Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri

Full text

— 189 —
GAZZÂLÎ VE OSMANLI SİYASETİ:
NASÎHATÜ’LMÜLÛK’ÜN KANÛNÎ
DEVRİNDE GERÇEKLEŞEN TERCÜMELERİ
Mehmet Şakr YILMAZ*
İmam Gazzâlî’nn eserlernn Osmanlı Türkçesne tercümeler hakkın-
da kapsamlı br çalışma yapan Sadık Yazar’ın tesptne göre¹ özellkle on
altıncı yüzyılda Gazzâlî’nn çok sayıda eser Osmanlı Türkçesne tercüme
edlmştr. Gazzâlî’nn Türkçeye tercüme edlen lk eser Kimyâ-yı Saʻâdet
(on beşnc yüzyıl), on altıncı yüzyılda k kez daha tercüme edlmşken,
Gazzâlî’nn Türkçeye toplamda on üç kez tercüme edlen Nasîhatü’l-mülûk
başlıklı esernn on altıncı yüzyılda gerçekleşen tercüme sayısı en az dört-
tür. Gazzâlî’nn eserlernn tercümesn teşvk etme noktasında padşah
ve yakın çevresnn öneml br rol oynadığını görüyoruz. Örneğn Hüsa-
meddn b. Hüseyn Sehâbî (ö. 1564) Kimyâ-yı Saʻâdet tercümesn Sultan
Süleyman’ın emr le gerçekleştrmş ve tercümesnn beğenlmes üzerne
sultanın cömert hsanlarına nâl olmuştur. Benzer şeklde, konumuzu teşkl
eden Nasîhatü’l-mülûk tercümelernden en esks olan Alâyî’nn Netîcetü’s-
sülûk fî nasîhati’l-mülûk’ü muhtemelen 957/1550’de kaleme alınarak önce
Şehzâde Bayezd’n lalası Snan Bey’e thaf edlmş ancak kısa zaman sonra
Şehzâde Bayezd Konya’da gerçekleşen savaşta yenlp Safevî Şahı’na sığın-
dıktan sonra ‘Alâyî yaptığı tercümey Şehzâde Selm’e sunmuştur.
Esasen Gazzâlî’nn eserlernn tercümesnde görüldüğü gb genel ola-
rak syaset, hukuk ve ahlak konularında kaleme alınan telf veya tercüme
eserlern sayısında Kanûnî Sultan Süleyman devrnde br artış olduğu ve
bu eserlern çerk açısından da oldukça genş br çeştllk gösterdğ söyle-
neblr. Br yandan Lutf Paşa’nın Âsafnâme ve Halâsü’l-ümme gb orjnal
eserler Osmanlı yönetm tarzının pratk sorunlarını ve hlâfet kurumunun
* Dr. Öğr. Üyes, İbn Haldun Ünverstes, Tarh Bölümü. E-posta: sakr.ylmaz@hu.edu.tr
1 Sadık Yazar, “Gazzâlî’nn XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesne Tercüme Edlen
Eserler,” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16/31 (2011), s. 67-156.
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi : Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar, M. Fatih Çalışır,
Suraiya R. Faroqhi, M. Şakir Yılmaz, İstanbul, İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.

— 190 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Osmanlı devrnde nasıl anlaşılması gerektğ konularını rdelyor, dğer yan-
dan Celâlzâde Mustafa Çeleb gb öneml br bürokrat Mevâhibü’l-hallâk
gb br eserle syaset konusunu ahlak lteratürü perspektfnden ele alıyor-
du. Benzer şeklde syaset ahlak lm kapsamında ele alan dğer tercüme ve
telf eser sahpler arasında Alâeddn Al Çeleb (ö. 1543) (Hümâyunnâme),
Kınalızâde Al Efend (ö. 1572) (Ahlâk-ı alâî), Sürûrî Efend (ö. 1562)
(Şehzâde Mustafa çn Farsçadan tercüme edlen Al b. Şhabüddîn Ha-
san el-Hemedânî’nn eser Zahîretü’l-mülûk), Taşköprülüzâde, (Risâle fî
esrâri’l-hilâfeti’l-insâniyye ve’s-saltanati’l-maʻneviyye) ve Azm Efend’y
(Hüseyn Vâz- Kâşfî’nn (ö. 910/1505) Ahlâk-ı muhsinî’snn tercüme-
s Enîsü’l-ârifîn’ zkredeblrz. Hukuk perspektfnden syaset üzerne eser
veren Kanûnî devrnn öneml müellfler arasında da Dede Cöng Efen-
d (Siyâsetü’ş-şerʻiyye) ve Şehzâde Mustafa’ya thaf ettğ Risâletün fî emvâl-i
beyti’l-mâl le Âşık Çeleb’nn İbn Teymyye’nn Siyasetü’ş-şerʻiyye’snden
gerçekleştrdğ tercüme eser Mirâcü’l-ʻiyâle ve Minhâü’l-ʻadâle sayılablr.
Özetle, Kanûnî devrnn özellkle knc yarısında syaset düşünces le lgl
eserlern cdd oranda arttığını söyleyeblrz.
Bu makalede Gazzâlî’nn aslı Farsça olan ama Arapça tercümes daha
büyük br yaygınlık kazanmış olan eser Nasîhatü’l-mülûk’un üçü Kanûnî
devr sonunda, br de III. Mehmed dönemnde yapılmış tercümeler ele
alınacak ve Muallmzâde, Alâyî b. Muhbb eş-Şrâzî, Âşık Çeleb ve Vücûdî
tarafından yapılmış bu tercümelere daha yakından bakılacaktır.
İlgnçtr k Gazzâlî’nn Nasîhatü’l-mülûk’ü aslında en başından ber ser-
best tarzda br tercüme çabasına maruz kalır ve günümüze kadar da bu özel-
lğn korur. Esern on knc yüzyılda yapılan Arapça tercümes esasen Farsça
asıldak tüm bölümler çerr ama knc kısmının brnc babında yer alan ve
İran hükümdarları tarhnden bahsedlen pasajı özetleyerek aktarır.² Tibru’l-
mesbûk fî nasîhati’l-mülûk olarak adlandırılan bu Arapça tercüme o kadar yay-
gınlık kazanır k Osmanlı Türkçesne yapılan tercümelern neredeyse heps
esern bu tercümes kullanılarak yapılmıştır. Ancak bu eserlerde İran tarhnn
aktarıldığı kısım bugün elmzde bulunan Arapça metne göre braz daha ay-
rıntılı anlatılmış, Farsça orjnal metne daha yakın br metn oluşturulmuştur.
2 Krş. Gazzâlî, Nasîhatü’l-mülûk, haz. Celaleddn Humay (Tahran: İntşarat-ı Encümen-
Asar-ı Mll, 1351), s. 84-95, Gazzâlî, et-Tibrü’l-mesbûk fî nasihati’l-mülûk, haz. Ahmed
Şemseddn (Beyrut: Dârü’l-Kütübü’l-İlmyye, 1988), s. 44.

— 191 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
Esere en fazla ekleme yapan mütercm ‘Alâyî bu esern hem Arapça hem de
Farsçasını kullandığını ama Arapça nüshayı esas aldığını belrtmektedr.
Nasîhatü’l-mülûk’ün Kanûnî devrnde bu kadar lg görmesn ve mü-
tercmlern eser tercüme ederken gerçekleştrdkler tasarrufları değerlen-
dreblmek çn dönemn öneml syas gelşmelern kısaca hatırlamak ge-
rekr. Bu gelşmeler arasında şüphesz k Safevîlerle yapılan mücadele ve
şehzâdeler arasında yaşanan taht kavgası özellkle 1550 sonrası Kanûnî
devr syas gündemnn en öneml k başlığını oluşturmaktaydı.
a) 1550 Sonrası Osmanlı Siyaseti
1550’lere gelndğnde otuz yıllık Kanûnî saltanatı le altı yıllık Rüs-
tem Paşa sadaretnn çok değşk nedenlerle brktrmş olduğu memnu-
nyetszlkler enerjk şehzâde Mustafa’nın taht ddasını güçlendrmşt.
Şehzâde Mustafa’nın Amasya vallğ esnasında Erzurum Beylerbey olan
Ayas Paşa’ya yazmış olduğu mektupta fade ettğ gb ehlyetl ve lyakatl
oldukları halde sırf kendsne besledkler muhabbet nedenyle devlet kade-
melernde stedkler mevklere gelemeyenler kends tahta geçtğnde hak
ettkler mevklere geleceklerd.³
Şehzâde Mustafa’nın taht ddası Kanûnî’nn tavzsz tavrıyla 6 Ekm
1553’te son buldu ancak şehzâdenn Nahcıvan Sefer sürecnn başında or-
tadan kaldırılması taht kavgaları ve syas huzursuzlukların son bulması an-
lamına gelmyordu. Nahcıvan Sefer sonunda Düzmece Mustafa syanı çıktı
ve ardından Şehzâde Bayezd ve Şehzâde Selm mücadeles başladı.
Şehzâde Mustafa’nın katl hadses hem Osmanlı çnde hem de dışın-
da pek çok sanatkâra lham kaynağı oldu ve bu konu başta şr ve tyatro
olmak üzere değşk sanat eserlernde şlenmeye devam ett. En meşhuru
Taşlıcalı Yahya Bey’e at olmak üzere en azından on üç Osmanlı şarnn
Şehzâde Mustafa çn kaleme aldıkları mersyelerden haberdarız. Bu mer-
syeler çnde bazıları anonm şarler tarafından Şehzâde Mustafa’nın dly-
le kaleme alınmıştır. Bu trajk ve lham verc hadse çok sonraları ble başta
İtalya olmak üzere Fransa ve İngltere’de sanatkârlar tarafından şlenmş ve
tyatro sahnelerne konu olmuştur.
3 Şehzâde Mustafa’nın Ayas Paşaya gönderdğ mektubun metn çn bkz. Şerafettn
Turan, Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları (Ankara: Blg Yayınları, 1997), s. 157-8.
4 Zaht Atçıl, “Why Dd Süleyman the Magnfcent Execute Hs Son Şehzade Mustafa n
1553?” Osmanlı Araştırmaları = The Journal of Ottoman Studies 48 (2016), s. 69-70.

— 192 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Osmanlı şarler tarafından kaleme alınan mersyelern belk önem-
l br kısmında söz konusu hadse anlatılırken kmsenn doğrudan suçlan-
madığını, trajk hadsenn kaderc br şeklde ele alınarak bu dünyanın ne
kadar kararsız br yapısının olduğunun vurgulandığını görmekteyz. An-
cak bazı mersyelerde konu syankâr ve eleştrel br üslupla anlatılmakta
ve çoğunlukla Rüstem Paşa’yı, bazen de Kanûnî’y ve bu şe onay veren
Müftü’yü veya “Rus Cadısı” olarak ntelendrlen Hürrem Sultan’ı doğ-
rudan suçlayan fadelere yer verlmektedr. Bu mersyeler çnde, örne-
ğn, Taşlıcalı Yahya soğukkanlı br dl kullanır ve mersyesnde Şehzâde
Mustafa’yı överek onu âlm, doğru tkat sahb, meşâyh le sohbete
önem veren cömert, mütevazı, tecrübel, uzak görüşlü, güçlü-kuvvetl ve
güzel görünüşlü br olarak betmler. Taşlıcalı Yahya kaleme aldığı mers-
yede doğrudan sadece Rüstem Paşa’yı suçlamaktadır ve şrn merhum
Şehzâde’ye ve Kanûnî’ye dua ederek btrr:
İlâhî cennet- Frdevs ana turâğ olsun
Nzâm-ı âlem olan pâdşâh sâğ olsun
Dğer yandan muhtemelen merhum Şehzâdenn ale dostu olan ama
hayatı hakkında -kadın şar olması dışında- kesn hçbr blg sahb ol-
madığımız Nsâyî son derece eleştrel br şeklde Sultan’ı, Müftü’yü ve
Hürrem’ suçlar:
Şâh-ı âlemsn velî halk tutdı senden nefret
Kmsenün kalmadı hergz sana meyl- şefkat
Bâs olan müftye de rmesün Hak rahmet
Merhametsüz şâh-ı âlem n’td Sultan Mustafa
Kaleme alınan şrler kadar Nahcıvan Sefer’nn hemen ardından yan
Şehzâde Mustafa’nın katlnden br buçuk yıl sonra patlak veren Düzmece
Mustafa İsyanı da bu hadsenn Osmanlı syas gündemn ne kadar dern-
den etkledğn göstermek açısından anlamlıdır. Nahcıvan Sefer’nn he-
men ardından kışı geçrmek çn gttğ Amasya’da br süre kamet eden Sul-
tan, hem Safevîler le yürütülmekte olan barış müzakerelernn sonucunu
beklemş hem de merhum şehzâdenn hmayesn görmüş çevrelern gönlü-
nü kazanmak çn cömertçe hsanlarda bulunmuştur. Merhum şehzâdenn
adamlarından hç kmse drlğnden mahrum kalmamış, hakları korun-
muştur. Özellkle yençerlere karşı gösterdğ cömertlkle onların gönlünü
5 Mehmet Çavuşoğlu, “Şehzade Mustafa Mersyeler,” Tarih Enstitüsü Dergisi 12
(1982), s. 675.

— 193 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
kazanan Şehzâde Mustafa’nın ölümünün acısını dndrmek çn Sultan da
Amasya’dak kamet esnasında Âstâne yençerlerne br mtyaz tanımış
ve bundan böyle yrm bn akçe üzerndek drlklern sadece Âstâne yen-
çerlerne verlmesn kararlaştırmıştır.
Celâlzâde Mustafa Çelebnn uzun uzadıya ve överek anlattığı Nah-
cıvan Sefer esnasında Kanûnî’nn Halep’te kışlarken fark ettğ âdl olma-
yan bazı uygulamaları yürürlükten kaldırması, sefer sonrasında yençe-
rlere dağıtılan hsanlar ve merhum Şehzâde Mustafa’nın adamlarından
hç kmsenn tmarından mahrum bırakılmaması gb uygulamalar bu
dönemde yaygın olan br memnunyetszlğ gdermeye yönelk çabalar
olarak değerlendrleblr. Ancak bu tür uygulamalar Rumel spahler-
nn 1554 yılı sonunda Şehzâde Mustafa olduğunu dda eden br kş l-
derlğnde syan edp Varna, Slstre, Selank ve Yenşehr yörelern ele
geçrmelerne engel olmamıştır. Dönemn resm tarhçs Koca Nşan-
cı Celâlzâde Mustafa Çeleb syan eden kesm “etrâk-ı bî-drâk züm-
res” olarak tanımlar ve onların “Smavna Sûfîler” le lşksne dkkat
çeker. Muhtemelen bu konuda ona güvenen Gelbolulu Mustafa Âlî de
asler benzer şeklde “erâzl- nâs ve etrâk-ı bî-kıyâs” olarak nteler. Dö-
nemn syas gündemn anlamak açısından öneml olan bu konuya aşağı-
da braz daha ayrıntılı olarak değnlecektr ancak bundan önce Celâlzâde
Mustafa Çeleb gb merkez yönetmn çnde yer alan ve resm söylem
oluşturan br smn anlatımını takben Şehzâde Mustafa’nın katl ve aka-
bnde Nahcıvan Sefer’nn serencamıyla lgl kısa br özet yapmak fayda-
lı olacaktır. Bu anlatıyı özetlemek merkez otortenn önemsedğ syas
söylemn unsurlarını vurgulamak açısından aydınlatıcıdır.
Celâlzâde’ye göre Şehzâde Mustafa’nın vefatı bazılarının dda ett-
ğ gb Rüstem Paşa’nın entrkaları sonucu meydana gelen br hadse değl,
blaks Şehzâde Mustafa’nın adamlarının gerçekleştrmş olduğu zulümler
nedenyle hedef olduğu mazlumların beddualarının br sonucudur. İnsan-
ların akıl ve karakterlerne göre bu olayı yorumladığını belrten Celâlzâde
bu olayı yorumlarken nsanların Sultan’ın hçbr şeklde şer- şerfn dışına
6 Turan, Kanuni Süleyman, s. 44.
7 Celālzāde Mustafa, Geschichte Sultan Süleymān Kānunīs von 1520 bis 1557, Tabakāt ul-
Memālik ve Derecāt ul-Mesālik, ed. Petra Kappert (Wesbaden: Franz Stener Verlag,
1981), 499a.
8 Turan, Kanuni Süleyman, s. 45.

— 194 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
çıkmayan, doğru yoldan ayrılmayan, nancı ve nyet saf br padşah olduğu-
nu unutmamaları gerektğn belrtr. Celâlzâde’ye göre, Sultan’ın tüm eme-
l Allah’ın kullarının emnyet ve huzurunu temn etmektr ve emnyet ve
huzuru bozmaya yönelk tehdt kmden gelrse gelsn onu ortadan kaldır-
mak konusunda tereddüt etmez. Bu nedenle adaletnn br gösterges ola-
rak, başkası ya da kend oğlu ayrımı yapmaksızın gereğn yerne getrr:
Hakîkat- hâle kmsenn vukûfu ve ttlâı olmayub herkes muktezâ-
y tabı üzere kîl u kâl derlerd. Şunlar k cevâhr- azîzu’l-vücûd akl
le ser-efrâzlardır kazâya rızâ vrüb mecâr- umûru takdîr- Hak-
ka tefvîz ve havâle eyledler. Hazret Pâdşâh- âfî-zamîr ve pak-
tkâd evâmr- şer- lâhîye muî ve münkâd ve abîat- saâdet-
menkabetler râh- sedâda sâlk olub şer- pâke muhâlf umūra
rtkâbdan b-haseb’z-zâhr muarrâ olub mahzâ rızâ-y zü’l-celâl çn
câh- dünya ve mâ-fîhâ nazar- tbârlarında dâne- ardelden agar
nzâm ve ntzâm- blâd ve refâhyyet ve âsâyş- ıbâd emrnde yâd
le ferzendň farı olmayub evlâd le bî-gânenň yanlarında nsbet
berâber düğünde ştbâh olmayub… (437a-b)
Sultanın kşlğ hakkında bu hususu vurgulayan Celâlzâde daha
sonra saltanatın kaynağı sorununu gündeme taşıyarak olaya daha ge-
nş br perspektften bakmayı dener. Ona göre, gerçek “mâlk’ül-mülk”
Allah’tır; sultan, şehzâde, vezr, emr ve dğerlernn varlık sebeb reaya
ve berâyaya adalet, şefkat ve merhamet sağlamaktır. Yüce Allah br kulu-
na hlâfet ve saltanat nasp etmşse kula düşen bu nmet karşılığında ge-
rekl şükrü eda etmektr. Bu şükür de adaletle hükmetmektr. Sonuç ola-
rak, Şehzâde Mustafa’nın adamları tarafından yapılan zulümler karşısında
sabûr ve gayûr olan Allah’ın, kullarının dualarını kabul etmes netce-
snde şehzâdenn ecel mukadder olmuştur: “Lâ-cerem Hazret- Sabûr-ı
Gayûr’un -teâlâ şânuhû- kemâl- refet ol tarafta olan bâdı hakkında mu-
kadder olmağın fâda- envâr-ı madelete perde ve hâyl olan sehâbı gde-
rüb âleme zyâ ve rûşenâ vrmş.” (438a)
Celâlzâde’nn değerlendrmesnde Şehzâde Mustafa’nın ölümü lah
adaletn br gereğ olarak görülürken sultanın km olacağının belrlenmes ko-
nusu da syaset üstü br konu olarak kabul edlr. Sultanın km olacağına karar
vermek ster askerî ster reaya statüsünde olsunlar nsanların belrleyebleceğ
br konu değldr; “Saltanat ve hlâfet Mâlkül-Mülk tarafından erzân kılınır.”
Zaht Atçıl’ın Şehzâde Mustafa’nın öldürülmes konusunda kaleme aldığı ma-
kalede detaylıca anlattığı üzere, Kanûnî bu kararıyla Osmanlı yakın tarhnde

— 195 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
görülen br sorunu kökten çözmeye çalışmış, mevcut sultanın yönetmnden
memnun olmayan sosyal grupların şehzâdelere destek vermek suretyle sya-
sete müdahale etme geleneğn sonlandırmak stemştr.
Celâlzâde Mustafa Çeleb’nn anlatımına göre Nahcıvan Sefer daha
öncek İran seferlernde olduğu gb temelde dn sâklerle düzenlenmştr;
ftne dolu şarka “gazâ ve chad fî sebîlllah” yapılmaktadır ve üzerne gd-
len rakp “bî-dn ve mülhd” br düşmandır. Safevî Şahı le yapılan yazışma-
lar Osmanlı yönetmnn özellkle sebb-i şeyhayn (Hazret Ebubekr le Haz-
ret Ömer’e hakaret edlmes) veya sebb-i Hulefâ-yı Mehdiyyin (Hulefâ-yı
Râşdîn) konusunda ne kadar hassas olduğunu gösterr. Celâlzâde nşasıyla
kaleme alınan mektuba göre İslam uleması bu tür fller şleyenlern tekfr
edlecekler hususunda ttfak etmştr. Bu yönüyle öncek şark seferler le
benzerlk taşıyan Nahcıvan Sefer braz daha farklı br yerde durmaktadır.
Zra Şah Tahmasb’ın ordusunun Osmanlı ülkesnn doğusunda gerçekleş-
trmş olduğu akınlarda vermş olduğu zararlar reayayı çok mağdur etmş,
bunun netcesnde mslleme hakkı doğmuştur. Celâlzâde’nn eserne aldığı
yazışmalardan gördüğümüz kadarıyla Şah’ın yaptıklarına mslleme olarak
Osmanlı komuta kademes bu seferde daha öncek seferlerde yapmadığı br
uygulamayı hayata geçrecek, “bî-dn” ve “mülhd” Kızılbaşların erkeklern
öldürüp kadın ve çocuklarını esr edecekt (459b). Başarılı geçen sefern ar-
dından, Celâlzâde’nn anlatımına göre bu karar pratkte gerçekleşmş ve ga-
zler Kızılbaş doyumluğuyla ödüllendrlmşlerdr:
Eyâd- guzât esbâb ve tecemmülât le memlû olub ordu ve bazar Kı-
zılbaş doyumluğu le dobdolu oldu. Etfâl ve evlâd-ı sağîr grftâr-ı
bend ü zncr olub bî-hadd esr etdler. Gül-had ve mevzûn-kadler
hüsn ü cemalde ahterler, semen-berler sm-tenler Acem-asıl pakze
duhterler alındı. Sünbül-kakül anber-bûy mşkîn-zülüf zîbâ-ruy ha-
tunlar tutuldu. Her cânb herc ü merc ve aşub her taraf gavga ve cenk
ve hurub d. Şâhîler memalk- mahruse reayasına etdkler evzâr u
vebaln ezanı (ezafı?) kend memleketlernde müşâhd ve mahsûs
oldu. Memâlk- İslamyye arazsnde zer etdkler ftne ve fesad
mahsulü erşd bçdler. (462b-463a)
Daha sonra Celâlzâde Mustafa Çeleb Sultan Süleyman’ın Halep’te kış-
larken o yörenn halkına yüklenmş meşru ve makul olmayan vergler yü-
rürlükten kaldırarak gerçekleştrmş olduğu âdlâne reformlardan bahseder.
Celâlzâde’ye göre bu âdl olmayan vergler Çerâkse’den (Memlükler) kalmıştır
9 Atçıl, “W hy Dd Süleyman the Magnfcent Execute Hs Son,” s. 96-97.

— 196 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
ve Çerakse’nn günah ve vebal ayyuka çıktığı çn “Hakk subhanehu ve teala
onların çerağ-ı devletlern söndürmüştür.” (440b) Sultan Süleyman’ın adalet-
l yönetmyle almış olduğu hayır duaları sayesnde Osmanlı devlet her yer-
de başarılar kazanmaktadır. Celâlzâde’nn tabryle “mehd-y âhru’z-zamân”¹
olan Sultan Süleyman’ın ordularının muzaffer olması ve devletlernn sınırları-
nın sürekl genşlemes onun Yüce Allah’ın emrlerne bağlılığının br sonucu-
dur. Devletn sınırları bu sayede şarkta Hnd ve Snd hududuna, Arap dyarın-
da Fas ve Endülüs ve Cezayr ülkelerne, kuzeyde Deşt- Kıpçak, Rus klmler
ve Engürüs’e güneyde se Sad, Nûbe ve Habeş’e erşmştr.¹¹
Celâlzâde adalet kavramını kullanırken adalet dares formülasyonun-
da özlü fadesn bulan anlamına vurgu yapmaz. Daha açık br fadeyle, ada-
let dares formülünün vecz br şeklde fade ettğ gb adalet, güvenlk, ha-
zne gelrler ve ekonomk üretm arasında doğrudan br lşk olduğu ve
dar açıdan bakıldığında adaletn oldukça somut br getrsnn olduğu fk-
rn vurgulamaz. Celâlzâde’nn anlatımıyla âdl yönetm sonucunda dare-
nn kazandığı şey madd refah veya hazne gelrlernn artmasından zyade
halkın hayır duasıdır ve bu duaların etksyle Allah’ın Sultan’a hsan ettğ
nmet ve lütuflar artmaktadır. (444a)
Celâlzâde’nn adalet anlayışını braz daha netleştrmek çn onun Sad-
razam Kara Ahmed Paşa’nın damı konusunda yaptığı değerlendrmelere
bakmak da faydalı olacaktır. Şehzâde Mustafa’nın Ekm 1553’tek katlnn
hemen akabnde sadrazam olan Ahmed Paşa k yıl süreyle bu görevde kal-
mıştı. Hç kmsenn beklemedğ br şeklde 29 Eylül 1555’de hem sadaret
hem de yaşamını kaybeden Ahmed Paşa’nın dares ve anlayışı Celâlzâde’ye
göre bu sonu gerekl kılmıştı. Zra Ahmed Paşa’nın aslında karakter ve an-
layışı vezrlk makamının ağırlığını kaldırablecek sevyede değld ve bu du-
rum özellkle bu yükün altına grdğnde belrgn şeklde ortaya çıkmıştı.
Paşa etrafına müşavere edeceğ akıllı nsanları toplamak yerne tam ters re-
zl ve sefl nsanları toplamış, devletn öneml şlern en aşağılık nsanlar-
la yürütmüştür. Nhayet tdalden ayrılıp adalet nedr blmez br duruma
düşmüştür: “Kendünün adl tasavvur etdüğü hususlar ve erâzl- nâsın talîm
câhlân müfsdlern rşâd ve tefhîm le malûmu olan maddeler mahz-ı zalâl
ve zulm d. Lâ-cerem men zaleme heleke.” (502a)
10 Celālzāde, Tabakāt, 134b ve 434b.
11 Celālzāde, Tabakāt, 441b.

— 197 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
Celâlzâde’nn adalet anlayışını braz daha netleştrmek çn onun
Ahmed Paşa le Rüstem Paşa karşılaştırmasına bakmak y olacaktır.
Celâlzâde’ye göre dam edlen Ahmed Paşa düşük tabatlı nsanlarla stşa-
re eden, esasen kend tabatı da yüksek kaltede olmayan ve zulmü adalet,
adalet de zulüm sanan br kşdr. Buna karşın Rüstem Paşa’nın sahp oldu-
ğu altı hasletten ötürü y ve âdl br devlet adamı olduğu söyleneblr. Bu
hasletlerden lk Rüstem Paşa’nın dn yasaklara râyet etmes, farzları ve beş
vakt namazı gözetmesdr. Dğerler se Kur’an-ı Kerm kıraatne önem ver-
mes, ağzından kötü söz çıkmaması, şer- şerf gözetmes, hayır ve hasenât
ehl olması ve çok çalışkan olmasıdır (502b). Bu değerlendrmelerde de gö-
rüldüğü gb, Celâlzâde’ye göre, adalet herkesn kolaylıkla anlayableceğ
evrensel br değer olmayıp karakter sağlam olan ve dn emr ve nehylere
râyet eden kşlern kavrayableceğ ve ulaşableceğ br mezyettr.
Nahcıvan Sefer’nden sonra Rumel’de çıkan syana ger döndüğü-
müzde Celâlzâde Mustafa Çeleb’nn söz konusu syanı değerlendrrken
kullandığı fadeler önemldr. Ona göre syanın sosyal tabanı “evbaş ve
levendât” ve “etrâk-ı bî-drâk zümres”nden oluşmaktadır. Bu kşler “S-
mavna Sûfîler Mühmelâtı” etrafında toplanmışlardır. “Smavna Sûfîler”
veya “Smâvenîler (Smavenlü) tayfes” olarak adlandırılan bu grup
“Şeyh Bedreddn Dervşler” olarak da blnmektedr. Bu dervş zümre-
snn kötü nanış ve pratkler hem Ebüssuûd Efend’nn fetvalarına konu
olmuş, hem de o bölgede ve başkentte etkl olan ehl- sünnet çzgsnde-
k tasavvuf erbabının eleştrlerne hedef olmuştur. Şeyh Bedreddn’n s-
myle anılan bu grubun nanç ve pratklernn aslında Şeyh Bedreddn’n
eserlernde fadesn bulan düşünce dünyasıyla lgsnn olmadığı dda
edleblr hatta Ebüssuûd Efend’nn de Şeyh Bedreddn’ bu şeklde de-
ğerlendrdğ onun br fetvasından yola çıkılarak dda edleblr.¹² Ancak
Şeyh Bedreddn’n eser Varidât’a yönelk reddye olarak yazılan eserle-
rn varlığından da anlıyoruz k bazı çevreler bu yanlış nançların bzzat
12 Örneğn şu fetva: “Mesele: Şeyh Bedreddîn- Smâvî k Vâridât sahbdr, “tekfîr et-
meyüp la’net etmeyen kâfrdr” dyen Zeyd’e ne lazım olur? El-Cevap: “Anın mürdle-
rnden olan kâfrlerdr” dmek lazımdır. Sar kefere gb adın anmayup lanet tmeyüp
kend halnde olan Müselman kâfr olmaz.” Ahmet Yaşar Ocak, Osmanlı Toplumunda
Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), (İstanbul: Tarh Vakfı Yurt Yayınları, 2013) s.
422; Mehmet Ertuğrul Düzdağ, Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır
Türk Hayatı (İstanbul: Enderun Ktabev, 1972), s. 193.

— 198 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Şeyh Bedreddn’n görüşlernden kaynaklandığını kabul etmekteydler.
Gerçekten de Şeyh Bedreddn gb Osmanlı devletnde öneml mevkle-
re gelmş ve fıkıh alanında saygın br eser bırakmış br smn aynı zaman-
da Varidât başlıklı eseryle tkadî açıdan ehl- sünnete ters düşen görüş-
ler savunmuş olması zaha muhtaçtır. Ebüssuûd Efend fetvalarına konu
olduğu kadarıyla bed-nâmlıkla meşhur Smavnalı tafesnn bell başlı gü-
nahları kadınlı erkekl toplantılar yapmak, şarap çmek ve brbrnn ha-
tunlarını cazetleryle tasarruf etmek olarak zkredlr. Varidât’tak hang
görüşlern tkadî açıdan sorun olarak görüldüğü hususunda Sultan Sü-
leyman dönemnde etkl Halvetî şeyhlernden Sofyalı Bâlî Efend (ö.
1553) ve halfes Nûreddnzâde’nn (ö.1574), daha sonraları se Sultan
Ahmed devrnde Bayramyye’nn br kolu olarak Celvetyye tarkatının
kurucusu Azz Mahmud Hüdâyî’nn (ö. 1628) kaleme aldıkları eserlerde
aydınlatıcı fadeler bulunmaktadır. Bu smlern kaleme aldıkları lâyha ve
reddyelerde fade edldğ üzere, Şeyh Bedreddn’n “lhad ve bahat” le
suçlanması Varidât’ta dle getrdğ şu görüşlernden ötürüdür: 1) Varlı-
ğın sonradan yaratılmış yan hâds değl, ezelî ve kadîm olduğu, 2) Öldük-
ten sonra yenden drltlmenn (haşrın) bedenlern yenden drltlmes
anlamında olmadığı, msal âlemne at br şey olduğu, 3) Cennet ve ce-
hennemn, melek ve şeytanın avamın zannettğ gb brebr anlaşılmama-
sı gerektğ, bunların da msal âlemne at hususlar olduğu, 4) Allah’ın ra-
des kavramının kelamcılar ve flozoflar tarafından yanlış anlaşıldığı. Bu
ve benzer konulardak görüşlernden ötürü Şeyh Bedreddn ehl- sün-
net kelamcılarına muhalefet etmek, ayetler Bâtınîler gb yanlış tevl et-
mek ve Kızılbaş Râfızîlerle benzer br duruş ve mücadeley savunmakla
suçlanmıştır.¹³ Şeyh Bedreddn hakkındak eleştrlern konumuzla lgs-
ne gelnce, aşağıda bahsedleceğ üzere Osmanlı uleması da, Gazzâlî’nn
Bâtınîler le mücadelesne benzer şeklde, on altıncı yüzyılda Kızılbaşlar
tarafından temsl edlen br lhad ve bâtınîlk anlayışı le mücadele etmş-
ler ve tercümeler de dâhl kaleme aldıkları eserlerde -güncel hadselerle
rtbat kuracak şeklde- tasarruf ve müdahalelerde bulunmuşlardır.
13 Sofyalı Bal Efend, Nureddnzade ve Azz Mahmud Hüday’nn eleştrler konusun-
da bkz. Ocak, Osmanlı Toplumunda Zındıklar, s. 217-8; Abdülbak Gölpınarlı, Simavna
Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin (İstanbul: Et Yayınev, 1966), s. 50; Semh Ceyhan, “Vardat,”
DİA 42 (2012), s. 521.

— 199 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
Dönemn gündemyle lgl olarak hatırlamamız gereken son husus
taht mücadelesnn Şehzâde Mustafa’nın katlyle son bulmadığı, 1556’da
Rüstem Paşa’nın tekrar sadrazam olmasıyla küçük şehzâde Bayezd’n
tahta cülus şansının arttığı, bu durumun şehzâdeler arası mücadeley
alevlendrdğ ve söz konusu mücadelenn 1562’ye kadar gündem esr
aldığıdır. Bu mücadele bağlamında Safevîler’n Osmanlı Devlet’ne karşı
oluşturduğu tehdt 1562’ye kadar Osmanlı syas gündemn etks altına
almıştır. 1559’da Konya’da gerçekleşen savaşı kaybeden Şehzâde Bayezd
canını kurtarmaya muvaffak olarak Şah Tahmasb’tan sığınma talep etmş
ve Şah’ın yemnne güvenerek bu ülkeye sığınmıştı. Ancak beş yıl önce
Amasya’da mzalanan barış anlaşmasının bozulmasını göze alamayan Şah,
müzakereler sonunda Bayezd’ teslm etmeye razı oldu. Bayezd’ teslm
etmesnn karşılığında Şah’ın stedğ k şeyden özellkle kncs lgnç-
tr; 500 bn altın tutarında br ödül ve Şehzâde Selm’n tahta geçtğnde
Safevîler le barışı bozmayacağına dar vereceğ ahdnâme. Sultan II. Se-
lm tahta çıkınca da bu ahdnâmeye sadık kalmış ve Safevîlerle yapılan ba-
rışı hçbr zaman bozmamıştır.
Bu bağlamda sorulması gereken soru şudur: Osmanlı devletnn
Kanûnî devrnde Safevîler le asker, syas ve dn alanda vermş olduğu
mücadele ve Osmanlı daresnn bu dönemde yıkıcı etklern yaknen mü-
şahede ettğ taht mücadeleler kaynaklı çatışmalar Gazzâlî’nn Nasîhatü’l-
mülûk’una duyulan lgnn artmasında ne derece etkl olmuştur?
b) On Altıncı Yüzyılın İkinci Yarısında
Yapılan Nasîhatü’l-mülûk Tercümeleri
Yukarıda da fade edldğ gb, Nasîhatü’l-mülûk on altıncı yüzyıl-
da dört kez tercüme edlmştr ve bu tercümeler gerek çerk gerekse şekl
açısından brbrlernden oldukça farklıdır.¹ Kanûnî dönemnde yapılmış
muhtemelen lk tercüme Muallmzâde Edhem (ö. 1572)’nn tercümesdr
ve bu tercüme lk sadrazamlığı dönemnde (2 Aralık 1544-6 Ekm 1553)
14 Aslında mütercm belrsz olan ve II. Selm dönemnde yapılan br tercüme daha var.
Sokulluzâde Hasan Paşa’nın (ö. 1602) Halep Beylerbey olduğu dönemde (22 Şubat
1572 - 31 Ocak 1573) onun çn tercüme edlmştr. Ancak bu eser nceleme fırsatı
bulamadım. Bkz. Yazar, “Gazzâlî’nn XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesne
Tercüme Edlen Eserler,” s. 122-3.

— 200 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Rüstem Paşa aracılığıyla Sultan’a sunulmuştur.¹ Muallmzâde Edhem’nn
son derece muhtasar br şeklde ortaya koyduğu bu tercümede bölüm baş-
lıklarına rayet edlmemş ve bazıları atlanmıştır. Bu tercümeden sonra Alâyî
b. Muhbbî el-Şrâzî el-Şerîf en hacml tercümey yapmış ve özellkle man
le lgl bahsler kelam ktaplarından stfade ederek genşletmştr. Mü-
tercm, 1550’de kaleme aldığı esere Netîcetü’s-sülûk fî terceme-i nasîhatü’l-
mülûk adını vererek o sırada Konya’da bulunan Şehzâde Bayezd’e sunmuş-
tur. Ancak şehzâdeler arası mücadelenn hemen sonrasında 1559’da aynı
eser çok az değştrerek Şehzâde Selm’e yenden sunmuş ve yne bu ta-
rhte kaleme aldığı dğer eser Düstûrü’l-vüzerâ’yı da Şehzâde Selm’n lala-
sı Mustafa Paşa’ya takdm etmştr.¹ ‘Alâyî’den sonra Âşık Çeleb (ö. 1572)
muhtemelen 1560’ta¹ eser tercüme eder ve yne Rüstem Paşa aracılığıy-
la Sultan Süleyman’a sunar. Âşık Çeleb’nn tercümes¹ büyük oranda or-
jnal esere sadıktır ancak o da doğal olarak ekleme ve çıkarma şeklnde bazı
tasarruflarda bulunur. Sultan Süleyman dönemnde olmasa da yüzyılın so-
nunda gerçekleşen br başka tercüme Vücûdî (ö. 1612) tarafından kaleme
alınmıştır. Alâyî gb Vücûdî de tercümesn k farklı hamye sunar; önce
III. Mehmed’e sunulan tercümede mütercmn sm zkredlmez. Yaklaşık
on yıl sonra yenden kaleme alınan eser bazı laveler yapılarak bu kez Sad-
razam Kuyucu Murad Paşa aracılığıyla Sultan Ahmed’e sunulur. Fevâyıhü’s-
sülûk ve nesâyihü’l-mülûk adını taşıyan bu tercüme de Âşık Çeleb’nn ter-
cümes gb büyük oranda esern aslına sadıktır ancak bölüm başlıkları ve
çerkler konusunda bazı tasarruflarda bulunulmuştur.¹
15 Nev’îzâde Atâî, Hadâiku’l-hakāik fî tekmileti’ş-şekāik, haz. Abdülkadr Özcan (İstanbul:
Çağrı Yayınları, 1989), s.173-4.
16 Alâyî’nn Şehzâde Bayezd’n lalası Snan Bey’e thaf ettğ esern tek nüshası
Nuruosmanye Kütüphanes, 2256 numarada kayıtlıdır. Netîcetü’s-sülûk fî terceme-i
nasîhatü’l-mülûk’ün yazmaları çn bkz. Aynur Emer, “Alâî b. Muhbbî eş-Şerîf eş-Şrâzî
ve Netîcetü’s-Sülûk fî Nasîhat’l-Mülûk’u” (lsans btrme tez), İstanbul 29 Mayıs
Ünverstes, 2017, s. 36-39.
17 Dern Terzoğlu, “Br Tercüme ve Br İnthal Vakası: Ya da İbn Teymyye’nn Siyasetü’ş-
Şeriyye’sn Osmanlıcaya Km(ler), Nasıl Aktardı?” Journal of Turkish Studies = Türklük
Bilgisi Araştırmaları 31/2 (2007), s. 251.
18 Âşık Çeleb, Tercüme-i tibrü’l-mesbûk fî nasâyihi’l-vüzerâ ve’l-mülûk, haz. Flz Kılıç ve
Tuncay Bülbül (Ankara: TÜBA Yayınları, 2017).
19 Sultan III. Mehmed’e sunulan metn htva eden yazma Topkapı Sarayı Müzes
Kütüphanes, Hazne, no. 368’de kayıtlıdır ve Turgut Tok tarafından yayına hazırlan-
mıştır: Nasâyihü’l-mülûk (İstanbul: Blgeoğuz, 2009). Bu esern aslında Vücûdî’nn
eser olduğu Sadık Yazar tarafından tespt edlmştr ancak Vücûdî’nn esernn lk şek-
l olduğu belrtlmemştr. Bkz. Yazar, “Gazzâlî’nn XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı

— 201 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
Kanûnî devrnde yapılan Nasîhatü’l-mülûk tercümelern yukarıda
özetlendğ şeklyle dönemn syas gündem çnde öneml yer tutan üç
konuya yaklaşımları çerçevesnde karşılaştırmalı olarak ele alıp değerlen-
drmek anlamlıdır. Bu konulardan brncs taht tartışmalarının gündem
şgal etmes le lgl olarak sultanın konumunun Nasîhatü’l-mülûk’te na-
sıl ele alındığıdır. İknc olarak, ehl- sünnetn veya doğru nanç lkeler-
nn bâtınîlk ve Kızılbaşlık karşıtı olarak nasıl tanımlandığı ve bu lkelern
devlet yönetm açısından ne fade ettğ hususu ele alınacaktır. Dönemn
gündem le lşkl olan üçüncü konu da ktabın son bölümünü oluşturan
kadınların özellkler ve devlet daresndek rolü bahsyle lgldr. Esern
modern tercümelernde de en fazla değşklğe uğrayan bu bölümün bahse
konu tercümelerde nasıl yer bulduğu lg çekcdr.
Tablo 1. Nasîhatü’l-mülûk’ün planı:
I. Kısım
-Usul-ı tkad: manın kökler
-man ağacının kolları
-man ağacını sulayan k kaynak
-brnc kaynak: dünyanın hçlğn blmek
-knc kaynak: kendn blme
II. Kısım
Brnc Bab: Adalet, Syaset ve Öncek Hükümdarların yolunu ve tarhn blme
İknc Bab: Vezrlern syaset (dares)
Üçüncü Bab: Kâtplern ve dareclern becerler ve dares
Dördüncü Bab: Melklern hmmet ve yüce hmmetl oluşları
Beşnc Bab: Hâkmlern hkmet ve sözler
Altıncı Bab: Aklın ve akıllı kmselern şeref
Yednc Bab: Kadınların özellkler ve onların hayr ve şerler üzerne
Türkçesne Tercüme Edlen Eserler,” s. 124. Kuyucu Murad Paşa’nın başarılarının an-
latıldığı bölümlern eklendğ, esern adının, müellfn adının ve telf sebebnn daha
açık br şeklde fade edlmş olduğu ve I. Ahmed’e sunulan knc şekl çn bkz. Mllet
Kütüphanes, Al Emîrî Efend-Edb, no. 319, İstanbul Ünverstes Kütüphanes,
Nâdr Eserler, TY, no. 3235.

— 202 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Nasîhatü’l-mülûk’te sultanın dğer nsanlar arasındak konumunu be-
lrtmek üzere başvurulan öneml br kavram “ferr- zedî” veya Arapça ter-
cümesyle “zıll- lâhî” kavramıdır. Bu kavram Nasîhatü’l-mülûk’un knc
kısmını oluşturan ve yed babdan oluşan bölümünün brnc babının he-
men başında kullanılır ancak fazla br açıklama yapılmaz. Aynı bölümün or-
tasına doğru Arstoteles’e sorulan br sorunun cevabında bu kavram tekrar
karşımıza çıkar ve burada esern müellf ve Arapçaya çevren mütercm bu
kavramı braz daha açıklayan br paragrafı metne ekler.
Antk İran devlet geleneğnde ve Mecûslkte köklern bulduğumuz
“ferr- zedî” veya “zıll- lâhî” kavramının Nasîhatü’l-mülûk’te kendne yer
bulmasına daha önce Lambton dkkat çekmştr.² Yne Lambton’ın da
şaret ettğ gb Gazzâlî Kimyâ-yı Saʻâdet’te sadece âdl sultana taat sa-
lık verrken Nasîhatü’l-mülûk’te bu taat mutlak şeklde fade edlr; Sultan,
Allah’ın yeryüzündek gölges olarak tanımlanır ve ona taatn tüm nsan-
lar çn br görev olduğu belrtlr. Sultanın âdl veya zâlm br sultan olması
htmal söz konusu edlmez. Adalet ve Syaset başlıklı brnc bölümün ba-
şında fade edldğ şeklyle Allah tarafından seçlmş k grup nsan, enbyâ
ve ümerâ, Allah’ın dğer kullarının üstünde br konuma yerleştrlmştr:
Allah’a nasıl kulluk yapılacağını öğretmek çn nsanlara nebîler gönderl-
mştr, ümerâ da nsanların brbrlerne karşı taşkınlık yapmadan düzen ve
huzur çnde yaşamalarını sağlamak üzere gönderlmştr. Bundan dolayı
Allah’ın “ferr- zedî” le yan lah br nur le (veya esk Türk nanışına göre
“kut” le) sultanlık verdğ kşlern sevlmes, taat edlmes ve syan edl-
memes gerekr. Allah’a, Resulüne ve ülü’l-emre taat edlmesn emreden
ayet alıntılayan Gazzâlî ardından “Allah mülkü dledğne verr, dledğn-
den alır” mealndek ayet zkreder.²¹ Ardından mülkün küfr le devam ett-
ğ ancak zulüm le asla paydar olunmayacağını fade eder. Bu bölümün or-
tasına doğru Arstoteles’e “Allah’tan başkasına melk demek caz olur mu?”
şeklnde br soru sorulduğu ve şöyle br cevap alındığı yazılıdır: “Kmde
şu mezyetler bulursanız ona melk dyeblrsnz: lm, adalet, cömert-
lk, hlm, merhamet, bağışlayıcı olma ve benzer hasletler. Çünkü melkle-
rn melk olmasının sebeb şunlardır: ferr-i izedî (lah nur), ruşena-yı can
20 Ann K . S. Lambton, “The Theory of Kngshp n the Nashat ul-Muluk of Ghazal,” The
Islamic Quarterly 1 (1954), s. 51.
21 Nsa, 4/59, Âl- İmran, 3/26.

— 203 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
(ruhun parlaklığı), bedenn temzlğ, akıl ve lm yönünden üstünlük ve
soyağacı. Arsto’nun bu cevabını aktardıktan sonra ktabın müellf ferr-i
izedî kavramını açıklama htyacı hsseder ve ferr-i izedî’nn şu on altı me-
zyette bulunduğunu söyler: akıl, blg, keskn zekâ, dern anlayış, sağlam
vücut, bnclk, cesaret, güzel huy, zayıfı gözetme, nsan sevgs, heybet,
lderlk, feraset, sernkanlılık, grşmclk, öncek hükümdar zamanının
olayları ve tavırları hakkında merak ve blg sahb olmak.
Böyle formüle edldğnde ferr-i izedî Allah’ın bazı kullarına doğuştan
bahşetmş olduğu mezyetler le bu seçkn kşlern doğru eylem ve tavırla-
rıyla kazanmış oldukları erdem ve lmn br karışımı olarak karşımıza çıkar.
Bu tanım aynı zamanda Nasîhatü’l-mülûk’un lgnç br şeklde uzun uzadı-
ya ele aldığı dört bn yıllık İran tarhne neden bu kadar önem verldğ-
n de açıklamış olur. Yne ktabın bu bölümünde açıklandığı üzere Hazret
Âdem çok sayıdak oğulları arasından k oğlunu, Hazret Şît ve Keyümers’
seçerek bunlardan brne dn şlern, dğerne de dünya şlern havale et-
mştr. Böylece adalet prensbnden ayrılmadıkları çn dünya hükümdar-
lığı da sonrak dört bn yıl boyunca Keyümers’n neslnden devam etmş-
tr. Hemen fade etmek gerekr k, esern Arapça tercümesnde Hz. Âdem’n
k oğlunu görevlendrmes rvayet yer almaz, bunun yerne Mecûslern
dört bn yıl boyunca dünyayı adaletle yönettkler fades yer alır ve ardın-
dan Farsça metne göre çok daha kısa br İran hükümdarları lstes verlr.
Bu bölümün bahsettğmz eserlerde nasıl tercüme edldğ hususuna
gelnce, Muallmzâde bölümün temel anlatısını hç atlamadan ve oldukça
özlü br şeklde aktarır. Muallmzâde’ye göre Allah nsanlar çnde k fırkayı
“bâkî halk üzerne tafdîl tmşdr” ve bunlar nebler ve melklerdr (enbyâ
ve mülûk). Mülûk “halkı zabt ve hıfz çn htyar olunmuşlardır, bazı reâyâ
bazısına taaddî ve zulm etmeyüb adl u nsaf üzerne olmak çün vaz olun-
muşdur. Ntekm haberde gelmşdr k Sultan olan kmesne Allah teâlânın
zılldr arzında. Bu takdîrce lâzımdır k br kmesneye Hak subhanehu ve
teâlâ saltanat vrüb, bu zkr olunan masâlh mümtâz olıcak, cemîan halk
âna mütâbaat ve taat ve muhabbet üzerne olub kat’an buğz ve münâzaa
tmemek gerekdr.” Muallmzâde ardından ülü’l-emre taat emreden ayet
zkreder ve adaletn gereğn vurgular: “Padşahlara ve nablerne dah ta-
at lazımdır ve lakn padşah ve sâr hükkâm cevr u fesâddan tamâm hazer

— 204 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
üzerne olub adl tmek talebnde olmak gerekdr zra Hazret Rasûlullah bu-
yururlar k ‘Mülk küfr le bâkî olur amma zulm le bâkî olmaz’.”²² Nasîhatü’l-
mülûk’un hem Farsça aslında hem de Arapça tercümesnde yer alan “Allah
mülkü dledğne verr” ayetn alıntılamaya gerek görmeyen Muallmzâde,
yukarıda fade edlen ve aslında Arapça metnde olmayan Hz. Âdem’n k
oğlu rvayetne yer verr: “[Hazret Âdem] Hazret Şît’ umûr-ı dn ve ahvâl-
ahret çün val nasb td ve Keyümers’ umûr- dünyaya ve ahvâl- memleket
zabtı çün val nasb td.” Ardından Muallmzâde yne Arapça metnde yer
bulamayan Keyumers soyundan gelen hükümdarlar ve hükümdarlık süre-
ler lstesn uzunca verr. Ancak Arstoteles’n ağzından ferr-i izedî kavramı-
nın anlatıldığı rvayete esernde değnmez.
Alâyî aynı bölümü aktarırken yaptığı tercümede esern aslına sadık
kalmıştır. Mütercm Allah’ın nsanlar çnde enbyâ ve ümerâ olmak üze-
re k fırkayı dğerlerne üstün kıldığını belrtr ve ümerânın varlığının kul-
lar arasında zulm u taaddî olmaması çn gerekl olduğunu fade eder. Ar-
dından ümerânın “enbyâdan sonra sâyr ben- Âdem’den eşref ve erfaʻ ve
eltaf ve ecmaʻ” kılındığını belrtr ve böylece onların Zıllullah olmalarını
gerekçelendrr. Zıllullah alıntısına laveten “en-nâsu ala dn mülûkhm”
rvayet de eklenr ve şu açıklamayı yapar: “Pes halka dah layık olan budur
k Hakk Teâlânın gölges olana mahabbet deler ve emrne mütâbaat deler
ve ana buğz ve münâzaat ve anunla mukâvemet câyz dutmayalar.”²³ Ardın-
dan ülü’l-emre taat emreden ayet aktarılır ve anlamı şu şeklde verr: “yan
halk üzere vâcbdür k Hâlk kme saltanat nasb derse âna mutî ve münkâd
olub emrnden taşra br şe mübâşr olub mutad olmayalar ve yakîn bleler
k saltanatun muts Hakk’dur ve dledüğne vrür ve hükmü mutlakdur.”²
Hemen akabnde esere sadık kalarak “Allah mülkü dledğne verr” ayetn
aktaran Alâyî daha sonra “başınıza br Habeş köle ble geçrlse sze düşen
taattr” hadsn metne lave eder. İtaat ayetnn ardından Sultanın âdl ol-
ması gerektğyle lgl cümley de şu şeklde tercüme eder: “Pes sultana dah
lazım olan budur k adl u hsân eyleye beynel-bâd ve anlarun arasından def
eyleye cevr u fesâd anınçün k cevr u zulm meyşumdur ve zâlmn beylğ
22 Ahmed b. Muallmzade Edhem, Nasîhatu’l-mülûk, Beyazıt Kütüphanes, Bayezd, no.
3902, 15a-b.
23 Alâyî, Netîcetü’s-sülûk fī terceme-i nasîhatü’l-mülûk, Pertevnyal, no. 1011, 145a-146a.
24 Alâyî, Pertevnyal, no. 1011, 146a.

— 205 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
lâ-yebkâ ve lâ-yedûmdur.”² Daha sonra Alâyî de adaletle hükmettkler çn
Mecûslern dört bn yıl hükümdarlıklarının devam ettğn aktarır ve Hz.
Âdem’n oğulları çnden ksn seçtğn ve onları “vasyy- muhtar” eyled-
ğn belrtr: “Brs Şît aleyhsselam ve brs Keyümers. Ve ksne kırk sah-
fe verd k anunla âml olalar. Şît hazretne aleyhsselam umûr- dn u mllet
ve Keyümers’e umûr-ı dünya ve saltanat ısmarladı.”²
Alâyî’nn hacml esernde Arstoteles’e sorulan soru ve cevabında açık-
lanan zıll-i ilâhî kavramı da yer almaktadır. ‘Alâyî’nn fadesyle “Arstatals”e
sorulan soru şöyle formüle edlmştr: “Hakk teâlâdan gayr kmesneye ca-
yz mdr k mülk davasın eyleye.” Buna cevap olarak Arstoteles lm, adalet,
seha, hlm, şefkat, merhamet, refet, atıfet gb erdemlere sahp br kşnn
başka bazı ntelkler yönünden eksk ble olsa melk olarak adlandırılable-
ceğ cevabını verr. Zra melklern melk olmasının sebeb zıll-i ilâhî, algı-
larının netlğ (safa-i hiss veya hads), gönüllernn temzlğ (taharet-i nefs),
lm ve akıl yönünden üstünlükler (tezayüd-i ilm ve akl), onur ve erdem yö-
nünden önde gelmeler (kıdem-i fazl u şeref) ve soylarından gelen, tevarüs
ettkler br devlete sahp olmalarıdır (asıl ve hanedanlarında olan devlet-i
asli sebebiyle).² Bu cevabın ardından da Alâyî asıl nüshada açıklandığı gb
“ferr- zdî ddüklernün manâsı zıll- lâhî dmek olur ve ferr- zdînün zu-
huru on altı nesnenün sebebyledür” der ve bu on altı nesney açıklar.
Âşık Çeleb’nn bu bölümü anlatımına gelnce, onun bu bölümde vur-
gulanan zıll- lâhî kavramına braz soğuk baktığı söyleneblr. Aslında Âşık
Çeleb de bölümün öneml br kısmını tercümesne almış, ancak zıll- lâhî
kavramını kullanmamış, “Sultan yeryüzünde Allah’ın gölgesdr” alıntısını
tercümesne almamış, aynı şeklde “Allah mülkü dledğne verr” ayetn
de alıntılamamıştır. Âşık Çeleb’nn metnnde Allah’ın “cümle ıbâdından
k tâyfey mümtâz ve beynel-bâd ser-frâz eyled”ğ belrtlmş ve tâyfe-
ümerânun “vazfeler” açıklanmıştır: “bâdun mebâd- ntzâm-ı ahvâllern
ve mebân- sthkâm-ı hâl ü meâllern tertîb ü tezyîn.” Âşık Çeleb’nn an-
latısında hem enbyâ hem de ümerânın “kulluk” vasıflarının vurgulan-
ması ve varlık nedenlernn açıklanırken “vazfe” fadesnn kullanılma-
sı dkkat çekmektedr. Özellkle ümerânın vazfe tanımına bakıldığında
25 Alâyî, Pertevnyal, no. 1011, 146a.
26 Alâyî, Pertevnyal, no. 1011, 148b
27 Alâyî, Pertevnyal, no. 1011, 288b-289a.

— 206 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
dğer anlatılardan farklı olarak, melklern üstün ntelklere sahp ve sıra-
dan nsanların br arada yaşamak çn htyaç duyduğu kşler olarak de-
ğl de bell br vazfey yerne getrmek çn –adeta- atanmış br kş ola-
rak tasvr edldğ söyleneblr. “İk tâyfeye ble nkıyâd u tâat ve taklîd
ü ta’byyet lazımdur” dyen Âşık Çeleb daha sonra ülü’l-emre taat ayet-
n alıntılar ancak hemen ardından yaptığı açıklamayla yne orjnal metn-
de olmayan br vurgu yapıp adeta âdl olmayan sultana taat vazfesnn ol-
madığını ma eder. “Selâtn- enâm dah k fırkadır k brs âdllerdür k
saâdet- dünyevler saâdet- uhrevyyelerne müfzî ve saltanat-ı suveryye-
ler saltanat-ı manevyyelern muktezîdr ve br tâyfe zalemedür k dün-
yada mülkler fân ve zâyl ve ahrette kılâde- gerdenler ağlâl u selâsldr.”²
Daha sonra Âşık Çeleb’nn de dğer mütercmler gb, Âdem aleyhssela-
mın k oğlunu seçerek onları vazfelendrdğ rvayetn eserne aldığı gö-
rülür: “evladından Şît aleyhsselam le Keyümers’ htyar eyled ve bun-
lara düstûru’l-amel olmağıçün kırk sahfe- münzele vrüp Hazret Şît’
mesâlh- dn ve umûr-ı ahrete val ve Keyumers’ umûr-ı dünya ve ahvâl-
reâyâya serdar eyled.” Âşık Çeleb de İran hükümdarlarını hükümdarlık
süreleryle beraber ayrıntılı olarak anlatmayı terch eder. Ferr- İzedî kavra-
mının geçtğ knc yerde de Âşık Çeleb’nn tavrı değşmez, burayı da ter-
cümesnde atlamaz ancak zıll- lâhî kavramının vurguladığı “Allah vergs
br seçknlğe sahp olma” özellğne vurgu yapmadan, bu kavramın çerd-
ğ erdemlerden bahsetmey terch eder ve sultanların bu erdemler “kazan-
masının” lüzumuna vurgu yapar: “Arstatals’e sual tdler k “Hak teâlâdan
gayra melk ıtlâkı câyz olur mı?” Dd k “Her kmsede k bu hısâlden ercü-
mend yan lm ü adl ve seha ve hlm ve refetden behremend ola, ana melk
ıtlâkı câyz olur. Ve ol her saâdete fâyz olur. Zîrâ mülûk u selâtîn zıll- lâhî
ve zyâ- hads ve tahâret- nefs ve tezâyüd- lm ve vüfûr-ı akl le mümtâz
olmak lazımdur k beyne’n-nâs ser-bülend ve halk anlarun mtyazına hur-
send olalar ve her melk k bu on altı hısâl câm olur müluk-ı enâm âna tâb
olur ve nâmı eyülükle her dlde şây olur …”²
Vücûdî’nn tercümesne bakıldığında se onun öneml oranda ayıkla-
ma yaptığı görülmektedr. Tercümede Allah’ın enbyâ ve ümerâyı k seç-
kn zümre olarak belrledğ fades yer almaz, zıll-i ilâhî kavramı yoktur,
28 Âşık Çeleb, Tercüme-i tibrü’l-mesbûk, s. 89.
29 Âşık Çeleb, Tercüme-i tibrü’l-mesbûk, s. 108.

— 207 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
“Sultan, Allah’ın gölgesdr” sözü alıntılanmaz, daha sonra yer alan “Allah
mülkü dledğne verr” ayet de zkredlmez. Bunlar yerne Vücûdî kend
cümleleryle bölüme başlar; “Allah adalet ve hsanı emreder” ayetn alın-
tılar, ardından Hz. Peygambern Anuşrvan zamanında gönderldğn ve
“Ben âdl hükümdar zamanında gönderldm” dyerek adalet övdüğünü
belrtr. Sonra Hz. Âdem’n dğerler arasından k oğlunu seçtğn akta-
rır: “evlâd-ı saâdet-şârından Şît le Keyümers’ htyar düb Şît’e mesâlh-
dünya ve dn sparş ve Keyümers’e serîr- saltanatı tertîb ve ârâyş düb
şehrler bünyâd ve dâr u dünyayı âbâd eylemeğ ş tayn eyled.”³ Ferr-i
izedî ve zıll-i ilahî kavramının geçtğ knc yerde de Vücûdî’nn tavrı de-
ğşmez ve tercüme ederken metn kend anlayışı doğrultusunda değşt-
rr. Arstatals’n ağzından melklern zıll- lâhî le saf br ruh, lm, akıl ve
asalet le melk olduklarını söylemek yerne, melklern lm, akıl ve d-
ğer erdemler sebebyle yeryüzünde adalet güneş oldukları çn zıll-ı hüda
olduklarını aktarır, zıll- lâhî kavramını da lm, akıl, hlm, vs. gb güzel er-
demler olarak açıklar. Asıl metnde verlen on altı rakamını vermez ve me-
lklern soyluluklarından veya devlet tevarüs ettklernden bahsetmez.³¹
Sultanların konumu konusunda dört tercümenn karşılaştırması ya-
pıldığında Muallmzâde’de ve ‘Alâyî’de sultanların zıll- lâhî le hem do-
ğuştan gelen hem de sonradan kazanılan bazı hasletlern sahb oldukları
çn ve atalarından tevarüs etmş oldukları br devlete sahp olduklarından,
enbyâlar gb dğer nsanlara göre üstün br mevkde bulundukları aktarıl-
mıştır. Allah mülkü dledğne verr; yönetlenlern görev se sultanın bu
üstün konumunu tanımak, ona taat etmek, ona karşı gelmemek ve onu
sevmektr. Âşık Çeleb ve Vücûdî se metnde az veya çok değşklkler ya-
parak sultanın doğuştan getrdğ br takım üstün ntelklere değnmezler,
zıll-i ilâhî kavramını sultanın sahp olması gereken hasletler olarak ve yap-
ması gereken vazfeler olarak anlarlar. Vücûdî sultanların enbyâ le benzer-
lklerne şaret eden rvayet de eserne almayarak bu konuda esas metnden
en fazla uzaklaşan mütercm olur. Âşık Çeleb de her ne kadar sultanı kul-
ların yönetmn üstlenen br ehl- emanet olarak resmetse de ktabın mu-
kaddmesnde Sultan Süleyman’ı zkrederken onun “muvaffak mn ındllah
30 Vücûdî, Fevâyıhü’s-sülûk ve nesâyihü’l-mülûk, Al Emîrî Efend-Edb, no. 319, 54a.
31 Vücûdî, Fevâyıhü’s-sülûk, 75a-b; İzmr, no. 355, 65a-b (k yazma arasında kullanılan dl
ve üslup açısından bazı farklılıklar vardır, kncsnde kullanılan dl daha sadedr.)

— 208 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
ve müeyyed b-teyîdllah olduğu chetden fıtrat-ı pâk ve fıtnat-ı derrâknün
vüfûr-ı zuhûrı muktezasınca tenbîh ü nasîhatden zât-ı kuds-smât u kuds-
sıfatı müstağn” olduğunu fade eder.³²
Kızılbaşlarla ve Kızılbaşların bozuk nançlarına benzer nançlara sa-
hp olan gruplarla mücadele konusunda Nasîhatü’l-mülûk’te bazı pasaj-
lar bulunmaktadır. Bu noktada özellkle Nasîhatü’l-mülûk’ün başında yer
alan manın on esasının anlatıldığı bölüm elverşl br ortam sağlamakta-
dır. Ancak bu bölümde İmam Gazzâlî’nn konuları anlatımı oldukça özet
olduğundan, manın bu on esasına kmler, hang gerekçelerle karşı gelmek-
tedrler ve ehl- sünnet kmlerden nasıl ayrılır konuları aydınlatılmadan ge-
çlr. Ele aldığımız mütercmler çnden sadece ‘Alâyî bu durumu br eksk-
lk olarak görmüş ve bu bahsler şerh ederek farklı görüşte olan kesmler
zkretmştr. Alâyî’nn farklı görüş sahpler olarak zkrettğ ve eleştrdğ
kesmler çoğunlukla felâsfe, Mutezle ve Kerrâmyye’dr. Ancak bazı ko-
nular söz konusu olduğunda Şa (hlâfet ve hulûl konularında) ve Han-
beller (harflern ve seslern mahlûk olmadığı görüşü), bazı sûfîler (hulûl
konusunda) de eleştrlr. Doğru görüş sahb olan ehl- sünnetn görü-
şü genellkle Eş’arî görüşü olarak verlr, bazen muhakkk sûfîlern görü-
şü savunulur, Fahreddn er-Râzî (ö. 1210), Adudüddn Îcî (ö. 1355), Sa-
deddn Teftâzânî (ö. 1390) ve Celâleddn Devvânî (ö. 1502) gb smler
sıklıkla referans olarak gösterlr. Dönemn güncel syas atmosferyle lş-
kl olan ve Alâyî’nn eleştrdğ konular şu dört maddede toplanablr: 1)
Şa’nın hlâfet görüşü, 2) Şa’nın Allah’ın hulûlü hakkındak görüşü, 3) Bazı
sûfîlern Allah’ın hulûlü hakkındak görüşü, 4) Bazılarının haşr- ecsâmı
nkâr etmes. İman le alakalı bu görüşler yanında Alâyî yer yer Kızılbaşla-
rın kötü ahlakları üzerne de fadeler kullanmaktadır.
Brnc hususda yan hlâfet bahsnde Alâyî’nn belrttğne göre Şa’nın
sandığının aksne cumhûrun ve ehl- sünnetn görüşü Rasullullah’dan son-
ra halîfe olan kş nass le değl, cmâʻ le belrlenmştr ve o halfe Hz.
Ebubekr’dr: “Maʻlûm-ı şerîf ola k Rasûlullah hazretlernden sonra mam-ı
ber-hak ve halîfe- mutlak el-mevsûm b’l-atîk emr’l-mümnn Ebubekr
Sıddîkdür”(83a). Hz. Ebubekr’den sonra “mam-ı ber-hak” Hz. Ömer’dr
ve “onun mamet Ebubekr hazretlernn nassıyla ve cmâʻledr”. Dğer ha-
lfelern de başa gelş şekln anlatan Alâyî, Hz. Al’nn de bu smlere bat
32 Âşık Çeleb, Tercüme-i tibrü’l-mesbûk, s. 53

— 209 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
ettğnn altını çzer. “Benden sonra hlâfet otuz yıldır, daha sonra sert me-
lkler gelr” hadsn de zkreden Alâyî sonrak sultanların halîfelk vasıfla-
rı hakkında şu açıklamayı getrr: “ve hlâfet- kâmleden murâd hlâfet-
hakîkyyedr pes hulefâ- erbaadan sonra gelen bazı kmesnelere k emme-
hall ve akd halfe le tesmye kılmışlar buna münâfî değüldür ve hem
fukahânın ddükler k câyzdür sultan-ı zamana halfe- Rasûlullah dmek
bu dahî hlâfet- hakîkyyeye münâfî değüldür. vallahu aʻlem”(87b-88a).
Alâyî’nn Şa’yı eleştrdğ knc konu onların hulûl nancıdır; onlar
Allah’ın Hz. Al’ye hulûl ettğne nanmaktadırlar. Alâyî’nn fadesyle aslın-
da Hrstyan nancından kaynaklanan bu hulûlye mezhebnn k türü var-
dır k Hrstyanlıktan daha tehlkeldr: Hulûlye- Sûfîye ve Hulûlye-
Şa. Alâyî’nn fadesyle Hulûlye- Şa zuhur le hulûlü karıştırmış ve “Ha
Teʽâlâ’nın Hazret- Al’de ve evladında hulûl ettğn” dda etmştr. Benzer
şeklde Hulûlye- Sûfîye taraftarları da Allah’ın sâhb- cemâllere hulûl ettğ-
ne nanırlar; Alâyî’nn fadesyle: “Anların avl budur k âhb- cemâllere ve
şâhdlere naar eylemek helâldür. Zîrâ k Hakk anlarda hulûl eylemşdür. Ve
rşâd zemânında raks derler ve drler k Hakk Teâlâ’nun sıfatlarından br sıfat
brne nüzūl ve hulūl tt ve Hakk Teâlâ bz ol ıfatla muânaka ve takbîl eyle-
d ve hçbr şey yokdur k Hakk Teâlâ anda olmaya. Pes bu küfryyât sebebyle
cemî meʽâzf ve’l-âlât-ı lehv ve abl ve zurnâ ve zellât ve sehv helâl blürler.”
(16a-b) Br Mevlevî vâz olan Alâyî’nn âlât-ı lehv, tabl, zurna ve raksı bu grup
le eşleştrmes de ayrıca değerlendrlmey hak eder. Ancak konumuz açısın-
dan bu noktada öneml olan husus Şa’nın hulûlye nancı le muhtemelen on
altıncı yüzyıl Osmanlı toplumunda sayıları çok az olmayan bazı sûfî grup-
ların hulûl nancı arasında görülen benzerlktr. Yukarıda belrtldğ üzere
1555’te çıkan Düzmece Mustafa İsyanı’na destek veren Smavna Sûfîler’nn
görüşler le Kızılbaş görüşler arasında görülen benzerlk Osmanlı yönet-
mnn Safevîler le mücadelesnde daha dkkatl davranmasını gerektryor-
du. Ebüssuûd Efendnn fetvalarına da yansıdığı gb Kızılbaşlık esasen Şa
le de aynı tutulmayarak çok daha sapkın yen br mezhep olarak değerlen-
drlyordu. Alâyî’nn Hulefâ- Râşdîn’ anlattığı bölümde dğer halîfeler ka-
dar Hz. Al’nn fazletlernden de bahsetmes, hatta Hz. Al’nn fazletlerne
yönelk rvayetlere daha fazla yer vermes de bu konuda genel olarak Osman-
lı ulemasının hassasyetne güzel br örnek oluşturur. Blndğ üzere Osman-
lı dünyasında yaygın olan pek çok tarkatın slsles Hz. Al’ye dayanır. Bunun

— 210 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
da ötesnde, Kızılbaşların nanç ve pratklernde görülen bazı aşırılıkların
Osmanlı’da yaygınlık kazanmış olan bazı tarkatlardak uygulamalarla ben-
zerlğ nedenyle yazarlarımız daha dkkatl br dl terch etmş olablrler. Bu
bağlamda Alâyî’nn felâsfe görüşü olarak şddetle eleştrdğ ve herhang br
sûfî grupla lşklendrmedğ ancak yukarıda belrtldğ üzere Kanûnî dev-
rnde Şeyh Bedreddn’n Vâridât’ında savunulan br görüş olarak bazı tasav-
vuf çevrelernce eleştrlen br konuyu, öldükten sonra yenden beden ve ruh
olarak drltlme konusunu zkretmek uygun olacaktır. Alâyî nadren kullandı-
ğı br fadeyle haşr- csmâny nkâr edenn tekfr edleceğn söyler ve ardın-
dan “üç milletin icmâʻının” da bu yönde olduğunu belrtr. Alâyî’nn fadesy-
le: “Basden murâd budur k Hak Teâlâ mevtânun cemîʻ eczâlarını cemʻ düb
kemâ-kân halk düb rûhlarını gövdelerne âde der. Ve haşr-ı csmân buna
drler ve mezhebmzde muʻtakad olan haşr budur ve bu nevʻ le haşrı nkâr
den tekfîr derüz. Zîrâ mlel- selâsenün cmâʻı bunun üzernedür.” (56b)
Dönemn syas gündem le lşkl olarak son bahsedlecek konu
Nasîhatü’l-mülûk’un yednc ve son babının konusudur: “Kadınların Özel-
lkler ve Onların Hayr ve Şerler” başlığını taşıyan bu bölümde kadınla-
rın Hz. Aşe ve Hz. Fatıma gb dndar, kanaatkâr ve çalışkan olmaları ge-
rektğ zkredlr. Erkeklern de eş seçerken en çok dkkat etmeler gereken
özellklern bu ntelkler olması gerektğ belrtlr. Ardından kadınlar le s-
tşare etme konusu ele alınır. Hz. Peygamber’e atfedlen br söz aktarılır:
“Onlara danışın ve dedklernn tersn yapın.” Ardından Sâsân hükümdarı
Hüsrev’n çok sevdğ eş Şrn’n sözünü dnledğ çn başına gelenler akta-
rılır. Burada anlatılan Hüsrev le Şrn hkâyesnn sonunda Hüsrev, Şrn’n
sözünü dnledğ çn pşman olur ve şehrde tellallar dolaştırarak lan ett-
rr k: “Kmesne avretle meşveret tmeye ve avret sözyle br fle mübaşe-
ret tmeye. İderse ana güç olur ve br harcı üç olur.” Günümüzde yapılan
tercümelern aksne bu bölüm o devrde yapılmış tercümelern hepsnde
mevcuttur. Bu bölüme mütercmler tarafından eklenmş en lgnç metn se
III. Mehmed devrnde kaleme alınan Vücûdî’nn esernde bulunur. Bura-
da Vücûdî Osmanlı vezrlernn sultana damat olmamaları gerektğn sa-
vunur. Vücûdî’nn anlatımıyla “Sultânü’l-guzât ve’l-mücâhdîn” Sultan Se-
lm Han br gün vezr Pîrî Mehmed Paşa’ya (ö. 1532) saltanatının zeval
bulmasından korktuğunu traf eder. Blge vezr Mehmed Paşa böyle br h-
tmal olmadığını söyleyerek padşahı tesell eder ve şu tarz br açıklamada

— 211 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
bulunur: “Padşahım zîrâ selefde ekserya vâk olan zevâl umûr-ı saltanat
rey- nsvânla htlâl bulmağla olmuşdur b-hamdllah teâlâ zamân-ı şerîf-
padşah-ı dn-penâhda ol htmal fkr- muhaldr dyu cevab vrd.”³³
Öncek Osmanlı sultanlarının “tayfe- nsvân le demsâz” olmadıkla-
rını ve kızlarını da etraftak ümerâya vererek Darü’l-Hlâfe’den uzaklaştır-
dıklarını fade eden Vücûdî, sultanların kızları le evlenen vezrlern salta-
nata ortak olduklarını ve sürekl brbrler le htlaf halnde olduklarından
memleket menfaatnden zyade kend menfaatleryle hareket ederek dev-
lete zarar verdklern savunur. Netcede devlet haznesnn de boşaldığı-
nı ve bu durumu gören düşmanların ülkeye saldırma konusunda cesaret-
lendğn belrtr. Sultanın devlet şlern ele alarak bzzat meşgul olmaması
durumunda bu aksaklıkların düzelmes mümkün değldr ve düşmanların
saldırısıyla saltanatın zeval bulması htmal vardır. Sultanın bu ktapta an-
latılanlardan ders çıkararak devlet şlern yönetme hususunda ustalık ka-
zanması mülkün müebbed olmasını ve sultanın müeyyed b-nayetllah ol-
masını mümkün kılacaktır: “Tedbîr- umûr-ı memleket ve takdîr- ahvâl-
rayyetde hazâkat ktsab deler k mlkler müebbed ve aʻdâ-yı dn üzerne
b-nayetllah muzaffer ve müeyyed olalar.”³
Sonuç olarak, Nasîhatu’l-mülûk çermş olduğu konular tbaryle Sul-
tan Süleyman devrnn syas gündemne htap eden değerlendrmeler yap-
ma mkânı sunmaktadır. Mütercmler bu mkânı kullanmışlar ve tercümele-
rnde yaptıkları ekleme ve çıkarmalarla kend görüşlern bu eser aracılığıyla
fade etme şansına sahp olmuşlardır. Mütercmler arasında sultanın konu-
mu ve yetkler hususunda bazı görüş farklılıkları mevcuttur ancak hepsnn
sultanın devlet daresnde merkez br rolü olduğunu ve bu yetk ve sorum-
luluğun devredlemeyecek br sorumluluk olduğunu vurguladıkları görül-
mektedr. Sapkın nanç sahb gruplarla ve Kızılbaşlıkla mücadele konusun-
da Alâyî’nn cdd br çaba gösterdğ söyleneblr. Âşık Çeleb Kızılbaşlıkla
mücadele konusuna yaptığı dğer br tercümede (İbn Teymyye’nn Siyâsetü’ş-
şerʻiyye tercümesnde) değndğ çn belk de bu esernde tekrar değnme ge-
reğ duymamıştır. Tüm mütercmlern ttfakla karşı oldukları dğer br husus
se kadınların devlet daresne karışmamaları gerektğ meselesdr.
33 Vücûdî, Fevâyıhü’s-sülûk, Al Emîrî Efend-Edb, no. 319, 135a-b; İzmr, no. 355,
116b-117a.
34 Vücûdî, Fevâyıhü’s-sülûk, Al Emîrî Efend-Edb, no. 319, 136b; İzmr, no. 355, 117b.

— 212 —
Kanûnî Sultan Süleyman ve Dönemi / Yeni Kaynaklar, Yeni Yaklaşımlar
Kaynakça
Birincil Kaynaklar
Ahmed b. Muallmzade Edhem. Nasîhatu’l-mülûk, Beyazıt Kütüphanes, Bayezd,
no. 3902.
Alâyî b. Muhbbî el-Şrâzî el-Şerîf. Netîcetü’s-sülûk fî terceme-i nasîhatü’l-mülûk, Sü-
leymanye Yazma Eser Kütüphanes, Pertevnyal, no. 1011.
____ . Netîcetü’s-sülûk fî terceme-i nasîhatü’l-mülûk, Süleymanye Yazma Eser Kü-
tüphanes, Nuruosmanye, no. 2256.
Vücûdî. Fevâyıhü’s-sülûk ve nesâyihü’l-mülûk, Mllet Kütüphanes, Al Emîrî Efend-
Edb, no. 319.
____ . Fevâyıhü’s-sülûk ve nesâyihü’l-mülûk, Süleymanye Yazma Eser Kütüphanes,
İzmr, no. 355.
Araştırma ve Yayınlar
Ann K. S. Lambton. “The Theory of Kngshp n the Nashat ul-Muluk of Ghazal,”
The Islamic Quarterly 1 (1954), s. 47-55.
Âşık Çeleb. Tercüme-i tibrü’l-mesbûk fi nasâyihi’l-vüzerâ ve’l-mülûk, ed. Flz Kılıç ve
Tuncay Bülbül, Ankara: Türkye Blmler Akadems Yayınları, 2017.
Atâî, Nev’îzâde Ataullah Efend. eş-Şekaiku’n-nu’maniyye ve zeyilleri: Hadâiku’l-
hakâik fî tekmileti’ş-Şekâik, İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
Atçıl, Zaht. “Why Dd Süleyman the Magnfcent Execute Hs Son Şehzade Mus-
tafa n 1553?” Osmanlı Araştırmaları = The Journal of Ottoman Studies 48
(2016), s. 67-103.
Celalzade Mustafa Çeleb. Tabakât ul-Memâlik ve Derecât ul-Mesâlik = Geschichte
Sultan Süleyman Kanunis von 1520 bis 1557, haz. Petra Kappert, Wesbaden:
Franz Stener Verlag, 1981.
Ceyhan, Semh. “Vârdât,” TDV İslâm Ansiklopedisi 42 (2012), s. 520-22.
Çavuşoğlu, Mehmet. “Şehzâde Mustafa Mersyeler,” İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi 12 (1981), s. 641-86.
Düzdağ, Mehmet Ertuğrul. Şeyhülislâm Ebussuud Efendi Fetvaları Işığında 16. Asır
Türk Hayatı, İstanbul: Enderun Ktabev, 1972.
el-Gazzal, Muhammed bn Muhammed. Nasayihü’l-Mülûk: İnceleme - Metin – Di-
zin, der. Turgut Tok, İstanbul: Blgeoğuz, 2009.
____ . et-Tibrü’l-mesbuk fî nasihati’l-mülûk, haz. Ahmed Şemseddn, Berut: Dârü’l-
Kütübü’l-İlmyye, 1988.
____ . Nasîhatü’l-mülûk, haz. Celaleddn Humay, Tahran: İntşarat-ı Encümen-
Asar-ı Mll, 1351.
Emer, Aynur. “Alâî B. Muhbbî eş-Şerîf eş-Şrâzî ve Netîcetü’s-Sülûk fî Nasîhat’l-
Mülûk’u,” (Yayımlanmamış Lsans Tez) İstanbul 29 Mayıs Ünverstes, 2017.
Gölpınarlı, Abdülbak. Sımavna Kadısıoğlu Şeyh Bedreddin, İstanbul: Et Yayınev, 1966.

— 213 —
Yılmaz | Gazzâlî ve Osmanlı Siyaseti: Nasîhatü’l-Mülûk’ün Kanûnî Devrinde Gerçekleşen Tercümeleri
Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15-17. Yüzyıllar,
İstanbul: Tarh Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
Terzoğlu, Dern. “Br Tercüme ve Br İnthal Vakası: Ya da İbn Teymyye’nn
Syâsetü’ş-Şer’yye’sn Osmanlıcaya Km(ler) Nasıl Aktardı?” Journal of Tur-
kish Studies = Türklük Bilgisi Araştırmaları 31/2 (2007), s. 247-75.
Turan, Şerafettn. Kanuni Süleyman Dönemi Taht Kavgaları, İstanbul: Blg Yayıne-
v, 1997.
Yazar, Sadık. “Gazzalî’nn XIII-XIX. Yüzyıllar Arasında Batı Türkçesnde Tercüme
Edlen Eserler,” Dîvân Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 16/31 (2011), s. 67-
156.