światy: niebo, ziemię i piekło.
Jak wiemy taka troistość znana była nie tylko Słowianom, ale i Bałtom, co
Gieysztor tłumaczył: „Owe trzy królestwa obejmujące niebo, ziemię i świat
podziemny nie muszą być także przejęte z chrześcijaństwa. Trójstrefowy podział
występuje na tzw. Świętowidzie zbruckim (...); jest on właściwy kulturze tradycyjnej
Słowian, przynajmniej zachodnich.”
W innym miejscu jednak Gieysztor uważa Trzygłowa tylko za synonim Welesa,
ponieważ jego zdaniem Trzybóg był m.in. bogiem podziemia, o czym ma świadczyć
czarny koń używany do wróżenia. Za taką teorią może przemawiać także wizerunek
trzech obliczy Welesa na posągu ze Zbrucza. Choć według mnie Weles to Księżyc i
dlatego na czwartej ściance posągu nie ma żadnej postaci, bo to nów, triumf dnia i
słońca, co jest wyrażone w umieszczonym tam znaku solarnym Peruna (pominiętym
w odrysie Lelewela).
Ebbo kolejny raz soczystym językiem opisuje wyczyny Ottona z Bambergu,
biskupa, który porąbał drewniany posąg Trygława w Szczecinie, a jego odcięte,
posrebrzane głowy posłał papieżowi. Z racji, że nie udało mu się jednak zrabować
złotego posążka Trygława z Wolina, wysyła on bohaterskiego Hermana, którego
zadaniem jest odnalezienie zguby ukrytej zawczasu przed uzbrojonymi misjonarzami
i wywiezionej w nieznane miejsce. Herman po szeregu niebezpiecznych przygód
niebawem dowiaduje się gdzie skryto posążek i wybiera się tam w przebraniu
poganina. Docierając do domu wdowy, która strzegła złotego idola schowanego w
drzewie, kłamie jej, że dzięki mocy Trzygława uratował się z tonącego statku i chce
mu złożyć ofiarę. Stara strażniczka mu wierzy i pozwala mu wejść samemu do
chałupy, gdzie w drewnianej szparze ukrywano wolińskiego idola. Herman „wszedł
ochoczo, rzucił srebrną monetę w otwór, aby brzęk symulował ofiarę. Lecz prędko, co
rzucił, wyjął i zamiast czci obelgę to jest potężne splunięcie zamiast ofiary złożył”.
Nie mogąc jednak wydostać z dziury złotego posążka kradnie ze ściany siodło konia
Trygława i umyka do biskupa z dowodem, że próbował z całych sił wykonać swoją
misję.
36
O Trygławie pisał też Kraszewski „T r y g ł a w, bóstwo Pomorzan, czczone w
Szczecinie, i w Julinie, rodzaj indyjsko-słowiańskiéj trójcy (Trimurti), na jednym
kadłubie trzy miało twarze, jak samo nazwanie okazuje. Posągi jego znajdowały
się także w Baniborze i Miszeńskiéj Grymie. Głowy trzy do posągu
przytwierdzone nawracający Pomorzan S. Otto, skruszywszy resztę, zabrał i jako
znak zwycięztwa nad pogaństwem otrzymanego, odesłał do Rzymu. Andrzéj Opat
Bambergski pisze, że zasłona złota, usta i oczy tego bóstwa okrywała. Trzy głowy
tłumaczono, jako znaki władania ziemią, niebem i piekłem.”
L. Moszyński wyciągnął wniosek, że Tjarnoglofi wspomniany w Knytlingsadze
to Cierniogłowy, czyli Chrystus, co ma być według niego potwierdzeniem wpływu
chrześcijaństwa na schyłkowy kult pogański. Oczywiście do jednego kotła z tą
bzdurną koncepcją wrzuca rzekomy kult św. Wita, o czym pisał Helmold, a co
udowodniono, że było jedynie propagandową próbą wyłudzenia praw do rugijskich
terenów, o czym L. Moszyński zdaje się nie wiedzieć, albo celowo to pomija.
Dorzuca tu też i Trzyglawa jako kult chrześcijańskiej Świętej Trójcy. Nie wyjaśnia
jednak, dlaczego katoliccy Duńczycy i niemieccy biskupi misjonarze nie umieli
rozpoznać Jezusa z rzekomymi cierniami na głowie w postaci Tjarnoglofiego i obalali
posągi tej rzekomej Świętej Trojcy (Trzyglawa), jak i Św. Wita (Świętowita) zamiast
się cieszyć, że ich bóstwa są otaczane taką czcią. Z pewnoscią też odnotowaliby ten
fakt w swoich kronikach. Dlatego teza L. Moszyńskiego jest tak naiwna i
niewiarygodna, że nawet szkoda więcej ją komentować i poświęcać uwagę temu
"uczonemu" propagandyście.
Trzygłów to czeski Trzibek (Trzybek), który dla Trentowskiego jest oddzielnym
bóstwem roznoszącym zarazy i morowe powietrze. To także ruski Trigław i
najprawdopodobniej także Trojan. W Słowie o wyprawie Igora autor nazywa Ruś
„ziemią Trojanja”, czasy pogańskie „wiekami Trojanja”, a śpiewakowi Bojanowi
przypisuje zdolność pędzenia „śladem Trojanja przez pola na góry”.
37
Jak zauważa
Brückner, Tichonrawow w swym tłumaczeniu Słowa nie rozumiejąc o co chodzi z
tym Trojanem, zamienił jego imię na Bojana.
36
Ebo, Żywot św. Ottona biskupa bamberskiego [w:] Monumenta Poloniae Historica, n.s., t. 7, cz. 2,
Warszawa 1974
37
Słowo o pułku Igorowym, przekład i opracowanie J. D. Wagilewicza, do druku przygotował i
artykułem wstępnym poprzedził O. Kupczyński, Przemyśl 1999
W Słowie jest też mowa o „siódmym wieku Trojanowym”, co Jakobson odczytuje
jako siódme tysiąclecie od stworzenia świata ery bizantyjskiej, jakie zaczęło się od
roku 493 n.e. Nazwanie tego okresu „wiekiem Trojanowym” sugeruje, że patron
musiał żyć w tymże czasie. Jak wiemy jednak rzymski cesarz Trajan żył na przełomie
I-II w. n.e. (98-117), czyli dwa wieki wcześniej.
W przekładzie greckiego utworu pt. Chodzenie Matki Boskiej po mękach z XII w.
znanego wśród Słowian południowych, w jednym miejscu odpisu czytamy: „[...]
zapomnieli Boga, uwierzyli w stworzenia, które Bóg stworzył nam do pracy, nazwali
je bogami: słońce, księżyc, ziemię i wodę, zwierzęta i węże; i zrobili ludzi bogami;
Trojana, Chorsa, Welesa, Peruna, uwierzyli w złego diabła i są dziś złym mrokiem
ogarnięci”.
38
Również w „Słowie i objawieniach św. Apostołów” jest mowa, o tym, że wzięto
ludzi za bogów Peruna, Chorsa, Dyja i Trojana, jakby to był wielki grzech, nie bacząc
na cały zastęp słowiańskich świętych.
Deizacja nie była niczym niezwykłym w starożytnych czasach i prawdopodobnie
tak powstały bóstwa Radegasta, Odyna i innych bohaterów wyniesionych na ołtarze.
Trudno jednak zrozumieć dlaczegoż to Słowianie mieliby czcić rzymskiego cesarza
Trajana. Co prawda na południu Słowiańszczyzny spotykany jest obyczaj topienia lub
grzebania kukły zwanej Germanem lub Trojanem, ale trudno to nazwać kultem,
raczej można się tu doszukać konotacji z celebrowaniem zwycięstwa.
W serbskich bajkach ludowych mityczny, trójgłowy car Trojan bał się słońca, a w
Bośni był „carem wszystkich ludzi i bydła”. Trudno to jakoś powiązać z rzymskim
Cesarzem Trajanem, dlatego bardziej wiązałbym nazwę słowiańskiego Trojana z
Troją, podobnie jak Tadeusz Wasilewski widzący w kulcie Trojana na Rusi echa tej
legendarnej wojny, które miały tam dotrzec z Bizancjum. Możliwe, że na Bałkanach
Słowianie zetknęli się z mitem, że niektóre tamtejsze ludy są uchodźcami z Troi. Nie
można się temu zbytnio dziwić, skoro nazwę Paryża wielu wywodzi od trojańskiego
Parysa i uznaje się, że to do Galii (zapewne drogą przez Bałkany) uciekli przegrani
wojownicy spod Troi.
Na życiorys Peruna nie mamy żadnych poświadczeń. W „Słowie i objawieniach
św. Apostołów” natomiast znajdujemy sugestie, że Chors pochodził z Cypru , a gdzie
indziej spotykamy jego miano jako Chworsz, co może sugerować polski rodowód, jak
Miorsz, Warsz itp.
Mimo istnienia kilku podobnych relacji, S. Urbańczyk i kilku innych autorów,
opierając się jedynie na fonetycznym podobieństwie nazw, uważa, że kult Trojana to
oddawanie czci przez Rusinów wielkiemu cesarzowi rzymskiemu Trajanowi. Trudno
znaleźć jakąś logiczną podstawę do tak bezsensownego wyjaśnienia, ale jak widać
błądzenie jest rzeczą ludzką, co dotyczy nawet wielkich historyków.
Liczba 3 może jednak odnosić się do kultu Słońca znanego także w Indiach, z
którymi Słowian łączyły ścisłe więzi kulturowo-językowe, a tym samym i religijne.
W Indiach modlono się do słońca Surji, o trzech porach: wschodzie (Brahma,
Stwórcy świata), w południe (niszczyciel Siwa) i o zachodzie (moc Wisznu
utrzymująca świat). W Indiach powstała tak zwana trimurti (trójca) z Wiśnu jako
38
Mansikka V. J., Die Religion der Ostslaven, I. Quellen, Helsinki 1922
zachowawcy o 4 rękach, Brahmy jako twórcy i Siwy jako niszczyciela i odnowiciela
o trzech oczach, odpowiada zatem słowiańskiemu Trygławowi. Brahma jako
stworzyciel świata to Swarog (Świętowit), Wisznu utrzymujący życie to Bel, a
niszczyciel Siwa to Czernobog.
Możliwe, że trzy głowy oznaczają boską trójcę, znaną nie tylko z religii
chrześcijańskiej. Strabon pisał, że Persowie, Medowie i ludy Azji Mniejszej czciły
słońce w postaci Mitrasa, księżyc (Omanos) i Wenerę (Anaitis), jako boginię wody i
ziemi. Herodot podawał, że Trakowie także wielbili 3 bóstwa: Aresa, Dyonisa
(Bachus albo Sabbatos, Ates lub Papas, Bel lub Jesses) i Artemis (Bendis, Baba, Ma,
Nana, Semele, Kybele), które również mogły odpowiadać trzem ciałom niebieskim:
Słońcu, Księżycowi i Ziemi.
U Greków znamy trójpostaciową Hekate (łac. Hecate triformis), która dawała
zwycięstwa w walce, a rybakom zapewniała połowy, rolnikom natomiast
rozmnażanie bydła i plony. Była panią upiorów, patronką czarownic i nekromantów,
objawiana m.in. pod postacią czarnej klaczy (koń Trygława) lub wilczycy (Weles).
Posągi Hekate stawiano zwykle na rozstaju dróg jako miejscu wyjątkowo
sprzyjającym czarom. Rzymianom lepiej znana była z przydomkiem Hecate Trivia
(Hekate Rozdroży). W sztuce starogreckiej wyobrażano ją najczęściej jako postać
kobiecą o trzech twarzach, trzymającą pochodnie i otoczoną przez psy. Nie była
zaliczana do bóstw olimpijskich i nie miała swojego mitu, co może świadczyć, że
była zapożyczonym bóstwem.
W słoweńskich Alpach jest góra Triglav, która w przekazach bałkańskich ma
postać Góry Kosmicznej, podpierającej niebo. Gieysztor podaje, że jako pierwsza
wyłoniła się ona z pierwotnego oceanu „Wolą bożą wyszła z morskiej otchłani, w
której od początku świata była pogrążona wraz ze słońcem, księżycem i gwiazdami,
błyskawicami i wiatrami; pierwsza ukazała się z wody wysoka góra Trigław. Według
Słowaków były to Tatry”. Także niedaleko Wolina, gdzie znany był kult tego bóstwa,
istnieje miejscowość o tej nazwie, a pod Gryficami istniała osada Trieglaff.
Wiemy, iż w nie tak odległym Gardźcu na Rugii czczono poza Świętowitem, także
trójcę bogów: Rujewita, Porewita i Porenuta. Być może właśnie szczeciński i
woliński Trygław, to po prostu zespolenie tych trzech bogów w jedno.
W Liście biskupa Adelgota z XII wieku czytamy, jak nawołuje on do krucjaty
przeciwko Słowianom, którzy mają wierzyć w boga Pripegala, przyrównywanego
przez niego do Priapa, bożka płodności, odpowiedzialnego za różne wykroczenia
seksualne: „Fanatycy pogańscy, ilekroć im się spodoba wypocząć od biesiad, mówią,
że surowy w słowach Pripegalą żąda głów, że tego rodzaju należy złożyć ofiary.
Pripegalą — jak mówią — to Priap i bezwstydny Beelfegor. Potem, ściąwszy
chrześcijanom głowy przed ołtarzami sprofanowanymi, trzymają w rękach kielichy
pełne ludzkiej krwi i wyjąc strasznym głosem wołają: Święćmy dzień radosny,
pokonany został Chrystus, zwyciężył niezwyciężony Pripegalą”.
Według S. Urbańczyka, na określenie takich tekstów Niemcy mają termin
„Greuelpropaganda”. Możliwe, że to celowo przekręcone imię Triglawa, aby
powiązać go z bezecnym Priapem, jak twierdzi Brückner, który jednocześnie
przyjmuje, że może to być Przybychwał lub Przybygniew. S. Urbańczyk twierdzi, że
list wygląda jakby był ułożony „przy zielonym biurku”, dlatego nie należy go
traktować zbyt poważnie, zresztą tak jak i etymologicznych wywodów Brücknera w
tym temacie.
Stephen Rudy twierdzi z kolei, że biskup Magdeburga w swoim liście użył imienia
Prepeluga, jako odpowiednika Perperuny (Doli).
39
Wszystko wskazuje na to, że Trzygłów to słowiańska Trójca: Słońce, Księżyc,
Ziemia, czyli bóstwa odpowiadające za trzy światy (niebo, ziemia-świat, zaświaty). Z
racji, że w tym składzie mamy poza jasnością także mrok, Trzygłowowi przypisano
czarnego rumaka, w przeciwieństwie do białego, jakim dysponowało bóstwo solarne
lub naczelne (Świętowit).
Bóstwa solarne
W tej kategorii umieszczam wszystkie bóstwa, które według mnie są związane ze
Słońcem (jasnością, dniem) i mogą stanowić jego przymioty, przydomki, hipostazy,
czy stabuizowane wersje imion.
Bielbóg
Biały bóg znany był pod imionami: Bielbóg, Białobóg, Belbog, Bel, Białoboga,
Bielon.
Słowianie mieli wierzyć w Belboga (boga jasności i jego przejawy: Swaroga,
Darzboga, Radegasta, Jasza, Peruna) i Czarnoboga (boga ciemności). Są to raczej
przymioty boga znanego u poszczególnych ludów pod różnymi imionami, aniżeli
odrębne bóstwa. Helmold tak o tym pisał „Po spełnionych ofiarach, lud zabierał się
do uczty czyli biesiady i do pląsów. W kolejnym spijaniu wywoływał boga sprawcę
dobrej doli i boga sprawcę złej doli, którego w swym języku Zcerneboch, to jest
czarnym bogiem nazywał.”
List św. Brunona przeciwstawia Chrystusowi Beliala, który może być właśnie
słowiańskim Belem (jasnym bogiem). Z kolei w traktacie Jana z Holešova Largum
sero z ok. 1400 r., mnich brzewnowski przypisał św. Wojciechowi ostateczne
wyparcie starych pogańskich czeskich kolęd z wezwaniem w refrenie imion bożków
beli! beli! lub później – weli, weli i zamianę na chrześcijański cantus prophetarum
(śpiew proroczy).
40
Beli może być tu Belbogiem, który jest veli, czyli wielki.
39
Rudy Stephen, Contributions to Comparative Mythology: Studies in Linguistics and Philology,
1972–1982, Walter de Gruyter, 1985
40
Bracha Krzysztof, Podanie o trzech bożkach na Łyścu, [w:] Legendy świętokrzyskie, pod red. K.
Brachy, 2009