Kierunki rozwoju badań zarządzania jakością (Directions of quality management research development)

Abstract

The article presents an analysis of changes in research interests in quality
management. The article aims to discover new or modified directions of research that appeared in 2020-21. It is an extension of previous research on trends in quality management. Text mining tools were used. 2,399 scholarly articles from 13 leading quality journals listed on Scopus were selected. Six new or modified research directions were indicated. Moreover, the growing interest in the subject of industry 4.0 and quality 4.0 was indicated.

Full text

Kierunki rozwoju…
371 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
KIERUNKI ROZWOJU BADAŃ ZARZĄDZANIA JAKOŚCIĄ
Sławomir WAWAK1
1 Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, Kraków, wawaks@uek.krakow.pl; 0000-0001-6206-4489
Streszczenie: Artykuł przedstawia analizę zmian w zainteresowaniach badawczych w obszarze
zarządzania jakością. Celem artykułu jest odkrycie nowych lub zmodyfikowanych kierunków
badań, które pojawiły się w latach 2020-21. Jest on rozwinięciem wcześniejszych badań nad
trendami w zarządzaniu jakością. Wykorzystano narzędzia eksploracji tekstu. Wybrano 2399
artykułów naukowych z 13 wiodących czasopism poświęconych tematyce jakości notowanych
w Scopus. Wskazano 6 nowych lub zmodyfikowanych kierunków badań. Ponadto wskazano
na rosnące zainteresowanie tematyką przemysłu 4.0 i jakości 4.0.
Słowa kluczowe: trendy, eksploracja tekstu, systematyczny przegląd literatury, zarządzanie
jakością
DIRECTIONS OF DEVELOPMENT OF QUALITY MANAGEMENT
RESEARCH
Abstract: The article presents an analysis of changes in research interests in quality
management. The article aims to discover new or modified directions of research that appeared
in 2020-21. It is an extension of previous research on trends in quality management. Text
mining tools were used. 2,399 scholarly articles from 13 leading quality journals listed on
Scopus were selected. Six new or modified research directions were indicated. Moreover, the
growing interest in the subject of industry 4.0 and quality 4.0 was indicated.
Keywords: trends, text-mining, systematic literature review, quality management

S. Wawak
372 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
1. Uwagi wstępne
34
Dziedzina zarządzania jakością cieszy się zainteresowaniem badaczy od wielu
dziesięcioleci. Mimo znaczącej liczby publikacji wciąż pojawiają się nowe problemy, techniki
oraz podejścia badawcze. Rocznie, tylko w renomowanych czasopismach dedykowanych
problematyce jakości, publikowanych jest ponad 1000 artykułów. Uniemożliwia to bycie na
bieżąco ze wszystkimi tematami. Niejednokrotnie badania dotyczące tych samych kwestii
podejmowane są w różnych częściach świata. Łatwo także może umknąć informacja o nowych,
obiecujących obszarach badań. Pomocą dla badaczy mogą być systematyczne przeglądy
literatury (SLR), które dostarczają przekrojowej wiedzy dotyczącej wybranych obszarów.
Jednak w praktyce przeglądy typu SLR są ograniczone do ok. 100 artykułów. To zaledwie 10%
rocznego przyrostu publikacji. Rozwiązaniem mogą być metody eksploracji tekstu (ang. text-
mining), które w zautomatyzowany sposób mogą wykryć nowości i istotne zmiany.
Artykuł stanowi rozwinięcie badań nad trendami w nauce prowadzonych w Katedrze
Procesu Zarządzania Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie przy udziale specjalistów z
innych uczelni i krajów. Jego celem jest wskazanie nowych lub zmodyfikowanych kierunków
badań, które pojawiły się w latach 2020-21. Przedstawione wyniki badań przyczyniają się do
systematyzacji analizowanego obszaru, a także pokazują nowe, ciekawe kierunki badań, które
budzą rosnące zainteresowanie badaczy oraz redaktorów czasopism naukowych.
2. Przegląd wcześniejszych badań
Wawak, Rogala i Dahlgaard-Park (2020) przeprowadzili badania dotyczące rozwoju
dziedziny zarządzania jakością w latach 2000-2019. Wykorzystali w tym celu autorską metodę
wykrywania trendów w badaniach naukowych, która bazowała na informatycznych
narzędziach eksploracji tekstu. Wcześniej badania wykorzystujące inne techniki text-miningu
zostały przeprowadzone m.in. przez Carneruda (2018) oraz Dereli et al. (2011).
Przeprowadzono także szereg badań z wykorzystaniem systematycznego przeglądu literatury,
bibliometrii, analizy słów kluczowych lub technik eksperckich (Dahlgaard-Park i in., 2013; Lo
& Chai, 2012). Typowymi ograniczeniami tego typu badań są:
▪ ograniczona liczba artykułów analizowanych w całości, zwykle jedynie słowa kluczowe
lub abstrakty,
▪ opieranie się na ograniczonej liczbie słów kluczowych,
34
Publikacja została sfinansowana ze środków przyznanych Kolegium Nauk o Zarządzaniu i Jakości
Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, w ramach dotacji na utrzymanie potencjału badawczego.

Kierunki rozwoju…
373 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
▪ wykorzystanie predefiniowanych klas tematycznych,
▪ identyfikowanie trendów na podstawie opinii badaczy, a nie danych ilościowych.
Należy podkreślić, że badacze są świadomi tych ograniczeń i dążą do minimalizacji ich
wpływu. Nowością zaproponowaną przez wspomniany wcześniej zespół badawczy było daleko
idące zautomatyzowanie procesu odkrywania trendów w nauce, co znacząco ograniczyło
wpływ uprzedzeń badaczy na osiągnięte wyniki. Było to możliwe dzięki zastosowaniu
najnowszych narzędzi eksploracji tekstu. Wysoka wiarygodność wyników została osiągnięta
dzięki analizie 4833 pełnych tekstów artykułów.
Na podstawie analizy publikacji z 6 wiodących czasopism poświęconych zarządzaniu
jakością, wydanych w latach 2000-2019 odkryto 45 trendów, w tym:
▪ 17 długookresowych, trwających przez cały okres objęty badaniem,
▪ 4 zanikające,
▪ 11 wyłaniających się,
▪ 13 efemerycznych, tj. takich, które rozpoczęły i zakończyły się w badanym okresie.
Do trendów długookresowych zaliczono: modele doskonałości, koszty jakości, FMEA,
zintegrowane systemy zarządzania, rodzinę norm ISO 9000, lean six sigma, zarządzanie
utrzymaniem maszyn, zarządzanie wydajnością, QFD, jakość w szkolnictwie wyższym,
usługach, ochronie zdrowia, metody statystyczne, TQM, TQM oraz zarządzanie wiedzą.
Natomiast do trendów wyłaniających się zaliczono: łańcuchy dostaw, społeczną
odpowiedzialność, BSC w edukacji, model Kano, zdolność procesów, innowacje i
kreatywność, zrównoważony rozwój, lojalność klienta, jakość w turystyce, oburęczność oraz
autentyczne przywództwo.
Badania zakończyły się na 2019 roku. Od tego czasu nie opublikowano przekrojowych
badań wskazujących nowsze kierunki rozwoju zarządzania jakością. Dlatego w tym artykule
postawiono następujące pytanie badawcze:
▪ czy w latach 2020-2021 wystąpiły nowe lub istotnie zmodyfikowane kierunki badań, które
w przyszłości mogą przerodzić się w trendy?
Sama identyfikacja trendów w tak krótkim okresie badań jest niemożliwa ze względu na
wymagania stosowanych metod eksploracji tekstu. Dlatego badania skupią się na wskazaniu
potencjalnych kierunków rozwoju.
3. Metodologia
Podejście zastosowane przez Wawaka, Rogalę i Dahlgaard-Park (2020) nie jest jednak bez
wad. Jako jedno z kluczowych ograniczeń można wskazać niemożność analizy wszystkich
czasopism ze względu na brak dostępu do pełnych tekstów artykułów spowodowany m.in.
celowym opóźnianiem publikacji przez niektóre czasopisma. Problem ten można rozwiązać

S. Wawak
374 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
ograniczając badania do jedynie tytułów i abstraktów, które można łatwo pozyskać np. z bazy
Scopus. Specyficzny sposób pisania abstraktu powoduje, że może on nie do końca
odzwierciedlać treść artykułu, jednak jak pokazuje praktyka może w wielu przypadkach
stanowić wystarczające źródło wstępnego rozpoznania. Wiarygodność takich badań w długim
okresie mogłaby być dyskusyjna, jednak dla kilkuletniego okresu może zostać uznana za
wystarczającą. Co więcej, możliwe jest znaczące rozszerzenie bazy analizowanych czasopism.
Dlatego w tym artykule, będącym rozszerzeniem wcześniejszej publikacji, wykorzystano
analizę opartą na abstraktach.
Stosowana metodyka badań spełnia podstawowe założenia systematycznego przeglądu
literatury, przy czym wstępna część analityczna jest prowadzona przez zaprojektowany przez
autora program komputerowy wspierany przez narzędzia eksploracji tekstu. Natomiast dalsza
część analizy jest prowadzona przez człowieka (Ananiadou i in., 2009). Zapewnia do
minimalizację ryzyka wpływu potencjalnych uprzedzeń autora na wyniki badań. Schemat
badania przedstawiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Diagram metodyki systematycznego przeglądu literatury z wykorzystaniem narzędzi
eksploracji tekstu
Źródło: opracowanie własne.
Do badania wybrano wszystkie artykuły naukowe opublikowane w czasopismach, które
uczestniczyły w analizie za lata 2000-2019, a dodatkowo 7 innych czasopism o tematyce
dedykowanej zarządzaniu jakością, które są notowane w bazie Scopus, jednak wcześniej nie
zostały uwzględnione ze względu na brak dostępu do pełnych tekstów. Należą do nich:
▪ International Journal for Quality Research,
▪ International Journal of Productivity and Performance Management,
▪ International Journal of Productivity and Quality Management,
▪ International Journal of Quality and Reliability Management,
▪ International Journal of Quality and Service Sciences,
▪ Journal of Quality,
▪ Journal of Quality Assurance in Hospitality and Tourism,
▪ Journal of Quality in Maintenance Engineering,
▪ Quality – Access to Success,
▪ Quality Engineering,
Określenie celu
i pytań badawczych
Wybór metody
analizy tekstu
Ustalenie kryteriów
doboru artykułów
Gromadzenie
danych
Przygotowanie
danych do analizy
Odkrywanie klastrów
(TF-IDF, HDBSCAN)
Analiza i nazywanie
klastrów
Analiza pełnych
tekstów artykułów
Interpretacja
wyników
eksploracja tekstu,
badanie abstraktów
czasopisma notowane
w Scopus
2399 artykułów
naukowych
konwersja do postaci
fraz (bag of words)

Kierunki rozwoju…
375 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
▪ Quality Management Journal,
▪ Total Quality Management and Business Excellence,
▪ TQM Journal.
Łączną liczbę publikacji według czasopism pokazano na rysunku 2.
Rysunek 2. Liczba wszystkich publikacji oraz artykułów naukowych w latach 2020-2021 według
czasopism
Źródło: wyniki badań.
W analizie zostały uwzględnione wszystkie artykuły opublikowane w latach 2020-2021
łącznie z tymi, które były dostępne pod koniec 2021 roku, choć w bazie wskazano późniejszą
datę publikacji. W analizowanych czasopismach w 2020 r. opublikowano 1029 artykułów, w
2021 r. – 1250, a z wyprzedzającą datą publikacji (2022 r.) ukazało się 120 artykułów. Łącznie
uwzględniono 2399 artykułów. Odrzucono przy tym 159 publikacji innego typu, np. recenzji,
uwag wstępnych, ogłoszeń, errat.
Na uwagę zasługuje zróżnicowanie geograficzne miejsc powstania artykułów. Ze względu
na to, że znaczna część artykułów została napisana przez zespoły, uwzględniono afiliację
pierwszego autora, który zwykle ma największy wpływ na kształt publikacji (rysunek 3).
Widoczna jest znacząca aktywność publikacyjna w Indiach (386 artykułów), a także duża
aktywność w Indonezji (158), Stanach Zjednoczonych (138), Włoszech (115) oraz Iranie (101).
Opublikowano 36 artykułów z Polski, co daje 16 miejsce na liście 98 krajów. Jeśli analizować
liczbę publikacji kontynentami, to najwięcej było w Azji (1002) i Europie (760). Na
pozostałych kontynentach liczba publikacji nie przekroczyła 200. W przypadku 38 artykułów
nie udało się określić kraju pochodzenia pierwszego autora.
050 100 150 200 250 300 350 400 450
International Journal Of Productivity And…
Quality - Access to Success
TQM Journal
International Journal of Quality and Reliability...
Total Quality Management and Business...
International Journal for Quality Research
International Journal of Productivity and Quality...
Journal of Quality Assurance in Hospitality and…
Quality Engineering
Journal of Quality in Maintenance Engineering
International Journal of Quality and Service…
Journal of Quality
Quality Management Journal
Wszystkie Artykuły

S. Wawak
376 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
Rysunek 3. Zróżnicowanie geograficzne artykułów według kraju afiliacji pierwszego autora
Źródło: wyniki badań
Przyjęta metoda eksploracji tekstu wymaga konwersji analizowanych treści na wartości
liczbowe. Dlatego każdy abstrakt został skonwertowany do postaci „bag of words”, czyli
zestawu fraz. Odrzucono przy tym słowa typowe dla abstraktów, które nie niosą wartości
merytorycznej, np. „purpose”, „results”, „paper”. Usunięto również nieistotne z punktu
widzenia analizy partykuły „the”, „a”, „of” itp., z wyjątkiem fraz, w których mogłyby one mieć
znaczenie, np. „quality of management”. W przyjętej metodzie ważne są jedynie te frazy, które
powtarzają się w wielu abstraktach. Na ich podstawie algorytm może orzec o podobieństwie
tekstów. Dlatego mimo zidentyfikowania 12900 fraz, jedynie 547 zostało użytych we właściwej
analizie. Należy przy tym wskazać, że nie wszystkie artykuły posiadały abstrakty, a także w
niektórych abstraktach brakowało istotnych, powtarzalnych fraz. Z tego powodu na tym etapie
odrzucono 335 artykułów.
Zestawy fraz reprezentujące poszczególne artykuły zostały skonwertowane do postaci
wielowymiarowych wektorów, w których każdy wymiar odpowiadał jednej frazie. Stąd 547
wymiarów. Wektor przechowuje wartość 1 lub 0 dla każdego wymiaru, w zależności od tego
czy dana fraza występuje w abstrakcie, czy też nie. Tak przygotowane dane można poddać
analizie metodą Term Frequency – Inverted Document Frequency (TF-IDF), która określa
relatywną ważność poszczególnych fraz w zależności od liczby abstraktów, w których zostały
użyte (Zhang i in., 2011). Przetworzone wektory zostały następnie przeanalizowane z
wykorzystaniem narzędzia badającego podobieństwo tekstów. W tym celu wykorzystano
metodę Hierarchical Density-Based Spatial Clustering of Applications with Noise
(HDBSCAN). Metoda ta pozwala na zidentyfikowanie klastrów podobnych artykułów, a także

Kierunki rozwoju…
377 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
wskazuje te, które nie pasują do żadnego z klastrów. Jej zaletą jest wysoka trafność wyników
oraz duża odporność na wykrywanie fałszywych podobieństw (McInnes i in., 2017). Dużą
przewagą tej metody jest także znaczące ograniczenie liczby parametrów, które są
predefiniowane przez badacza (obiektywizm). W jej przypadku konieczne jest jedynie
określenie minimalnej wielkości klastra. W tym badaniu na podstawie eksperymentów
wyznaczono najlepszą wartość tego parametru jako 10. Przy tej wartości uzyskane wyniki były
najbardziej trafne i nie występowały przypadkowe zbitki artykułów (fałszywe klastry). Klastry
zostały utworzone przez 908 artykułów (38%), podczas gdy 1156 nie zostało zaliczonych do
żadnego klastra. Wartości te są typowe dla tego typu badań
35
. Zróżnicowanie tematyczne
czasopism naukowych jest duże i w wielu przypadkach tematy są poruszane jedynie przez
pojedynczych badaczy. Ze względu na przyjęty cel badań oraz pytanie badawcze takie wyniki
nie były dalej analizowane. Należy wyraźnie podkreślić, że nie oznacza to, że te artykuły są
mniej wartościowe. Badają one ważne tematy, które z różnych powodów nie budzą szerszego
zainteresowania badaczy.
Wynik analizy przeprowadzonej przez aplikację komputerową musi zostać zinterpretowany
przez człowieka. Na tym etapie poszczególne klastry zostały nazwane na podstawie tytułów
artykułów, słów kluczowych oraz abstraktów. Następnie odniesiono je do wyników
wcześniejszych badań, aby skupić się jedynie na tych nowych lub istotnie zmienionych.
4. Rezultaty
W rezultacie analizy odkryto 41 klastrów. W odniesieniu do 32 klastrów znaleziono w
poprzednich badaniach odpowiadające im aktywne trendy. Do jednego trendu mógł odnosić się
więcej niż jeden klaster. Należą do nich: modele doskonałości, rodzina norm ISO 9000, lean
six sigma, zarządzanie utrzymaniem maszyn, zarządzanie wydajnością, jakość usług, metody
statystyczne, zarządzanie wiedzą, łańcuchy dostaw, odpowiedzialność społeczna, innowacje i
kreatywność, lojalność klientów, autentyczne przywództwo. Znaleziono także klastry
odpowiadające treścią trendom, które w poprzednich badaniach zostały uznane za zakończone.
Należą do nich: jakość oprogramowania, zarządzanie ryzykiem, zadowolenie pracowników,
opracowanie nowych produktów. Przyczyną wykrycia klastrów związanych z tymi tematami
mogło być rozszerzenie bazy czasopism. Sytuacja ta ujawnia ograniczenie tego typu badań,
które jest związane z wpływem redaktorów poszczególnych czasopism na tematykę w nich
poruszaną. Zwiększenie liczby analizowanych czasopism zastosowane w tym artykule pozwala
na zmniejszenie tego wpływu. Z faktu, że nie zidentyfikowano artykułów potwierdzających
kontynuację jakiegoś trendu, nie należy wyciągać wniosków. Okres badania był stosunkowo
35
Łącznie w latach 2019-2021 w Katedrze Procesu Zarządzania przygotowano ok. 10 badań wykorzystujących
tę metodologię dla różnych obszarów badań naukowych. Badania są kontynuowane.

S. Wawak
378 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
krótki, a zatem osiągnięcie 10 publikacji związanych z danym trendem mogło być niemożliwe
dla tych mniej popularnych.
Przyjęte podejście badawcze zakłada, że aby mówić o kierunku badań lub trendzie
konieczne jest znalezienie reprezentujących go artykułów w więcej niż jednym czasopiśmie.
Zidentyfikowano dwa klastry „jakość w hotelarstwie i turystyce” oraz „jakość żywności”, do
których należały artykuły opublikowane wyłącznie w jednym czasopiśmie. W związku z tym
klaster ten został odrzucony jako niespełniający wspomnianego warunku. Zidentyfikowano
zatem 6 kierunków badań, które nie znalazły bezpośrednich odpowiedników w poprzednich
badaniach. Udział pojedynczych czasopism w każdym z nich nie przekraczał 50%. Należą do
nich:
▪ zaangażowanie pracowników (14 artykułów),
▪ predykcja występowania problemów (18 artykułów),
▪ zarządzania odpadami (18 artykułów),
▪ audyt systemu zarządzania (21 artykułów),
▪ transformacja cyfrowa (25 artykułów),
▪ miejsce ekologii w zarządzaniu jakością (16 artykułów).
Już sam przegląd tytułów kierunków badań wskazuje na znaczące rozszerzenie pola
zainteresowań czasopism poświęconych zarządzaniu jakością. Po części ten efekt został
spowodowany przez dodanie 7 nowych czasopism do analizy. Jednak bliższa analiza artykułów
w klastrach wykazała, że jedynie w przypadku „zarządzania odpadami” udział nowych
czasopism przekroczył 50%. Oznacza to, że bieżące badanie przede wszystkim uwypukliło
tematy, które były obecne, choć mniej popularne w 6 badanych wcześniej czasopismach.
Pewnym zaskoczeniem jest brak klastra związanego wprost z przemysłem 4.0 oraz
związaną z tym koniecznością dostosowania spojrzenia na zarządzanie jakością. Przegląd
artykułów wykazał, że w badanej populacji znajduje się ponad 60 artykułów wprost w tytule
odwołujących się do przemysłu lub jakości 4.0. Poruszają one jednak różne aspekty zmian i
dlatego zostały przez algorytm zaliczone do różnych obszarów tematycznych. Dwa spośród
nowo zidentyfikowanych kierunków badań wprost odwołują się do przemysłu 4.0, a jeden
odwołuje się pośrednio. Algorytm uznał, że fraza „industry 4.0” ma mniejsze znaczenie niż
inne frazy użyte w abstraktach. Temat ten został włączony do analizy dla lepszego pokazania
zależności pomiędzy zarządzaniem jakością a nowoczesnym podejściem do zarządzania
organizacjami.
Każdy z wymienionych klastrów został poddany dalszej analizie. Dokonano przeglądu
pełnej treści wszystkich artykułów wchodzących w skład klastrów. Następnie wybrano
najważniejsze, które w najpełniejszy sposób reprezentowały specyfikę danego kierunku badań.
Prezentacja wyników tej analizy zostanie przedstawiona w dalszej części artykułu.

Kierunki rozwoju…
379 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
5. Dyskusja
Krótkie nazwy klastrów nie w pełni oddają istotę kierunków badań, które opisują. Dlatego
w ramach dyskusji przedstawione zostaną szersze wyjaśnienia oparte na analizie pełnych
tekstów artykułów. Ze względu na ograniczenia, zaprezentowane zostaną wybrane,
najważniejsze ustalenia badaczy. Wskazane zostaną także ich powiązania z wcześniej
opisanymi trendami oraz przypuszczenia dotyczące ich dalszego rozwoju
Zaangażowanie pracowników. Zaangażowanie pracowników jest jedną z zasad zarządzania
jakością. Jednak dotychczas znaczna część badań nie bez przyczyny była zorientowana na
przywództwo. Jak pokazują badania, zaangażowanie pracowników rośnie, jeśli przywódcy
wspierają współpracę oraz dzielenie się wiedzą między podwładnymi (Talebzadeh & Karatepe,
2019)
36
. Z kolei zaangażowanie poprzedza wzrost wydajności. Lappalainen i in. (2019) odkryli,
że cechy pracowników, takie jak: myślenie analityczne, ekstrawertyzm, myślenie systemowe,
asertywność, zdolności przywódcze, są znacznie lepszymi predykatorami zaangażowania niż
czynniki środowisko. Oznacza to, że choć przywództwo ma kluczową rolę w angażowaniu
pracowników, to jednak jest ograniczane przez cechy poszczególnych osób. Stanowi to
przyczynek do trwającej wiele lat dyskusji czy można kulturę TQM skutecznie wdrożyć w
każdej organizacji, niezależnie od cech poszczególnych pracowników. Warto także zauważyć
istotną zmianę wpływającą na sposób angażowania pracowników. Już w najbliższych latach
pracownicy pokolenia Y będą najliczniejszą grupą w organizacjach. Jak pokazują badania
Chang i in. (2021), to wymaga zastosowania nowych podejść, bowiem jednym z
najistotniejszych czynników powodujących zaangażowanie w pokoleniu Y jest satysfakcja z
wykonywania określonych zadań, a nie poczucie obowiązku czy poświęcenie.
Predykcja występowania problemów. Nowoczesne technologie informatyczne pozwalają
na uzyskanie informacji o potencjalnych problemach lub niezgodnościach zanim one wystąpią.
Predykcja zdarzeń jest jednym z elementów jakości 4.0. Badacze wskazują, że zastosowanie
uczenia maszynowego lub sieci neuronowych umożliwia uruchomienie reakcji zanim pojawią
się negatywne skutki. Znajduje to zastosowanie w utrzymaniu ciągłości działania maszyn i
urządzeń. Producenci wyposażają urządzenia w systemy czujników przekazujące na bieżąco
dane. Dzięki temu serwisanci mogą odwiedzić klienta zanim jeszcze ten dostrzeże awarię
(Kaparthi & Bumblauskas, 2020). Podobne rozwiązania stosowane są w przemyśle do
wykrywania stanów bezpośrednio poprzedzających wystąpienie niezgodności (Acernese i in.,
2021) oraz maksymalizacji przepustowości i wykorzystania maszyn (Amrita i in., 2020).
Jednak zastosowania nie ograniczają się jedynie do przemysłu. Coraz szerzej sieci neuronowe
są wykorzystywane w medycynie do przewidywania pogorszenia stanu zdrowia pacjentów lub
36
W przypadku niektórych artykułów wydanych w latach 2020-2021 czasopisma wskazują nie datę druku, lecz
datę publikacji w internecie z dopiskiem „ahead of print”. Zachowano tę notację, aby ułatwić czytelnikowi
odnalezienie cytowanych publikacji w bazach danych.

S. Wawak
380 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
ich negatywnej reakcji na określone terapie (Yang & Cheng, 2021). Należy w najbliższych
latach oczekiwać znaczącego wzrostu liczby badań w tym zakresie. Ze względu na skuteczność
technik predykcji w działaniach zapobiegawczych oraz coraz mniejsze bariery technologiczne,
będą one obejmować coraz to nowe rodzaje organizacji, produktów i usług.
Zarządzania odpadami. Załamanie rynku handlu opadami w ostatnich latach spowodowało,
że kolejne kraje odczuwają coraz większe problemy spowodowane nadmiarem odpadów, które
często mimo sortowania, nie nadają się do powtórnego użycia. Praktyka eksportu odpadów do
krajów rozwijających się została słusznie uznana za greenwashing. W tej sytuacji konieczne
staje się wypracowanie rozwiązań, które rzeczywiście, a nie tylko na papierze doprowadzą do
ograniczenia ilości generowanych odpadów. W badanych czasopismach problem ten był
analizowany na poziomie poszczególnych przedsiębiorstw lub gałęzi przemysłu. Interesującą
propozycją jest rozszerzenie koncepcji zarządzania odchudzonego oraz mapowania strumienia
wartości na obszar postępowania z odpadami, również po opuszczeniu przez nie terenu
organizacji (Hedlund i in., 2020).
Audyt systemu zarządzania. Audyty systemów zarządzania są, wydawałoby się, narzędziem
bardzo dobrze poznanym i opisanym. Opracowano normy wspierające prowadzenie audytów i
znane są dobre praktyki. Jednak rosnąca złożoność organizacji, coraz większa integracja
systemów oraz nowe technologie stawiają przez audytorami coraz to nowe wyzwania. Nowi
audytorzy napotykają w organizacjach posiadających klika certyfikowanych systemów
zarzadzania na wysoki próg wejścia, którego pokonanie wymaga znaczącego poszerzenia
wiedzy w wielu obszarach. Badacze zwracają uwagę, że zasady audytu prezentowane m.in. w
normie ISO 19011 nie są wystarczającym wsparciem, dlatego konieczne jest opracowanie
bardziej szczegółowych narzędzi wspierających (Abuazza i in., 2019). Badacze skupiają się
także na krytycznej ocenie poprawności prowadzenia audytów. Wykazano, że satysfakcja
audytowanych zależy od kompetencji audytora, wprowadzenia atmosfery współpracy oraz
skupienia na usprawnieniach biznesu, podczas gdy koncentracja na wymaganiach normy jest
jedynie czynnikiem higieny (Lenning i in., 2022). Ponadto prawidłowa realizacja programu
audytów zależy od właściwego ustalenia celów, czynników ryzyka i szans oraz nastawienia do
ciągłego doskonalenia procesu programowania (Filho i in., 2021).
Transformacja cyfrowa. Transformacja cyfrowa jest jednym z filarów przemysłu 4.0.
Badania pokazują, że nawet w dobrze rozwiniętych gospodarczo krajach przedsiębiorstwa
napotykają na znaczące bariery transformacji wynikające z konieczności dostosowania kultury
i umiejętności, infrastruktury i technologii oraz zmian zasad funkcjonowania całego
ekosystemu. Wprowadzenie tych zmian wymaga synchronizacji pomiędzy podmiotami, a także
między biznesem a administracją publiczną. Stąd postulat stworzenia rozwiązań prowadzących
do koordynacji zmian w poszczególnych regionach lub krajach (Brunetti i in., 2020). Inne
badania pokazują, że dostęp do danych partnerów biznesowych oraz klientów ma kluczowe
znaczenie dla skuteczności wdrażania przemysłu 4.0 oraz podnoszenia efektywności
przedsiębiorstw. Przyspiesza także procesy innowacyjne dzięki precyzyjnej znajomości potrzeb

Kierunki rozwoju…
381 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
i możliwości, a także zmniejszeniu liczby nietrafionych projektów zmian (Grandinetti i in.,
2020).
Miejsce ekologii w zarządzaniu jakością. Mimo ścisłego związku między zarządzaniem
jakością a zarządzaniem środowiskowym, widocznego chociażby w normach ISO, badane
czasopisma nie poświęcają dużo miejsca problemom ekologii. Ujawnianie w ostatnich latach
praktyk greenwashingu oraz rosnąca świadomość ekologiczna powodują zmianę kursu.
Badania pokazują, że udawanie zachowań proekologicznych prowadzi w dłuższym okresie do
pogorszenia wizerunku przedsiębiorstw. Jednak ze względu na asymetrię informacji, w krótkim
okresie prowadzi do błędnych decyzji konsumentów i powoduje szkody dla środowiska (Chen
i in., 2020). Zachowania proekologiczne konsumentów znacząco różnią się pomiędzy krajami,
a także pomiędzy grupami wiekowymi. Nie jest zaskoczeniem, że większym zainteresowaniem
produkty ekologiczne cieszą się wśród młodzieży (Amoako i in., 2020). Świadome znaczenia
ekologii przedsiębiorstwa dążą do minimalizacji swojego negatywnego wpływu na środowisko
naturalne. Sprzyjają temu nowoczesne technologie związane z przemysłem 4.0 w obszarze
m.in. logistyki oraz zrównoważonego rozwoju (Umar i in., 2021).
Przemysł 4.0 jest ściśle powiązany z wyzwaniami dla zarządzania jakością. Olbrzymia ilość
gromadzonych i analizowanych danych, znaczące zmiany technologiczne czy powrót do
neotayloryzmu powodują, że specjaliści ds. jakości w przedsiębiorstwach stają wobec zupełnie
nowych wymagań. Stąd rosnąca liczba publikacji także w odniesieniu do słabo jeszcze
zdefiniowanej koncepcji jakości 4.0.
Należy zauważyć, że aktywność badawcza dotycząca przemysłu 4.0 nie rozkłada się równo
pomiędzy kraje, a nawet nie widać jej związku z ich poziomem rozwoju. Na rysunku 4
przedstawiono kraje, w których prowadzono badania dotyczące omawianej kwestii.
W niektórych badaniach uczestniczył więcej niż jeden kraj. Największą aktywność widać
w Indiach i Brazylii. Kraje rozwinięte pojawiają się dopiero na dalszych miejscach.

S. Wawak
382 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
Rysunek 4. Kraje, w których prowadzono badania związane z przemysłem 4.0 opublikowane
w badanych czasopismach w latach 2020-2021
Źródło: wyniki badań.
Wśród artykułów odwołujących się bezpośrednio do przemysłu 4.0 lub jakości 4.0 w tytule
lub abstrakcie wyróżniono kilka grup tematycznych. Do najczęściej poruszanych przez badaczy
tematów należą:
▪ ocena dostosowania metod jakości do przemysłu 4.0 (13 art.),
▪ ocena gotowości wdrożenia przemysłu 4.0 (10 art.),
▪ problemy wdrażania przemysłu 4.0 (6 art.),
▪ definiowanie jakości 4.0 i rozważania teoretyczne (5 art.),
▪ ocena koncepcji przemysłu 4.0 (4 art.).
W pozostałych artykułach poruszano m.in. kwestie gotowości wdrażania koncepcji jakości
4.0, dostosowania systemów zarządzania jakością do przemysłu 4.0, metod utrzymania maszyn
oraz aspektów informatycznych. W przypadku kilku artykułów odniesienie do przemysłu 4.0
w tytule nie miało istotnego przełożenia w tekście, a było jedynie frazą mającą przyciągnąć
czytelnika. Uwagę zwraca skupienie autorów na wstępnych badaniach, tj. ocenie, próbie
definiowania. Pozwala to wnioskować, że granice tego obszaru dopiero są określane i stanowi
on nowe atrakcyjne pole do prowadzenia badań.
Indie 14
Brazylia 8
Wielka Brytania 8
Włochy 7
Australia 6
Namibia 6
ZEA 6
Rosja 5
Irlandia 4
USA 4
Inne 34

Kierunki rozwoju…
383 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
6. Wnioski
Przegląd wybranych nowych kierunków rozwoju badań w zarządzaniu jakością pokazuje,
że zainteresowania badaczy są w dużej mierze stabilne i skupiają się na znanych już trendach.
Jednocześnie wyróżniono 6 kierunków badań, które rozszerzają dotychczas analizowaną
tematykę. Dwa z nich w dużej mierze wiążą się z nowymi wyzwaniami dla zarządzania jakością
związanymi z koncepcją przemysłu 4.0. Przegląd całej bazy analizowanych czasopism pod
kątem zainteresowania przemysłem 4.0 oraz jakością 4.0 wykazał, że budzi on rosnące
zainteresowanie badaczy, jednak badania znajdują się na wczesnym etapie.
Przyjęta metoda badawcza pozwoliła rozszerzyć listę analizowanych czasopism w stosunku
do poprzedniego badania, ale równocześnie posiada własne ograniczenia. Podstawowa część
badania została oparta na analizie abstraktów, których treść może nie odzwierciedlać
całkowicie pełnych tekstów artykułów. W celu zmniejszenia tego czynnika ryzyka, dla każdego
wybranego do analizy klastra dokonano przeglądu pełnej treści artykułów.
Korzystanie z abstraktów eliminuje z badania te artykuły, w których streszczenia zostały
napisane bardzo ogólnikowo i krótko. Algorytm może mieć wówczas problem z interpretacją
ich treści. Zwiększenie liczby analizowanych czasopism pozwoliło na zmniejszenie wpływu
innego ograniczenia, tj. zależności tematyki publikacji od preferencji komitetów redakcyjnych
czasopism. Nie zostało ono jednak całkowicie wyeliminowane.

S. Wawak
384 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
Bibliografia
1. Abuazza, O. A., Labib, A., & Savage, B. M. (2019). Development of an auditing framework
by integrating ISO 9001 principles within auditing. International Journal of Quality &
Reliability Management, 37(2), 328–353. https://doi.org/10.1108/IJQRM-02-2019-0048
2. Acernese, A., Del Vecchio, C., Tipaldi, M., Battilani, N., & Glielmo, L. (2021). Condition-
based maintenance: An industrial application on rotary machines. Journal of Quality in
Maintenance Engineering, 27(4), 565–585. https://doi.org/10.1108/JQME-10-2019-0101
3. Amoako, G. K., Dzogbenuku, R. K., & Abubakari, A. (2020). Do green knowledge and
attitude influence the youth’s green purchasing? Theory of planned behavior. International
Journal of Productivity and Performance Management, 69(8), 1609–1626.
https://doi.org/10.1108/IJPPM-12-2019-0595
4. Amrita, V., Thenarasu, M., Rameshkumar, K., Anbuudayasankar, S. P., Arjunbarath, G., &
Ashok, P. (2020). Development and selection of hybrid dispatching rule for dynamic job
shop scheduling using multi-criteria decision making analysis (mcdma). International
Journal for Quality Research, 14(2), 487–504. https://doi.org/10.24874/IJQR14.02-10
5. Ananiadou, S., Rea, B., Okazaki, N., Procter, R., & Thomas, J. (2009). Supporting
Systematic Reviews Using Text Mining. Social Science Computer Review, 27(4), 509–523.
https://doi.org/10/fr93xb
6. Brunetti, F., Matt, D. T., Bonfanti, A., De Longhi, A., Pedrini, G., & Orzes, G. (2020).
Digital transformation challenges: Strategies emerging from a multi-stakeholder approach.
The TQM Journal, 32(4), 697–724. https://doi.org/10.1108/TQM-12-2019-0309
7. Carnerud, D. (2018). 25 years of quality management research – outlines and trends.
International Journal of Quality & Reliability Management, 35(1), 208–231.
https://doi.org/10.1108/IJQRM-01-2017-0013
8. Chang, K.-C., Hsu, Y.-T., Cheng, Y.-S., & Kuo, N.-T. (2021). How work engagement
influences relationship quality: The roles of work motivation and perceived service
guarantee strength. Total Quality Management & Business Excellence, 32(11–12), 1316–
1340. https://doi.org/10.1080/14783363.2019.1700107
9. Chen, Y.-S., Huang, A.-F., Wang, T.-Y., & Chen, Y.-R. (2020). Greenwash and green
purchase behaviour: The mediation of green brand image and green brand loyalty. Total
Quality Management & Business Excellence, 31(1–2), 194–209.
https://doi.org/10.1080/14783363.2018.1426450
10. Dahlgaard-Park, S. M., Chen, C.-K., Jang, J.-Y., & Dahlgaard, J. J. (2013). Diagnosing and
prognosticating the quality movement – a review on the 25 years quality literature (1987–
2011). Total Quality Management & Business Excellence, 24(1–2), 1–18.
https://doi.org/10.1080/14783363.2012.756749
11. Dereli, T., Durmuşoğlu, A., Delibaş, D., & Avlanmaz, N. (2011). An analysis of the papers
published in Total Quality Management & Business Excellence from 1995 through 2008.
Total Quality Management & Business Excellence, 22(3), 373–386.
https://doi.org/10.1080/14783363.2010.532337
12. Grandinetti, R., Ciasullo, M. V., Paiola, M., & Schiavone, F. (2020). Fourth industrial
revolution, digital servitization and relationship quality in Italian B2B manufacturing firms.
An exploratory study. The TQM Journal, 32(4), 647–671. https://doi.org/10.1108/TQM-01-
2020-0006
13. Hedlund, C., Stenmark, P., Noaksson, E., & Lilja, J. (2020). More value from fewer
resources: How to expand value stream mapping with ideas from circular economy.
International Journal of Quality and Service Sciences, 12(4), 447–459.
https://doi.org/10.1108/IJQSS-05-2019-0070

Kierunki rozwoju…
385 Management and Quality – Zarządzanie I Jakość, Vol 4 No 2
14. Kaparthi, S., & Bumblauskas, D. (2020). Designing predictive maintenance systems using
decision tree-based machine learning techniques. International Journal of Quality &
Reliability Management, 37(4), 659–686. https://doi.org/10.1108/IJQRM-04-2019-0131
15. Lappalainen, P., Saunila, M., Ukko, J., Rantala, T., & Rantanen, H. (2019). Managing
performance through employee attributes: Implications for employee engagement.
International Journal of Productivity and Performance Management, 69(9), 2119–2137.
https://doi.org/10.1108/IJPPM-10-2018-0356
16. Lenning, J., Gremyr, I., & Raharjo, H. (2022). What contributes to auditee satisfaction in
external ISO 9001 audits? The TQM Journal, ahead-of-print(ahead-of-print).
https://doi.org/10.1108/TQM-09-2021-0263
17. Lo, Q.-Q., & Chai, K.-H. (2012). Quantitative analysis of quality management literature
published in total quality management and business excellence (1996–2010). Total Quality
Management & Business Excellence, 23(5–6), 629–651.
https://doi.org/10.1080/14783363.2012.669553
18. McInnes, L., Healy, J., & Astels, S. (2017). hdbscan: Hierarchical density based clustering.
Journal of Open Source Software, 2(11), 205. https://doi.org/10/ggfp85
19. Melo Filho, G. P., Martins, V. W. B., Rampasso, I. S., Quelhas, O. L. G., Souza Pinto, J.,
Silva, D., Osiro, L., & Anholon, R. (2021). Critical analysis of internal audit processes
carried out by Brazilian companies. The TQM Journal, ahead-of-print(ahead-of-print).
https://doi.org/10.1108/TQM-05-2021-0153
20. Talebzadeh, N., & Karatepe, O. M. (2019). Work social support, work engagement and their
impacts on multiple performance outcomes. International Journal of Productivity and
Performance Management, 69(6), 1227–1245. https://doi.org/10.1108/IJPPM-05-2018-
0195
21. Umar, M., Khan, S. A. R., Zia-ul-haq, H. M., Yusliza, M. Y., & Farooq, K. (2021). The role
of emerging technologies in implementing green practices to achieve sustainable
operations. The TQM Journal, ahead-of-print(ahead-of-print).
https://doi.org/10.1108/TQM-06-2021-0172
22. Wawak, S., Rogala, P., & Dahlgaard-Park, S. M. (2020). Research trends in quality
management in years 2000-2019. International Journal of Quality and Service Sciences,
12(4), 417–433. https://doi.org/10.1108/IJQSS-12-2019-0133
23. Yang, W.-H., & Cheng, C.-S. (2021). Application of machine learning for classifying
anemia type to improve healthcare quality. Journal of Quality, 28(4), 283–295.
https://doi.org/10.6220/joq.202108_28(4).0004
24. Zhang, W., Yoshida, T., & Tang, X. (2011). A comparative study of TF*IDF, LSI and
multi-words for text classification. Expert Systems with Applications, 38(3), 2758–2765.
https://doi.org/10/dp7268