Content uploaded by John Kulczycki
Author content
All content in this area was uploaded by John Kulczycki on Jul 28, 2022
Content may be subject to copyright.
RES GESTAE CZASOPISMO HISTORYCZNE 2021(14)
2022(14)
2022(14)
Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Rada Programowa
Korine Amacher (Genewa), Christoph Augustynowicz (Wiedeń), Isabelle Davion (Paryż), Frédéric Dessberg (Coëtquidan),
Idesbald Goddeeris (Leuven), Ľubica Harbuľová (Preszów), Rainer Hering (Hamburg), Sławomir Jóźwiak (Toruń), Julia
Kantor (Petersburg), Marek Kornat (Warszaw), Krzysztof Mikulski (Toruń), Leszek Mrozewicz (Poznań), Marian Mudryj
(Lwów), Michał Parczewski (Rzeszów), Aivas Ragauskas (Wilno), Mirosław Adam Supruniuk (Toruń), Aleksiej Wasiliew
(Moskwa), Wiktoria Wasiliewa (Moskwa), Krzysztof Zamorski (Kraków), Josef Žemlíčka (Praga)
Redakcja
Małgorzata Świder (redaktor naczelna), Adrian Szopa (redaktor statystyczny), Marcin Gadocha (sekretarz redakcji), Piotr
Puchalski (sekretarz redakcji), Dorota Żurek (sekretarz redakcji)
Redaktorzy prowadzący: Małgorzata Świder, Piotr Puchalski
Korekta tekstów w języku angielskim Piotr Puchalski
Czasopismo recenzowane – wykaz recenzentów na końcu tomu
Czasopismo jest indeksowane w BazHum-Muzeum Historii Polski, Central and Eastern European Online Library,
e Central European Journal of Social Sciences and Humanities, Index Copernicus International (od 2016)
ISSN: 2450-4475
e-ISSN: 2451-0068
DOI: 10.24917/24504475.14
Adres:
Redakcja „Res Gestae”. Instytut Historii i Archiwistyki
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
ul. Podchorążych 2, p. 340, 30-084 Kraków
tel. (+48) 12 62 61 82; fax. (+48) 12 662 61 81
e-mail: historia@up.krakow.pl
resgestae.up.krakow.pl
Wydawca:
Wydawnictwo Naukowe UP
ul. Podchorążych 2, 30-084 Kraków
tel./fax. (+48) 12 662 63 83; tel. (+48) 12 662 67 56
e-mail: wydawnictwo@up.krakow.pl
Spis treści / Contents
Artykuły / Articles
Krzysztof Polek, Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej–
kontakty iich charakter wIX–Xwieku 5
Mirosław Płonka, Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina Franciszka
Łubieńskiego 58
Jerzy Grzybowski, Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi
naŁotwie wlatach 1928–1939 76
Piotr Żurek, Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim
(Nezavisna Država Hrvatska– NDH) 93
Agnieszka Mikulska, Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec 117
Forum
Mariusz Wołos, Mateusz Drozdowski, Piotr Puchalski, Introduction 134
Maciej Górny, Peace-Making and Geography aer the First World War 139
John J.Kulczycki, e Legitimization ofForced Migration: ALong-Term Consequence
ofthe Paris Peace Conference and the Treaty ofLausanne 150
Frédéric Dessberg, France and the Treaty ofRiga: e Problem ofGuaranteeing
theEastern Border ofPoland 170
Evgeny Yu. Sergeev, British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga:
Searching for Stabilization inEastern Europe 184
Spis treści / Contents RES GESTAE 2022(14)
, , -
(- 1920.) / e Implementation of the Polish-Soviet Peace
Preliminaries (October–November 1920 194
, - /
eLithuanian factor in the Soviet-Polish War 215
,
/ e Treaty of Riga in Soviet and modern Belarusian
historiography 232
Recenzje / Reviews
S.J.Żurek, 2021, Odpamiętywanie polsko-żydowskie. Szkice– studia– interpretacje,
(Studia. Pracownia Literatury Polsko-Żydowskiej KUL, pod red. S.J. Żurka, t.11;
Źródła iMonograe. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego
Jana Pawła II, 517), Lublin, ss. 345 243
5
5
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.1
*Uniwersytet Pedagogiczny wKrakowie, e-mail: krzysztof_polek@interia.pl, ORCID:
0000-0001-6479-3255.
** Korzystając ze sposobności, pragnę podziękować anonimowym recenzentom, których
sugestie iuwagi były przydatne wprzygotowaniu końcowej wersji artykułu.
ARTYKUŁY
Krzysztof Polek*
Kraków
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej–
kontakty iich charakter wIX–Xwieku**
Abstract
From its emergence in the 7th century until its fall in 965, the Khazar Khaganate played adecisive
role among the tribes and peoples settled in Eastern Europe. e Pax Khazarica contributed to
the stabilization of ethnic and political relations in the region, which in turn gave the khaganate
ahigh status in contacts with the Byzantine Empire and the Abbasid Caliphate. e Khazars
beneted from the favorable geographic location and the benets they gained from participating
in long-distance trade. With the arrival of Scandinavian newcomers and the development of their
settlement in the northern and north-eastern part of the Ruthenian lands (the area around Lake
Ladoga and the upper Volga basin), contacts with them played an increasingly important role
in the history of the Chaganate in the 9th-10th centuries. Oleg’s taking of power in Kiev and
the territorial development of the Ruthenian state was acrucial moment. Although the Khazars
maintained astrong position among the peoples and tribes of Eastern Europe during the rst
half of the 10th century, it was not without diculties. e reason was the growing activity of
the Scandinavians not only among the Slavs who settled in the basin of the Dnieper, Oka and the
upper Volga, but also in the lands that were the immediate hinterland of the khaganate (Black Sea
region, the mouth of the Volga and the Caspian region). In addition to merchant expeditions, the
Varangians organized– with great panache and range - raids of alooting nature (e.g. Prince Igor’s
campaigns). It cannot be ruled out that they inuenced the nature of the relationship between
the Khazars and their dependent tribes in Eastern Europe. e collapse of the Khaganate, which
took place as aresult of the war campaigns undertaken by Prince Sviatoslav (965, 969), may
indicate amore signicant (than previously assumed) internal weakening of the Khazar state.
Undoubtedly, it was related to the change in the current system of political and ethnic relations
in Eastern Europe, and the actions of the Kiev princes played adecisive role. Another reason
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
6
was the change in the course of the existing long-distance trade routes, and thus the reduction
of the inuence that the Khazars obtained from their control.
Despite the progress in research on the history of the khaganate, little is known about its relations
with the Scandinavians settled in Eastern Europe, as well as with Slavic tribes, including those
remaining outside the Khazar sphere of inuence, and the consequences of the fall of Khazar
domination for the region’s economy. e research conducted so far shows that the inuence of the
Khazars, although not conrmed in all spheres, was more intense, as evidenced by the reception
of the kagan title in relation to the Ruthenian rulers in the 10th-11th centuries.
Keywords: the beginnings of Kievan State, Pre-Christian Rus’, Black Sea littoral, Caspian Sea
littoral, Eastern Europe, Upper and Lower Volga region, Middle Dniepr region, eastern Slavs,
ethnic and political relations, Khazar Khaganate, Pax Khazarica, Magyars, Volga Bulgars, Pech-
enegs, Scandinavians, Rurik, Oleg, Igor, Sviatoslav, Vladimir
Słowa kluczowe: początki państwa kijowskiego, Ruś przedchrześcijańska, wybrzeże czarno-
morskie, wybrzeże kaspijskie, Europa Wschodnia, , region środkowego Dniepru, region górnej i
dolnej Wołgi, relacje etniczne i polityczne, chaganat chazarski, Pax Chazarica, Węgrzy, Bułgarzy
nadwołżańscy, Pieczyngowie, Skandynanowie, Ruryk, Oleg, Igor, Światosław, Włodzimierz
Wprowadzenie
Wokresie IX–Xwieku znaczący wpływ na stosunki polityczne, etniczne ikul-
turowe wEuropie Wschodniej wywierały chaganat chazarski, Skandynawowie
(Waregowie) oraz osiadłe wpołudniowej części regionu ludy koczownicze, jak
Węgrzy, anastępnie Pieczyngowie. Wdziejach Słowian wschodnich zarówno
rola chaganatu chazarskiego, jak też osadnictwo Skandynawów oraz ich wpływ
należą do tematów kontrowersyjnych– tak wdawniejszej, jak iwnowszej hi-
storiograi. (dalej: B) informuje, że jeszcze przed
połową IXwieku plemiona słowiańskie ibałtyjskie znalazły się pod zależnością
wareską ichazarską. Kolejny raz źródło wymienia skandynawskich przybyszy
pod rokiem 6370 (= 862) wzwiązku zprzedstawieniem okoliczności, wjakich
zostali oni sprowadzeni na omawiany teren. Tym razem jednak stało się to zini-
cjatywy Słowien, Krywiczów iWesów. To wydarzenie oraz rola Skandynawów
1P. B . Golden, 2007, s. 19–28, 31–38, 47–52; T.Kalinina, 2007, s. 195–206. Omeandrach ra-
dzieckich irosyjskich badań nad zagadnieniem chazarskim vide V.A. Shnirelman, 2007, s. 353–372
(„normanismus” und „chazarismus”). Odnośnie do badań archeologicznych vide .. ,
1990, s. 77–91. Nowsze prace historyków rosyjskich vide: .. , 1983; G.Rostkowski,
2001, s. 271 (przyp. 12); D. Schorkowitz, 2000, s. 578–593; V. Shnirelman, 2002 [rec. H. Härke, 2004,
s. 189–191]; W. Duczko, 2004 [przekład polski ukazał się w2006]; .. , 2005; G. Lebedev
(.. ), 2005, s.371–385; .. , 2009; .., 2014; J. Dudek, 2017.
2
, AM 6367 (859), s. 18 (dalej: B 1). Vide komentarz do nowego
wydania: 1377 , 2012, s. 241 (dalej:
B). Aspekty historyczne iarcheologiczne: ., 2005a, s. 207–218; .. ,
2014, s. 154–179.
3
B 1, AM 6370 (862), s. 18–19; B, s.246–253; .. , .. ,
1991, s. 219–229; .. , 2008, s. 33–46; idem, 2014, s. 137–152; .. , 2011b,
s. 201–240; ., 2016b, s.11–31.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
7
zostały ukazane wtradycji latopisarskiej wodmiennym świetle aniżeli uautorów
łacińskich, akcentujących najczęściej ich rozbójniczy charakter. Kronika ruska
przedstawiała ich wpozytywnym świetle– jako budowniczych państwowości
zcentrum wKijowie, który stał się od tego czasu głównym ośrodkiem poli-
tycznym. Destrukcyjna działalność była natomiast ukierunkowana na obszary
znajdujące się poza osadnictwem Słowian wschodnich, tj. przeciwko Chazarom,
Arabom, Bułgarom nadwołżańskim czy przeciw Bizancjum. Ponowne sprowa-
dzenie Skandynawów przez Słowien nadilmeńskich, Czudź iMerję postrzegane
jest niekiedy jako efekt utrzymującej się wregionie dominacji Chazarów.
Wczesna faza kontaktów chazarsko-skandynawskich, datowana na IXwiek,
nie została poznana. Wodniesieniu do niej więcej jest pytań aniżeli odpowiedzi
idanych, znajdujących się wdostępnych źródłach pisanych. Zbraku informacji
owystępowaniu starć zbrojnych inapięć pomiędzy chaganatem aWaregami
winteresującym nas okresie możemy wnioskować outrzymywaniu się mię-
dzy nimi poprawnych kontaktów. Jak wskazują rezultaty badań archeologicz-
nych, występowanie wmateriale osadniczym wEuropie Wschodniej zabytków
świadczących oobecności skandynawskich przybyszy datowane jest już na
koniec VIIIwieku. Ich aktywność wkierunku południowym, wpobliże granic
chaganatu, miała jednak miejsce dopiero wtrzeciej ćwierci IXwieku. Zuwagi
na zainteresowanie ze strony Skandynawów handlem zBizancjum ikrajami
muzułmańskimi, nawiązanie kontaktów zChazarami było tylko kwestią czasu.
Sprzyjały temu zjednej strony ówczesne realia polityczne ietniczne Europy
Wschodniej, zdrugiej natomiast– konguracja arterii handlowych oznaczeniu
międzynarodowym, które znalazły się pod kontrolą chaganatu chazarskiego.
Ponadto Chazarowie kontrolowali większość dorzeczy głównych rzek regionu,
tj. Wołgi, Donu iDońca, atym samym dostępy do mórz: Azowskiego, Czarnego
oraz Kaspijskiego. Skandynawowie zatem, chcąc dotrzeć do głównych targowisk
wregionie i uczestniczyć wzyskownym handlu, zmuszeni byli do ułożenia
swoich relacji zchaganatem.
Celem niniejszego artykułu jest charakterystyka kontaktów chazarsko-skan-
dynawskich (wareskich) na tle dwóch wyraźnych faz przemian, które zacho-
dziły wpolityczno-etnicznym krajobrazie Europy Wschodniej. Pierwsza faza
przypadała na IXwiek (do wyprawy Olega na południe izdobycia Kijowa),
druga natomiast obejmowała okres od przełomu IX/Xwieku aż do upadku
chaganatu w965roku.
4E. Roesdahl, 1996, s. 237–249; .., 2011e, s.269–278; .. , 2014,
s. 202–209. Wpolskiej historiograi akcentował to zróżnicowanie L. Leciejewicz, 1979, s. 160–184.
5V.I. Petrukhin (.. ), 1992, s. 395.
6J. Callmer, 1986, s.357–362; I. Jansson, 1987, s. 773–807; E. Mühle, 1987, s.80–101; idem,
1989, s. 358–40; I.Jansson, 1997, s.9–64; T.A.Pushkina, 1997, s. 83–91; W. Duczko, 2004, s.131–
168; J.Callmer, 2000, s.7–63; A. Stalsberg, 2001, s. 359–401; K.A. Mikhailov, 2005, s.419–432;
J. Callmer, 2017, s.141–152; F. Androshchuk, 2008, s. 520–528; N.A. Makarov, 2017, s.663–670.
7
R.K. Kovalev, 2000–2001, s. 25–64; idem, 2002–2003, s. 47–79; idem, 2005a, s. 55–105;
O.I.Boguslavskii, (.. ), 2005, s.313–339.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
8
Chaganat na Rusi
Wliteraturze przedmiotu jednymi zbardziej kontrowersyjnych kwestii od-
noszących się do relacji chazarsko-skandynawskich są zagadnienia istnienia
tzw.chaganatu ruskiego ijego lokalizacji oraz występowanie tytulatury władcy,
zwanego chaganem/kaganem. Pogląd oistnieniu chaganatu ruskiego oparto
na relacji Roczników bertyńskich informującej oludziach nazywanych Rhos,
aznajdujących się wśród posłów, których cesarz bizantyjski Teol wysłał na
dwór Ludwika IPobożnego w839roku. Wzmianka ta stała się jedną zpodstaw
do dyskusji zarówno olokalizacji ich siedzib, jak też ookolicznościach, wjakich
doszło do nawiązania kontaktów skandynawsko-bizantyjskich. Wliście adre-
sowanym do władcy frankijskiego cesarz Teol zamieścił prośbę oudzielenie
pomocy owym ludziom przy powrocie wrodzinne strony. Wybór dłuższej
drogi powrotnej spowodowany był zagrożeniem ze strony niewymienionych
znazwy ludów barbarzyńskich. Zdalszej części relacji roczników wynika, że
towarzyszący Grekom wysłannicy byli zpochodzenia Szwedami (gentis esse
Sueonum), oczym poinformowali cesarza Ludwika Pobożnego. Rozmawiający
znimi władca frankijski chciał poznać rzeczywisty powód podróży oraz rozeznać
się wich zamiarach. Nie dał wiary przedstawionym wyjaśnieniom izatrzymał
ich woczekiwaniu na dodatkowe informacje zdworu bizantyjskiego. Nieufność
ze strony frankijskiego władcy jest zrozumiała, jeżeli weźmie się pod uwagę, że
od lat trzydziestych IXwieku tereny jego państwa były częstym celem najazdów
ze strony Normanów. Powodem, dla którego wysłannicy chagana ludu Rhos
zabiegali omożliwość powrotu wrodzinne strony przez terytorium cesarstwa
karolińskiego, było niebezpieczeństwo czyhające na nich ze strony barbarzyń-
skich plemion, gdyby obrali tę samą trasę, którą przybyli do Konstantynopola.
Kwestia, która nie przestaje intrygować badaczy, azwiązana jest pośrednio
zomawianą problematyką, dotyczy lokalizacji terenu, zktórego przybyli do
Bizancjum wysłannicy skandynawskiego pochodzenia, by następnie wziąć udział
wposelstwie na dwór Ludwika IPobożnego. Zrelacji autora Roczników ber-
tyńskich dowiadujmy się, że władca, który wysłał ich na dwór bizantyjski, nosił
tytuł chagana (chacanus). Wdyskusjach olokalizacji jego władztwa wskazuje
się najczęściej na tereny Europy Wschodniej. Przemawia za tym trasa poselstwa
do Konstantynopola oraz zaangażowanie dworu bizantyjskiego wumożliwienie
powrotu wysłanników chagana wrodzinne strony. Również wzmianka wroczni
-
kach zSt. Bertin otytule, jaki nosił władca Rhosów (Rusów), typowym dla ludów
koczowniczych, pozwala usytuować jego państwo na terenie Europy Wschodniej.
Poszukując bardziej dokładnych wskazówek, należy wziąć pod uwagę jedną
zhomilii Focjusza, wktórej jest mowa onajeździe w860roku nieznanego
ludu barbarzyńskiego, pochodzącego zodległych stron, na tereny wokół Kon-
stantynopola. Patriarcha Focjusz przypisał uczestnikom napadu stereotypowe
8
Vide przegląd badań istanowisk: P.B.Golden, 2001, s. 27–28, 31–32; .. ,
2011a, s. 114–122.
9
Annales Ber tiniani, a. 839, s. 19–20 (dalej: Ann. Bert.). Posłowie greccy przybyli do Ingelhaim
wmaju 839r., aprzewodzili im metropolita eodosius iprotospatharias eophanes.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
9
cechy odnoszące się do barbarzyńców, wtym przede wszystkim okrucieństwo.
Zestawiając ostatnie zwymienionych źródeł zprzekazem Roczników bertyńskich
możemy wnioskować, że zarówno najeźdźcy z860roku, jak też posłowie z839
pochodzili ztego samego terytorium znajdującego się wEuropie Wschodniej.
Nieoczekiwanie nowych argumentów do dyskusji olokalizacji siedziby wład-
cy Rhosów, który wysłał poselstwo do Konstantynopola, dostarczyły badania
archeologiczne na terenie Europy Północno-Wschodniej. Wtrakcie wykopalisk
wHedeby (Haithabu), Tissø iwBirce natraono na znaleziska trzech bizan-
tyjskich pieczęci wykonanych zołowiu. Są one datowane na lata 820–860,
aegzemplarz pochodzący zHaithabu został zidentykowany jako należący do
eodozjusza– posła cesarskiego uczestniczącego wmisjach dyplomatycznych
do Wenecji oraz na dwór cesarza Lotara I.Na podstawie pieczęci pochodzących
zBirki iHedeby, datowanych na początek lat czterdziestych IXwieku, J. Shepard
wysunął przypuszczenie opojawieniu się ich wstree bałtyckiej wzwiązku ze
wzmiankowaną przez Roczniki bertyńskie trasą powrotną wysłanników chagana
Rusów. Potwierdzeniem tej hipotezy mogą być też dwie monety (follisy) dato-
wane na okres rządów cesarza Teola, aodnalezione wRurikowym Gorodisz-
cze. Jednak największych znalezisk numizmatów bizantyjskich zomawianego
okresu dostarczyły wykopaliska prowadzone na terenie rozległego kompleksu
archeologicznego wokół Gniezdowa (ok. 12 km od Smoleńska). Obok jednej
złotej monety natraono tam na 10 follisów pochodzących zdrugiej ćwierci
IXwieku oraz 12 wybitych za rządów Romana I(931–944). Warto zaznaczyć,
że znaleziska pochodzące zpierwszego zwymienionych okresów stanowią 1/3
wszystkich monet, jakie archeolodzy odkryli podczas wykopalisk wGniezdo-
wie. Zdaniem części badaczy numizmaty te wraz zpozostałymi egzemplarzami
pochodzącymi zDanii (Hedeby, Tissø) ize środkowej Szwecji (zBirki oraz
zprowincji Ångemanland) należy łączyć zokolicznościami, októrych wspo
-
mina relacja Roczników bertyńskich. Zuwagi na to, że odnalezione wGniez-
dowie monety były wykonane zbrązu, anie ze złota, czyli miały mniejszą siłę
nabywczą, należy zaakceptować stanowisko A.O. , który postrzega
10
Zwrócił na to uwagę szwedzki archeolog T.J. Arne, a rozwinął J. Shepard, 1995, s. 41–60.
WDuczko, 2006, s.51–52 podkreśla znaczenie miedzianych monet wznalezisku wRurykowym
Gorodiszcze, pochodzących zokresu rządów cesarza Teola. Wich występowaniu na terenie
Danii, Szwecji oraz Rusi „należy dopatrywać się tu szczególnych okoliczności: posłańcy Rhosów
mogli na przykład przywieźć monety do ojczyzny” (s.52).
11
Przypuszczenie to jest jednak oparte na wątłych podstawach źródłowych, vide uwaga
A. Kotłowskiej do polskiego tłumaczenia dzieła J. Skylitzesa, [w:] Testimonia najdawniejszych
dziejów Słowian. Seria grecka, z.6, s. 122 (przyp. 19).
12 J. Shepard, 1995, s.48, 49 (ryc. 1). Są to trzy pieczęcie ołowiane idziewięć monet, wtym
jedna złota.
13 A.O., 2017, s. 143 (tabela).
14 J. Shepard, 1995; W. Duczko, 2006, s.52.
15 Vide C.Morrison, J.C.Cheynet, 2002, s. 815–878, zwł. s. 872: „It was not too dicult to
survive in Constantinople, since afollis or atetarteron could, in normal times, secure apound of
bread and ten mackerel, or two kilos of sh, though meat would have been proportionally more
expensive. One nomisma seems to have represented the normal monthly wage for an unqualied
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
10
ich obecność jako rezultat kontaktów handlowych, anie dyplomatycznych.
Natomiast typowo dyplomatyczne pochodzenie ołowianych pieczęci używanych
wkancelarii cesarskiej może wskazywać na to, że na terenie Dani iSzwecji nie
znalazły się przypadkowo. Potwierdzenie tego przypuszczenia może stanowić
odkrycie jednego zegzemplarzy wTissø (Zelandia), gdzie znajdował się lokalny
ośrodek polityczny. Celem tych zabiegów było uzyskanie pomocy władców
tych krajów wzorganizowaniu wspólnej akcji przeciwko ekspansji Arabów
wstree śródziemnomorskiej.
Najwięcej informacji odnoszących się do położenia chaganatu Rusów (Rūs)
przynoszą teksty autorów arabskich zXwieku, tj. Ibn Rosteha oraz anonimowa
perska geograa pt. Hudud al-Alam. Drugie zwymienionych źródeł (zokoło
982) przekazuje informacje osąsiadowaniu od zachodu Rusów ze Słowianami.
Na wschodzie ich ziemie rozciągały się aż do gór Pieczyńskich (=do Uralu?),
na południu natomiast do rzeki Rūta. Jedynie na północ od nich znajdowały się
tereny bezludne. Warto zauważyć, że informacji oistnieniu tego chaganatu nie
znajdujemy wpowstałym około połowy tego stulecia dziele Ibn Ḫurdādbeha,
autora dobrze zorientowanego wproblematyce stosunków politycznych ietnicz-
nych Europy Wschodniej IXwieku. Wymienia on Rusów wyłącznie wkontek-
ście handlowym, charakteryzując ich jako kupców podróżujących do krajów
muzułmańskich. Autorzy arabscy na oznaczenie władców zEuropy używają
najczęściej określenia malik (król), podczas gdy terminy takie jak chagan icha-
ganat są przez nich zwyczajowo używane wodniesieniu do ludów tureckich. Dla
omawianej kwestii najbardziej istotne znaczenie ma relacja Ibn Ḫurdādbeha,
który korzystał zRelacji anonimowej– źródła opierwszorzędnym znaczeniu
m.in. dla rekonstrukcji stosunków politycznych ietnicznych wEuropie Wschod-
niej womawianym okresie. Wliteraturze przedmiotu wysunięto kilka sugestii
dotyczących używania przez Rusów tytułu chagana– poczynając od zapożyczenia,
(and unfed) worker, which was certainly sucient to feed and even clothe afamily”. Oemisji
monet wBizancjum womawianym okresie vide C. Morrison, 2002, s. 909–966.
16 A.O., 2017, s. 143–144.
17 W. Duczko, 2006, s. 50–54. Wnawiązaniu do hipotezy J.Sheparda W. Duczko opowiedział
się za pośrednictwem wysłanników chagana Rhusów (októrych wspominają Roczniki bertyńskie)
wkontaktach zwładcami Danii iSzwecji.
18 W. T. Treadgold, 1988, s. 309; F.Androshchuk, 2013, s. 149–151.
19
Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa (Księga drogocennych klejnotów), c. XII: Ḫāgān-Rūs, s. 41.
20 Hudud al-‘Alam, §44: Rūs-khāqānľ, s. 159.
21 Hudud al-‘Alam, §44, s. 159; s.437–438 (komentarz). Wrelacji tej znajdujemy wzmiankę,
że Słowianie, którzy żyli wśród Rusów, byli przez nich wykorzystywani.
22
Ibn Ḫurdādbeh, Kitāb al.-masālik wa ‘l-mamālik (Księga dróg ikrólestw), fragm. XVB., s. 77.
Wkwestii interpretacji ar-Rōs vide J. Pauliny, 1999, s.96 (przyp. 45).
23
Oryginalny tekst Relacji nie zachował się, znany jest jedynie zobszernych fragmentów
występujących wtekstach muzułmańskich historyków igeografów, pochodzących zX iXI w.
Najwięcej zawierają ich dzieła Ibn Rosteha, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa oraz Hudud al-‘Alam. T. Le-
wicki, 1958, s. 75; F. Kmietowicz, 1978, s. 14–17, 30–34.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
11
przez dziedzictwo będące skutkiem przynależności do chazarskiego systemu
politycznego, aż po manifestację niezależności wobec Chazarów.
Wprzekazach autorów arabskich znajdujemy ważne wskazówki dotyczące
lokalizacji władztwa Rusów. Al-Gardīzī (pierwsza połowa XIwieku) wswoim
dziele, będącym zbiorem wiadomości zzakresu historii powszechnej, wspomina
osiedzibie kagana Rhos zlokalizowanej na niewymienionej znazwy wyspie
położonej na jeziorze, rozległej (można ją było przemierzyć wzdłuż iwszerz
wciągu trzech dni), gęsto zaludnionej (autor podał liczbę 100 tys. osób) izale-
sionej. Panujące na niej warunki glebowe mało sprzyjały uprawie roli, więc jej
ludność utrzymywała się zrabunku. Organizowała najazdy na sąsiednie plemio-
na Saklabów (Słowian), podczas których zabierała im zboże oraz uprowadzała
miejscową ludność, aby następnie sprzedać ją jako niewolników Chazarom bądź
Bułgarom nadwołżańskim. Opis siedziby itrybu życia Rusów odpowiada temu,
co wiadomo oprzybyszach skandynawskich, którzy osiedlili się we wschodniej
Europie. Wtekście Al-Gardīzīego zwraca uwagę topograa miejsca osiedlenia
się Rusów: krajobraz bagienno-lesisty zdużą ilością wysp iwysepek może
przemawiać za lokalizacją ich siedzib wpółnocno-zachodniej części Europy
Wschodniej. Ponadto Al-Gardīzī tytułuje władcę Rusów chaganem, lecz jego
relacja nie zawiera wskazówek umożliwiających poznanie czasu iokoliczności,
wjakich tytuł ten został przejęty. Większość badaczy identykuje siedzibę cha-
gana Rusów zNowogrodem bądź Starą Ładogą woparciu okryteria geogra-
czne, jak też otoponimy pochodzenia słowiańskiego iskandynawskiego. Do
argumentów opartych na analizie przekazów historycznych doszły wostatnich
latach ustalenia archeologów, zktórych niezbicie wynika obecność izasięg
osadnictwa skandynawskiego na południe iwschód od Jeziora Ładoga, jak też
wgórnym dorzeczu Wołgi.
Odmienny pogląd wtej kwestii reprezentował O. Pritsak, który na podstawie
przekazów źródeł arabskich dotyczących chaganatu ruskiego lokalizował jego
położenie na terytorium plemienia Meria, aza centralny ośrodek uznawał Ro-
stow nad górną Wołgą. Badacz podkreślał znaczenie tego położenia iwskazywał
na jego atut, jakim była kontrola szlaków komunikacyjnych przebiegających
24
P. B . Golden, 1982, s. 85–97, zwł. s. 83; .. , 2005, s. 75–76; . .,
2008, s. 226–237; .., 2011a, s.115–117.
25
Al-Gardīzī, Zajn al-ahbār (Ozdoba wiadomości), fragm. XVII, s. 151–152. Tekst autora
ukierunkowany jest na przedstawienie czytelnikowi opisów geogracznych wspartych różnymi
ciekawostkami, co powoduje, że przekaz jest bardziej interesujący, choć nie zawsze odpowiada
realiom. Natomiast Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa (Księga drogocennych klejnotów), c. XII,
s. 39 nadmienił owystępowaniu na wyspie niekorzystnych warunków do osadnictwa.
26
W. Duczko, 2006, s.33–35. Podobnie zapatrywał się H. Łowmiański, 1973, s. 132 (przyp.
422). Lokalizacja kraju Rūs vide F. Kmietowicz, 1972/1973, s.242–245. A. Nazmi, 1998, s. 89–101;
S. Franklin, J. Shepard, 2013, s. 36–42 spośród rozpatrywanych lokalizacji siedziby chagana Rusów
opowiedzieli się za Rurikowym Gorodiszcze (= Holmgarthar).
27 A. Stalsberg, 2001, s. 360–380, s.381–401 (katalog znalezionych łodzi); .., 2012,
s. 300–333; .. e, 2014b, s. 369–373; .. , 2014, s.196–201. Z naczenie szlaków
rzecznych wsystemie komunikacji idla rozprzestrzeniania się osadnictwa skandynawskiego na
terenie Europy Wschodniej podkreśla F.A. Melnikova, 1996a, s.31–44.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
12
wzdłuż Oki iDońca. Ułatwiało ono także organizowanie wypraw wcelach han-
dlowych iłupieskich na południe, wkierunku Morza Azowskiego iCzarnego.
Równie liczne grono zwolenników zyskała koncepcja powstania organizacji
politycznej nad środkowym dorzeczem Dniepru (zgłównym ośrodkiem wKi-
jowie) na długo przed osiedleniem się Skandynawów wEuropie Wschodniej.
Analizując przed laty tę kwestię, H.Łowmiański wyraził pogląd, że terytorium,
zktórego pochodzili wzmiankowani wRocznikach bertyńskich wysłannicy,
znajdowało się nie wpółnocnej części Europy Wschodniej, lecz wśrodkowym
dorzeczu Dniepru, ajego centrum był Kijów. Autor Początków Polski nie
był odosobniony wtym poglądzie, który okazał się bardzo rozpowszechniony
whistoriograi radzieckiej, aostatnio także wśród niektórych badaczy rosyj-
skich– negujących, awnajlepszym razie marginalizujących rolę Skandynawów
wdziejach ikulturze Słowian wschodnich.
Zwolennicy takiej polityczno-etnicznej konguracji powoływali się wdys-
kusjach na informacje otytule chagana. Na tej podstawie wysuwali hipotezę,
przechodzącą niekiedy wpewnik, oistnieniu nad środkowym Dnieprem or-
ganizacji politycznej związanej zPolanami, której władca nosił tytuł chagana,
ajego państwo przybrało nazwę chaganatu (ruskiego) na wzór chazarski.
Kluczowym dowodem, na który powoływali się zwolennicy tej teorii, było wy-
prowadzenie nazwy Ruś od rzeki Ros, co miało dowodzić występowania tej
nazwy na interesującym nas terenie na długo przed przybyciem Skandynawów
nad środkowy Dniepr. Próby podejmowane przez przeciwników identykacji
nazwy Ruś ze Szwedami izwiązania jej znazwą rzeki Ros nie znalazły jednak
potwierdzenia wustaleniach językoznawców. Pozostają także sprzeczne zre-
lacjami autorów arabskich, którzy wyraźnie podkreślają odmienność etniczną
ikulturową Skandynawów od ludności słowiańskiej. Należy bowiem zaznaczyć,
że źródła arabskie informujące oRusach nie identykowały ich (al-Rhus) ze
28
N. Gol b, O. Pritsak, 1982, s. 64: „is means that Igor’, as hereditary Rus’ khagan, must have
had his seat in Rostov land until he conquered Kiev, which became the center of Rus’ only when
Igor’ transferred his residence there”.
29 H. Łowmiański, 1957, s. 115 wnawiązaniu do stanowiska historyków iarcheologów ra-
dzieckich przyjmował powstanie państwowości wKijowie na przełomie VIII/IXw., za czym
przemawiały najazdy łupieskie na tereny położone nad Morzem Czarnym już wpierwszej po-
łowie IXw.; vide idem, 1973, s.132–133. Według F. Kmietowicza, 1978, s. 33–34 państwo Polan
jeszcze przed przybyciem Skandynawów miało rozwiniętą organizację władzy: „die sich auf des
System der Doppelherrscha gründete und an der Spitze kein örtlicher kleinherrscher sondern
ein Grösstammensherzogjener «Vorsteher der Vorstehwer stand»”, a przybyli nad środkowy
Dniepr Skandynawowie „dises System zu respektiren”. Odnośnie do współczesnych badań arche-
ologicznych nad początkami Kijowa vide: E.Mühle, 1987, s. 81–101; ., 2003, s. 26–52;
W. Duczko, 2006, s.167–174.
30
E. Melnikova (..), 1996b, s.49–60; .O., .. , 1998;
.. , 2002, (według indeksu); O.Tolochko (O..), 2001, s. 123–139. Przegląd
stanowisk: W. Duczko, 2006, s. 32–35; .., 2014, s. 129–131.
31 H. Łowmiański, 1973, s. 136.
32 Informacje ich autorów pochodziły od kupców, atakże od wysłanników kalifa, którzy byli
dobrze zorientowani wmiejscowych realiach politycznych ietnicznych. Ich wartość iwiarygod-
ność polegała na tym, że były dostarczane przez naocznych obserwatorów iprzede wszystkim
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
13
Słowianami (as-Saqāliba), wyraźnie odróżniały oba te ludy nie tylko pod
względem etnicznym, lecz także kulturowym (Skandynawowie nie prowadzili
osiadłego trybu życia, zajmowali się zazwyczaj żeglugą ihandlem, atakże orga-
nizowaniem napadów łupieskich na okoliczne ludy iplemiona, anawet państwa).
Określenia ar-Rūs iar-Rōs oznaczają Skandynawów (Szwedów) działających na
obszarze Europy Wschodniej izostały przejęte przez autorów arabskich zjęzyka
greckiego. Odrzucenie tych ustaleń oznaczałoby zakwestionowanie obecności
Skandynawów wEuropie Wschodniej womawianym okresie.
Najbardziej udokumentowaną na gruncie lingwistyki pozostaje koncepcja wy-
wodząca określenie ar-Rūs zjęzyka zachodniońskiego, wktórym oznacza ono
szwedzkich uczestników wypraw na wschodnich sąsiadów (Finów). Bardzo
wymownego świadectwa dostarcza także archeologia: wtoku dotychczasowych
prac wykopaliskowych nie natraono na ślady istnienia wczesnej organizacji
politycznej wrejonie środkowego Dniepru ina terenie Kijowa. Zatem hipoteza
ojego „handlowej” genezie, oparta na funkcjonowaniu zyskownego handlu
zBizancjum ikrajami muzułmańskimi, nie znalazła potwierdzenia wobecnym
materiale archeologicznym. Nazwa Ruś wodniesieniu do organizacji państwowej
powstałej wrejonie środkowego Dniepru upowszechniła się dopiero wXwieku.
Analizując tekst B, J. Bonarek zwrócił uwagę na jeszcze inny aniżeli etnicz-
ny aspekt związany znazwą Ruś, aoznaczający określoną grupę społeczną
imilitarną zajmującą się kupiectwem, atakże łupiestwem. Odpowiadał on
charakterowi zajęć przybyszy skandynawskich, którzy już wdrugiej połowie
VIIIwieku osiedli wEuropie Wschodniej.
Obecnie jednak powiązania te są kwestionowane, aich zwolennikom–
pomimo podejmowanych wysiłków– nie udało się wprzekonujący sposób
dowieść istnienia nad środkowym Dnieprem wpierwszej połowie IX wieku
rozwiniętej organizacji politycznej Polan. Ostatnio W. Duczko rozpatrując tę
kwestię, auwzględniając krytyczne uwagi iniejednoznaczną wymowę źródeł,
uzupełniano je na bieżąco. WIX–Xw. sprzyjał temu rozwój aktywnych kontaktów handlowych,
jakie kalifat bagdadzki utrzymywał zludami osiadłymi we Wschodniej Europie.
33
F. Kmietowicz, 1967, s.686–688; idem, 1972/1973, s. 241–246; vide uwaga do wydania
Ibn Rosteha, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa (Księga drogocennych klejnotów), s. 131–133 (przyp. 239).
Autorzy arabscy nie tylko podają dokładne położenie siedzib Rusów, lecz także akcentują ich
etniczną ikulturową odrębność od plemion słowiańskich, znajdującą odzwierciedlenie wkultu-
rze materialnej, jak choćby wuzbrojeniu, ozdobach (kobiece imęskie), odzieży oraz wsposobie
grzebania zmarłych. Owystępowaniu terminu Saqāliba wźródłach arabskich vide A. Nazmi,
1998, s. 74–76. Wyjątek stanowi relacja Ibn-Hurdādbeha, Kitāb al-masalik wa’l mamālik (Księga
dróg ikrólestw), fragm. XVB, s. 77. T. Lewicki wkomentarzu do tego fragmentu przychylił się
do opinii, że identykacja Rusów ze Saqāliba może wynikać zpostępującego procesu slawizacji
skandynawskich przybyszy, osiadłych wśród miejscowej ludności. Nie można wykluczyć przyj-
mowania przez starszyznę słowiańską elementów skandynawskiej kultury materialnej, jak choćby
broń, oporządzenie, strój, ozdoby. Czynnikiem sprzyjającym był udział wdrużynie.
34 A. Danylenko, 2004, s. 6–8, 17–27; H.Stang, 1996, s. 272–276.
35
K.O. Falk, 1968, s. 9–19; F. Grucza, 1970, s. 586–589; H. Stang, 1996; .. , 2001,
s. 11–50; A. Danylenko, 2004, s. 27–32; .. , .. , 2011a, s. 133–152;
E. Melnikova (.. ), 2016, s. 1–32.
36 J. Bonarek, 1998, s. 9–10, 15; vide komentarz do B, s.242–245.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
14
skonstatował: „Żaden inny region nie przystaje lepiej do opisu Ibn Rosteha, nie
wspominając nawet oznaleziskach archeologicznych, które dowodzą obecności
kultury ocharakterze skandynawskim wStarej Ładodze wpierwszych dekadach
IXwieku”. Hipoteza oistnieniu państwa słowiańskiego wdorzeczu środko-
wego Dniepru zcentrum politycznym wKijowie womawianym okresie nie
znajduje potwierdzenia ani wbadaniach historycznych, ani też archeologicz-
nych. Za najbardziej odpowiednią należy uznać lokalizację chaganatu ruskiego
na północy, wrejonie Jeziora Ładoga– przemawiają za nią bogate znaleziska
archeologiczne owyraźnych związkach ze Skandynawią. Argumentu dla jej
zwolenników dostarczył Konstantyn Porrogeneta, opisujący przygotowania
Rusów do wyprawy na Konstantynopol iich łodzie zwane monoksylami, za-
znaczając, że uczestnicy tej wyprawy pochodzili zinnej, „tamtej Rusi”, położonej
na północ od drogi Greków do Waregów. Bliższa, wewnętrzna Ruś miała się
znajdować wdorzeczu środkowego Dniepru (rejon Kijowa).
Jeszcze wpierwszej połowie XXwieku rozpowszechniona była hipoteza–
obecnie zarzucona– lokalizująca chaganat Rusów na południu, tj. nad Morzem
Azowskim na Półwyspie Tamańskim, ajego siedzibę wTmutarakaniu. Zaletą
37 Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa (Księga drogocennych klejnotów), c. XII, s. 39.
38 W. Duczko, 2006, s.35, vide także s. 55–56.
39 M.H. Apaoo, 1962, s. 340, 365. ..oo, 1990, s. 208 woparciu owzmian-
kę tzw. Geografa Bawarskiego lokalizował chaganat ruski wdorzeczu środkowego Dniepru.
Wnowszej literaturze przedmiotu zwolennikiem tej hipotezy był B.B. Ce, 1999. Zpolskich
badaczy za tym stanowiskiem opowiedzieli się H.Łowmiański, 1957, s. 115 i n.; idem, 1973;
F. Kmietowicz, 1978, s. 33–34.
40 F. Androshchuk, 2008, s.520–528; J.Callmer, 2017, s. 141–151.
41
A.N. Kirpichnikov, L. ålin-Bergman, I. Jansson, 2001, s. 221–244; A.N. Kirpichnikov,
2004, s. 183–196; K.A.Mikhailov, 2005, s.419–432; N. Petrov, 2005, s.433–447; A. Selin, 2005,
s. 479–489; S.M. Sindbæk, 2017, s. 77–80; .. et al., 2017, s.70–84, szczeg. s. 72 (ryc.
1: rozmieszczenie stanowisk archeologicznych na obszarze miasta na podstawie wykopalisk
przeprowadzonych wlatach 1951–2015), s.73 (katalog), s. 74 (ryc. 2: mapka zzaznaczonymi
stanowiskami datowanymi na VIII–Xw.); .. , 2017, s. 96–115: rezultaty badań nad
przedmiotami wykonanymi zmetali kolorowych, pochodzącymi zwykopalisk (osad Krutik
iPikl’skoe V) datowanych na IX–XIw., znajdujących się na obszarze wokół Jeziora Białego. Są
to ozdoby iokucia wykonane zbrązu imiedzi, także wpołączeniu ze srebrem iołowiem (Cu +
Zn + Pb, Cu + Sn + Pb); wyroby zmiedzi: s.99 (ryc. 2), s. 102 (ryc. 4), s. 103 (ryc. 5), s.104 (ryc.
6), s. 105 (ryc. 7). Wmieście Krutik znajdowała się pracownia wytwarzająca ww. przedmioty, ko-
rzystająca zdostępności surowca (miedź). Analiza technologii ich wykonania oraz ornamentyka
wskazują na oddziaływania metalurgii zterenów Europy Północnej (s. 97).
42
Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio (dalej: DAI), c. 9, s. 57. P.B. Golden,
2001, s. 33 zwraca uwagę na występujące wtym fragmencie relacji uczonego cesarza bizantyj-
skiego reminiscencje typowe dla Nomadów, używających określeń dalszy–bliższy, środkowy,
wewnętrzny–zewnętrzny.
43 Jej zwolennikami byli B.A.Mo (V.A. Moszin), 1933, s. 188–196; idem, 1937–1938,
s. 191–200 oraz G. Vernadsky, 1940–1941, s. 67–86; idem, 1959, s. 194–198; E.A., 2018,
s. 337–342. Występujące wrelacjach autorów arabskich wzmianki otrzech grupach Rosów
(trzech Rusiach) mogą odzwierciedlać stan zpierwszej połowy Xw., kiedy to Kijów, Nowogród
czy Tmutorakań tworzyły odrębne jednostki terytorialno-organizacyjne. Oznaczeniu regionu
wokół Morza Azowskiego dla politycznych ihandlowych interesów Bizancjum iChazarów vide
J. Shepard, 2006, s. 15–27. Zrelacji Cambridge document oraz Konstantyna Porrogenety wynika,
że Tmutarakan (= arab. Maarha) został zajęty przez Rusów, lecz na krótko. Miało to miejsce za
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
15
takiego położenia miało być bezpośrednie sąsiedztwo izwiązki zChazarami.
Podgląd ten, odwołujący się m.in. do relacji Ibn-Rosteha iIbn Ḫurdādbeha,
jest obecnie trudny do utrzymania, analogicznie jak te olokalizacji siedzib
Rusów nad Morzem Azowskim iprzypisywaniu im zorganizowania napadu na
Konstantynopol w860roku. Wtekście homilii Focjusza lud ten został okre-
ślony jako nieznany– patriarcha zpewnością nie nazwałby go tak, gdyby jego
siedziby znajdowały się wrejonie nadczarnomorskim, aRhosowie byliby znani
Bizantyjczykom.
Nie tylko lokalizacja siedziby władcy Rusów wzbudza kontrowersje. Wątpli-
wości dotyczą także ustalenia czasu iokoliczności, wjakich doszło do przyjęcia
przez niego tytułu chagana. Szereg badaczy zwróciło uwagę na małe prawdo-
podobieństwo rozpowszechnienia znaczenia iprzyjęcia tytulatury chagana
poza środowiskiem nomadów. Nawet wśród nomadów bowiem była ona
zarezerwowana wyłącznie dla członków jednej dynastii. Zdaniem I.H.Garip-
zanowa hipoteza ochaganacie Rusów womawianym okresie została oparta na
niewłaściwej interpretacji znanego fragmentu Roczników Bertyńskich (838).
Najczęściej uważa się, że był on rezultatem zależności od Chazarów utrwalonym
wstaroruskiej tradycji latopisarskiej, reprezentowanej przez B i.
Zdaniem O.Pritsaka, autora oryginalnej koncepcji wyjaśniającej obecność ty-
tułu chagana na Rusi, jego przyjęcie nastąpiło wrezultacie ucieczki jednego
zprzedstawicieli rodu chagana, którego nowym punktem oparcia stał się Rostów
n. Donem. Miało to nastąpić podczas kryzysu wewnętrznego, do którego
doszło wchaganacie wlatach trzydziestych IXwieku. Natomiast inni badacze
występowanie tytulatury chagana wodniesieniu do władców ruskich traktują
jako przejaw niezależności bądź też pretendowania przez nich do przejęcia
dziedzictwa iwpływów chazarskich wśród osiadłych wEuropie Wschodniej
plemion słowiańskich. Trzecią możliwość stanowi przejaw pozostawania
rządów księcia Igora (Helgu zdokumentu zCambridge), tj. w941r. Natomiast przed połową Xw.
brak zabytków archeologicznych potwierdzających obecność osadnictwa Rusów wtym mieście.
Vide także J.Shepard, 2006, s.15–18, 26–27. Odnośnie do analizy materiałów archeologicznych
vide .. , 2008 oraz idem, 2010, gdzie omówione zostały związki Rusi Kijowskiej
zTmutorakaniem wokresie od końca X do końca XIw.
44 M.H. Apaoo, 1962, s. 365; .., 1990, s. 206–208.
45 I.H. Garipzanov, 2006, s. 10 dokonał analizy formy zapisu tytulatury chagana występującej
whistoriograi karolińskiej. Oposługiwaniu się tytułem chagana przez władców normańskich
vide list Ludwika Niemca adresowany do cesarza bizantyjskiego Bazylego Iz871r. (MGH SS
3, 1838, s. 523), wktórym występuje forma chaganum. Władca wschodniofrankijski potwierdził
występowanie tego tytułu uAwarów, Chazarów iNormanów (Skandynawów). I.H. Garipzanov
zwrócił także uwagę na konieczność rewizji sugestii wysuniętej przez E. Kunika owystępowaniu
wokreśleniu chacanus nie tyle tytułu, co imiena Håkon. Jak zauważył wkokluzji: „[…] that it
is very unikely that this konung took the name of khagan around the year 839, with all political
implications and claims connected to it” (s. 11).
46 B 1, AM 6360 (852), s. 18;
, s. 107 (dalej: ).
47 N. Golb, O. Pritsak, 1982, s. 64–65.
48
.. , 2000b, s.368 (formy pisowni tytułu chagan, kagan wźródłach he-
brajskich imuzułmańskich zawierających informacje ostosunkach politycznych ietnicznych
wEuropie Wschodniej). Badacz opowiedział się za recepcją tytułu chagana przez książąt Rhusów
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
16
wstree dominacji chazarskiej, co jest otyle zasadne, że posługiwanie się tytułem
chagana poza środowiskiem koczowników nie miałoby sensu. ..
(V.I. Petrukhin) uważa, że łączenie tytułu chagana zwładcami kijowskimi, wspo-
minane wprzekazach autorów arabskich, miało na celu legitymizację rządów
Waregów wnaddnieprzańskim grodzie. Zaznaczyć należy, że przedstawiona
wB akcja rozszerzania władzy Olega na sąsiednie plemiona słowiańskie nie
obejmowała terenów położonych na lewym brzegu dorzecza Dniepru iDonu,
gdzie rozciągała się strefa dominacji Chazarów. Oleg podjął najpierw działania
przeciwko Drewlanom, którzy zajmowali tereny położone na prawym brzegu
Dniepru. Dopiero po ich pokonaniu mógł podjąć dalszą ekspansję, tym razem
na terenach pozostających pod zależnością Charazów. Dotyczyło to Siewierzan
iRadymiczów. Zdaniem badacza posługiwanie się przez władców Kijowa ty-
tułem chagana womawianym okresie jest zatem uzasadnione, gdyż stanowiło
wyraz dążeń iaspiracji politycznych wodniesieniu do dworu bizantyjskiego
ikarolińskiego (Ludwika IPobożnego).
Jeszcze bardziej wymowny charakter odwołania się do tradycji chazarskiej
na Rusi odnajdujemy wkazaniu zatytułowanym Słowo oprawie iłasce metro-
polity Ilariona, który nazwał kaganem Włodzimierza I. Słowo jest typowym
utworem hagiogracznym oraz panegirykiem iodznacza się wysokimi walorami
literackimi, atakże „apologią zwycięskiego chrześcijaństwa idynastii ruskiej,
jest pochwałą władcy– krzewiciela chrześcijaństwa, ujętą wformę rozprawy
już wpierwszej tercji IXw. (s.376, 379). Okolicznością sprzyjającą był wybuch kryzysu wpań-
stwie chazarskim, czego dziedzictwem był tytuł wielkiego księcia na Rusi. Podobne stanowisko
reprezentuje .., 2011a, s.120.
49 V.I. Petrukhin (.. ), 1992, s. 395.
50 V.I. Petrukhin (.. ), 2007a, s. 256.
51 Zabytek ten datowany jest pomiędzy 1046 a1051r. Jego autorstwo przypisuje się najpraw-
dopodobniej Ilarionowi, pierwszemu metropolicie na Rusi pochodzenia słowiańskiego, który
został wyniesiony do godności metropolity bez aprobaty patriarchatu wKonstantynopolu (vide
, AM 6559, s. 2). Sprawował tę funkcję do śmierci księcia Jarosława Mądrego (1054), vide
Ch. Hannack, 2003, Sp. 376. Brak danych na temat reakcji dworu cesarskiego wBizancjum
na intronizację Ilariona dał podstawę do wysunięcia przypuszczenia owystąpieniu za rządów
Jarosława Mądrego sporu pomiędzy Kijowem aKonstantynopolem, vide W. Jakubowski, 1964,
s. 250–251. Wnowszych studiach natomiast kwestia ta traktowana jest jako otwarta, vide G. Pod-
skalsky, 2000, s.125. Oówczesnych rusko-bizantyjskich stosunkach kościelnych vide A. Poppe,
1972, s. 5–31. Odnośnie do tytulatury władców ruskich womawianym okresie vide P. Boroń, 2010,
s. 180–196. Jak podkreśla .. , 2011a, s. 115: „
, , «»,
, . «»
– ( -, ..)
XVI . -
, (),
. ,
( .), X–XI .
, , .
”.
52 Ilarion, Sermon an law and grace, c. 42–43, s. 17–18; W. Hryniewicz, 1995, s. 193–199, 204.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
17
teologicznej”. Elementy starotestamentowe whomilii Ilariona zauważyć można
wporównywaniu książąt Włodzimierza IiJarosława Mądrego do postaci Salo-
mona iDawida. Dodatkowo działalność pierwszego zwymienionych władców
ruskich została przyrównana do osiągnięć Konstantyna Wielkiego. Dzieło to
dobrze wpisuje się wcharakter kultury religijnej ówczesnej Rusi: zjednej strony
armuje przyjęcie chrześcijaństwa za pośrednictwem Bizancjum oraz ukazuje
rolę izasługi Olgi iWłodzimierza Iwtym procesie, zdrugiej natomiast akcentuje
opozycję wobec innych wyznań. Dotyczy to także Chazarów, którzy przyjęli
judaizm. Wątek ten odnajdujemy również wB, we fragmencie opisującym
wybór religii przez księcia Włodzimierza Iijego odpowiedź na propozycję
przyjęcia wyznania od Chazarów. Okoliczność wygłoszenia kazania przez
Ilariona podczas konsekracji soboru pw. św. Soi wKijowie wskazuje na to, że
użycie tytułu kagana wodniesieniu do Włodzimierza IiJarosława Mądrego nie
było przypadkowe, amiało na celu podkreślenie ich dokonań także wsferze
politycznej. Ponadto wskazuje na świadome dążenie do zaznaczenia pozycji
wymienionych władców oraz eksponowanie ich niezależności wobec Bizancjum.
Kolejnym zabytkiem związanym zchazarską tytulaturą jest fresk wsoborze pw.
św. Soi wKijowie, pochodzący zdrugiej połowy XIwieku. Fresk przedstawia
księcia Światosława Jarosławowicza iumieszczono na nim napis zawierający
słowa modlitwy: „ [][] ”. Zarówno Słowo
oprawie iłasce, jak też zachowane grati stanowią wymowne świadectwa
rosnących aspiracji władców Kijowa wobec Bizancjum, niepomijających jed-
nak podkreślania politycznych ireligijnych związków zKonstantynopolem.
Interesujące nas określenie, którego użył metropolita Ilarion, odzwierciedla
pojawienie się wówczesnej kulturze politycznej nowego kierunku myślenia,
akcentującego silną pozycję iniezależność władców kijowskich od Konstanty-
nopola. Stanowi także znaczący dowód na występowanie wokresie rządów
Jarosława Mądrego tendencji do imitatio imperii. Fakt, że podane przykłady
pochodzą zpołowy itrzeciej ćwierci XIwieku, może przemawiać za utrzymy-
waniem się na Rusi dziedzictwa chazarskiego wsferze politycznej. Tym bardziej,
że chazarska tytulatura władcy– chanan/kagan– była rozpowszechniona wśród
plemion słowiańskich wEuropie Wschodniej.
Należy stwierdzić, że na obecnym etapie badań możemy jedynie wykazać, że
występowanie wźródłach informacji ochaganacie ruskim odzwierciedla krót-
ki okres jego istnienia, jednak bez szczegółowego określenia kiedy iwjakich
53 A. Poppe, 1975, s. 301; idem, 1970, s.17.
54 Ilarion, Sermon an law and grace, c. 57, s. 22 (odwołanie do postaci Konstantyna Wielkiego
miało dobitnie ukazać wielkość dokonań Włodzimierza na polu religijnym), c. 66, s. 26: „And
furthermore, pray for your son, our devout kagan, Georgij […]”.
55 B 1, AM 6494 (986), s. 79–80. Por. komentarz wB, s. 313–314.
56 .. , 1966, nr13, s. 49–52.
57 .. , 2008, s.134–153.
58 Na polu architektonicznym dobrze ukazują to wzniesione za rządów Jarosława Mądrego
budowle, takie jak Złota Brama oraz Sobór Kijowski pw. św. Soi. Vide .. Apaoo, 2008;
.. , 2008. Wśród grati znajdujących się wsoborze pw. św. Soi znajduje się zapis
ośmierci Jarosława, wktórym nazwany on został „”, vide .. , 1966, nr 8, s. 40.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
18
okolicznościach miało to miejsce. Otwartym pozostaje pytanie, czy książęta
kijowscy poza tytulaturą przejęli też inne elemanty chazarskiej organizacji
państwa. Odnosi się to wpierwszym rzędzie do sytemu dwuwładzy (diarchia)
iroli, jaką odgrywali wojewodowie– zwłaszcza wkwestiach wojskowych.
Zdaniem .S. Noonana za recepcją chazarskiego systemu rządzenia przez
Ruś Kijowską może przemawiać sposób egzekwowania danin itrybutów od
podległych plemion (analogie do dani chazarskiej zB). Pojawiający się
wźródłach arabskich zXwieku (Ibn Rosteh, Al-Gardīzī, Hudud al-‘Alam) tytuł
chagana wodniesieniu do władców ruskich przemawia za występowaniem
bardziej intensywnych kontaktów chazarsko-skandynawskich womawianym
okresie, jak też za znaczniejszą rolą, jaką odegrał chaganat chazarski wdziejach
plemion słowiańskich zdorzecza środkowego Dniepru. Ich potwierdzeniem
było utrzymywanie się chazarskich reminiscencji wsferze kultury politycznej
Rusi Kijowskiej jeszcze wdrugiej połowie XIwieku. Możemy zatem zdużym
prawdopodobieństwem przyjąć występowanie chaganatu ruskiego. Dogodnym
momentem, wktórym władca Rusów mógł przyjąć tytuł kagana/chagana, były
lata trzydzieste IXwieku, kiedy doszło do kryzysu wewnętrznego wpaństwie
Chazarów.
Dla zwolenników istnienia silnej organizacji politycznej nad środkowym
Dnieprem wpierwszej połowie IXwieku ważnym argumentem był najazd
Rusów na Konstantynopol w860roku. Szczegóły przebiegu tego wydarzenia
znalazły odbicie wtekstach dwóch homilii, które patriarcha Focjusz wygłosił
wkrótce po odparciu najeźdźców spod murów Konstantynopola. Dowiadu-
jemy się znich, że byli nimi nieznani przybysze zpółnocy, charakteryzujący
się okrucieństwem wpostępowaniu wobec ludności greckiej. Wrelacjach
występują typowe epitety literackie, jakimi zazwyczaj charakteryzowano ple-
miona barbarzyńskie (np. piorun hiperborejski), co czyni je mało wiarygod-
nymi świadectwami, nie mówiąc już otym, by na ich podstawie dało się ustalić
59
.. , 2011a, s. 121 nie odrzuca możliwości recepcji wsferze symboliki władzy.
60
Wodniesieniu do wojewody vide Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an–nafīsa (Księga drogocennych
klejnotów), c. XI, s. 37, s. 125–127 (komentarz). Za występowaniem diarchii na Rusi opowiadają
się O. Pritsak, 1995, s. 573; V.I. Petrukhin, 2013, s. 293. Bardziej ostrożne stanowisko wtej kwesti
zajęli P.B. Golden, 2001, s. 32–34; J. Dudek, 2017, s. 282–301. Natomiast T.Lewicki (vide Źródła…,
t. 3, s. 212, przyp. 535) opowiadał się za możliwością przyjęcia tytułu chagana przez władców
ruskich, lecz zdecydowanie odrzucał możliwość recepcji chazarskich podwójnej monarchii. Od-
nośnie do wojewodów vide A. Gieysztor, 1971, s. 317–325; P. Żmudzki, 2009, s. 440–442, 450–458.
Charakterystyka Światosława ijego sposobu rządzenia oraz przedstawienie go jako modelowego
przykładu księcia-wojownika vide: B 1, AM 6472 (964), s. 46; Jan Skylitzes, Zarys historii,
s. 185; Leon Diakon, Dzieje, XII. 11, s. 151, 152.
61 .S. Noonan, 2001, s. 94.
62
Autor B 1, AM 6374, s. 19 umieścił to zdarzenie pod 866r., co było efektem braku dostępu
do wiarygodnych dzieł historiograi bizantyjskiej. Wliteraturze przedmiotu obszernie przedstawił
ten problem A.A.Vasiliev, 1946. Mimo czasu, jaki upłynął od jej opublikowania, praca ta zacho-
wała dużą wartość dokumentacyjną idotychczas pozostaje podstawowym opracowaniem wtym
zakresie. Wnowszej literaturze przedmiotu kwestię tę przedstawił ..o, 2003, s. 3–14.
63
e Homilies of Photius patriarch of Constantinopole, s. 82–95 (Ihomilia), s. 95–110 (II
homilia).
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
19
tożsamość etniczną najeźdźców. Określenia, jakimi posłużył się patriarcha,
bardzo wyraźnie wskazują na to, że atak na stolicę cesarstwa był nagły inie-
spodziewany, przez co wywarł silne inegatywne wrażenie na jej mieszkańcach
(okrucieństwo napastników). Sprawcą napadu miał być lud onieustalonej na-
zwie iscytyjskim pochodzeniu– drugie określenie, jak też kontekst czaso-
wy wskazują na występowanie wtekście cech archaicznych. Uwagę zwracają
przygotowanie do wyprawy ijej trasa, pozwalające wsposób niezauważony
dotrzeć do wyznaczonego celu przez znajdujące się na Krymie greckie ośrodki.
Wyklucza to możliwość pochodzenia najeźdźców zziem położonych wstree
nadczarnomorskiej, albowiem region ten, jak też osiadłe wnim ludy iplemiona
były Bizantyjczykom dobrze znane– nie tylko zkontaktów dyplomatycznych,
lecz również handlowych. Focjusz, nie mając dokładnych danych odnośnie do
nazwy ludu, który zaatakował Konstantynopol, poza podaniem wswojej relacji
kierunku, zktórego lud ten przybył, scharakteryzował również jego przedstawi-
cieli przy użyciu typowych epitetów, jakimi zazwyczaj określano barbarzyńców,
tj. dzikość, okrucieństwo, zawziętość, chciwość ipogarda okazywana oarom.
Kwestią wzbudzającą kontrowersje wśród badaczy jest lokalizacja siedzib tego
ludu. Obok cieszącej się sporym zainteresowaniem hipotezy umieszczającej te
siedziby nad Morzem Czarnym, wliteraturze przedmiotu przeważa pogląd, że
najazdu w860roku dokonała Ruś znad środkowego Dniepru, czyli tzw. bliższa,
anie ta dalsza, osiadła nad Wołchowem iIlmeniem.
Ztreści homilii Focjusza dowiadujemy się, że atakujący pochodzili zludu,
który był dotychczas nieznany autorom greckim inie budził ich zainteresowa-
nia. Sytuacja uległa zmianie dopiero w860roku. Wzmianka otym, że ów lud
należał do niewolnych, zależnych, może wskazywać na jego związki np. zcha-
ganatem chazarskim– oile nie jest to jedynie gura retoryczna. Rozpatrując
trasę przebiegu, jak też sposób przeprowadzenia ataku, trudno uznać trafność
opinii Focjusza, jakoby najeźdźcy byli pozbawieni dowódcy. Cała akcja musiała
być dobrze zaplanowana, za czym przemawia informacja onagłym pojawieniu
się napastników wgranicach cesarstwa. Od wcześniejszych najazdów, których
celem był Konstantynopol, napad z860roku różnił się tym, że napastnicy nie
podjęli oblężenia stolicy, apoprzestali na pustoszeniu terenów wokół niej. Na
podstawie analizy materiału źródłowego A.A.Vasiliev opowiedział się przeciw-
ko traktowaniu tej akcji jako krótkotrwałego wypadu zbrojnego– przeciwnie,
określał ją na około 10 miesięcy. Miała się rozpocząć wczerwcu 860roku,
azakończyć w861 wskutek poniesionej przez Rusów porażki. Według relacji
autorów greckich (Kontynuacja Teofanesa, Jan Skylitzes) fakt, że najeźdźcy
zostali zmuszeni do odwrotu, był zasługą interwencji sił niebiańskich. Wrelacji
64 Ibidem, Ioraz II, atakże komentarz na s. 91 (przyp. 58).
65
WB 1, AM 6374 (866), s 19 jako organizatorzy tej akcji zostali wymienieni Askold iDir;
por. komentarze do B 2, s.246 oraz B, s.254–255.
66 e Homilies of Photius patriarch of Constantinopole, c. II 10, s. 193.
67 A.A. Vasiliev, 1946, s. 217–218.
68 Ioannis Skylitzae, Synopis historiarum, lib. I, c. 18 (w. 44–49), s. 107; eophanes Continuatus,
lib. IV. c. 33 (w. 1–9), s.278.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
20
B znajdujemy ponadto wiadomość oodwrocie nielicznych uczestników
ataku na Konstantynopol, aprzyczynę klęski organizatorów kampanii kroni-
karz przypisuje wstawiennictwu Bogarodzicy. Dostępne relacje nie informują
nas oudziale oty greckiej wwalkach zRhosami ani otym, co było przyczyną
zakończenia całej akcji. Podczas odwrotu najeźdźcy utracili łupy, część znich
dostała się do niewoli, atylko niewielka ich liczba powróciła wrodzinne strony.
Wczesną aktywność militarną Rusów wstree czarnomorskiej dokumentuje
także żywot św. Stefana zSuroża. Tekst pochodzi zkońca średniowiecza, lecz
odnosi się do wydarzeń mających miejsce wostatniej dekadzie VIIIwieku. Rów-
nież żywot św. Jerzego zAmastris zawiera wzmiankę odokonanym wkońcu
pierwszej ćwierci IXwieku najeździe na miasta położone na wybrzeżu Paagonii.
Informacje odziałaniach otylli Rusów na wodach Morza Kaspijskiego wrejonie
południowo-wschodniego wybrzeża (Djurdjan bądź Jurian) przynoszą także
relacje autorów arabskich. Dotarcie Skandynawów tak daleko na południe było
możliwe dzięki typowi używanych łodzi, dzięki którym mogli oni pokonywać
zarówno duże arterie rzeczne, jak też akweny morskie. Śladem po kontaktach
Skandynawów zmiastami strefy kaspijskiej są znaleziska monet pochodzących
zmennic muzułmańskich, datowane na koniec VIIIwieku, na które natraono
podczas wykopalisk wStarej Ładodze.
Chociaż akcja militarna z860roku okazała się klęską, Bizancjum bynaj-
mniej jej nie zlekceważyło, na co wskazuje wysłanie misji chrystianizacyjnej
do Rusów. Focjusz wspomina wencyklice obiskupie wysłanym zzadaniem
ich ewangelizacji, jakkolwiek nie podaje szczegółów pozwalających na od-
tworzenie przebiegu iefektów jego pracy (wtym zwłaszcza przedstawienia
typowych działań misjonarskich, jak nauczanie, opis cudu mającego przekonać
wątpiących oraz przygotowania do ceremonii chrztu). Relacji Focjusza nie należy
jednak traktować jako przekazu mało wartościowego, albowiem odbiorcami jego
69 B 1, AM 6374 (866), s. 19 oraz komentarze wB 2, s. 246. Wnowszych badaniach
(B, s. 254–255) zwraca się uwagę na możliwość podjęcia przez Skandynawów dwóch ataków
na Bizancjum, wtym pierwszego w860r. idrugiego, który nie był datowany.
70 A.V, Vasiliev, 1946, s.226–228.
71 A.A. Vasiliev, 1936, s. 109–112.
72
, s. 129–130. Amastris należało do ważniejszych ośrodków
militarnych (uwagę zwracają zachowane potężne mury obronne) ihandlowych na wybrzeżu
Paagonii; utrzymywało regularne kontakty handlowe zmiastami greckimi znajdującymi się na
Półwyspie Krymskim (przede wszystkim zChersonezem), vide J.Crow, 2017, s. 389–394.
73 D.M.Dunlop, 1954, s. 210; F. Asadov, 2014, s. 274–278; idem, 2019, s.144, 148.
74 .S. Noonan, 1986, s. 321–348.
75
Focjusz, Encyklika, s. 244–245. Wnowszych badaniach nie wyklucza się możliwości podjęcia
prac nad chrystianizacją Rhosów, vide B, s. 254. Wynika to zrelacji kontynuatora kroniki
eophanesa, lib. IV. 33.1, s. 278. Przegląd opinii istanowisk whistoriograi XIX–XXw. vide
.. o, 2003, s. 9–13.
76
Okoliczności irezultaty tej pierwszej misji przedstawili: V. Peri, 1988–1989, s. 114–131;
J. Shepard, 2014, s. 234–242. H.Łowmiański, 1957, s. 154–155 wzmiankę ochrzcie Rusi iency-
klikę patriarchy Focjusza odniósł do „Rusi czarnomorskiej”, co tłumaczy, dlaczego Ruś kijowska
zaniechała napadów na terytorium Bizancjum na skalę porównywalną do ataku z860r. Ziemie
nadczarnomorskie były bazą wypadową wtego typu działaniach.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
21
encykliki byli dobrze zorientowani wproblematyce duchowni greccy, wtym
również ci spośród nich, którzy reprezentowali diecezje utrzymujące kontakty
handlowe zterenami położonymi na północnym wybrzeżu Morza Czarnego.
Charakteryzując źródła dotyczące chrystianizacji Rusi Kijowskiej, I.Ševčenko
zwrócił uwagę na biograę cesarza Bazylego I.Znajduje się wniej interesują-
cy przekaz odnoszący się do chrztu Rusi, jednak umieszczający go winnym
kontekście czasowym. Wynika zniego, że chrzest miał miejsce nie za rządów
cesarza Bazylego Iipatriarchy Ignacego, lecz za ich poprzedników. WB
brak natomiast jakiejkolwiek wzmianki otak wczesnej, datowanej na lata sześć-
dziesiąte IXwieku recepcji chrześcijaństwa. Kronikarz umieszcza ją dopiero
wpóźniejszym czasie (Xwiek), wyraźnie eksponując rolę, jaką odegrali wtym
procesie księżna Olga ijej wnuk, Włodzimierz IWielki.
Bliższa analiza ówczesnych działań prowadzonych przez dwór cesarski, jak
choćby wysłanie misji Konstantyna Filozofa do Chazarów (861), przemawia
jednak za poglądem, że wokresie rządów Michała III, kiedy patriarchą wKon-
stantynopolu był Focjusz, zostały podjęte działania mające na celu chrystiani-
zację Rhosów. Ich efekty były jednak nikłe. Na ogół uważa się, że okoliczności,
wjakich Bazyli Iobjął rządy wBizancjum, atakże tendencja ówczesnej histo-
riograi, by ukazywać jego działalność wjak najbardziej pozytywnym świetle,
spowodowały przesunięcie datowania kontaktów bizantyjsko-ruskich– wtym
także sprawę chrystianizacji– na okres po śmierci Michała III idepozycji
Focjusza, którego zastąpił na tronie patriarchy wKonstantynopolu Ignacy.
Najazd Rusów na tereny wokół Konstantynopola (w860) miał także wpływ
na relacje bizantyjsko-chazarskie. Uświadomił dobitnie dyplomacji konstanty-
nopolitańskiej niebezpieczeństwo grożące cesarstwu od strony Morza Czarnego,
które Bizantyjczycy traktowali jako wewnętrzne jezioro. Do tamtej pory tylko
Awarowie iArabowie zagrozili stolicy, dokonując blokady przy użyciu oty.
Rusowie, dzięki konstrukcji swych łodzi, mogli przemieszczać się zarówno
po rzekach, jak też po otwartych akwenach. W861roku do kraju Chazarów
wyruszyła misja, której inicjatorem był cesarz Michał III. Na jej czele stanął
Konstantyn, bliski współpracownik Focjusza izarazem wykładowca wsłynnej
szkole Magnaura. Jego talent dyplomatyczny izdolności polemiczne dały się
zauważyć podczas wcześniejszej podróży na dwór kalifa. Wysłanie Konstantyna
wkolejną podróż wskazuje na znaczenie, jakie otoczenie cesarza bizantyjskiego
77 Kontynuacja Teofanesa, ks. V 97, s. 35, 37. Otendencyjności powyższego zapisu vide L.Ha-
vlíkova, 1993, s. 107.
78 I. Ševčenko, 1997, s.50 (przekład źródła).
79 J. Shepard, 1998, s.14–18.
80 Żywot Konstantyna, roz. IX 10, 15, 17, s. 71–72; X 1, s.73; XI 23, 42, 45, s. 82–83 (dalej:
ŻKon.); V.Peri, 1988–1989, s. 122; A.Avenarius, 1992, s. 163. Za wiarygodną uważał on tylko tę
część relacji Kontynuatora eophanesa, która dotyczyła kontaktów zRusią.
81 Dokładny przebieg oblężenia w626r. oraz przygotowania do ataku od strony morza przed-
stawia Chronicon paschale, 626, s. 170–181; M. Hurbanič, 2019, s.55–63, 102–117, 181–222;
G. Kardaras, 2019, s. 82–87, 177–178.
82 Blokada stolicy cesarstwa trwała od 674 do 678r.
83 Została ona bardzo dokładnie przedstawiona wŻKon., roz. VIII–XI, s. 66–83.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
22
przywiązywało do regionu czarnomorskiego. Chazarowie byli sprzymierzeńcami
Bizancjum wwalce zkalifatem bagdadzkim, jednak zachowywali dystans do
wpływów cesarstwa, czego dowodem jest przebieg omawianej misji Konstan-
tyna. Była to rutynowa działalność dyplomacji dworu bizantyjskiego, która
dążyła do odbudowy wpływów wnajbliżej położonej stree, do której zaliczano
także terytorium państwa chazarskiego. Polityczny cel misji Konstantyna staje
się jeszcze bardziej wyraźny, jeżeli weźmiemy pod uwagę ówczesne położenie
Bizancjum. Zdaniem J.Leśnego był on ważniejszy od samej chrystianizacji,
która– dodajmy– odniosła niewielki efekt. Jedynie 200 możnych należących
do chazarskiej elity zdecydowało się na przyjęcie chrztu. Konstantyn wyszedł
wprawdzie zwycięsko zdysputy zadwersarzami, która odbyła się na dworze
chagana, jednak Chazarowie nie zdecydowali się na przyjęcie nowej religii za
pośrednictwem Bizancjum. Chociaż misja nie odniosła zamierzonego skutku,
to stosunki bizantyjsko-chazarskie nie uległy zmianie ichaganat nadal był
traktowany priorytetowo przez Konstantynopol.
Wyrażony wliteraturze przedmiotu pogląd, że kontakty chazarsko-ruskie
(skandynawskie) charakteryzowały się napięciem iagresją, odnosi się przede
wszystkim do relacji zpierwszej połowy Xwieku oraz zokresu poprzedzające-
go upadek chaganatu. We wcześniejszym stuleciu sytuacja była inna, oczym
możemy wnioskować zgreckich iarabskich źródeł dotyczących stosunków et-
nicznych ipolitycznych wEuropie Wschodniej. Poza kierunkiem południowym
Skandynawowie rozwinęli także ekspansję na wschód, na tereny położone nad
górną Wołgą iOką. Potwierdzają to znaleziska archeologiczne zokolic Jarosławia,
Perejesławia, Suzdala iWłodzimierza n. Klaźmą, gdzie– poza osadami– ar-
cheolodzy natrali na liczne pochówki skandynawskiego pochodzenia. Duże
ich skupisko zlokalizowane jest też wdorzeczu górnej Wołgi, co wskazuje na
znaczenie tamtejszych połączeń komunikacyjnych dla kontaktów handlowych
Skandynawów zterenami chaganatu chazarskiego iAzji Środkowej oraz zkra-
jami muzułmańskimi. Kolonizacja tych ziem, przejawiająca się zakładaniem
osad, powstawaniem nekropolii oraz występowaniem przedmiotów otypowo
skandynawskiej proweniencji, wskazuje na wyraźną tendencję do uzyskiwania
dostępu do głównych szlaków icentrów handlu dalekosiężnego we wschodniej
Europie. Datowanie znalezisk archeologicznych wskazuje na to, że osadnictwo
skandynawskie na interesujących nas obszarach uległo rozszerzeniu wciągu
IXwieku.
Ekspansja na południe, wzdłuż Dniepru, stała się możliwa wraz zprzemiana-
mi etnicznymi, do których doszło wstree czarnomorskiej wostatniej dekadzie
IXwieku. Była związana zwędrówką Węgrów, którzy około połowy IXwieku
84 J. Leśny, 1987, s. 35–36. Vide także J. Dudek, 2017, s.350–353.
85 ŻKon., roz. XI 41, s. 83.
86 K.A. Brook, 2010, s.143 określa je jako „turbulent and aggressive”.
87 T.[A.] Pushkina, 2004, s. 41–53; W. Duczko, 2006, s.160–166.
88 R.K. Kovalev, 2005a, s. 64–66, 85–92; .., 2011f, s.433–440; eadem, 2011g,
s. 440–448; B.Hårdh, 2016, s.19–33.
89 .. , 2011e, s. 269–278.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
23
odgrywali zasadniczą rolę wkształtowaniu stosunków politycznych ietnicz-
nych we wschodniej Europie. Wposzukiwaniu kandydatów, do których można
by odnieść glosę zrelacji roczników zSt. Bertin otrudnościach zpowrotem
wysłanników chagana Rhus do Konstantynopola w839roku, należy wskazać
właśnie na Węgrów. Konstantyn Porrogeneta, charakteryzując stosunki et-
niczne ipolityczne wstree czarnomorskiej, wspomniał omigracji Węgrów
zLebedii do Atelkuzu.
Czas wędrówki Węgrów do Atelkuzu pozostaje nieznay. Najczęściej wskazuje
się na okres wojny domowej, która rozegrała się wchaganacie chazarskim
wlatach trzydziestych IXwieku. Przemieszczanie się Węgrów należy datować
przed 839rokiem, co dobrze koresponduje zrelacją Roczników bertyńskich
opisującą przybycie wysłanników chagana Rusów wskładzie poselstwa bizan-
tyjskiego na dwór Ludwika Pobożnego wIngelheim. Około połowy IXwieku
nastąpiło ukształtowanie się nowego układu sił na stepach czarnomorskich,
gdzie pojawili się Węgrzy oraz pierwsze grupy Pieczyngów. Pomimo zakoń-
czenia kryzysu wewnętrznego wchaganacie iustabilizowania się jego pozycji
wregionie, równowaga pomiędzy Chazarami, Wegrami iPieczyngami była
krucha. Potwierdzają to okoliczności, wjakich doszło do budowy fortecy Sar-
kel, zlokalizowanej wmiejscu ostrategicznym znaczeniu dla Chazarów. Dla
wzmocnienia pozycji chaganatu dwór bizantyjski przysłał spatharokandidatosa
Petronasa Kamaterosa, który opracował plan budowy twierdzy nad brzegiem
Donu inadzorował prace związane zjej wzniesieniem.
Na podstawie przeprowadzonych badań archeologicznych ustalono, że
obiekt– typowy fort bizantyjski– miał kształt czworokąta owymiarach 193,5×
133,5 m. Otaczały go mury wzmocnione wieżami. Materiałem budulcowym
była cegła wyrabiana na miejscu zdostępnego surowca, albowiem zachowane
90 Mimo występowania wpoglądach badaczy znaczących różnic dotyczących położenia tej
krainy, większość znich jest skłonna lokalizować ją na terenach czarnomorskich, vide przegląd
dyskusji A.Paroń, 2015, s.128–146.
91
To tereny, które wczasie powstawania dzieła Konstantyna Porrogenety zajmowali Pieczyn-
gowie, vide DAI, c. 38, s. 171–172, c. 40, s.176. Na podstawie nazw rzek wymienionych wrozdz.
38 ustalono, że są to: Dniepr, Boh, Dniestr, Prut iSeret. Vide: Constantine Porphyrogenitus, De
administrando imperio. A Commentary (dalej: DAI Com.), s. 149; G. Fehér, 1959, s. 306–326;
W. Swoboda, 1967, s. 30–31; idem, 1986, s.383–385; A. Róna-Tas, 1999, s. 228–234, 325–330.
92
Ojej przebiegu vide: D.M. Dunlop, 1954, s. 199–201; A. Róna-Tas, 1999, s. 325–330; J. Dudek,
2017, s. 378–380. Do Węgrów przyłączyło się inne chazarskie plemię, Kabarowie, tworząc znim
nowy związek oorientacji antychazarskiej, vide T. Lewicki, 1988, s. 78–79.
93
DAI, c. 42, s. 185. Twierdzę lokalizuje się na lewym brzegu Donu (= lewobrzeżne Gro-
dzisko Cymlańskie). Zdaniem .. a, 2002, s. 155–156 twierdza była przeznaczona do
kontroli żeglugi na dolnym odcinku Donu. Sarkel był typowym fortem średnich rozmiarów, jakie
Bizantyjczycy wznosili na terenie Bliskiego Wschodu iAzji Mniejszej. Zpowodu zbyt małych
rozmiarów miał ograniczone możliwości militarne. Natomiast A.C., 2014, s. 323–329
woparciu orozmieszczenie pozostałych chazarskich twierdz (głównie od strony północnej iza-
chodniej) sugeruje, że miały one za zadanie obronę terytorium chaganatu m.in. przed atakami
ze strony Siewierzan, których osadnictwo zajmowało tereny pomiędzy Desną, Worsklą agórnym
dorzeczem Dońca.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
24
cegły odbiegają swoim kształtem od używanych wBizancjum. Strategiczne
usytuowanie fortu pozwalało na kontrolowanie jednego zważniejszych miejsc
łączących główne rzeki– Don iDoniec– zWołgą. Stacjonowanie wtym re-
jonie garnizonu chazarskiego pozwalało także na ochronę osadnictwa, które
rozwinęło się na terenach położonych na lewym brzegu Donu, co potwierdza
al-Mas’ūdī.
Przesunięcie koczowisk Węgrów wstree czarnomorskiej wkierunku za-
chodnim zbliżyło je do terenów Europy środkowej. Wźródłach łacińskich
pierwsze wzmianki owęgierskiej aktywności militarnej na zachód od Karpat
Wschodnich pojawiły się już 862roku, natomiast kolejne relacje odnoszą się
do 892 i894roku. Autor Żywota Metodego potwierdza spotkanie arcybisku-
pa morawskiego zniewymienionym zimienia królem węgierskim. Doszło do
niego w882roku, najprawdopodobniej na terenach nadcisańskich, podczas
powrotu Metodego zKonstantynopola na teren państwa Świętopełka I. De-
nitywne opuszczenie przez Węgrów ich dotychczasowych siedzib wEuropie
Wschodniej nastąpiło na skutek eskalacji koniktu bułgarsko-bizantyjskiego,
podczas którego zajęli oni miejsce sprzymierzeńców Konstantynopola.
Wędrówka Węgrów na zachód spowodowała uruchomienie wstree czar-
nomorskiej procesów politycznych ietnicznych, które zmieniły dotychczasowy
układ sił wregionie. Obok Chazarów iBułgarów nadwołżańskich powstało wów-
czas trzecie centrum polityczne na terenie wschodniej Europy– Ruś Kijowska.
Przeniesienie centrum władztwa Skandynawów zpółnocy do Kijowa przyczy-
niło się do skrócenia dystansu, jaki dzielił ich od wybrzeży Morza Czarnego
iAzowskiego. Wybuch wojny bizantyjsko-bułgarskiej w894roku spowodował
perturbacje wnapływie arabskiego srebra monetarnego znad Morza Czarnego
na tereny położone wdorzeczu Dniepru, Desny ina północy kraju, co znalazło
odzwierciedlenie wrozmieszczeniu skarbów monet bizantyjskich na obszarze
Europy Wschodniej. Mogła to być jedna zprzyczyn, dla których Oleg zorga-
nizował wielką wyprawę na Konstantynopol (w907) idoprowadził do zawarcia
traktatu pokojowego ihandlowego zBizancjum (w912 bądź 913). Wtym czasie
miała też miejsce interwencja władcy Rusów nad Morzem Azowskim iwstree
kaukasko-kaspijskiej. Poza łupiestwem jej celem był dostęp do głównych szlaków
handlowych prowadzących przez przełęcze kaukaskie na północ iożywienie na
94
M.. Apaoo, 1962, s. 297–323; T. Nagrodzka-Majchrzyk, 1973, s. 46–48; eadem, 1978,
s. 131–133; M. McGovern, 1989, s. 177–180; O. Pritsak, 1991, s. 1843–1844. Odnośnie do właści-
wości materiału użytego do budowy Sarkelu oraz innych twierdz chazarskich vide ..,
2016, s. 8–20.
95 Al-Mas’ūdī, Kitāb at-tanbīh wa l-išrāf (Księga ostrzeżeń irewizji), s. 114; M.H. Apaoo,
1962, s. 298–302; R. Rolle, 2003, s. 1318. Budowa fortu datowana jest na 833r., jakkolwiek podaje
się także datę 847r. Vide T. Lewicki, W. Swoboda, 1975, s. 55; J. Dudek, 2017, s. 407–408.
96 G. Fehér, 1959, s. 306–326; W. Swoboda, 1967, s. 30–31; idem, 1986, s. 383–385; A. Róna-
-Tas, 1999, s. 325–330.
97 Annales Fuldenses, a. 892, s.121, a. 894, s. 125.
98 Żywot Metodego, roz. XVI 1–4, s. 114 (dalej: ŻMet.); V. Vavřínek, 1964, s. 261–269.
99 DAI, c. 37, 5–8, s. 166; A.Paroń, 2015, s. 125–149, 283–294.
100 B. Zhivkov, 2015, s. 147–170.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
25
nich ruchu tranzytowego. Tymczasem (od przełomu IX/Xwieku) wkontaktach
krajów muzułmańskich zterenami Europy Wschodniej ize Skandynawią ob-
serwujemy trwałe przesunięcie głównych arterii komunikacyjnych wkierunku
wschodnim (Buchara, Samarkanda, Transoksania).
Zopisu B odnoszącego się do sytuacji politycznej ietnicznej wEuro-
pie Wschodniej wynika, że granica strefy wpływów wareskich ichazarskich
przebiegała– poza dorzeczem górnej Wołgi– także wdorzeczu Oki iDniepru.
Plemiona Polan, Siewierzan iWiatyczów były zależne od Chazarów ipłaciły im
dań, natomiast Słowenie, Krywicze oraz Meria pozostawali pod władzą Ruryka
ijego następców. Obraz tych relacji, jaki przekazuje ,
jest jednoznaczny iświadczy oprostym podziale na strefy wpływów Chazarów
iWaregów. Wtekście znajdujemy informację, że nie wszystkie plemiona pozo-
stające pod zależnością chaganatu były tak samo traktowane. Na niektóre znich
nałożono „dań lekką”– jak choćby na Siewierzan. Dlatego też nie należy trakto-
wać ówczesnych przekazów jako prostego odzwierciedlenia relacji polityczno-
-etnicznych. Stosunki poszczególnych plemion słowiańskich zChazarami były
zróżnicowane. Trudno mówić oliniach podziału we współczesnym tego słowa
znaczeniu. Były to raczej strefy wpływów podlegające nieustannym zmianom,
przypominały analogiczne władztwo Mongołów nad księstwami ruskimi po
ich podboju wXIIIwieku. Chazarowie nie utrzymywali swych oddziałów na
terenach poszczególnych plemion. Zadowalali się uznaniem władzy chagana
oraz daninami czy innymi świadczeniami, będącymi świadectwem pozosta-
wania wich stree wpływów. Plemiona pozostające pod chazarską dominacją
uzyskiwały natomiast ochronę oraz dostęp do znajdujących się na terytorium
chaganatu głównych regionalnych ośrodków handlu dalekosiężnego. Jak silne
były to związki, pokazuje przykład Wiatyczów, którzy aż do końca istnienia
chaganatu pozostawali wjego stree wpływów.
Rządy Olega wKijowie irozszerzenie władzy Rurykowiczów
na obszar środkowego Dniepru
Nowy rozdział wkontaktach waresko-chazarskich rozpoczął się po przeniesieniu
ośrodka politycznego zpółnocy na południe– do Kijowa, określonego przez
kronikarza „matką grodów ruskich”. Nastąpiło to po uprzednim zamordo-
waniu rządzących dotychczas wKijowie Askolda iDira przez drużynników
Igora iOlega, co tradycja kronikarska utrwalona wprzekazie B datuje
na 882rok. Powyższa datacja wzbudza jednak liczne kontrowersje. Wśród
101 B 1, AM 6370 (862), s. 18; A.Koptev, 2010, s. 189–212.
102 Zwrócił na to uwagę .., 2002, s.28–46.
103 B 1, AM 6390 (882), s. 18; .., 2005a, s. 207–218.
104
B 1, AM 6390 (882), s. 18; .. , 2014, s. 70–83, 257–260. H. Łowmiański, 1973,
s. 182 wyraził przypuszczenie, że upadek rządzących wKijowie Askolda iDira należy datować na
okres wcześniejszy, skoro nie wzięli oni udziału wnajeździe na Konstantynopol w860r., oczym
brak informacji wpierwszym nowogrodzkim latopisie. Vide także B, s. 254.
105
Autor latopisu korzystał podczas pracy zdzieł greckich. Poza datą ataku na Konstantynopol
(860), pozostała chronologia wB odnosząca się do omawianego okresu wzbudza wątpliwości,
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
26
badaczy ujawnił się również szereg wątpliwości wodniesieniu do Olega ijego
relacji zRurykowiczami (przede wszystkim zzałożycielem dynastii Rurykiem
oraz jego następcą, Igorem), atakże wstosunku do jego pozycji wstrukturze
władzy na Rusi na przełomie IX/Xwieku. Wątpliwości dotyczą chronologii
zajęcia Kijowa przez Olega iIgora, atakże ustalenia daty śmierci księcia, która
została odmiennie przekazana przez nowogrodzki pierwszy latopis iprzez B.
Wlatopisie nowogrodzkim pierwszym Oleg występuje jako wojewoda iopiekun
małoletniego Igora, syna Ruryka, podczas gdy wtekście B znajduje się uwaga
opochodzeniu Olega zrodu książęcego. Argumentem przemawiającym za
autentycznością informacji podanej przez drugie źródło jest tekst traktatu
zawartego przez Olega zBizantyjczykami w912roku, pozwalającego uważać go
za niezależnego władcę. Dało to podstawę do dyskusji wsprawie autentyczności
tego fragmentu B, który często uważa się za kompilację powstałą na użytek
opowiadania opoczątkach państwa idynastii Rurykowiczów, asporządzoną
woparciu oteksty późniejszych traktatów polityczno-handlowych zawartych
pomiędzy Bizancjum aWaregami.
Do ożywienia dyskusji orelacjach chazarsko-ruskich ireinterpretacji da-
towania wczesnych dziejów rozszerzania się władzy Rurykowiczów na tereny
wdorzeczu środkowego Dniepru przyczyniło się odnalezienie przez N.Golba
anonimowego listu napisanego po hebrajsku, znajdującego się wzbiorze ko-
respondencji zgenizy kairskiej. Wspomniany dokument datowany jest na rok
około 930, lecz uwagę badaczy zwróciło występowanie wnim– obok imion
sześciu świadków, należących przypuszczalnie do Żydów chazarskich– także
napisu runami tureckimi. Na tej podstawie sformułowano pogląd owystę-
powaniu wKijowie womawianym okresie lokalnej elity chazarskiego pocho-
dzenia, atakże oprzynależności wpierwszej tercji Xwieku ziem położonych
nad środkowym Dnieprem do chaganatu chazarskiego. Natomiast wkolejnym
anonimowym dokumencie pochodzącym zkorespondencji chazarsko-żydow-
skiej (tzw. dokument zCambridge) znajduje się informacja onajeździe Rusów
na terytorium bizantyjskie w922roku pod wodzą Helgu, Helgo (= Helgi).
jak choćby data sprowadzenia Waregów na Ruś czy chronologia początku rządów cesarza Mi-
chała III. Według trafnej opinii H.Łowmiańskiego, 1973, s.179–180: „Ztych chronologicznych
etykietek nie możemy wysuwać żadnych wskazówek co do rzeczywistego datowania odnośnych
faktów, achcąc odtworzyć siatkę chronologiczną, chociaż przybliżoną, musimy wziąć za podstawę
dane pierwotnego niedatowanego tekstu”. Tendencje ipoglądy historiograi radzieckiej irosyj-
skiej wXXw. odnośnie do stosunków chazarsko-słowiańskich (zplemionami znad środkowego
dorzecza Dniepru iDonu) scharakteryzował .., 1990, s. 200–201.
106 Dało to podstawę do wysunięcia przypuszczenia owystępowaniu na Rusi dwuwładzy,
analogicznie jak uChazarów (chagan-beg).
107
B 1, AM 6420 (912), c. 13, s. 26. Oleg występuje wnim jako wielki książę. .. ,
2014, s.260–268.
108 Kievan Letter, s.14 (w. 25–30), s.15 (tłum. ang.).
109
Cambridge Document, s.114 (w. 18), s. 115 (tłum. ang.). Dokument wraz zinnymi tekstami
został odnaleziony wKairze w1896r. iopublikowany przez S.Schechtera w1912r. (s. 181–219).
Jego odkrywca natrał na bogaty zbiór listów ifragmentów korespondencji, na który złożyły się
teksty ocharakterze religijnym, kontrakty małżeńskie, darowizny ikorespondencja handlowa
pochodząca zVI–XIXw. Gros dokumentów datowanych jest wokresie od X do połowy XIIIw.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
27
Akcja ta miała miejsce po klęsce, jaką poniósł on wwalce zChazarami, którzy
następnie nakłonili księcia do podjęcia wyprawy przeciwko Bizancjum. Na
tej podstawie, jak też woparciu oprzekaz pierwszego latopisu nowogrodzkie-
go (zdatą 922), N. Golb, O. Pritsak oraz inni badacze opowiedzieli się za
przesunięciem datowania zajęcia Kijowa przez Olega z882roku (zgodnego
zrelacją B) na drugą ćwierć Xwieku. Wprzesunięciu chronologii zajęcia
naddnieprzańskiego grodu najdalej posunął się C. Zuckerman, datujący śmierć
Olega na 941rok, co automatycznie skróciło okresu rządów Igora do niecałych
pięciu lat (941–945). Badacz odrzucał też możliwość wspólnych rządów
Olega iIgora, za czym przemawiałby przebieg wyprawy z941roku. Także
dane odnoszące się do chronologii najstarszych umocnień Kijowa, uzyskane na
podstawie analizy wykonanej metodą dendrochronologiczną, wskazują na ich
pochodzenie z887roku. Inną przesłankę wtym względzie stanowią znaleziska
monet arabskich (dirhemy) zobszaru dorzecza środkowego Dniepru, które
numizmatycy datują najwcześniej na początek Xwieku.
Nie mniej kontrowersji wzbudza ustalanie początku rządów Igora. Zapiska
latopisu nowogrodzkiego dotycząca ostatnich lat rządów iokoliczności śmierci
Olega jest bardzo lakoniczna wstosunku do przekazu B. Występuje pomię-
dzy nimi także różnica chronologiczna między śmiercią Olega adziałaniami
Igora jako samodzielnego księcia. Jego grób miał się znajdować na wzniesie-
niu zwanym Szczekawica (mogiła Olegowa). Wymienione źródło przekazało
lokalną tradycję wspartą szczegółami mikrotopograi. Natomiast interpretacja
historyczna wersji przekazanej przez dokument zCambridge wynika zbraku
dodatkowych danych, na podstawie których można by ustalić chronologię tej
kampanii, aprzede wszystkim dokonać identykacji wodza, który zorganizował
najazd– Olega bądź Igora. Innymi problememami są: ustalenie chronologii
rządów obu książąt; rozdzielenie działań, które podejmowali wspólnie od tych,
wktórych uczestniczyli oddzielnie; ustalenie daty śmierci Olega (odmienne
informacje wB iw). Okoliczności, wjakich doszło do ostatniego
zwymienionych zdarzeń, wprzekazie B noszą znamiona toposu literackiego,
Powstały one wśrodowisku żydowskich kupców działających wFustat, ważnym ośrodku handlu
dalekosiężnego wEgipcie Fatymidów iMameluków. Pokaźna część dokumentów znajduje się
obecnie wCambridge University Library jako kolekcja Taylora-Schechtera. Największą uwagę
badaczy przyciąga ta część korespondencji, która dotyczy działalności kupców żydowskich
wstree śródziemnomorskiej oraz mających kontakty zkupcami wIndiach, vide: S.D. Goitein,
M.A. Friedman, 2008; M. Gil, 2003, s. 273–319; J.L.Goldberg, 2012. Natomiast V.J. Petrukhin
(.. ), 2007a, s. 259 uważa, że wymieniony wźródle Helgu to nie Oleg, lecz książę
rezydujący wCzernichowie.
110 , s. 107–108.
111 N. Golb, O. Pritsak, 1982, s.61–71, 104–105; C. Zuckerman, 1995, s.260. Pojawienie się
Olega nad środkowym Dnieprem C.Zuckerman datował na drugą dekadę Xw., natomiast
S. Franklin, J. Scheppard, 2013, s.97 opowiadają się za schyłkiem IXw.
112 C. Zuckerman, 1995, s. 260.
113 Ibidem, s. 263 (przyp. 97); jednak na Rusi nie było tradycji instytucji dwuwładzy analo-
gicznej do tej wchaganacie chazarskim (diarchia, chagan ibeg).
114 .S. Noonan, 1987, s. 396.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
28
ponadto kronikarz przypisuje Olegowi cechy czarodzieja. Według ostatniego
zwymienionych źródeł śmierć Olega miała miejsce wokolicy Kijowa, nato-
miast przedstawione okoliczności, wjakich miało to nastąpić, nie budzą zaufa-
nia, zawierają bowiem typowe zapożyczenia zliteratury bizantyjskiej. Autor
pierwszego latopisu nowogrodzkiego zlokalizował pochówek Olega wStarej
Ładodze, podczas gdy dokument zCambridge zawiera informację, że książę
poniósł śmierć podczas wyprawy na tereny perskiej części wybrzeża Morza Ka-
spijskiego. Wiadomość pochodząca ztego źródła owiele bardziej odpowiada
ówczesnym realiom oraz stosunkom waresko-bizantyjsko-chazarsko-arabskim.
Znamiennym jest, że większość przekazów źródłowych wspomina ośmierci
Olega, do której doszło poza terytorium Rusi, podczas jednej zzamorskich wy-
praw łupieskich. Whistoriograi spore grono zwolenników miał domysł owy-
stępowaniu dwóch Olegów. Pierwszy to znany zB zdobywca Kijowa, drugi
natomiast był rówieśnikiem księcia kijowskiego Igora, imieniem Helgu, którego
władztwo lokalizowano wstree nadczarnomorskiej (Tmutorokań). Oba te
przekazy pozostają jednak wsprzeczności ztreścią dokumentu zCambridge.
Proces rozszerzania władzy Olega po zdobyciu Kijowa na okoliczne plemiona
słowiańskie znad środkowego Dniepru został przedstawiony wtradycji kroni-
karskiej (B) bardzo schematycznie. Ważnych argumentów przemawiających
za rewizją dotychczasowego poglądu wtej kwestii dostarczają List kijowski,
115
B, s. 278–283; E.A. , 2005a, s. 138–146; eadem, 2005b, s. 95–108; .. -
, 2019, s. 322–331.
116 .. , 2014, s. 275–276.
117 , s. 109.
118
Cambridge Document, s. 118 (w. 13), s. 119 (w. 13) (tłum. ang.). Barda była stolicą prowincji
Arrān, vide charakterystyka tego ośrodka wHudūd al-‘Alam, §36 (poz. 21), s. 143; D.M. Dunlop,
1986, s. 140–141. Miało to miejsce podczas kolejnego najazdu Rusów w943/944 na miasta poło-
żone na południowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego. D.M. Dunlop, 1954, s. 239–240; P.B . Golden,
1995, s. 625.
119
.. , 1933, s. 187–208, zwł. s. 191–200. Poglądy tego badacza nie są odosobnione
iobecnie także obserwujemy powrót do koncepcji występowania dwóch Rusi– naddnieprzań-
skiej inadczarnomorskiej. Natomiast V.J.Petrukhin (.. ), 2007a, s. 259 informację
zdokumentu zCambridge odnosi do księcia rezydującego wCzernichowie. Znaczenie tego
grodu wgospodarczej ipolitycznej strukturze ziem ruskich womawianym okresie podkreśla
V. Kovalenko, 2013, s.258.
120
Najbardziej radykalną rewizję tradycyjnej chronologii rządów Rurykowiczów na Rusi
zaproponował C.Zuckerman, datując przywołanie Ruryka na Ruś na 895r., pojawienie się Olega
nad środkowym Dnieprem na 910–920, natomiast jego rządy na lata 911–941 (C. Zuckerman,
2011, s. 7–56). Badacz ten zajął krytyczne stanowisko wobec sugestii O. Pritsaka odnośnie do
zajęcia Kijowa przez Olega iIgora nie w882r., lecz blisko 30–40 lat później, vide s.8–18, zwł.
s. 11: „Iwill argue below that dating the letter as early as ca. 930 is not only implausible, but
frankly impossibile”; idem, 1995, s. 260. Poglądy O. Pritsaka dotyczące roli Chazarów wrozwoju
Kijowa wywołały ożywioną dyskusję, szczególnie po wydaniu wj. rosyjskim książki N. Golba
iO. Pritsaka w1997r., vide .. , 2001, s. 38–42; idem, 2004, s. 99–108; .. ,
2016, s. 533–536.
121 Kievan Letter, s.10–16 (tekst wj. hebrajskim oraz przekład wj. angielskim). Vide recenzja
tej pracy autorstwa P.B. Goldena, 1984, s.474–486.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
29
dokument zCambridge oraz ustalenia archeologiczne. Za przesunięciem
tradycyjnej chronologii rządów Olega wKijowie przemawiają także znalezi-
ska pierwszych skarbów zawierające monety arabskie, których obecność na
interesującym nas terenie numizmatycy datują na początek Xwieku. We-
dług przekazu B Oleg niebawem po zdobyciu Kijowa (ogłoszonego przez
niego „matką grodów ruskich”) rozpoczął umacnianie iposzerzanie zasięgu
terytorialnego swojej władzy, co kronikarz umieścił pod rokiem 882, wraz
zinformacją okolejnych wyprawach księcia. Jego pierwszym celem byli
Drewlanie, którzy zajmowali tereny na prawym brzegu Dniepru, akolej-
nymi Siewierzanie iRadymicze. Mieli odtąd przekazywać Rusom dań,
której wielkość była zróżnicowana. Jedne zplemion, jak Siewierzanie, miały
dań lekką, wprzypadku innych Oleg utrzymał takie zobowiązania, jakie miały
one wcześniej wobec chaganatu. Książę prowadził walki także zTywercami
iUliczmi. Za Olega nastąpiło przeniesienie głównego grodu Rurykowiczów
zpołożonego na północy Nowogrodu na południe, do Kijowa. Decyzja ta była
dowodem wzrostu znaczenia dynastii Rurykowiczów, świadczyła orozszerza-
niu wpływów itworzeniu silnego państwa na terenie Europy Wschodniej. Nie
należy zapominać ogospodarczych aspektach decyzji Olega, albowiem Kijów
był dobrze skomunikowany ze strefą czarnomorską poprzez Dniepr, aszlaki
lądowe zapewniały mu połączenie zterytorium chaganatu chazarskiego, skąd
prowadziły dalej, wkierunku Azji środkowej.
Interesujących danych dotyczących datowania, etapów imetod, za pomocą
których Oleg utrzymywał władzę nad nowo opanowanymi terenami, dostarczyły
wyniki prac wykopaliskowych przeprowadzonych na terenie kompleksu osad-
niczego wŠestovici (powierzchnia 640 m), położonego wpobliżu Czernihowa
nad rzeką Žerdova– prawobrzeżnym dopływem Desny. Na południe od niego
znajdował się gród Korovel (około 2,9 ha powierzchni), położony wysoko na
nadbrzeżnej terasie wmiejscu, gdzie Žerdova uchodzi do Desny. Na cyplu,
wwarstwach osadniczych datowanych na koniec IXwieku, archeolodzy natrali
122 Cambridge Document, s. 106–121 (tekst hebrajski itłum. angielskie).
123
M. Sahaydak (M.A. Ca), 2005, s. 139–160; .. , 2005b– gdzie dyskusja
dotycząca badań iinterpretacji znalezisk archeologicznych oraz materiału historycznego wod-
niesieniu do wczesnych faz rozwoju iroli Kijowa we wczesnym średniowieczu.
124 Było to spowodowane ponownym ożywieniem kontaktów handlowych zkrajami muzuł-
mańskimi oraz wystąpieniem koniunktury wgospodarce kalifatu bagdadzkiego.
125 B 1, AM 6390 (882), s. 18; B 2, s.250–252.
126 B 1, AM 6391 (883), s. 19.
127 B 1, AM 6392 (884), s. 19; B 2, s.253.
128 B 1, AM 6393 (885), s. 25–26; B 2, s. 254. Wiarygodność chronologii powyższych
zapisek zakwestionowł H.Łowmiański, 1973, s. 139, który uznał je za zmyślone, awdziałaniach
podjętych przez księcia Olega przeciwko plemionom Siewierzan iRadymiczów dopatrzył się
opisu działań, jakie wXw. zorganizowali książęta Światosław iWłodzimierz Wielki przeciwko
Wiatyczom. Natomiast za cenną wrelacji B badacz uznał informację odani płaconej przez
plemiona Słowian Chazarom, potwierdzającą ich zależność od chaganatu.
129 B 1, AM 6391 (883), s. 20; AM 6392 (884), s. 20; AM 6393 (885), s. 20–21; vide B
2, s. 250–252; B, s. 259.
130 B 1, AM 6393 (884), s. 20.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
30
na ślady po pożarze. Na terenie pobliskiego grodu natomiast znaleziono liczne
militaria ipochówki, stanowiące pozostałości po stacjonującej tam załodze
pochodzenia skandynawskiego. Wśród grobów natraono na okazałe pochówki
komorowe (nr 36 i93) oraz włodziach (9, 23, 33), które uważa się za miejsca
spoczynku książęcych drużynników. Militaria znaleziono również wgrobach
ciałopalnych (58 i83). Skandynawskie proweniencje mają także ozdoby (owalne
zapinki) pochodzące zgrobów kobiecych (53, 60, 69 i78). Różnorodne po-
chówki wskazują na zróżnicowaną etnicznie ikulturowo populację, wktórej
wyróżniono Skandynawów, Słowian oraz osoby pochodzenia koczowniczego,
bałtyjskiego iugro-ńskiego. Gród wKorovelu (wraz zzapleczem) miał ewi-
dentnie charakter placówki wojskowej, której zadaniem była kontrola jednego
ze szlaków handlowych, prowadzącego wkierunku dorzecza górnej Oki iWołgi
oraz na południe ipołudniowy wschód. Za jego pomocą władcy kijowscy mogli
utrzymywać zwierzchnictwo nad nowo podporządkowanymi terenami oraz
zabezpieczać ważne połączenia komunikacyjne, korzystając zwojowników nie
tylko skandynawskiego pochodzenia.
Uwzględniając stan badań historyczno-archeologicznych nad początkami
państwowości ruskiej inad rolą Skandynawów wtym procesie, jak też szerszy
kontekst ówczesnych stosunków wregionie, uważam, że podaną przez B
datę zajęcia Kijowa przez Olega iIgora należy przesunąć z882roku na koniec
IX bądź początek Xwieku. Znajduje to potwierdzenie waktywności militarnej
Waregów, mającej na celu podporządkowanie okolicznych plemion słowiańskich
osiadłych wdorzeczu środkowego Dniepru. Okolicznościami sprzyjającymi były
trudne położenie chaganatu oraz migracja Węgrów na teren Europy Środkowej,
która miała miejsce wpołowie lat dziewięćdziesiątych IXwieku. Za ich obec-
nością nad środkowym Dnieprem może przemawiać mikrotopograa okolic
Kijowa– na południe od miasta znajduje się wzmiankowana wB „Węgierska
Gór a”. Zdaniem S. Franklina iJ.Sheparda na wzniesieniu tym znajdował się
gródek, wktórym stacjonowała załoga złożona zwojowników staromadziarskich
pozostających na służbie Chazarów. Potwierdzeniem są znaleziska starowęgier-
skich militariów (łuki, fragmenty kołczanu, okucia igrociki strzał) oraz grobów
wojowników, wtym przede wszystkim występujące na obszarze środkowego
dorzecza Dniepru idatowane na Xwiek. Nowa sytuacja polityczna ietniczna
wregionie powstała po migracji Węgrów na zachód do Europy Środkowej (pod
koniec IXwieku) oraz po napływie Pieczyngów na stepy nadczarnomorskie.
Poza zmianą sąsiedztwa na południu, dla ziem ruskich nie mniej poważną
tego konsekwencją były perturbacje wnapływie złota isrebra monetarnego
131 V. Kovalenko, 2013, s.257–294, zwł. s. 285–287. Odnośnie do ludności pochodzenia skan-
dynawskiego wskazuje się raczej na tereny Półwyspu Jutlandzkiego, aniżeli na sąsiednią Szwecję.
132
.. , 1990, s. 206 uważa, że rola Węgrów wdziejach Słowian znad środ-
kowego Dniepru wlatach trzydziestych IXw. została wB pomniejszona. A. Róna-Tas, 1999,
s. 319–330; idem, 2007, s. 274–275; „ ” wnowszej historiograi rosyjskiej
przedstawił .. , 2015.
133 B 1, AM 6390 (882), s. 18.; V. Petrukhin, 2007b.
134 S. Franklin, J. Shepard, 2013, s.96.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
31
znad Morza Czarnego iKaspijskiego na tereny wdorzeczu Dniepru iDesny
oraz położone na północy kraju. Mogła to być jedna zprzyczyn, dla których
Oleg zorganizował wielką wyprawę na Konstantynopol (907) izawarł traktat
pokojowy zBizancjum (912).
Związki chaganatu chazarskiego zomawianego okresu zplemionami sło-
wiańskimi osiadłymi wśrodkowym dorzeczu Dniepru zostały przedstawione
bardzo enigmatycznie wB– obejmowały zależność od Chazarów, wyrażaną
daniną wpostaci skórek zwierzęcych bądź wmonecie (szyling, szeląg). Na
ściślejsze związki pomiędzy nimi wskazywać może nazwa Kijowa– „Samba-
tas”– wywodząca się zjęzyka tureckiego, co stanowi ważny argument whi-
potezie O.Pristaka ochazarskim epizodzie tego grodu. Wśród licznych
proponowanych wyjaśnień związku Sambatas zKijowem na obecnym etapie
badań za najbardziej przekonujące należy uznać to, które odnosi się do miejsca
bądź oznacza konkretny dzień tygodnia (tj. sobotę), wktórym odbywała się
wymiana handlowa. Niezależnie od tego za związkami omawianego terenu
zchaganatem przemawia zachowana wstarej dzielnicy Kairu korespondencja
pochodząca zbogatego archiwum żydowskiej społeczności kupieckiej. List
kijowski, napisany wjęzyku hebrajskim, dotyczy Kijowa ipotwierdza występo-
wanie wtym mieście wspólnoty kupców żydowskich, atakże informuje oich
kontaktach– nie tylko na płaszczyźnie handlowej– ze społecznością słowiańską.
Nie można też wykluczyć dawniejszej genezy tych związków, jeśli weźmie się
pod uwagę dominującą pozycję chaganatu chazarskiego wEuropie Wschod-
niej, aktywność kupców nazywanych ar-Rādhānīja na międzynarodowych
szlakach handlowych, jak też występowanie tolerancji religijnej, anastępnie
przyjęcie judaizmu jako religii dominującej przez chagana ielitę jego pań-
stwa. WIX–Xwieku kupcy żydowscy byli obecni wnajważniejszych centrach
iośrodkach handlu dalekosiężnego zarówno wEuropie, jak ipoza jej obszarem.
Jakkolwiek rozmiary żydowskich wspólnot spotykanych wośrodkach handlo-
wych wEuropie Wschodniej womawianym okresie nie są dokładnie znane, to
na podstawie zachowanych przekazów możemy wnosić oich obecności także
wKijowie iwcentrach podległych chaganatowi chazarskiemu. Potwierdza
135 .S. Noonan, 1980, s.300 (tab. 1), s. 301 (tab. 2); idem, 1992, s. 241–242, s. 254 (tab. 1),
s. 255 (tab. 2); R.K. Kovalev, 2001, s. 250–274, s. 249 (tab. 1); idem, 2002, s. 204–209, s. 203 (tab. 1).
Autor łączy tę tendencję zaktywnością emisji monet wpaństwie Samanidów. Skarby, wktórych
występują dirhamy pochodzące zww. mennic, wtym zBuchary, dowodzą, że depozyty wystę-
pujące na terytorium Rosji, Ukrainy iBiałorusi stanowią blisko 1/4 ogółu monet emitowanych
ztej mennicy. Było to drugie– po szwedzkim– skupisko monet bucharskich. M. Roslund, 2015,
s. 43–48.
136 N. Golb, O. Pritsak, 1982, s. 53–55. Nazwę Sambatas wodniesieniu do Kijowa wymienił
też Konstantyn Porrogenata, DAI, c. 9 (w. 9), s.56.
137 Propozycje wyjaśniające tę nazwę ijej związek zgrodem nad Dnieprem omówione zostały
wDAI Com., s. 32–33; L.S.Chekin, 1990, s. 379–394; S. Franklin, J. Shepard, 2013, s. 95. Rozwią-
zanie to aprobują także N. Golb, O. Pritsak, 1982, s. 53 (przyp. 41) oraz W. Swoboda, 1970, s.36.
138
Odnośnie do ich działalności vide: J. Marquart, 1903, s. 342–353; F.Kmietowicz, 1969,
s. 163–173; M.Gil, 1974, s. 299–328; Ch. Pellat, 1995, s. 363–367.
139
L.S. Chekin, 1990, s. 383–389 nawiązał do ustaleń A.A. Arkhipova, który etymologię nazwy
Kijowa łączy zrzeką Sambatian, znaną ztradycji talmudycznej.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
32
to zachowany fragment korespondencji, datowany woparciu oanalizę lolo-
giczną na początek Xwieku. Rozwojowi skupisk żydowskich na omawianych
terenach sprzyjała tolerancja religijna Chazarów, aprzede wszystkim przyjęcie
judaizmu przez ich chagana ielitę jego państwa. Problemy zokreśleniem czasu
powstania anonimowego Listu kijowskiego utrudniają ustalenie długości
trwania zwierzchnictwa chaganatu nad ziemią Polan. Momentem dogodnym
do jego zakończenia było przybycie Askolda iDira nad środkowy Dniepr
iobjęcie przez nich rządów wKijowie – brak informacji oreakcji ze strony
chaganatu może stanowić przesłankę do przypuszczenia oich samodzielności
wobec Chazarów. Podobna sytuacja miała miejsce po zamordowaniu Askolda
iDira przez drużynników Olega iIgora. Również działania, jakie podjął Oleg
wcelu podporządkowania plemion osiadłych wdorzeczu środkowego Dniepru,
mogą wskazywać na brak jego zależności od chaganatu. Przesunięcie chronologii
objęcia przez Olega rządów wKijowie dobrze koresponduje zatakami, które
władca ten oraz jego następca podejmowali przeciwko Bizancjum wstrefach
kaspijskiej ikaukaskiej wpierwszej połowie Xwieku.
Stosunki waresko-chazarskie wdobie rozwoju terytorialnego państwa ruskiego
wpierwszej połowie Xwieku
Dotychczasowe enigmatyczne relacje skandynawsko (rusko)-chazarskie uległy
znaczącej zmianie wXwieku– nie tyle wsposób nagły, co systematyczny. Zjed-
nej strony było to konsekwencją postępującego wpierwszej ćwierci Xwieku
procesu umacniania irozszerzania przez Waregów swojej pozycji wśrodko-
wym dorzeczu Dniepru, będącym womawianym stuleciu głównym szlakiem
handlowym ikomunikacyjnym zBizancjum. Zdrugiej natomiast nastąpiła
zmiana sytuacji etnicznej ipolitycznej wstree czarnomorskiej wnastępstwie
osiedlenia się Pieczyngów i(na ziemiach położonych na południowy-wschód
od dolnej Wołgi) Oguzów.
Migracja pierwszego zwymienionych ludów wkierunku zachodnim związana
była zwybuchem wojny bułgarsko-bizantyjskiej, której epizodem było wyparcie
Węgrów izajęcie ich siedzib przez Pieczyngów. Pieczyngowie wystąpili wcha-
rakterze sprzymierzeńców władcy Bułgarów Symeona inajechali, anastępnie
zajęli koczowiska Węgrów wczasie, gdy ci byli na wyprawie. Zmusiło to Węgrów
do kolejnej migracji. Zajęcie przez Pieczyngów ziem położonych na zachód od
dolnego biegu Donu iDniepru spowodowało także ograniczenie strefy wpływów
Chazarów wEuropie Wschodniej. Niewiele można powiedzieć ostosunkach
140 Kievan Letter, s.10–14 (tekst hebrajski), s.11, 13, 15 (tłum. angielskie).
141
N. Golb, O. Pritsak, 1982, s.20–44. Posłużyły do tego nazwy pochodzenia hebrajskiego
występujące wkorespondencji, jak też nazwa Kijowa (KYBR, QYYWB).
142 N. Golb, O. Pritsak, 1982, s.71 datują powstanie listu na około 930r. Vide komentarz
.. do rosyjskiego wydania książki: ., . , 1997, s.217.
143 B 1, AM 6370 (862), s. 18–19.
144
DAI, c. 37 (w. 34–40), s. 167–168, 169 (w. 15, 16, 33). Okoliczności ich przybycia nad Morze
Czarne, rozwój osadnictwa oraz wpływ na stosunki etniczne ipolityczne wregionie przedstawili
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
33
Pieczyngów zChazarami po rozgromieniu Węgrów. Zrelacji anonimowego
dokumentu zCambridge wiadomo, że za rządów królów Beniamina iAarona
Chazarowie zmuszeni byli walczyć zkoalicją, wktórej występowali m.in. także
Pieczyngowie (PYYNYL), przy czym jedynymi sprzymierzeńcami chaganatu
byli Alanowie. Wydarzenia, októrych informuje wspomniany tekst hebrajski,
nie są datowane, ajedyną wskazówkę stanowi wzmianka otym, że miały one
miejsce wczasie rządów króla Beniamina (koniec IXwieku– lata dwudzieste
Xwieku). Chazarowie wprawdzie zdołali opanować sytuację izapobiec dez-
integracji państwa, lecz nie udało się im narzucić zwierzchności Pieczyngom.
Lud ten został natomiast dostrzeżony przez dyplomację bizantyjską iuznany
za cennego sprzymierzeńca zarówno wwalce ozachowanie wpływów Konstan-
tynopola wtej części Europy Wschodniej (głównie na Krymie iwtamtejszych
miastach), jak też przeciw aspiracjom politycznym państwa bułgarskiego. Kon-
stantyn Porrogenata wpodręczniku rządzenia napisanym dla następcy tronu
radził mu, by nigdy nie przekazał ludom północnym iScytom insygniów władzy
cesarskiej (korony) iognia greckiego, atakże aby nie wyrażał zgody na koli-
gacje małżeńskie zrodziną cesarską. Ostatni zwymienionych postulatów nie
był jednak konsekwentnie przestrzegany, czego wymownym przykładem było
małżeństwo pomiędzy Włodzimierzem, księciem kijowskim, aporrogenetką
Anną. Zasadę tę wpełni stosowano natomiast wodniesieniu do Pieczyngów.
Wstosunkach znimi dwór cesarski wKonstantynopolu wykorzystywał różnego
rodzaju instrumenty nacisku, jak: przekazywanie darów isubsydiów, zabieranie
na dwór cesarski zakładników będących gwarantami dotrzymania zobowiązań
czy rekrutowanie do służby wojskowej oddziałów złożonych zPieczyngów
(wcharakterze najemników). Oznaczeniu iroli, jaką odgrywali Pieczyngowie
wpolityce dworu bizantyjskiego, może świadczyć choćby to, że Konstantyn
Porrogeneta właśnie im poświęcił najwięcej miejsca wswoim dziele.
Wpierwszej połowie Xwieku bardzo wzrosła aktywność Oguzów, którzy
zajmowali tereny położone na wschód od dolnej Wołgi iMorza Kaspijskiego aż
do Jeziora Aralskiego. Ze względu na bliskie sąsiedztwo mogli łatwo zagrozić
centrum chazarskiego władztwa (Itil), kontrolowali także przebieg szlaków
handlowych zAzji Środkowej, Chin iwschodnich ziem kalifatu bagdadzkiego
oraz prowadzących do Bułgarii nadwołżańskiej. Już wówczas dochodziło do
walk pomiędzy Oguzami aChazarami, achoć ich skala iskutki nie były
groźne dla chaganatu, to na granicy wschodniej państwa chazarskiego utrzy-
mywał się stan ciągłego zagrożenia. Skutkowało to koniecznością prowadzenia
A. Paroń, 2015, s. 125–149, 283–294; B.Zhivkov, 2015, s. 127–136.
145 Cambridge Document, s. 112–115, s. 132–134 (komentarz).
146 DAI, c. 2 (w. 2–5), s.48; c. 4 (w. 10–13), s. 50, 52.
147
DAI, c. 7, s. 54; c. 13 (w. 24–27), s.66–67, (w. 160–165), s. 74–75; J. Shepard, 1998, s.11–34,
zwł. s. 28–31.
148 C. Cahen, 1991, s.1108.
149
DAI, c. 9 (w. 114), s. 60; c. 10 (w. 3), s. 62; c. 37 (w. 4, 5, 8), s. 166; T. Lewicki, 1980, s. 114–115;
C. Cahen, 1991, s.1108.
150 Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an-nafīsa, s. 29.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
34
niekończących się walk (najczęściej bez widoku na ich korzystne dla chaganatu
rozstrzygnięcie), atakże ponoszenia znacznych wydatków na zabezpieczenie
terytorium państwa od strony wschodniej.
Nie tylko obecność nowej fali koczowników na stepach czarnomorskich
stanowiła problem dla chaganatu ijego dotychczasowej pozycji wregionie.
Wpolityce chaganatu coraz większego znaczenia nabierały północno-zachodnie
kresy państwa chazarskiego, bezpośrednio sąsiadujące zRusami. Zewnętrznym
tego potwierdzeniem womawianym okresie stała się– prowadzona zdużym
rozmachem– aktywność militarna Rusów wstree Morza Azowskiego iCzar-
nego, która nie pozostała bez wpływu na sytuację polityczną ietniczną wre-
gionie. Wrezultacie już wpołowie Xwieku Konstantyn Porrogeneta zwracał
uwagę na niebezpieczeństwo, jakie stwarzała dla Bizancjum polityka władców
kijowskich.
Nowogrodzki pierwszy latopis, przedstawiając działania pierwszych książąt
ruskich, przekazał pod datą 922roku informację owyprawie Olega na Kon-
stantynopol. Jej treść odnajdujemy też wB, lecz kronikarz umieścił ją
pod rokiem 6415 (=907). Ponieważ wiadomość ta nie znajduje potwierdzenia
wówczesnych źródłach greckich, zktórych autorzy latopisów czerpali informa-
cje (jak choćby odnoszące się do ataków z860, 941 czy 944), najazd z907roku
wzbudza kontrowersje wśród badaczy, łącznie zpoddawaniem wwątpliwość
autentyczności samego wydarzenia. Najczęściej wskazuje się właśnie na brak
informacji onim wtekstach greckich. Śladem po kampanii z907roku, atym
samym argumentem wdyskusji, jest bizantyjsko-ruski traktat pokojowy, któ-
rego postanowienia wskróconej redakcji przytoczył autor B pod późniejszą
datą. Większość badaczy przypuszcza, że jego treść została sporządzona
przez późniejszego redaktora latopisu, który wykorzystał dane pochodzące
zdogoworów rusko-bizantyjskich, zawartych w911 i941roku. R.J.H. Jenkins
zwrócił uwagę na fragment pochodzący zkroniki Pseudo-Symeona, azawiera-
jący wykazy miejscowości, zktórych jedna odnosiła się do ataku oty arabskiej
w904roku. Wkolejnym fragmencie wymienieni zostali Rusowie. Na tej
151 J. Dudek, 2017, s. 388.
152 Znaczenia nabrał Kijów będący miejscem koncentracji oty Rhosów przed wyprawami
na terytorium bizantyjskie, vide DAI, c. 9 (w. 8–16), s. 56.
153 DAI, c. 9 (w. 70–71), s.60–61.
154 , s. 108.
155 B 1, AM 6415 (907), s. 23; vide komentarz B 2, s. 262–268 oraz B, s.264–266.
156 H. Grègoire, 1952, s. 281–287.
157
B, AM 6415 (907), s. 24–25; vide komentarzB 2, s. 266–267 oraz B, s. 268–271;
.. , 1980, s.83–146; A. Kazdhan,1998, s.1522.
158
S. Mikucki, 1952, s. 108 (przyp. 7) słusznie zauważył, że przytoczony fragment traktatu
wB zuwagi na niekompletność nie daje możliwości analizy tekstu pod kątem dyplomatyki.
Przegląd nowszych badań vide A.A.oe, 2017, s. 178 (przyp. 25), s.179.
159
B 1, AM 6420 (912), s. 25–31; AM 6453 (945), s. 34–42; .. , 2012,
s. 147–153.
160 R.J.H. Jenskins, 1949, s.405 (tekst grecki), s.404 (tłum. angielskie). Ważną wskazówkę
stanowi fragment tekstu wkronice Kontynuacji Teofanesa, podający trasę przemarszu Rusów
drogą lądową oraz informujący otransporcie łodziami wzdłuż wybrzeża.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
35
podstawie badacz wysunął przypuszczenie oautentyczności wydarzenia, jakim
był atak oty wareskiej na ziemie greckie w907roku. Warto zaznaczyć, że we
fragmencie traktatu pokojowego Olega zGrekami z912roku, zamieszczonym
wB, znajduje się wzmianka oprzyjaźni ipokoju. Może to wskazywać, że
przed jego zawarciem stosunki rusko-bizantyjskie nie układały się najlepiej, były
wkryzysie. To tylko przesłanka, lecz dobrze wpisuje się wschemat ówczesnych
relacji politycznych, który możemy zaobserwować choćby badając okoliczności
zawarcia kolejnego traktatu polityczno-handlowego w945roku. Najazd Rusów
na Bizancjum w907 izachowana wB niekompletna treść warunków zawar-
tego pokoju ukazują wyraźnie, jakie znaczenie wówczesnych planach władców
kijowskich miały kontakty handlowe zcesarstwem, awktórych przybysze znad
Dniepru uzyskali uprzywilejowaną pozycję (ustalono listę towarów, które kupcy
mogli nabywać iwywozić). Inną wskazówką przemawiającą za zawarciem wy-
mienionego traktatu pokojowego był udział oddziałów złożonych zWaregów
wkampaniach prowadzonych przez Bizancjum przeciwko Arabom na terenie
Bliskiego Wschodu (910). Natomiast wkolejnym traktacie pokojowym, za-
wartym w912roku, bardziej szczegółowo uregulowano prawa iograniczenia
kupców ruskich przybywających do stolicy Bizancjum. Ponadto, zuwagi
na konfrontacje militarne zArabami, znaczenia nabrała służba Rusów jako
najemników warmii bizantyjskiej.
Na początku Xwieku zauważyć można wzrost aktywności militarnej Rusów
wstree kaukaskiej ikaspijskiej. Celem ich najazdu było miasto Abaskum,
będące ważnym ośrodkiem handlu na szlaku jedwabnym. W909/910 otylla
złożona z16 łodzi zaatakowała miasto idokonała grabieży jego mieszkańców,
lecz interwencja gubernatora Ahmeda ben al-Kasima, który otrzymał wspar-
cie ze strony Samanidów, przyczyniła się do klęski napastników. Rok później
Rhosowie ponownie pojawili się wtym rejonie, ale tym razem ich celem było
miasto Sari. Według obszernej relacji al-Mas’ūdīego otylla Rusów dokonała
łupieskiego napadu na miasta iosiedla muzułmańskie położone na zachodnim
ipołudniowym wybrzeżu Morza Kaspijskiego. Do zażartych walk doszło
wGīlīan, gdzie najeźdźcy starli się zoddziałami Abu al-Sājla. Dla ustalenia
daty kampanii kluczowe znaczenie ma wzmianka odnosząca się do władcy
Sharwānu– ‘Alego ibn Haythama. Według relacji al-Mas’ūdīego wjednej zta-
kich wypraw uczestniczyło 500 jednostek, każda po 100 ludzi obsady. Wiodła
głównymi rzekami wkierunku regionu kaspijskiego, gdzie Waregów oczekiwały
dobrze uzbrojone oddziały chazarskie, których zadaniem było pilnowanie, aby
przybysze przestrzegali ustalonej trasy przemieszczania się przez terytorium
chagana. Warto zauważyć, że zarówno relacja al-Mas’ūdīego, jak też dokument
zCambridge wspominają okonieczności uzyskania przez Waregów, chcących
161 A.A. oe, 2017, s.177.
162 B 1, AM 6420 (912), s. 25–31 oraz komentarz do B, s. 272–287.
163 al-Mas’ūdī, Murāj al-dahab (Łąki złota), cyt. wg przekładu D.M.Dunlopa, 1954, s. 209.
164 Ibidem, s. 213. Tekst al-Mas’ūdīego powstał około 943–947, aopisane wydarzenie miało
miejsce w320AH (934r.). Liczba statków, jak też ich obsada bywa kwestionowana, vide N. Golb,
O. Pritsak, 1982, s. 140.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
36
dotrzeć do Morza Kaspijskiego, zgody chagana na przejście przez jego teryto-
rium. Po dotarciu do akwenu Rusowie skierowali się wstronę południowego
iwschodniego wybrzeża, napadając ipustosząc znajdujące się tam miasta iosie-
dla muzułmańskie. Flotylla Waregów wzbudzała postrach wśród mieszkańców,
którzy dotychczas nie spotkali się jeszcze ztakimi najeźdźcami.
Waregowie operowali na Morzu Kaspijskim przez kilka miesięcy, po czym
skierowali się wstronę delty Wołgi, aby powrócić wrodzinne strony. Według re-
lacji al-Mas’ūdīego wbitwie trwającej trzy dni większość Rusów poległa wwalce,
azpogromu ocalało tylko 5 tys. wojowników. Zdołali przedostać się do łodzi
ischronić na brzegu, na którym znajdowały się siedziby Burtasów, lecz oni także
zaatakowali przybyszy. Wrezultacie tylko część zocalałych zdołała powrócić
wrodzinne strony. Po tej klęsce najazdy Rusów ustały aż do początku lat
czterdziestych Xwieku. Źródłem sukcesu Chazarów było zaplanowanie ataku na
lądzie, co dawało im przewagę, albowiem nie dysponowali otą ani nie byli biegli
wzakresie żeglugi. Zkolei autorzy arabscy podkreślają preferencje Skandynawów
(Rusów) do prowadzenia działań na wodach, awmniejszym stopniu na lądzie,
co tłumaczą ich brakiem odwagi. Zgoda chagana na przemarsz wojsk Rusów,
zmierzających wstronę terytoriów zamieszkałych przez ludność muzułmańską,
mogła wynikać zfaktu, że przybysze występowali wcharakterze sprzymierzeń-
ców cesarstwa, zktórym Chazarowie utrzymywali przyjazne stosunki. Innym,
nie mniej istotnym dla chagana powodem była kalkulacja– wykorzystanie
planów najeźdźców dla własnej korzyści, jaką było osłabienie muzułmańskich
państewek wstree kaspijskiej (południowo-wschodnie wybrzeże) ikaukaskiej.
Natomiast co do walki wdrodze powrotnej, to niezależnie od podanego przez
dokument zCambridge powodu, dla którego chagan zdecydował się na urzą-
dzenie zasadzki na powracających złupieskiej kampanii Rusów, upodstaw jego
decyzji należy dopatrywać się także względów czysto politycznych. Chodziło
oniedopuszczenie do nadmiernego wzrostu znaczenia Rusów wstree czar-
nomorskiej ikaspijskiej. Ponadto rosnąca womawianym okresie aktywność
Rusów mogła niepokoić Chazarów.
Datowanie opisanej kampanii jest problematyczne zuwagi na brak jednoznacz-
nego potwierdzenia dokładnej daty podanej przez al-Mas’ūdīego (300AH/912
AD). Niemniej dało to pretekst ukraińskiemu badaczowi O. Pritsakowi do prze-
sunięcia całego zdarzenia z912 na 925rok ipołączenia go zopisanym przez
dokument zCambridge przebiegiem kampanii Helgu wstree kaspijskiej.
Zaproponowana przez historyka chronologia nie znajduje jednak potwierdzenia
165 al-Mas’ūdī, Murāj al-dahab (Łąki złota), cyt. wg przekładu D.M.Dunlopa, 1954, s. 212.
166
Trasę powrotną oraz lokalizację miejsca, wktórym doszło do bitwy charsko-wareskiej,
ustalił J.Marquart, 1903, s. 337. I. Zimonyi, 1990, s. 114–115 iN. Golb, O. Pritsak, 1982, s.142
reprezentują pogląd, że relacja al-Mas’ūdīego oraz autora dokumentu zCambridge odnoszą się
do najazdu Rusów na wybrzeże Morza Kaspijskiego idotyczą tej samej kampanii.
167 Ibn Rosteh, Kitāb al.-A’lāq an-nafīsa, fragm. XII, s. 42 (tekst arabski), s. 43 (tłum. polskie).
„[Rusowie] są dzielni iodważni […]. Nie wykazują jednak tej odwagi na ziemi (na lądzie), lecz
swoje najazdy iwojny (prowadzą) jedynie na okrętach”.
168 N. Golb, O. Pritsak, 1982, s. 142: „e tentative date of the Rūs campaign may be given as
circa 925”.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
37
wźródłach, pozostaje bowiem wsprzeczności zfaktem, że wymieniony wtek-
ście al-Mas’ūdīego władca Sharvānu zmarł przed 917rokiem. Dlatego rację
mają ci, którzy uważają, iż przywołane przez O.Pristaka źródła odnoszą się do
dwóch różnych wydarzeń. V. Minorsky wswoich dociekaniach nad ustaleniem
daty pierwszego znajazdów, októrych wspomniał al-Mas’ūdī, zwrócił uwagę
na relację historyka Zahīra al-Dīna Mareashīego, kóry datował interesujący nas
najazd Rusów na miasto Gīlān na pierwszą połowę roku 301AH (=913 AD).
Zarówno ustalenia chronologiczne odnoszące się do wybranego fragmentu rela-
cji al-Mas’ūdīego, jak też kontekst historyczny skłaniają do datowania kampanii
Rusów na rok 913.
Interesujące dane dotyczące kolejnej akcji militarnej Rusów wstree czarno-
morskiej zawiera dokument zCambridge. Tekst opisuje najazd HLGW (Helgu),
władcy (melek) RWSY, któremu Bizantyjczycy przesłali dary, aby nakłonić go
do zaatakowania chazarskiego miasta SMRS (=Tmutorakan). Miasto zostało
zdobyte pod nieobecność miejscowego dowódcy odpowiedzialnego za obronę,
aotym, że miało duże znaczenie dla chaganatu, świadczy szybka reakcja na-
miestnika chagana (BWLŠSY), który wrewanżu zaatakował wybrane miasta
greckie wrejonie Cieśniny Kerczańskiej. Zdobył je, anastępnie skierował się
przeciwko najeźdźcom, których ostatecznie pokonał. Wymusił na nich posłu-
szeństwo wobec chagana, atakże zwrot łupów, które Rusowie zagrabili miesz-
kańcom Tmutorokania. Następnie namiestnik chazarski nakłonił Helgu do
uderzenia na stolicę Bizancjum– akcja ta zakończyła się katastrofą zpowodu
użycia przez obrońców ognia greckiego. Rusowie wycofali się, lecz Helgu nie
zdecydował się na powrót wrodzinne strony. Wyruszył na kolejną kampanię
wstronę wybrzeża Persji (FRS), gdzie poniósł śmierć. Wpowyższej relacji
brak danych pozwalających na ustalenie chronologii opisanych wydarzeń, jak
też na identykację wodza iorganizatora tej kampanii. Wnowogrodzkim pierw-
szym latopisie () znajdują się natomiast informacje odwóch kampaniach
na Konstantynopol. Opierwszej, podjętej przez Igora w920roku, która za-
kończyła się niepowodzeniem, oraz kolejnej, zorganizowanej dwa lata później
pod wodzą Olega. Druga zwymienionych dobrze współgra zinformacjami
169 V. Minorsky, 1958, s. 112. Do ustaleń tych nawiązał .., 1990, s. 213–214.
170
Ibidem, s. 146–147, 152–153. Wnowszej literaturze działania Rusów na południu omówił
.. , 1990, s. 211–213; datuje najazdy Rusów na wybrzeża kaspijskie wlatach
909–914 iłączy je zukładami pokojowymi zawartymi przez księcia Olega zBizancjum w907
i912r.; A.A. oe, 2017, s. 188–189. Poniesiona klęska oddziałów Rhosów powracających
ztej kampanii nie zahamowała ich dalszej aktywności militarnej na południu.
171
Cambridge Document, s. 114, 116 (w. 18–20), s.115–117 (tłum. ang.). Jego przydatność
kwestionował H.Grègoire, 1937, s. 225–266, uważając go za falsykat. Odmienne natomiast
stanowisko wtej kwestii zajął H. Łowmiański, 1973, s. 198 (przyp. 624), nawiązując do pogądów
.. a, 1932 oraz D.M.Dunlopa, 1954.
172 Cambridge Document, s. 118–119. C. Zuckerman, 1995, s. 256–268 sugeruje, że śmierć
Olega miała miejsce podczas walk na wybrzeżu południowym Morza Kaspijskiego (miasto
Bardha’a, ob. Barda).
173 , AM 6428, s. 107–108. Wwyprawie tej miało uczestniczyć 10 tys. wojowników.
174 , AM 6430, s. 108.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
38
pochodzącymi zdokumentu zCambridge, którego autor umieścił omawia-
ne wydarzenie wokresie rządów cesarza Romana ILakapena. Kwestią sporną
pozostaje ustalenie, kim był Helgu zdokumentu zCambridge. Forma HLGW
występująca wLiście kijowskim dobrze współgra ze staroskandynawską wersją
imienia Oleg (Helgu). Elementem zbieżnym wwymienionych źródłach jest
śmierć Olega/Helgu. Według latopisu nowogrodzkiego idokumentu zCam-
bridge doszło do niej podczas wyprawy, tj. poza terytorium ruskim, natomiast
wB podano, iż śmierć księcia była skutkiem ukąszenia przez żmiję. Za to
przebieg wyprawy Helgu zdokumentu zCambridge jest łudząco podobny do
kampanii księcia Igora, która miała miejsce w941roku. Kontrowersje dotyczące
chronologii wydarzeń, wktórych uczestniczyli Oleg iIgor, fakt organizowania
przez nich kampanii przeciwko Bizancjum iposiadłościom muzułmanów nad
Morzem Czarnym iKaspijskim, jak też występowanie wprzekazie B wąt-
ków literackich odnoszących się do Olega– wszystko to mogło spowodować,
że autorzy pierwszych kronik ruskich mogli łatwo pomylić ich imiona lub też
przypisać czyny Olega Igorowi (bądź odwrotnie). To możliwe, zwłaszcza że
wB ilość zapisek latopisarskich dotyczących obu książąt wokresie od traktatu
bizantyjsko-ruskiego z911 (912) iobjęcia władzy przez księcia Igora (w913)
aż do najazdu na Bizancjum (w941) jest niewielka– raptem 6, ponadto dzieli
je trzydziestoletnia przerwa. Warto zauważyć, że Helgu określony został
wanonimowym dokumencie zCambridge jako melek (arab. malik– król), co
jednoznacznie wskazuje na osobę sprawującą władzę zwierzchnią wśród Rusów.
Jednak równie dobrze można to odnieść do Olega, jak iIgora. Argumentem
przemawiającym za Igorem jest datowanie jego wypraw przeciwko Bizan-
cjum oraz atak na muzułmańskie miasto Bardā. Oile dawniejsza historiograa
identykowała Helgu zOlegiem, otyle wnowszej spotkać można stanowisko
175
Przydatność tego źródła do poznania aktywności Rusów wstree nadczarnomorskiej
zakwestionował H.Łowmiański, 1973, s.200–201, aopisane zdarzenie odniósł do epizodu ze
stosunków chazarsko-ruskich, datowanego na okres rządów chagana Józefa. Autor tego listu
miał korzystać zrelacji greckich odnoszących się do działań Olega, lecz zostały one pominięte
wkońcowej redakcji tekstu; deformacji uległo też imię władcy, które odnosi się do Igora. Także
.. , 1990, s. 217–218 wocenie dokumentu zCambridge podtrzymał pogląd
.. , 1932 odnośnie do literackiego charakteru omawianego źródła.
176
.. , 2000, s. 222, 227; E.A. , 2005a; .., e, 2017, s. 89–90.
177 Jak zauważył .., 2014, s. 276: „ -
( )
,
( ).
– , « ».
– ”.
178 Ten cykl spotykany jest wB często, gdy kronikarz przedstawia najstarsze dzieje związane
zRurykowiczami ipaństwością Rusów, vide . , 2016a.
179
Na podstawie treści anonimowego dokumentu zCambridge J.D. Bruckus w1924r. wysunął
domysł, że występujące wtekście imię Helgu odnosi się do następcy Olega, księcia Kijowa Igora,
vide H. Łowmiański, 1973, s.200 (przyp. 628).
180
Zestawienie stanowisk starszej literatury przedmiotu vide A. Poppe, 1967, s. 474–475.
Zpolskich badaczy identykację Helgu zOlegiem przyjmował H.Łowmiański, 1973, s. 199.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
39
wskazujące na Igora; nie wyklucza się też, że mogły to być dwie różne osoby.
Na obecnym etapie jednoznaczne rozstrzygnięcie tej kwestii bez nowych źródeł
nie jest możliwe.
Ostatnią wielką kampanię na terytorium Bizancjum zorganizował Igor
w944roku. Wyciągając wnioski zniepowodzenia poprzedniego najazdu,
podjął tym razem działania mające na celu pozyskanie Pieczyngów jako sojusz-
ników. Trudna sytuacja, wjakiej znajdowało się wówczas Bizancjum, skłoniła
dwór cesarski do ustępstw. Świeże były także wspomnienia skutków poprzed-
nich kampanii, które Rusowie podjęli na terytorium cesarstwa. Przy pomocy
zabiegów dyplomatycznych, podwyższenia trybutu oraz ustępstw handlowych
Konstantynopol uniknął wojny. Jednak po przeniesieniu centrum władzy Olega
iIgora do Kijowa ipo rozszerzeniu jej na okoliczne plemiona słowiańskie osiadłe
wśrodkowym dorzeczu Dniepru coraz bardziej widoczna stawała się aktyw-
ność Rhosów icoraz wyraźniej kierowała się ona wstronę Bizancjum. Jedną
zprzyczyn, dla których wybierano ten kierunek, był spadek napływu arabskiej
monety srebrnej na tereny Europy Wschodniej. Również widoczny wkampa-
niach wojsk bizantyjskich udział Waregów jako najemników powodował, że
kijowscy książęta coraz bardziej liczyli się jako sprzymierzeńcy dworu bizantyj
-
skiego wjego polityce wobec Arabów. Prowadziło to do możliwości uzyskania
większych korzyści whandlu Rusi zcesarstwem. Polityka książąt kijowskich
wstree Morza Czarnego stanowiła jednak poważny problem dla utrzymywania
wpływów Konstantynopola na tym obszarze, dlatego też cesarstwo podjęło dzia-
łania, których celem było ograniczenie rosnących aspiracji władców kijowskich
wregionie. Sprzymierzeńcami Bizancjum stali się Pieczyngowie, których atutem
była kontrola szlaków (rzecznego ilądowego) prowadzących wzdłuż dolnego
biegu Dniepru. Pieczyngowie spełniali zatem rolę bufora oddzielającego
terytorium państwa Rurykowiczów od strefy czarnomorskiej, nie mówiąc już
outrzymującym się zagrożeniu Kijowa atakami zich strony.
Dla swej polityki wregionie Konstantynopol starał się pozyskać także Ala-
nów, będących (ze względu na swój potencjał wojskowy) sojusznikami Cha-
zarów, czego dowiedli podczas zagrożenia chaganatu wokresie rządów ich
181
V. J . Petrukhin (.. ), 2007a, s. 259 „was not aKievan ruler: supposedly, he
resided in Chernigov-the centre of the Dniepr le-bank traditionally connected with Khazaria”;
idem, 2000, s. 222–229.
182 .. , 1990, s. 217 wyraził sceptycyzm odnośnie do rozstrzygnięcia identy-
kacji Helgu bez odkrycia nowych źródeł. Vide także opinia W. Swobody, 1991, s. 202.
183 B 1, AM 6449 (941), s. 33–34.
184 Wciągu pierwszej połowy Xw. władcy kijowscy konsekwentnie podporządkowali także
plemiona osiadłe wdorzeczu Dniestru iBohu (Tywercy iUlicze), co potwierdza relacja autora
DAI, c. 37 (w. 44), s.168.
185 DAI, c. 9, (w. 1–50), s.57–61.
186 .S. Noonan, 1992, s.115–119. Ze względu na siedziby zajmowane wstree kaukaskiej
odgrywali oni strategiczną rolę wsystemie obrony chazarskiego terytorium. Innym atutem Alanów
była ich liczebność, na co uwagę zwrócił Ibn Rosteh, Kitāb, fragm. XIV, s.47; DAI, c. 11 (w. 3–5),
s. 64; I.A.Arzhantseva, 2007, s. 59–73.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
40
władcy Beniamina. Według relacji anonimowego dokumentu zCambridge
Chazarowie zmuszeni byli walczyć zkoalicją złożoną zPieczyngów iOguzów.
Pomimo trudnego położenia chaganat zdołał skutecznie stawić opór atakującym,
wczym zasadniczą rolę odegrali Alanowie. Wlatach dwudziestych Xwieku
dyplomacji bizantyjskiej udało się nakłonić Alanów do zawarcia sojuszu zKon-
stantynopolem, co spowodowało reakcję ze strony Chazarów, których nowymi
sojusznikami zostali Oguzowie. Wkrótkim jednak czasie król Alanów ponow-
nie uznał zwierzchność chagana Chazarów. Powodem pogorszenia stosunków
chazarsko-bizantyjskich były prześladowania Żydów wBizancjum, co wraz
zkwestią alańską miało znaczący wpływ na ochłodzenie stosunków chaganatu
zKonstantynopolem.
Mimo wszystko jednak Chazarowie nadal mieli zasadnicze znaczenie wpolity
-
ce cesarstwa bizantyjskiego. Wynikało to zlokalizacji licznych miast zludnością
grecką na terenach pozostających pod kontrolą chaganatu (Krym, północno-
-wschodnie wybrzeże Morza Czarnego). Nie bez znaczenia były też kontak-
ty handlowe, liczący się potencjał militarny Chazarów oraz znaczenie strefy
czarnomorskiej ikaspijskiej jako zaplecza dla gospodarki bizantyjskiej. Nadal
także spora część plemion słowiańskich wEuropie Wschodniej pozostawała
wzależności od Chazarów, pomimo postępów wrozwoju własnego państwa
zcentrum wKijowie ipowiększania jego terytorium. Odnosiło się to przede
wszystkim do północno-zachodnich peryferiów chaganatu, gdzie wdorzeczu
górnej Oki iWołgi znajdowały się siedziby Wiatyczów iRadymiczów. Dopiero
za rządów Światosława plemiona te zostały podporządkowane księciu kijow-
skiemu (965), co może wskazywać na to, że dla niektórych plemion słowiań-
skich pozostawanie wchazarskiej stree wpływów było korzystne. Dotyczyło to
wpierwszym rzędzie sfery kontaktów handlowych, za czym przemawiają liczne
znaleziska monet arabskich na wymienionych terenach. Wprzeciwieństwie do
Polan, Wiatycze iRadymicze płacili Chazarom dań wdirhemach, mieli zatem
dostęp do głównych ośrodków handlu dalekosiężnego wregionie. Dlatego też
stan państwa chazarskiego, jaki został przedstawiony wznanym liście króla
Józefa do ummajadzkiego wezyra Hasdaja ibn Szapruta, należy uznać za zgodny
zrzeczywistością. Chazarowie nadal dominowali nad znacznym terytorium
wEuropie Wschodniej, utrzymali też– choć ztrudem– kontrolę nad głównymi
szlakami handlu dalekosiężnego wregionie (mimo przemieszczeń etnicznych,
obejmujących tereny nad dolnym Donem iWołgą, handel ten nie uległ zała-
maniu). Chaganat dysponował ponadto znacznym potencjałem militarnym,
187 Cambridge Document, s. 114 (w. 10–12), s. 115 (tłum. ang.). Interesującą informację opo-
łożeniu chaganatu, który zmuszony był walczyć zPieczyngami iOguzami, podał Konstantyn
Porrogeneta, DAI, c. 10–12, s.61 (w. 1–2), s.64 (w. 5–17).
188
.. , 1962, s. 373. .. , 1990, s. 219 akcentuje zmianę położenia
chaganatu wlatach czterdziestych IXw.
189 Tzw. Korespondencja żydowsko-chazarska, s. 56–79.
190
Jego kluczowym elementem były rozmieszczone wnewralgicznych miejscach twierdze. Ich
koncentrację można zauważyć przede wszystkim wstree kaukaskiej oraz na terenach położo-
nych na zachód od ujścia Wołgi iDonu, szerzej vide B.C.po, 2001, s. 56–70; ..,
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
41
oczym informacje przekazali autorzy arabscy: al-Mas’ūdi, Ibn Rosteh
ial-Istakhari.
Dla omawianego okresu brak przesłanek źródłowych wskazujących na wy-
stępowanie jakichkolwiek koniktów bądź napięć pomiędzy Skandynawami
(Rusami) aChazarami. Przy omawianiu kwestii władztwa Waregów ipowodów,
dla których nawiązali oni kontakty zBizancjum, akcentuje się ich aktywność
militarną, której celem było wywarcie nacisku na cesarstwo izawarcie korzyst-
nego układu ocharakterze handlowym. Argumentacja ta wyraźnie nawiązuje
do sytuacji, która miała miejsce wXwieku, aoktórej informują przytoczone
wB traktaty handlowe, jakie w911 i944roku Rusowie zawarli zcesar-
stwem wKonstantynopolu. Nie znajduje to jednak potwierdzenia wustaleniach
numizmatyków, którzy na podstawie braku znalezisk skarbów monet (anawet
pojedynczych egzemplarzy) wskazują, że szlak komunikacyjny biegnący wzdłuż
Dniepru miał wówczas niewielkie znaczenie. Słynna droga handlowa od
„Greków do Waregów” pozostawała bowiem wcieniu innej, biegnącej wzdłuż
Wołgi, którą arabski ibizantyjski pieniądz monetarny napływał na teren Europy
Wschodniej ido strefy bałtyckiej. Poza wymienionymi przyczynami nie można
odrzucić także sugestii opodjęciu przez Waregów próby rozszerzenia zasięgu
wpływów politycznych na tereny położone na południu, czemu miało służyć
zawarcie układu zBizancjum („przyjaźń”). Ziemie Europy Wschodniej woma-
wianym okresie były dla Skandynawów atrakcyjne– oferowały duże możliwości
prowadzenia działalności kupieckiej, atakże zagospodarowania przestrzeni
politycznej (dobry przykład to okoliczności sprowadzenia Waregów zza morza).
Realizacji tych planów sprzyjał wybuch koniktu wewnątrz chaganatu, atakże
przemieszczenia etniczne wstree czarnomorskiej wlatach trzydziestych
iczterdziestych oraz pod koniec IXwieku. Dla dyplomacji bizantyjskiej region
ten posiadał szczególne znaczenie, stąd troska outrzymanie na jego obszarze
2014, s. 323–330, zwł. s. 325 (mapa znaniesionymi obiektami obronnymi); .., 2015,
s. 284–288; idem, 2016, s.8–22; .. , 2018, s.10–32; J.Dudek, 2017, s. 406–407.
191
al-Mas’ūdi, Murāj al-dahab (Łąki złota), cyt. wg przekładu D.M. Dunlop, 1954, s. 213. Vide
J. Dudek, 2017, s. 404: „Wśród władców Wschodu wtej części świata tylko władca Chazarów
posiada wojsko otrzymujące stały żołd”, oraz s. 404–406, gdzie znajduje się charakterystyka
wojska chagana.
192 Ibn Rosteh, Kitāb al.-A’lāq an-nafīsa, s. 29.
193 al-Istakhari, cyt. wg przekładu D.M.Dunlop, 1954, s.92.
194 B 1, AM 6415 (907), s. 232–233; AM 6420 (912), s. 234–238; AM 6453 (945), s. 34–42.
195
.S. Noonan, 1998, s. 321–348, zwł. s. 342: „us, Ibelieve that the dirham hoards de-
posited along the le bank and upper Dnepr already in the early ninth century but can best be
interpreted as the product of such an exchange. e hoards of the middle and upper Dnepr reect
the inux of dirhams into these regions, an inux which helped to pay for the export of furs these
regions to the Islamic world” is. 343: „[…] And, the concentration of hoards along the middle–
upper Volga basin and the adjoining regions of the Volchov-Ill’meń-Lovat’ system strongly suggests
that the primary ow of dirhams went north via the Volga. Aroute of lesser importance apparently
led north from the upper Dnepr “. Vide zestawienie danych wtabeli Ana s. 347.
196 DAI, c. 9 (w. 5–70), s.57–60 (opis słynnych porohów), c. 9 (w. 21–62).
197 M.D. Dunlop, 1954, s.199; R.K. Kovalev, 2005b, s.220–253, zwł. 237–240; J.Dudek, 2017,
s. 378–381.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
42
status quo, którego gwarantem był chaganat. Chazarowie zajmowali wpolityce
Bizancjum ważne miejsce pomimo wystąpienia chwilowego kryzysu, jaki miał
miejsce za rządów króla Beniamina.
Rola Rusów wupadku chaganatu chazarskiego
Po śmierci księcia Igora (945) ustała aktywność militarna Rusów wkierunku
Morza Czarnego iKaspijskiego. Księżna Olga, jako regentka sprawująca rządy
wimieniu małoletniego Światosława, prowadziła politykę umocnienia władzy
książęcej inawiązała ściślejsze kontakty zdworem bizantyjskim. Przejawem tego
stał się jej chrzest wKonstantynopolu za rządów Konstantyna Porrogenety. Fakt
ten, atakże rozwój kontaktów handlowych sprawiły, że coraz większego zna-
czenia nabrał szlak ciągnący się wzdłuż Dniepru (droga od Waregów do Greków),
co znajduje potwierdzenie wrozmieszczeniu znalezisk skarbów zawierających
m.in. monety iwyroby złotniczo-jubilerskie bizantyjskiej proweniencji. Mimo
to połączenie komunikacyjne zWołgą nie utraciło znaczenia dzięki aktywności
Bułgarii nadkamskiej, która utrzymywała bezpośrednie kontakty zcentrami han-
dlowymi wAzji Środkowej. Źródła nie odnotowały wtym czasie występowania
napięć ikoniktów wstosunkach państwa ruskiego zchaganatem chazarskim.
Do radykalnej zmiany wstosunkach waresko/rusko-chazarskich doszło za
rządów Światosława. WB okoliczności związane zupadkiem chaganatu
izagładą Chazarów jako etnosu zostały przedstawione bardzo lakonicznie, co
biorąc pod uwagę rolę, jaką państwo to odegrało wdziejach ikulturze Słowiańsz-
czyzny Wschodniej, budzi zdziwienie. Można by oczekiwać, że fakt ten zostanie
wpełni wykorzystany przez kronikarzy iredaktorów latopisów do podkreślenia
wyjątkowości samego wydarzenia iroli, jaką odegrał wnim Światosław. Tym-
czasem pod rokiem 6472 podaje informację owyprawie księcia przeciwko
Wiatyczom, którzy nadal pozostawali pod zwierzchnością Chazarów, apoko-
nani zostali dopiero dwa lata później. Następnie Światosław skierował się na
południe. Przebieg kampanii przeciwko Chazarom kronikarz ruski ukazał jako
jednorazową, modelową akcję militarną zakończoną stoczeniem decydującej
bitwy, której wynik rozstrzygnął odalszych losach chaganatu. Celem ataku
Światosława byli także Kosogowie iJassowie. Wdziałaniach księcia wyraźnie
widać dążenie do zajęcia dogodnych pozycji ido izolacji terytorium chazar-
skiego przed kolejną wyprawą. Niewykluczone, że postępowanie Światosława
198 Tendencja ta stała się szczególnie widoczna po zawarciu przez Igora traktatu handlowego
zBizancjum na bardzo korzystnych dla Rusów warunkach.
199 B 1, AM 6472 (964), s. 46–47; 6474 (966), s. 47. .. , 1990, s. 225 uważał,
że celem tych działań było podporządkowanie Wiatyczów, atym samym zakończenie procesu
podporządkowywania okolicznych plemion słowiańskich władzy Światosława.
200 B 1, AM 6473 (965), s. 47. .. , 1990, s. 222–224 zestawił stanowiska
badaczy dotyczące kierunku uderzeń wojsk Światosława na terytorium chaganatu oraz roli Rusów
iich sprzymierzeńców.
201 B 1, AM 6473 (965), s. 47. Plemiona te zajmowały siedziby wstree czarnomorskiej
ikaukaskiej. Według ..a, 1990, s. 220 Jassowie zajmowali dorzecze Donu, na-
tomiast Kasogowie osiedli wokolicy Tmutorokania.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
43
podyktowane było obawami przed potencjałem militarnym, jakim Chazarowie
nadal dysponowali. Według przekazu geografa perskiego Ibn Hawqala kampania
ta miała miejsce w358AH, tj. w968/969roku ery chrześcijańskiej. Ponieważ
jednak wtym samym czasie Światosław prowadził działania wojenne na Bał-
kanach, wiarygodność przekazu jest wątpliwa. Jakkolwiek bowiem państwo
kijowskie dysponowało znacznymi siłami, acharakter irozmach kampanii
wojennych prowadzonych przez Światosława budził podziw, to równoczesny
udział wdziałaniach przeciwko Bułgarom iBizancjum na Bałkanach oraz cha-
ganatowi chazarskiemu na wschodzie wydaje się mało realny.
Wobec występujących wźródłach różnic wprzedstawianiu przebiegu kam-
panii Światosława przeciwko Chazarom nasuwa się pytanie, czy upadek cha-
ganatu był rezultem jednej decydującej kampanii przeprowadzonej wyłącznie
siłami wojsk ruskich, czy też książę kijowski korzystał ze wsparcia sojuszników?
Występująca wźródłach rozbieżność wdatowaniu tego wydarzenia stała się
powodem do wysunięcia wliteraturze przedmiotu hipotezy odwóch fazach
walk rusko-chazarskich. Wdawniejszej historiograi taki właśnie scenariusz
upadku chaganatu zaproponował B.A.Mo, znalazł on także akceptację
uautorów nowszych opracowań. Według ustaleń schemat przebiegu wojny
zChazarami przedstawiał się następująco: najpierw Światosław dokonał najazdu
na ziemie położone wzachodniej części chagantu (dorzecze dolnego Donu),
apotem wyprawił się na Bałkany, gdzie jako sojusznik Bizancjum prowadził
działania przeciwko państwu bułgarskiemu. Wtej sytuacji przed przystąpie-
niem do kolejnej kampanii (w968) niezbędne było uzyskanie wsparcia ze
strony przeciwników chaganatu, wtym Oguzów, którzy już wcześniej prowa-
dzili ustawiczne ataki na terytorium chazarskie. Zajęcie przez Światosława
zachodnich terenów chaganatu było dla Chazarów bardzo dotkliwe, albowiem
obszary położone nad dolnym Donem ina zachód od dolnej Wołgi należały do
najbardziej zaludnionych inajlepiej zagospodarowanych. Zredukowany tery
-
torialnie chaganat przetrwał aż do kolejnego koniktu zpaństwem kijowskim,
zakończonego zdobyciem jego głównych miast wdelcie Wołgi. Spowodowało to
202 B.A. Mo, 1933, s. 191–197, 206–208.
203
.. , 1990, s. 225–226. Wpolskiej historiograi: G. Rostkowski, 2001, s. 277,
282; J.Dudek, 2017, s. 424–426. Odmienny pogląd reprezentują D.M. Dunlop, 1954, s.243–244;
M.H. Apaoo, 1962, s. 427; P.B. Golden, 1982, s. 82. Kwestią otwartą pozostaje ustalenie zasięgu
zdobyczy Światosława, vide przegląd dyskusji A. Paroń, 2015, s. 328 (przyp. 157).
204 Jej czas jest zgodny zinformacją przekazaną przez Ibn Haqwala, który podał datę 358H,
tj. 968/969r. Vide .. , 1990, s. 227. Wnowszych badaniach zwraca się uwagę na
osobisty udział kijowskiego władcy tylko wpierwszej kampanii, J. Dudek, 2017, s. 425. Opolityce
bałkańskiej księcia kijowskiego vide J.Bonarek, 1996, s. 287–302; M.J. Leszka, K. Marinow, 2015,
s. 190–195.
205 Owspółdziałaniu zTorkami (Oguzowie) wdziałaniach Włodzimierza Iprzeciwko Bułga-
rom nadwołżańskim informuje B 1, AM 6493 (985), s. 59; DAI, c.10 (w. 3–4,), s. 62. Według
relacji arabskiego pisarza Ibn-Miskawayha plemiona tureckiego pochodzenia (bez podania ich
nazwy) miały dokonać najazdu na ziemie chaganatu. Data tego zdarzenia współgra zkampanią
Światosława przeciwko Chazarom, vide D.M. Dunlop, 1954, s. 244; .. , 1990,
s. 227–228. Jak natomiast zauważył A. Paroń, 2015, s. 329, nieznana pozostaje postawa Pieczyngów
wobec działań Światosława.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
44
wyraźne osłabienie możliwości obronnych Chazarów, nie mówiąc już outrzy-
maniu przez nich dotychczasowej pozycji iautorytetu wobec zależnych plemion.
Przebieg kampanii z965roku pozostaje nieznany, aźródła informują otym
zdarzeniu lakonicznie. Skoordynowanie Rusów prowadzących działania od
strony zachodniej ipółnocnej oraz atakujących ze wschodu Oguzów dawało
szansę powodzenia. Dodatkowym czynnikiem, który ułatwiał zadanie najeźdź-
com, były wcześniejsze klęski, jakie Chazarowie ponieśli wstarciu zwojskami
Światosława, wtym utrata kluczowych zmilitarnego punktu widzenia twierdz
położonych nad dolnym Donem iWołgą. Punktem kulminacyjnym tej kampanii
było zajęcie izniszczenie głównych ośrodków chazarskich, jak Itil iSamandar.
Kolejne działania, mające doprowadzić do denitywnego upadku chaganatu,
stały się powodem do zorganizowania drugiej kampanii (969). Bardzo okrojone
pod względem terytorialnym państewko chazarskie utrzymało się aż do schyłku
Xwieku, lecz wzwiązku zrozmiarami poniesionej klęski, jak też wobec szybko
zachodzących zmian politycznych ietnicznych wregionie, jego znaczenie było
niewielkie. Najwięcej korzyści odniosła Ruś Kijowska, powiększając swoje
terytorium kosztem ziem położonych wdorzeczu środkowego Donu. Niebawem,
bo za rządów Włodzimierza I, rozpoczął się kolejny etap wrozwoju iekspansji
państwa kijowskiego wregionie, czego doświadczyli Bułgarzy nadwołżańscy.
Upadek chaganatu wsferze gospodarczej dał kupcom ruskim możliwość ko-
rzystania wwiększym stopniu zdochodów płynących zhandlu dalekosiężnego,
wktórym dotychczas byli zdani na pośrednictwo Chazarów.
Chociaż upadek chaganatu chazarskiego uwolnił Pieczyngów od groźnego
sąsiada, to ich położenie wcale nie było korzystniejsze. Zniknęła bowiem bariera
oddzielająca ich od plemion koczowniczych osiadłych na wschód od dolnej
Wołgi, które uzyskały bezpośredni dostęp do stepów czarnomorskich. Nowym
zagrożeniem dla Pieczyngów była też Ruś Kijowska, która po upadku chaganatu
chazarskiego stała się najrozleglejszym państwem na terenie Europy Wschodniej.
W968roku B przekazała wiadomość onajeździe Pieczyngów na Kijów,
co A. Paroń postrzega jako reakcję koczowników na zmiany, do jakich doszło
wregionie wnastępstwie upadku chaganatu. Dodatkową, sprzyjającą na-
jeźdźcom okolicznością była nieobecność księcia Światosława, zaangażowanego
zwiększością sił ruskich wdziałania militarne na Bałkanach.
206 D.M. Dunlop, 1954, s.242, 243 woparciu orelację Ibn Hawqala. Zniszczenia będące skut-
kiem najazdu omówili M.H.Apaoo, 1962, s.426; J. Dudek, 2017, s.423–424.
207 J. Dudek, 2017, s. 430–431.
208 B 1, AM 6493 (985), s. 59.
209
B 1, AM 6476 (968), s. 47–48. Mimo posiadanej przewagi liczebnej, na skutek uży-
cia fortelu przez oblężonych Kijów nie został zdobyty przez Pieczyngów. .. ,
1990, s. 226 przypuszczał, że najazd Pieczyngów był efektem działań dyplomacji Chazarów bądź
Konstantynopola.
210 A. Paroń, 2015, s. 330–332.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
45
Podsumowanie
Upadek chaganatu zakończył 250-letni okres dominacji Chazarów wEuropie
Wschodniej. Pax Chazarica odegrał wtym czasie pozytywną rolę, stabilizując
stosunki etniczne ipolityczne wregionie, co zapewniło chaganatowi wysoki
status wobec Cesarstwa Biazantyjskiego oraz kalifatu Abbasydów. Chazarowie
byli zatem benecjentami dogodnego położenia geogracznego oraz możliwości
partycypowania whandlu dalekosiężnym. Pomimo postępu wbadaniach nad
dziejami chaganatu nadal mało znane są jego relacje zosiadłymi wEuropie
Wschodniej Skandynawami, atakże zplemionami słowiańskimi, również tymi,
które pozostawały poza chazarską strefą wpływów. Zdotychczasowych badań
wynika, że oddziaływanie Chazarów wregionie– jakkolwiek nie we wszystkich
sferach– zostało potwierdzone ibyło bardziej intensywne, na co wskazuje
choćby recepcja tytułu kagana wodniesieniu do władców ruskich zX–XIwieku.
Obraz ten zapewne ulegnie zmianie wrezultacie widocznego wostatnich deka-
dach zainteresowania problematyką chazarską wśród historyków iarcheologów
rosyjskich oraz ukraińskich. Osiągnięte dotychczas reultaty przyczyniają
się nie tylko do rewizji wcześniejszych poglądów istanowisk funkcjonujących
whistoriograi, lecz także do szerszego poznania dziejów ikultury chaganatu
chazarskiego oraz jego miejsca wetnicznych, kulturowych igospodarczych
realiach Europy Wschodniej wczesnego średniowiecza.
Bibliograa
Wykaz skrótów
AEMAe– „Archivum Eurasiae Medii Aevi”, Wiesbaden.
– „ . ”, .
– .. , 2011, .
, p. .. , .. , .
EI– Encyclopedia of Islam. New edition, vol.1–12, 1986–2004, ed. by H.A.R. Gibb et al., Leiden.
FO– „Folia Orientalia”, Kraków.
HUS– „Harvard Ukrainian Studies”, Cambridge, Mass.
JfGO– „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas”, Stuttgart.
JESHO– „Journal of the Economic and Social History of the Orient”, Leiden.
LdMA– Lexikon des Mittelalters, Bd. 1–9, Hrsg. R.H. Bautier et al., München–Zürich 2009.
MGH– Monumenta Germaniae Historica.
SRGerm.– Scriptores Rerum Germanicarum in usum scholarum seperatium editi.
SS– Scriptores.
PA– „Pocc Apxeo”, .
211 E. Komatarova-Balinova, 2022, s.49–53.
212 Jako przykład wymienić należy „ ” realizowany we współpracy zbada-
czami zIzraela, krajów Europy Zachodniej iUSA, atakże zainicjowaną w2001r. wCharkowie
edycję rocznika „ ”.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
46
e word of the Khazars– e word of the Khazars. New perspectives. Selected Papers from the Jeru-
salem 1999 International Khazar Colloquium, 2007, ed. by P.B. Golden, H. Ben-Shammai, A. Ró-
na-Tas, (Handbook of Oriental Studies. Section Eight: Central Asia, vol.17), Leiden–Boston.
SSS– Słownik starożytności słowiańskich. Encyklopedyczny zarys kultury Słowian od czasów
najdawniejszych do schyłku wieku XII, t. 1–8, 1961–1996, pod red. W.Kowalenko et al.,
Wrocław–Warszawa–Kraków.
Źródła
Al-Gardīzi, Zajn al-ahbār, [w:] E. Chwiłkowska, 1978, Wiadomości perskiego pisarza Gardīzīego
(XIw.) oludach wschodniej iśrodkowej Europy, „Slavia Antiqua”, 25, s. 145–152.
Al-Mas’ūdī, Kitāb at-tanbīh wa l-išrāf (Księga ostrzeżeń irewizji), [w:] J. Pauliny, Arabské správy
oSlovanoch (9.–12. storočie), Bratislava 1999, s.113–114.
Annales Bertiniani, rec. G. Waitz (MGH SRGerm. 5), Hannoverae 1883, (dalej: Ann. Bert.).
Annales Fuldenses sive Annales regni Francorum orientalis, ed. G.H.Pertzii, rec. F. Kurtze (MGH
SRGerm., 7), Hannoverae 1891.
Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, ed. by Gy. Moravcsik, engl. transl.
R.J.H. Jenkins, (Corpus Fontium Historiae Byzantine, vol.1), Washington 1967 (dalej: DAI).
Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio. A Commentary, ed. F. Dvornik,
R.J.H. Jenkins, B.Lewis, Gy. Moravcsik, D. Obolensky, S. Runciman, Washington 2016 (dalej:
DAI Com.).
Cambridge Document, [w:] N. G olb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew documents of the tenth century,
Ithaca–London 1982, s.106–121 [tekst hebrajski iprzekład angielski].
Chronicon paschale, 284–628 AD, transl. with introd. and notes by M. Whitby, M. Whitby, (Trans-
lated Texts for Historians, vol.7), Liverpool 2007.
Focjusz, Encyklika, [w:] Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Seria grecka, z. 3: Pisarze
zVII–Xwieku, przekł A.Brzóstkowska, koment. W. Swoboda, (Prace Slawistyczne, 103),
Warszawa 1995, s. 244–245.
Hudud al-‘Alam. e regions of the Word. APersian geography, 372 A.H.–982 A.D., transl. and
explain. by V. Minorsky, sec. edition with the preface by V.V. Barthold, ed. C.E. Bosworth
(E.J.W. Gibb Memorial. New Series, vol.11), Cambridge 1982.
Ibn Fadlān, Kitāb (Księga), [w:] Źródła arabskie do dziejów Słowiańszczyzny, t.3, oprac. A. Kmie-
towicz, F. Kmietowicz, T. Lewicki, (Prace Komisji Orientalistycznej PAN O. wKrakowie, nr 18),
Kraków–Warszawa–Wrocław–Gdańsk–Łódź 1985.
Ibn Ḫurdādbeh, Kitāb al.-masālik wa ‘l-mamālik (Księga dróg ikrólestw), [w:] Źródła arabskie
do dziejów Słowiańszczyzny, t.1, wydał iopracował T.Lewicki, (Źródła Objaśniające Początki
Państwa Polskiego. Źródła orientalne, t. 1), Wrocław–Kraków 1956, s.66–81.
Ibn Rosteh, Kitāb al-A’lāq an-nafīsa (Księga drogocennych klejnotów), [w:] Źródła arabskie do
dziejów Słowiańszczyzny, t.2 cz. 2, przekł. ikoment. M. Czapkiewicz, A. Kmietowicz, F. Kmie-
towicz, (Prace Komisji Orientalistycznej PAN O. wKrakowie, nr 14), Wrocław–Kraków 1977.
Ilarion, Sermon an law and grace, [w:] Sermons and rethoric of Kievan Rus’, transl. and introduc-
tion S. Franklin, (Harvard Library of Early Ukrainian Literature. English Translations, vol.5),
Harvard 1991, s. 3–29.
Ioannis Skylitzae, Synopis historiarum, rec. I. urn, Berolini, Novi Eboraci 1973.
Jan Skylitzes, Zarys historii, [w:] Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Seria grecka, z. 6:
Pisarze wieku XI, tłum. ikoment. A.Kotłowska, współpr. A. Brzóstkowska, (Prace Slawistyczne,
137), Warszawa 2013, s. 110–269.
Kievan Letter, [w:] N.Golb, O. Pritsak, Khazarian Hebrew documents of the tenth century, Itha-
ca–London 1982, s. 10–15 [tekst hebrajski iprzekład angielski].
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
47
Kontynuacja Teofanesa, [w:] Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Seria grecka, z. 5: Pisarze
zXwieku, przekł. ioprac. A. Brzóstkowska, (Prace Slawistyczne, 127), Warszawa 2009, s. 10–63.
Leon Diakon, Dzieje, [w:] Testimonia najdawniejszych dziejów Słowian. Seria grecka, z.5: Pisa-
rze zX wieku, przekł. ioprac. A. Brzóstkowska, (Prace Slawistyczne, 127), Warszawa 2009,
s. 104–159.
e Homilies of Photius patriarch of Constantinopole, transl. and introd. and comment. C. Mango,
Cambridge, Mass 1958.
eophanes Continuatus, libri 1–4, ed., transl., and comment. M.Featherstone, J. Signes Codoñer
(Corpus Fontium Historiae Byzantinae. Series Berolinenses, vol. 53), Boston–Berlin 2015.
Tzw. Korespondencja żydowsko-chazarska, wyd. A. Bielowski, (Monumenta Poloniae Historica,
1), Lwów 1864, s.56–79 [reed. Warszawa 1960].
Żywot Konstantyna, [w:] Apostołowie Słowian. Żywoty Konstantyna iMetodego, przekł. zj. staro-
-cerkiewno-słowiańskiego T. Lehr-Spławiński, uzup., koment. iposł. L. Moszyński, Warszawa
1988, s. 53–100 (dalej: ŻKon.).
Żywot Metodego, [w:] Apostołowie Słowian. Żywoty Konstantyna iMetodego, przekł. zj. staro-
-cerkiewno-słowiańskiego T. Lehr-Spławiński, uzup., koment. iposł. L. Moszyński, Warszawa
1988, s. 101–115 (dalej: ŻMet.).
, [w:] : -
, . .. , .., .., t.2:
, coc. M.B. , Moc 2010, s. 129–130.
, . .. -
, M– 1950, s. 107 (dalej: ).
1377 , .. ,
.. , , .. , .. , , ,
.. , . . . . , - 2012
(dalej: B).
, , .. , .. , .
. . -, Moca– 1950 (dalej: B 1).
. 1377 .: .-. , . 2, .
, . . (. .. ) , . ..-
-, oca–e 1950 (dalej: B 2).
Opracowania
Androshchuk F., 2008, Vikings in the East, [w:] e Viking world, ed. by S. Brink, N. Price, Lon-
don–New York, s.517–542.
Androshchuk F., 2013, Byzntium and Scandinavian world in the 9th–10th century. Material evidence
of contacts, [w:] From Goths to Varangians Communication and cultural exchange between the
Baltic and the Black Sea, ed. L. Bjerg, J.H. Lind, S.M.Sindbæk, Aahrus, s. 147–191.
Arzhantseva I.A., 2007, e Alans. Neighbours of the Khazars in the Caucasus, [w:] e world of
the Khazars, s. 59–73.
Asadov F., 2014, What do Arab sources say about Scandinavians in the Caspian before middle of
9th century CE, [w:] or Heyerdahl’s search for Odin. Ancient links between Azerbaijan and
Scandinavia?, ed. V. Roggen, Oslo, s. 271–297.
Asadov F., 2019, Khazaria, Byzantium, and the Arab Caliphate. Struggle for control over Eurasian
trade routes in the 9th–10th Centuries, „e Caucasus & Globalization”, 6 (4), s. 140–150.
Avenarius A., 1992, Byzantská kultúra v slovanskom prostredi v VI.–XII. storočí. K problému
recepcie atransformácie, Bratislava.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
48
Boguslavskii O.I., (.. ), 2005, International trade and the southern Ladoga Region,
„Russian History”, 32 (3/4), s. 313–339.
Bonarek J., 1996, Przyczyny icele bułgarskich wypraw Świętosława apolityka Bizancjum wlatach
sześćdziesiątych Xwieku, „Studia Historyczne”, 39 (3), s. 287–302.
Bonarek J., 1998, Pojęcie „Ruś” jako określenie grupy społecznej, „Slavia Orientalis”, 47 (1), s. 7–16.
Boroń P., 2010, Kniaziowie, królowie, carowie. Tytuły inazwy władców słowiańskich we wczesnym
średniowieczu (Prace Naukowe Uniwersytetu Ślaskiego wKatowicach, nr 2715), Katowice.
Brook K.A., 2010, e Jews of Khazaria, Lanham.
Cahen C., 1991, Ghuzz, [w:] EI, vol. 2: C–G, s. 1106–1110.
Callmer J., 1986, Verbindungen zwischen Ostskandinavien, Finnland und dem Baltikum vor der
Wikingerzeit und das Ruś-Problem, JfGO, 34 (3), s. 357–362.
Callmer J., 2000, e Archaeology of the Early Rus’ c. A.D. 500–900, „Medieval Scandinavia”, 13,
s. 7–63.
Callmer J., 2017, ARise of the domination of the ar-Rus in the northern parts of Eastern Europe:
seventh to ninth centuries A.D. Case of cultural construction, [w:] Identity formation and diversity
in the Early Medieval Baltic and beyond. Communicators and communication, ed. J.Callmer,
I. Gustin, M. Roslund, (e Northern World, vol.75), Leiden–Boston, s. 136–167.
Chekin L.S., 1990, e Role of Jews in early Russian civilization in the light of anew discovery and
new controversies, „Russian History”, 17 (4), s. 379–394.
Crow J., 2017, Amastris, [w:] e Archaeology of Byzantine Anatolia. From the end of Late Antiquity
until the coming of the Turks, ed. P. Niewöhner, Oxford, s. 389–394.
Danylenko A., 2004, e name „Rus”. In search of anew dimension, JfGO, 52 (1), s. 1–32.
Duczko W., 2004, Viking Rus. Studies on the presence of Scandinavians in Eastern Europe, (e
Northern World, vol.12), Leiden–Boston [przekł. polski: Ruś Wikingów. Historia obecności
Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie wschodniej, tłum. N. Kreczmar, Warszawa
2006].
Dudek J., 2017, Chazarowie. Polityka, kultura, religia. VII–XIwiek, Warszawa.
Dunlop D.M., 1954, e history of Jewish Khazars, (Princeton Oriental Studies, vol. 16) Princeton.
Dunlop D.M., 1986, Ba rd ha’a , [w:] EI, vol. 1: A–B, s. 140–141.
Falk K.O., 1968, Kilka uwag onazwie Ruś, „Linqua Posnaniensis”, 12/13, s. 9–19.
Fehér G., 1959, Zur Geschichte der Steppenvölker von Südrussland im 9–10. Jahrhundert. Die Ungarn
in Levedien, (Studia Slavica Academiae Scienciarum Hungaricae, 5), Budapest, s. 306–326.
Franklin S., Shepard J., 2013, e Emergence of Rus. 750–1200, London–New York.
Garipzanov I.H., 2006, e Annals of St. Bertin (839) and Chacanus of the Rhos, „Ruthenica”, 5,
s. 7–11.
Gieysztor A., 1971, Urząd wojewodziński we wczesnych państwach słowiańskich wIX–XIwieku,
„Archeologia Polski”, 16, s. 317–325.
Gil M., 1974, e Rādhānite merchants and the land of Rādhān, JESHO, 17 (3), s. 299–328.
Gil M., 2003, e Jewish merchants in the light of the eleventh-century Geniza documents, JESHO,
46 (3), s. 273–319.
Goitein S.D., Friedman M.A., 2008, India traders of the Middle Ages. Documents from the Cairo
Geniza. „India Book, Part One”, Leiden.
Golb N., Pritsak O., 1982, Khazarian Hebrew documents of the tenth century, Ithaca–London.
Goldberg J.L., 2012, Trade and institutions in the medieval Mediterranean. e Geniza merchants
and their business world, Cambridge.
Golden P.B., 1982, e question of the Rus’ qağanate, AEMAe, 2, s.85–97.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
49
Golden P.B., 1984, ANew Discovery: Khazarian Hebrew documents of the tenth century, HUS, 8
(3/4), s. 474–486.
Golden P.B., 1995, Rūs, [w:] EI, vol. 8: Ned–Sam, s. 619–629.
Golden P.B., 2001, Nomads in the sedentary world. e case of pre-Chenggisid Rus’ and Georgia, [w:]
Nomads in the sedentary world, ed. by A.M. Khazanov, A. Wink, London–New York, s. 24–75.
Golden P.B., 2007, Khazar Studies. Achievements and perspectives, [w:] e word of the Khazars,
s. 7–57.
Grègoire H., 1937, Le „Glozel” Khazare, „Byzantion”, 12 (1/2), s. 225–266.
Grègoire H., 1952, L’historie et la l’egend d’Oleg prince de Kiev, „La Nouvelle Clio”, 4 (5/6), s. 281–287.
Grucza F., 1970, Ruś, SSS, t. 4, s.586–589.
Haannick Ch., 2003, Ilarion, LdMA, Bd. 3, Sp. 376.
Hårdh B., 2016, e Perm’/Glazov rings. Contacts and economy in the Viking Age between Russia
and the Baltic region, (Acta Archaeologica Ludensia. Series in 8, no 67), Lund.
Härke H., 2004, [rec.]. e myth of the Khazars and intellectual antisemitism in Russia, 1970s–1990s.
By Victor Shnirelman, „Public Archaeology”, 3 (3), s. 189–191.
Havlíkova L., 1993, Apropos de la christianisation de la Russie au IXe siècle, „Byzantinoslavica”,
54, s. 102–107.
Hryniewicz W., 1995, Chrystus zmartwychwstał. Motywy paschalne wpismach metropolity Iłariona
(XIw.), Warszawa.
Hurbanič M., 2019, e Avar siege of Constantinople in 626. History and legend, Cham.
Jakubowski W., 1964, Ilarion, SSS, t. 2, s.250–251.
Jansson I., 1987, Communication between Scandinavia and Eastern Europe in the Viking Age.
e archaeological evidence, [w:] Untersuchungen zu Handel und Verkehr der vor- und frühge-
schichtligen Zeit in Mittel- und Nordueropa, vol.4: Der Handel der Karolinger- und Wikinger-
zeit, Hrsg. von K. Düwel, H. Jankuhn, H. Siems, D. Timpe, (Bericht über der Kolloquien der
Kommision für die Altertumskunde Mittel- und Nordeuropas in den Jahren 1980 bis 1983),
Göttingen, s. 773–807.
Jansson I., 1997, Warfare, trade or colonization? Some general remarks on the eastem expansion of
the Scandinavians in the viking period, [w:] e rural Viking in Russia and Sweden. Conference
19–20 October 1996 in the Manor of Karlslund, Örebro, Sweden, ed. by P. Hansson, Örebro,
s. 9–64.
Jenskins R.J.H., 1949, e supposed Russian attack on Constantinopole in 907. Evidence of the
Pseudo-Symeon, „Speculum”, 24 (3), s. 403–406.
Kalinina T., 2007, Al-Khazar wa-‘l-Saqâliba:contacts and conicts?, [w:] e word of the Khazars,
s. 195–206.
Kardaras G., 2019, Byzantium and the Avars, 6th–9th century AD. Political, diplomatic and
cultural relations, (East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 450–1450, vol. 51),
Leiden–Boston.
Kazdhan A., 1998, Oleg, [w:] e Oxford Dictionary of Byzantium, vol. 3, ed. A. Kazhdan, A.M.Tal -
bot, New York–Oxford, s.1522.
Kirpichnikov A.N., ålin-Bergman L., Jansson I., 2001, Anew analysis of Viking-Age swords
from the collection of the Statens Historiska Musser, Stockholm, Sweden, „Russian History”, 28
(1–4), s. 221–244.
Kirpichnikov A.N., 2004, AViking Period workshop in Staraya Ladoga, excavated in 1997, „Forn-
vännen”, 99 (3), s. 183–196.
Kmietowicz F., 1967, Stosunek nazwy Rūs do nazwy Sakāliba wźródłach arabskich, „Sprawozdania
zPosiedzeń Komisji Naukowych PAN O. wKrakowie”, z. 2, s. 686–688.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
50
Kmietowicz F., 1969, e Term ar-Rādānīja in the work of Ibn Hurdādbeh, FO, 11, 163–173.
Kmietowicz F., 1972/1973, Artāniya-Artā, FO, 14, s.233–246.
Kmietowicz F., 1978, Die Titel der Slawenherrscher in der sogenenten „Anonymen Mitteilung”, einer
orientalischen Quelle (Ende des neunten Jahrhunderts), FO, 19, s. 13–34.
Komatarova-Balinova E., 2022, Steppe empires without emporors: Avars, Bulgars, Khazars, [w:]
e Routledge handbook of East Central and Eastern Europe in the Middle Ages, 500–1350, ed.
by F. Curta, Lodnon–New York, s. 40–61.
Koptev A., 2010, e Story of „Chazar tribute”. AScandinavian ritual trick in the Russian Primary
Chronicle, „Scando-Slavica”, 56 (2), s. 189–212.
Kovalenko V., 2013, Scandinavians in the East Europe: in search of glory or anew motherland?,
[w:] From Goths to Varangians. Communication and Cultural Exchange Between the Baltic and
the Black Sea, ed. L. Bjerg, J.H.Lind, S.M. Sindbæk, Aahrus, s. 257–294.
Kovalev R.K., 2000–2001, e infrastructure of the northern part of the „Fur road” between the
middle Volga and the East during the Middle Ages, AEMAe, 11, s. 25–64.
Kovalev R.K., 2001, Mint output in tenth-century Bukhārā. Acase study of dirham production and
monetary circulation in Northern Europe, „Russian History”, 28 (1/4) [Festschri for omas
S. Noonan, January 20, 1938–June 15, 2001], s.245–271.
Kovalev R.K., 2002, Dirham mint output of Sāmānid Samarqand and its connection to the begin-
nings of trade with Northern Europe (10th century), „Histoire & Mesure”, 17 (3/4), s. 197–216.
Kovalev R.K., 2002–2003, e mint of al-Shash: e vehicle for the origins and continuation of trade
relations between Viking-Age Northern Europe and Samanid central Asia, AEMAe, 12, s. 47–79.
Kovalev R.K., 2005a, Commerce and caravan routes along the Northern Silk Road (sixth-ninth
centuries), part 1: e western sector, AEMAe, 14, s. 55–105.
Kovalev R.K., 2005b, Creating Khazar identity through coins. e special issue dirham of 837/8, [w:]
East Central and Eastern Europe in the early middle ages, ed. F.Curta, Ann Arbor, s.220–253.
Lebedev G. (.. ), 2005, Areassessement of the normanist question, „Russian History”,
32 (3–4), s. 371–385.
Leciejewicz L., 1979, Normanowie, (Kultura Europy Wczesnośredniowieczej, z. 8), Wrocław.
Leszka M.J., Marinow K., 2015, Carstwo Bułgarskie. Polityka, społeczeństwo, gospodarka, kultura
866–971, Warszawa.
Leśny J., 1987, Konstantyn iMetody. Apostołowie Słowian. Dzieło ijego losy, Poznań.
Lewicki T., 1958, Źródła arabskie ihebrajskie do dziejów Słowian wokresie wczesnego średniowiecza,
„Studia Źródłoznawcze. Commentationes”, 3, s. 61–99.
Lewicki T., 1980, Torokowie (Torcy), SSS, t. 6, s. 114–115.
Lewicki T., 1988, Kabarowie (Kawarowie) na Rusi, na Węgrzech iwPolsce we wczesnym średnio-
wieczu, [w:] Studia nad etnogenezą Słowian ikulturą Europy wczesnośredniowiecznej, t. 2, pod
red. G. Labuda, S.Tabaczyński, Wrocław, s.77–87.
Lewicki T., Swoboda W., 1975, Sarkel, SSS, t. 5, s. 55.
Łowmiański H., 1957, Zagadnienie roli Normanów wgenezie państw słowiańskich, Warszawa.
Łowmiański H., 1973, Początki Polski. Zdziejów Słowian wItysiącleciu n.e., t. 5, Warszawa.
Makarov N.A., 2017, Viking Age weaponry from the Volga-Oka conuence: ascabbard chape from
Shekshovo in Suzdal Opolie, [w:] Interaktion ohne Grenzen. Beispiele archäologischer Forschun-
gen am Beginn des 21. Jahrhunderts. Interaktion without borders. Exemplary archaeological
research at the beginning of the 21st century, vol. 2, ed. B.V. Eriksen, A. Abegg-Wigg, R. Bleide,
U. Ickerodt, Schleswig, s.663–670.
Marquart J., 1903, Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge. Ethnologische und historisch-topo-
graphische Studien zur Geschichte des 9. und 10. Jahrhunderts (ca. 840–940), Leipzig.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
51
McGovern M., 1989, Sarkel- aReecton of Byzantne Power, „Byzantinoslavca” 50 (1), s. 177–180.
Melnikova E.A. (.. ), 1996a, Water routes in Pre-Mongol Rus’, [w:] E.A. Melnikova,
e Eastern word of the Vikings. Eight essays about Scandinavia and eastern Europe in the Early
Middle Ages, (Gothenburg Old Norse Studies, vol.1), Göteborg, s. 31–44.
Melnikova E.A., 1996b, e Prehistory of the Old Russian State, [w:] e eastern world of the Vikings.
Eight essays about Scandinavia and Eastern Europe in the Early Middle Ages, (Gothenburg Old
Norse Studies, vol.1), Göteborg, s.49–60.
Melnikova E., ( ..), 2016, Rhosia and the Rus in Constantine VII Porphyrogennetos’
De administrando imperio, [w:] Byzantium and the Viking word, ed. by F. Androshchuk, J,
Shepard, M.White, Uppsala, s.1–32.
Mikhailov K.A., 2005, AScandinavian cemetery at Plakun (Notes on its geography and topography),
„Russian History”, 32 (3/4), s. 419–432.
Mikucki S., 1952, Studia nad najdawniejszą dyplomatyką ruską. 1. Traktaty rusko-bizantyńskie
zXw., „Pamiętnik Słowiański”, 3, s. 106–146.
Minorsky V., 1958, AHistory of Shārvān and Derband in the 10th–11th centuries, Cambridge.
Morrison C., 2002, Byzantine Money: its production and circulation, [w:] e economic history of
Byzantium. From the seventh through the eenth century, vol. 2, ed. A.E. Laiou, (Dumbarton
Oaks Studies, vol.39), Washington DC, s. 909–966.
Morrison C., Cheynet J.C., 2002, Prices and wages in the Byzantine World, [w:] e economic
history of Byzantium. From the seventh through the eenth century, vol. 3, ed. A.E. Laiou,
(Dumbarton Oaks Studies, vol.39), Washington DC, s. 815–878.
Mühle E., 1987, Die Anfänge Kievs (bis ca. 980) in archäologischer Sicht. Ein Forschungsbericht,
JfGO, 35 (1), s.80–101.
Mühle, E., 1988, Gnezdovo– das alte Smolensk? Zur Deutung eines Siedlungskomplexes des aus-
gehenden 9. bis beginnenden 11. Jahrhunderts, [w:] Oldenburg– Wolin– Staraja Ladoga– Nov-
gorod– Kiev. Handel und Handelsverbindungen im südlichen und östlichen Ostseeraum während
des frühen Mittelalters, ed. J. Weisbecker, „Bericht der Römisch-Germanischen Kommission”,
Bd. 69, s. 358–410.
Nagrodzka-Majchrzyk T., 1973, Miasta chazarskie Itil iSarkel, „Przegląd Orientalistyczny”, 1
(85), s. 46–48.
Nagrodzka-Majchrzyk T., 1978, Geneza miast udawnych ludów tureckich (VII–XII w.), Wrocław.
Nazmi A., 1998, Commercial relations between Arabs and Slavs (9th–11th centuries), Warszawa.
Noonan .S., 1980, Monetary circulation in Early Medieval Rus’. Astudy of Volga Bulgar dirham
nds, „Russian Histry”, 7 (3), s. 294–311.
Noonan .S., 1986, Why the Vikings rst came to Russia, JfG O, 34 (3), s. 321–348.
Noonan .S., 1987, e monetary history of Kiev in the pre-Mongol period, HUS, 11 (3/4),
s. 384–443.
Noonan .S., 1992a, Byzantium and the Khazars- special relationship?, [w:] Byzantine diplomacy.
Papers from the twenty-forth spring symposium of Byzantine studies, Cambridge, March 1990,
ed. J. Shepard, S.Franklin, Farnham, s. 109–132.
Noonan .S., 1992b, Fluctuations in Islamic trade with Eastern Europe during the Viking age,
HUS, 16 (3/4), s. 237–259.
Noonan .S., 1998, Why the Vikings rst came to Russia, [w:] .S. Noonan, e Islamic world,
Russia and the Vikings, 750–900. e numismatic evidence, (Variorum Collected Studies series,
CS 595), Aldershot, s. 321–348.
Paroń A., 2015, Pieczyngowie. Koczownicy wkrajobrazie politycznym ikulturowym średniowiecznej
Europy, Wrocław.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
52
Pauliny J., 1999, Arabské správy oSlovanoch (9.–12. storočie), Bratislava.
Pellat Ch., 1995, Al-Rādhāniyya, EI, vol. 8: Ned–Sam, s. 363–367.
Peri V., 1988–1989, La brona ezelo della Fede del popolo chiamato ‘Rhos’, HUS, 12/13, s. 114–131.
Petrov N., 2005, e incorporation of monumental pagan barrows into medieval Russian Christian
culture, „Russian History”, 32 (3/4), s. 433–447.
Petrukhin V.I. ( ..), 1992, e Normans and the Khazars in the South of Rus’ (e for-
mation of the „Russian Land” in the middle Dnepr area), „Russian History”, 19 (1/4), s. 393–400.
Petrukhin V.I. ( ..), 2007a, Khazaria and Rus’. An examination of their historical
relations, [w:] e Word of the Khazars, s.245–268.
Petrukhin V.I., 2007b, Migratory mechanism. Rus’and the Magyars in the ninth century, [w:] An-
cient human migrations: amultidisciplinary approach, ed. P.N. Peregrine, I. Peiros, M. Feldman,
Santa Fe, s.229–248.
Petrukhin V.I., 2013, Sacral kingship and the Judaism of the Khazars, [w:] Conversions. Looking
for ideological change in the Early Middle Ages, ed. L. Słupecki, R. Simek (Studia Medievalia
Septentrionalia, Bd. 23), Wienna, s.291–301.
Podskalsky G., 2000, Chrześcijaństwo iliteratura teologiczna na Rusi kijowskiej (988–1237), przekł.
J. Zychowicz, Kraków.
Poppe A., 1967, Oleg, SSS, t.3, s. 474–475.
Poppe A., 1970, Pamięć ipochwała księcia Włodzimierza, SSS, t. 4, s.16–18.
Poppe A., 1972, La tentative de réforme ecclésiastique en Russie au milieu du XIe siécle, „Acta
Poloniae Historica”, 25, s. 5–31.
Poppe A, 1975, Słowo oprawie iłasce, SSS, t. 5, s.300–302.
Pritsak O.,1991, Sarkel, [w:] e Oxford dictionary of Byzantium, vol. 3, ed. A.P. Kazhdan, A.M. Tal-
bot, New York–Oxford, s.1843–1844.
Pritsak O., 1995, e system of government under Volodimer the Grat and his foreign policy, HUS,
19, s. 573–593.
Pushkina T.A., 1997, Scandinavian nds from Old Russia. Asurvey of their topography and
chronology, [w:] e rural Viking in Russia and Sweden. Conference 19–20 October 1996 in the
manor of Karlslund, Örebro, Sweden, ed. by P. Hansson, Örebro, s. 83–91.
Pushkina T.[A.], 2004, Viking-period pre urban settlements in Russia and nds of artefacts of Scan-
dinavian character, [w:] Land, sea and home, ed. by J. Hines, A. Lane, M.Redknap, (Society
for Medieval Archaeology Monograph, vol. 20), Leeds, s.41–53.
Roesdahl E., 1996, Historia Wikingów, przekł. F.Jaszuński, Gdańsk.
Rolle R., 2003, Saltovo und Majack Kultur, LdMA, Bd. 7, Sp. 1318–1319.
Róna-Tas A., 1999, Hungarians and Europe in the Early Middle Ages. An Introduction to early
Hungarian history, Budapest.
Róna-Tas A., 2007, e Khazars and the Magyars, [w:] e word of the Khazars, s.269–278.
Roslund M., 2015, At the end of the silver ov. Islamic dirhams in Sigtuna and the shrinking Viking
network, [w:] Small things wide horizons. Studies in Honour of Brigitta Hårdh, ed. L.Larsson,
F. Ekenrren, B. Helgesson, B.Söderberg, Oxford, s. 43–48.
Rostkowski G., 2001, Wyprawa Światosława na Chazarię w965r. ijej następstwa, „Przegląd
Historyczny”, 92 (3), s. 269–283.
Rothko A., 2007, Sambatyon, [w:] Encyclopaedia Judaica, 2nd ed., vol. 17: Ra–Sam, ed. F. Skolnik,
M. Berenbaum, Detriot–New York–San Francisco–New Haven–Waterville–London, s. 743–744.
Sahaydak M. (M.A. Ca), 2005, Medieval Kiev from the perspective of an archaeological
study of the Podoli District, „Ruthenica”, 4, s. 139–160.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
53
Schechter S., 1912, An Unknow Khazar document, „e Jewish Quarterly Review”, 3 (2), s. 181–219.
Schorkowitz D., 2000, Die Herkun der Ostslaven und die Anfänge des Kiever Reiches in der post-
sowjetischen Revision, JfGO, 48 (4), s. 569–601.
Selin A., 2005, Staraia Ladoga: Amedieval Russian town in apost-Soviet context, „Russian History”,
32 (3/4), s. 479–489
Ševčenko I., 1997, Misje religijne zperspektywy Bizancjum, [w:] Chrześcijaństwo Rusi Kijowskiej,
Białorusi, Ukrainy iRosji (X–XVIIwiek), red. J. Kłoczowski (Rozprawy Wydziału Historyczno-
-Filozocznego PAU, t.83), Kraków, s. 33–53.
Shepard J., 1995, e Rhos guests of Louis the Pious: whence and wherefore?, „Early Medieval
Europe”, 4 (1), s. 41–60.
Shepard J., 1998, e Khazar’s formal adoption of Judaism and Byzantium’s northern policy, „Oxford
Slavonic Papers”, 31, s.11–34.
Shepard J., 2006, Closer encounters with the Byzantine world. e Rus at the Straits of Kerch, [w:]
Pre-modern Russia and its world. Essays in Honor of omas S.Noonan, ed. K.L. Reyerson,
.G. Stavrou, J.D. Tracy, (Schrien zur Geistesgeschichte des östlichen Europa, Bd. 29), Wi-
esbaden, s. 15–77.
Shepard J., 2014, Byzantine emissions, not missions, to Rus’, and the problems of „false” Chris-
tians, [w:] IX–XII : , , , . .. ,
.. , , s. 234–242.
Shnirelman V., 2002, e myth of the Khazars and intelectual antisemitism in Russia, 1970s–1990s,
Jerusalem.
Shnirelman V.A., 2007, e Story of aeuphemism: e Khazars in Russian nationalist literature,
[w:] e word of the Khazars, s.353–372.
Sindbæk S.M., 2017, Asite of intersection: Staraya Ladoga, Eastern Silver, and long-distance com-
munication networks in Early Medieval Europe, [w:] Identity, formation and diversity in the
early medieval Baltic and beyond. Communicators and communication, ed. J. Callmer, I. Gustin,
M. Roslund, (e Northern World, vol. 75), Leiden–Boston, s.76–90.
Stalsberg A., 2001, Scandinavian Viking-Age boat graves in Old Rus’, „Russian History”, 28 (1/4)
[Festschri for omas S.Noonan, January 20, 1938–June 15, 2001], s. 359–401.
Stang H., 1996, e naming of Russia (Meddelelser, nr 77), Oslo.
Swoboda W., 1967, Lebedia, SSS, t. 3, s. 30–31.
Swoboda W., 1970, Sambatas, SSS, t. 5, s. 36–37.
Swoboda W., 1986, Atelkuzu, SSS, t. 7 cz. 2, s.383–385.
Swoboda W., 1991, Helgu, SSS, t. 8 cz. 1, s. 201–202.
Tolochko O. ( O. .), 2001, Kievan Rus’ around the year 1000, [w:] Europe around the
year 1000, ed. P. Urbańczyk, Warszawa, s.123–139.
Treadgold W.T., 1988, e Byzantine revival 780–842, Stanford.
Vasiliev A.A., 1936, e Goths in the Crimea, (Monographs of the e Mediaeval Academy of
America, no 11), Cambridge, Mass.
Vasiliev A.A., 1946, e Russian attack on Constantinopole in 860, (e Medieval Academy of
America, no 46), Cambridge, Mass.
Vavřínek V., 1964, Ugorskj korol dans la vie vieux-slave de Méthode, „Byzantinoslavica”, 25 (2),
s. 261–269.
Vernadsky G., 1940–1941, Byzantium and Southern Russia. Two notes, „Byzantion”, 15, s. 67–86.
Vernadsky G., 1959, e origins of Russia, Oxford.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
54
Wollman S., 1958, Slovo opulku Igorovĕ jako umĕlecké dilo, (Rozpravy Československé akademie
věd. Řada společenských věd, roč. 68 seš. 10), Praha.
Zhivkov B., 2015, Khazaria in the Ninth and Tenth centuries, (East Central and Eastern Europe
in the Middle Ages, 450–1450, vol.30), Leiden–Boston.
Zimonyi I., 1990, e origins of the Volga Bulghars, „Studia Uralo-Altaica”, vol. 32.
Zuckerman C., 1995, On the date of the Khazars’ conversion to Judaism and the chronology of the
kings of the Rus Oleg and Igor. Astudy of the anonymous Khazar letter from the Genizah of
Cairo, „Revue de ètudes byzantines”, 53, s. 237–270.
Zuckerman C., 2011, On the Kievan letter from the Genizah of Cairo, „Ruthenica”, 10, s. 7–56.
Żmudzki P., 2009, Władca iwojownicy. Narracje owodzach, drużynie iwojach wnajdawniejszej
historiograi Polski iRusi, Wrocław.
., 2004, ,
„Ruthenica”, 3, s. 7–47.
Apaoo M.H., 1962, cop xaap, JI.
Apaoo .., 2008, o -
, [w:] o, . .. , E.A. ,
, s. 187–201.
.., 2014,
911 ., „Ruthenica”, 12, s. 22–28.
..,1966, . XI–XIV ., ( ,
. 1), .
., ., 1997, - , , -
.., –.
.., 2008, , [w:] -
o, . .. , E.A. , , s. 134–153.
.., .., .., O O.M., P B.A., 2017,
VIII–XIII ., PA, 1, s. 70–84.
., 2003, ‘ ”,
„Ruthenica”, 2, s. 26–52.
.., 2017, V
, PA, 1, s.96–115
.., 2009, . ,
a-.
.., 1932, - X , .
., 2005a,
, [w:] , . Khazars, Jews and
Slavs, p. ., . , . , . , . , (
, t. 16), –, s. 207–218.
.., 2005b, , „Ruthenica”,
4, s. 115–137.
.., 2012, , [w:] IX–X .
, . .. , , s. 300–333.
.., 2008, „”, 2005 , s. 226–239.
.., 2018, .
( ), „ ”, 2 (24), s. 10–32.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
55
o .., 2003, 860 . -
, , s. 3–14.
., 2016a, IX– XI . „-
”, [w:] IX–XI : tt,
. .. T, , s. 4–10.
., 2016b, , [w:] IX–XI : tt,
. .. T, , s. 11–31.
.., 1983, , Moca.
E.A., 2005a, / .
, [w:] Ad fontem. . .. , ,
s. 138–146.
E.A., 2005b, „ ” -
, [w:] . .-
. .. , o. . .. , , s. 95–108.
.., 2011a, „” „” , [w:]
, s. 114–122.
.., 2011b, ,
, [w:] ., s.201–216.
.., 2011c, -
XI– XII ., [w:]
, s.217–240.
.., 2011d, -
, [w:] , s. 249–258.
.., 2011e, : -
, [w:] , s. 269–278.
.., 2011f, - IX–X , [w:]
.., , s. 433–440.
.., 2011g, - , [w:]
, s. 441–448.
.., .., 1991, „”
, 1990 , s. 219–229.
.., .., 2011a, „” -
(IX–X .), [w:] , s.133–152.
.., .., 2011b, X–XI :
„”, [w:] , s.153–171.
.., .., 2011c, „ ”
, [w:] , s. 172–189.
.., 1933, , „Semnarium Kondakovianum”, 6,
s. 187–208.
.., 1937–1938, , „Slavia”, 15, s. 191–200.
.., 2001, . e
, , c IX–XII , oca.
.., 2012,
, „Ruthenica”, 11, s. 147–183.
.., 2002, „ ” -
, oca.
Chaganat chazarski aSkandynawowie wEuropie Wschodniej… RES GESTAE 2022(14)
56
.., 1990,
, oca.
.., 2000, ,
1998 , s. 367–379.
.., 2000, ,
, [w:] 1998 , ( .-. ),
oc, s. 222–229.
.., 2005, : , [w:] ,
. Khazars, Jews and Slavs, p. ., . , . ,
. , . , ( , t.16), –, s. 69–100.
.., 2008, : - , 2005
, s. 33–46.
.., 2014, IX–XI . , Moca.
.., 2019, „ ”, [w:] .
C , 90- .. , o. p. .. ,
-p, s.322–331.
.., 1990, a , , „ ”, 2, s. 77–91.
oe A.A., 2017, e o.
, „ A”, 15, s. 166–198.
.., 2008, „ ”: , [w:]
o, . .. , E.A. , , s. 153–166.
.., 1980, IX– X ., .
Ce B.B., 1999, . - , Moca.
.., 2002, . - , oca.
.O., .., 1998, K P, .
.., 2001, - , „ a”,
2, s. 38–42.
.., 2004, K - , „ -
”, 2, s.99–108.
po B.C., 2001, „C”- , „-
”, 2, s.56–70.
po B.C., 2002, ( ),
„ ”, 1, s. 151–168.
.., 2015, , [w:]
. XXVII
.., oc, s. 284–288.
.., 2016, – ,
„ ”, 4 (18), s. 8–22.
.., 2005, . K ,
Moca.
.., 2008, . ,
Moca.
.., 2010, – 80-e. X–90-e.
XI , „ . –
”, 1 (5), s. 20–37.
A.O., 2017, (829–842 .)
, , (1), s. 141–149.
RES GESTAE 2022(14) Krzysztof Polek
57
E.A., 2018, -– : -
- , [w:]
XXX - -
, M, 17–20 a 2018 ., M, s. 337–342.
.., 2015, 6406 .
( ), „Rossica Antiqua”, 1, s. 3–24.
e A.C., 2014a, :
IX , [w:] K . C -
, . .., .. ,
M, s. 322–328.
e .C., 2014b, „B …” (DAI. 42.60–61).
K o - . ,
[w:] ta i. ’t ., . .. , ,
s. 369–373.
e .., 2017, „ ” X : , -
, „Studia Slavica et Balcanica Petropolitana”, (1), s.82–112.
.., 2016, K -
( , ), [w:] B
. XXVIII
, , 14–16 2016 . (95- -
), . .. a et al., Moc, s.533–536.
58
58
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.2
Mirosław Płonka*
Kraków
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina
FranciszkaŁubieńskiego
Abstract
Franciszek Marian Adam Łubieński (1859–1915) appeared in the land of Stryszów in 1886, aer
marrying Rozalia née Gorczyńska. He subsequently changed the image of alandowner living
in the local manor house, which developed over the centuries in the eyes of Stryszów citizens.
Łubieński abandoned his university career, devoting himself tohis family and rural community,
for which he tried tobuild anew school building, initiated the establishment of Kółko Rolnicze
(Agricultural Circle), and provided new jobs. His commitment and pro-social activities were
shared byhis wife Rozalia, and with time also each of their children. From 1886, the manor house
in Stryszów was ameeting place for the owners of the village with peasants, who increasingly
being invited there as members of local theater, women’s and Catholic communities.
Keywords: Franciszek Łubieński, landowner, manor house in Stryszów, school
Słowa kluczowe: Franciszek Łubieński, ziemianin, dwór wStryszowie, szkoła
Urodzony 2 października 1859roku Franciszek Marian Adam Łubieński
herbu Pomian był synem Stanisława Franciszka Kostki (ur. 1822) iEleonory
Albertyny zJaraczewskich (ur. 1830)1. Wywodził się zatem „zrodu, który dał
*Uniwersytet Pedagogiczny wKrakowie, Instytut Historii iArchiwistyki, e-mail: miroslaw.
plonka@up.krakow.pl, ORCID: 0000-0002-3806-1146.
1Poślubie Franciszka rodzice przenieśli się wraz znim doStryszowa izamieszkali wrząd-
cówce, budynku położonym wotoczeniu stryszowskiego dworu. S.Łubieński zmarł w1892r.,
Eleonora zaś 11 kwietnia 1899r., wwieku 68 lat (zachorowała nazapalenie płuc). Trzy dni później
spoczęła wgrobie rodzinnym Łubieńskich nastryszowskim cmentarzu. Archiwum Paraalne
wStryszowie (dalej: APS), „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi ślubnych
(1864–1904)”: sygn. IV.1, s. 85, 95; „Liber Baptisatorum. Stryszów 1872–1904”: sygn. II.1.14, s. 89;
„Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15, s. 5. Vide: R. Łubieński, 1912.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
59
Rzeczypospolitej dwóch prymasów, ztradycji iodrodziców zaczerpnął głębo-
ką religijność igorący patriotyzm, hart duszy inieskazitelny charakter”2. Lata
dzieciństwa spędził weWłóknach oraz wBudziszewku k. Poznania. Ukończył
szkołę średnią wPoznaniu, bynastępnie oddać się studiom zzakresu lozoi.
„WBerlinie, dzięki niezwykłej inteligencji izaletom charakteru, wywierał wpływ
nakolegów Polaków. Zawiązał kółko literackie, miewał wniem odczyty, grywał
też zkolegami polskie utwory dramatyczne”3. Następnie przeniósł się nauni-
wersytet wHeidelbergu (nastudia), gdzie dokonał odkrycia wzakresie chemii
i„zdał znajwyższym odznaczeniem doktorat zchemii inauk przyrodniczych,
poczem udał się doKrakowa, gdzie miał otwarte widoki otrzymania katedry
chemii nawszechnicy Jagiellońskiej”
4
. Franciszek, mając wperspektywie karierę
uniwersytecką lub polityczną, uległ jednak prośbom rodziny i„przeniósł się
nawieś doStryszowa, byzająć się pracą naroli”5.
Dzięki źródłom zArchiwum Państwowego wBielsku-Białej, zBiblioteki
Jagiellońskiej, zArchiwum Paraalnego wStryszowie oraz zarchiwów prywat-
nych możliwe stało się przedstawienie sylwetki Łubieńskiego jako ziemianina
niebywale zaangażowanego wżycie parai oraz wrozwój szkolnictwa ikolei
żelaznej wewsi iwpowiecie6. „Wewsi wszystkiem gorąco się zajmował; bardzo
dobroczynny, przyczynił się wgłównej mierze dorestauracji kościoła idopo-
stawienia kilku szkół”7. Zuwagi nato, że„był zawsze zachętą iprzykładem
bogobojności, oarności inieuchylania się odobowiązków obywatelskich”,
jego działalność zostanie omówiona zperspektywy głowy stryszowskiej ro-
dziny Łubieńskich, społecznika oraz patrioty, jakim nazwano gojuż zażycia
zaszczególne zaangażowanie wlosy tak małej, jak iodradzającej się ojczyzny8.
Głowa rodziny
Pośmierci Juliana Gorczyńskiego (ur. 1797, zm. 1874) majątki ziemskie wStry-
szowie iDąbrówce (obecnie powiat wadowicki) przeszły pod zarząd wdowy
ponim– Marii zCzajkowskich (ur. 1830, zm. 1904). Jednocześnie posiadała
ona prawo patronatu nad paraą pw. św. Jana zKęt wStryszowie. Julian iMaria
Gorczyńscy nie doczekali się męskiego potomka9, stąd majątek iprzysługujące
ztego tytułu prawa oraz przywileje przejęła pomatce córka Rozalia (ur. 1858,
2Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (574), s.3.
3Ibidem.
4Ibidem.
5Ibidem.
6Vide: T. Kargol, 2010; idem, 2012, s. 199–237; idem, 2020, s.63–98, 161–186.
7Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (574), s.3.
8Mimo dużego nakładu pracy wdziałalność prospołeczną, poza pojedynczymi wzmiankami
nie doczekał się dochwili obecnej biograi czy nawet szkicu biogracznego. Vide: F. Lenczowski,
1976, s. 191–233; A.Gałecka-Paduchowa, 1997, s.87–97.
9
Gorczyńskim urodziło się dwóch synów– Antoni iBogdan Józef Kalasanty, przy czym
pierwszy żył tylko jeden dzień, drugi zaś niespełna rok. Przedwcześnie zmarła również jedna
zcórek, Jadwiga Gorczyńska (w1859). Wyjścia zamąż doczekały Maria, Olga iRozalia. APS,
„Status Animarum Parai Stryszów [ok. 1830–1920]”: sygn. II.2.11, s. 1; „Liber Baptisatorum.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
60
Ilustracja 1. Portret prymasa Władysława Aleksandra Łubieńskiego ze zbiorów Franciszka Łubieńskiego, stan
nalata pięćdziesiąte XX wieku
Źródło: Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków wKrakowie.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
61
zm. 1917). Początkowo zaręczona ze znanym już powszechnie folklorystą iet-
nografem oraz właścicielem Jeżewa– Zygmuntem Glogerem (ur. 1845, zm.
1910)
10
, Rozalia nalnie wyszła zamąż zaFranciszka Łubieńskiego. Stanęli
naślubnym kobiercu wKrakowie 18maja 1886rok
11
. Nowy dziedzic Stryszowa
iDąbrówki był także właścicielem tytularnym Budziszewka, Gorzuchowa, Ko-
lędzin iKostuszyn, które zostały sprzedane m.in. potomkom bankiera zBerlina,
von Treskowa12. Rozalia Łubieńska wydała naświat: Marię Rozalię Eleonorę
(ur.11stycznia 1889)13, Rozalię Różę Marię Eleonorę (ur. 3maja 1890)14, Sta-
nisławę Marię Rozalię (ur. 1lutego 1892)15, Wojciecha Franciszka Stanisława
Józefa (ur. 15września 1894)16 iAnnę Zoę Marię (ur. 22 kwietnia 1903)17.
Tragiczna śmierć jednej zcórek, Stanisławy, która 23marca 1914roku zginęła
pod kołami pociągu zmierzającego nastryszowską stację
18
, była wielkim ciosem
dla Franciszka. WeWspomnieniu pośmiertnym odnotowano, żepożegnanie
zprzedwcześnie zmarłą córką kosztowało gowyjątkowo wiele zdrowia19. Pa
-
radoksalnie, Łubieński był jednym zbeskidzkich właścicieli ziemskich, którzy
przyczynili się dorozwoju linii kolejowej ijej unowocześnienia. Zasiadał nawet
wkierownictwie budowy kolei żelaznej nalinii Chabówka–Zakopane, pośród
którego członków poznał swego przyszłego zięcia– Kazimierza Skrochow-
skiego20. Proboszcz Jan Figwer odnotował, żeStanisława została przypadkowo
zabita przez nadjeżdżającą maszynę, jednak pośród rodziny imieszkańców wsi
krążyła opowieść ojej samobójstwie uzasadniana tym, żekilka dni wcześniej
Stryszów 1839–1872, Dąbrówka 1845–1892, Marcówka 1845–1892”: sygn.II.1.13, s. 76; Liber
Baptisatorum. Stryszów 1872–1904, sygn.II.1.14, s. 89.
10 Przyszła dostryszowskiego proboszcza nazapowiedzi zGlogerem w1880r. APS, Ogło-
szenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi ślubnych (1864–1904), sygn. IV.1, s. 60.
11 Archiwum Narodowe wKrakowie, „Paraa św. Szczepana. Księgi małżeństw. 1873, 1874,
1876–1889”: sygn. 29/331/2/2/107, s. 600–601. Waktach parai wStryszowie odnotowano 16maja
1886r. jako datę ich ślubu. APS, „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi
ślubnych (1864–1904)”: sygn.IV.1, s. 60.
12
I. Galicka, I. Kaczorowska, H.Sygietyńska (oprac.), 1965, s. 1–2; J. Łukaszewicz, 1858, s. 421;
S.D.Kozierowski, 1935, s.353–354.
13
Matką chrzestną została siostra Rozalii, Maria zGorczyńskich, zaś ojcem chrzestnym
jej mąż, Bolesław Zakrzeński– właściciele Sieborowic. APS, „Liber Baptisatorum. Stryszów
1872–1904”: sygn. II.1.14, s. 81.
14
Jej rodzicami chrzestnymi byli Wojciech Łubieński (syn stryja Franciszka, Bogusława)
iMaria Zakrzeńska. Ibidem, s. 89.
15
Dochrztu trzymał jąJózef Ponikiewski iJadwiga Sowińska (siostra Franciszka). Ibidem, s. 97.
16 Jego rodzicami chrzestnymi zostali Władysław Haller (właściciel Polanki) iZoa Loewen-
feld. Ibidem, s.106.
17 Annę dochrztu trzymali Bronisław Gorczyński iKornelia Gorczyńska. Ibidem, s.183.
18 Ibidem, s. 97.
19 „Wżyciu rodzinnem najczulszy mąż iojciec, otaczał żonę idzieci najtkliwszą miłością.
Półtora roku przed śmiercią stracił wokropnem wypadku ukochaną córkę. Dał wtedy przykład
poddania się woli Bożej. Cios ten podkopał jego już itak nadwątlone zdrowie, ale nie zachwiał
ani nachwilę silnej wiary, ani nawet pogody umysłu. Wnieszczęściu myślał przede wszystkiem
obólu żony ioniesieniu jej pomocy”. Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne,
„Czas”, 68 (574), s. 3.
20 Vide: A.Nowakowski, 2014, s.15–33; idem, 2017, s. 116.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
62
wróciła ze szpitala psychiatrycznego, gdzie leczyła się nadepresję21. Stanisława,
mimo młodego wieku, została zapamiętana jako osoba niezwykle zaangażowa-
na– wwiejski teatr, a przede wszystkim wnauczanie robótek ręcznych wiejskiej
młodzieży22.
Wdniu 1czerwca 1910roku wstryszowskim kościele odbył się ślub 39-let-
niego Kazimierza Wojciecha Skrochowskiego (ur. 11listopada 1870) z21-let-
nią Marią Rozalią Eleonorą Łubieńską. Pan młody był synem Feliksa iJulii
zTeodorowiczów, właścicieli majątku ziemskiego wRopie wcyrkule gorlickim,
jednak wdniu ślubu mieszkał przy ul. Basztowej 5 wKrakowie jako inspektor
przemysłowy. Świadkiem zawieranego związku był m.in. posesor stryszowski
Władysław Sadowski, zaś związek błogosławił imszy przewodził ks. Mikołaj
Swinarski (wikariusz wparai św. Marcina wPoznaniu) wasyście ks. Figwera
iks. Wojciecha Parczy (proboszcza zZakrzowa)
23
. 6 lutego 1917 roku dwór
stryszowski był świadkiem skromnego wesela Rozalii Róży Marii Eleonory
zŁubieńskich iWłodzimierza Mariana Dobrzańskiego. Włodzimierz był wła-
ścicielem majątku pośp. Julianie Dobrzańskim iKamilli zBukowskich wBudzi-
szowicach, gdzie też przyszedł naświat. Proboszcz postarał się nawet ubiskupa
Adama Stefana Sapiehy ospecjalną dyspensę napobłogosławienie nowego
związku ogodzinie 18:00, cobyło ewidentnym odstępstwem odobowiązujących
zasad24. Nowożeńcy zamieszkali wstryszowskim dworze25. Najmłodsza, Anna,
10września 1921roku została żoną 28-letniego ekonoma majątków dworskich
wStryszowie iDąbrówce– Władysława Józefa Bieniewskiego, syna Mieczysława
iOlgi zZamorskich26.
Długo wyczekiwany pierworodny syn, Wojciech Łubieński, okazał się bardzo
chorowity– szczególnie ciężko przechodził grypę, którą zaraził się pod Kielcami,
będąc wwojsku27. Jego matka Rozalia Łubieńska udała się wówczas w podróż,
by odwiedzić syna przebywającego wszpitalu wojskowym. Podczas tej wizyty
21
Wpamięci najstarszych stryszowian przetrwała informacja, żeS. Łubieńska zakochała
się wsynu chłopskim. F. Łubieński nie zgodził się jednak namezalians, stąd skoczyła pod koła
nadjeżdżającego pociągu. Wpogrzebie brali udział m.in. ks. Figwer, ks. Jacek Kopiński, ks. Jan
Bednarczyk io. Arnolf Nowak, wikariusz konwentu kalwaryjskiego. APS, „Liber Mortuorum.
Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15, s. 61.
22 „Wewtorek [23marca 1915] jako wIrocznicę śmierci śp. Stanisławy Łubieńskiej odprawi
się nabożeństwo żałobne zwiliami izkatafalkiem, naktóre tonabożeństwo zaprasza się paraan–
osobliwie tedziewczęta, które nieboszczka uczyła katechizmu, szycia irobótek pożytecznych”–
informował paraan stryszowskich ks. Figwer. APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”:
sygn. IV.2, s. 59.
23
Franciszek był jednym zhojniejszych darczyńców kalwaryjskiego klasztoru, w1902r. złożył
spory legat nafundację dzwonu „Maria”. APS, „Liber Copulatorum. Paraa Stryszów 1888–1944”:
sygn. II.1.16, s. 60; C.Bogdalski, 1910, s. 225.
24 Ibidem.
25 APS, „Liber Copulatorum. Paraa Stryszów 1888–1944”: sygn. II.1.16, s. 72.
26 Świadkami zawieranego małżeństwa byli prefekt Legionów Mieczysław Polkowski iagronom
stryszowski Zygmunt Nowak. Ibidem, s. 92.
27
Wojciech popełnił mezalians iwziął zażonę pokojówkę swojej ciotki, conastąpiło wGrazu
11grudnia 1919r. Zmarł wKrakowie 26maja 1928r. APS, „Liber Baptisatorum. Stryszów
1872–1904”: sygn. II.1.14, s. 106.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
63
zachorowała nanieznaną chorobę, którą zdeniowano jako dyzenterię lub czer-
wonkę28. Rozalia zmarła pod Kielcami 11września 1917roku wwieku 59 lat29.
Już wpaździerniku proboszcz odprawił pierwszą „mszę żałobną zaduszę śp.
Rozalii Łubieńskiej kolatorki”
30
. Kolejną informację natemat zmarłej proboszcz
podał dopiero 19maja 1918roku. „Sprowadzenie zwłok śp. Rozalii Łubieńskiej
nastąpi dopiero wewrześniu br., bokomenda wLublinie nie pozwoliła teraz
przewieźć ciała”
31
. Zmarła powróciła doStryszowa dopiero wśrodę 18września
1918roku, późnym popołudniem32.
Rozalia Łubieńska również była osobą zaangażowaną wlos lokalnej społecz-
ności
33
. Franciszek zaledwie reprezentował ją, zasiadając wskładzie miejscowej
28 APS, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn.II.1.15, s. 76.
29 „Czas”, 70 (496), s. 3.
30 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s. 2.
31 Ibidem, s. 16.
32 APS, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn.II.1.15, s. 76.
33
„Zprawdziwie macierzyńską opieką zajmowała się Związkiem Niewiast Katolickich wStry-
szowie, gromadząc wgościnnym swym domu, znanym szeroko, zastęp pań dobrej woli zokolicy,
bynaradzać się wspólnie nad podniesieniem moralnem imaterialnem ludu; pomagała dzielnie
Ilustracja 2. Rodzina Łubieńskich. Odlewej, górny rząd: guwernantka Maria Steczkowska (stoi), Rozalia
zGorczyńskich iFranciszek Łubieńscy, Maria zCzajkowskich Gorczyńska; poniżej (odlewej): Stanisława, Maria,
Rozalia iWojciech Łubieńscy
Źródło: skan zdjęcia zarchiwum prywatnego.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
64
rady szkolnej czy stryszowskiego komitetu paraalnego
34
. „Uprasza się paraan,
bywzięli liczny udział wtym obrzędzie pogrzebowym, bośp. Rozalia Łubieńska
zasłużyła sobie swymi cnotami naten dowód wdzięczności idobry uczynek,
boświęta rzecz jest izbawienna modlić się zazmarłymi”– apelował doparaan
15września 1918roku proboszcz Figwer
35
. Duchowny miał namyśli przede
wszystkim zaangażowanie Rozalii wdziałalność Związku Niewiast Katolickich
wStryszowie. Rozalia promowała iwspierała nansowo powstałą w1914roku
szkołę koszykarską wStryszowie, wramach której jej córki uczyły młodzież
chłopską m.in. podstaw plecenia koszyków
36
. Jeszcze 17czerwca 1917roku
proboszcz prezentował paraanom nowy ornat, uszyty przez samą Rozalię
37
.
Pogrzeb, który odbył się 19września 1918roku, był więc manifestacją wdzięcz-
ności paraan względem patronki stryszowskiego Kościoła38.
Pośmierci Franciszka iRozalii Łubieńskich oraz poustaniu działań wo-
jennych, głównie wskutek szalejącej inacji, niektóre zich dzieci postanowiły
sprzedać odziedziczone nieruchomości39. Postąpił tak chociażby Wojciech Łu-
bieński wlatach dwudziestych XX wieku. W1923roku odsprzedał gromadzie
wiejskiej kilkanaście działek zmajątku dworskiego wDąbrówce (m.in. działki
swym córkom wzaprowadzaniu wStryszowie przemysłu guzikarskiego ikoszykarstwa. Zroz-
rzewnieniem wspomnieć należy, jak śp. zmarła niestrudzenie chodziła zguzikami ikoszyczkami
posklepach, bytylko jak najwyższą cenę zatowar otrzymać, atem samem ipracę chłopców
idziewcząt wswej wiosce jak nalepiej wynagrodzić. Zgromadzała też wswym dworze liczne
szeregi Anioła Stróża, poświęcając park swój nazabawy dla nich wlecie. Troskliwą opieką otaczała
nauczycielki okoliczne, urządzając dla nich cotydzień czytania; była też dla nich wewszystkich
sprawach, troskach izmartwieniach prawdziwą matką-opiekunką. Piękne ornaty ikapy własnej
roboty oarowywała domiejscowego kościoła, starając się każdym czynem, każdym słowem
okazać, żejest wierną katoliczką. Praca jej była skromna, zda się nieznaczna, ale tem głębiej
sięgała, wdziełach zaś miłosierdzia przyświecała wszystkim zaparciem się ipoświęceniem. Nie
było wewsi chorego, którego bynie odwiedzała, nie poratowała; nie było biednego którego bynie
wsparła hojną dłonią. […] Kochając rodzinę ażdozapomnienia osobie godziła wswem sumieniu
obowiązki żony, matki ichrześcijanki, czerpiąc siły imęstwo dowalki życiowej wcodziennym
przystępowaniu doSakramentów świętych”. Vide: Nekrologia: Rozalia zGorczyńskich Łubieńska,
„Czas”, 70 (496), s. 3.
34 Najlepiej ilustruje totreść listów Franciszka doMichała Bobrzyńskiego, gdzie każda pro-
pozycja Łubieńskiego musiała być poparta zgodą jego żony Rozalii. Vide: Biblioteka Jagiellońska
(dalej: BJ), „Korespondencja Michała Bobrzyńskiego wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej
z1898roku”: sygn. BJ Rkp. 8084 III, k. 11–14.
35 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s. 23.
36 Zajej inicjatywą podążyli proboszcz iteatr wiejski, który 18marca 1914r. zorganizował
spektakl. Wówczas też Rozalia Łubieńska przysłuchiwała się odczytowi swoich córek– Marii
iRóży– natemat koszykarstwa ijego znaczenia wprzemyśle. Zebrane pieniądze przekazano
„nadochód szkoły koszykarskiej”. APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s. 35, 37.
37 Ibidem, s. 28.
38 Pogrzeb celebrował ks. Wojciech Stypuła wasyście ks. Bednarczyka iks. Edmunda Wrany.
Ponadto zjawili się bernardyni naczele zkustoszem kalwaryjskim, o. Innocentym Kominkiem
iwikariuszem konwentu, o. Antonim Kupcem. Nie zabrakło także proboszcza zSieprawia, ks.
Ignacego Cieża. APS, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15, s. 76; Nekrologia:
Rozalia zGorczyńskich Łubieńska, „Czas”, 70 (496), s. 3.
39 Archiwum Państwowe wKatowicach Oddział wBielsku-Białej, Akta pertraktacji spadkowej
podr. Franciszku Łubieńskim, sygn. 13/663/0/2.21/3716.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
65
onumerach 161, 5570/1, 5570/2)
40
. Stanęły nanich m.in. nowa kaplica oraz
budynek szkoły ludowej wDąbrówce41. „Dworem się dzieci pośp. Łubieńskim
podzielili. Najstarsza córka nazywana Manią zmęża Skrochowska wroku 1920
swój majątek sprzedała chłopom. Druga córka Rózia zmęża Dobrzańska wzię-
ła sobie las imiała goażdoroku 1941. Asyn Wojtuś dostał Dąbrówkę itam
mieszkał. Najmłodsza Hania, zmęża Bieniewska, dostała dwór itrochę pola,
towroku 1946 gorozparcelowali, adwór został przydzielony, tak zwany folwark
dospółdzielni, apałac dla kina idla ochronki dzieci. Fabrykę [tzw. kołkownię]
wyczyszczoną zmaszyn w1920roku rozebrano ikoniec dziedzictwa”42. Warto
nadmienić, żeMaria Skrochowska, Rozalia Dobrzańska oraz Anna Bieniewska
pozostały wyjątkowo zaangażowane wlos lokalnej społeczności wiejskiej. Naj-
lepszym dowodem natobyły odbywające się niemal rokrocznie od1922roku
festyny wogrodach dworskich, naktórych zbierano datki nam.in. nowe dzwo-
ny czy tablicę pamiątkową paraan stryszowskich poległych wczasie Iwojny
światowej43.
Dziedzic ispołecznik
Teść Franciszka Julian Gorczyński znaczną część swojego życia spędził wKra-
kowie. Poświadczają to chociażby listy dotyczące powoływania Komitetu
Paraalnego wStryszowie, wktórego działalność Gorczyński nie chciał się
angażować zpowodu braku czasu ikonieczności dojazdów dowsi położo-
nych pod Chełmem44. Wprzeciwieństwie doniego, Łubieński porzucił karierę
akademika iosiadł nastałe w Stryszowie, gdzie też spoczął naparaalnym
cmentarzu (14października 1915)45. Odpierwszych chwil wewsi Franciszek
starał się uzupełniać swoją wiedzę zzakresu rolnictwa. „Ponieważ niczego nie
robił podyletancku, acokolwiek wżyciu przedsięwziął, czynił gruntownie,
przeto mając już podstawy wnaukach przyrodniczych studiował dzieła rolni-
cze, gospodarował postępowo izbierał liczne doświadczenia dla Uniwersytetu
[Jagiellońskiego]”46. Wnikliwe studiowanie podstaw inowoczesnych rozwiązań
wrolnictwie ihodowli doprowadziły dotego, żezamienił majątek dworski
40
APS, „Komitet Paraalny wStryszowie I”: sygn. II.2.12, k. 34: Uchwała (zezwolenie
nakupno/sprzedaż) zsądu powiatowego wKalwarii Zebrzydowskiej z28lutego 1924r., nr118/24,
podpisał M. Stramski.
41 Vide: M.A.Płonka, 2021, s. 351–370.
42 W. Sitarz, 2017, s. 5.
43 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.3, s. 31–32.
44
APS, „Komitet Paraalny wStryszowie II I”: sygn.II.2.14, k. 8: List J. Gorczyńskiego doSta-
nisława Wiejackiego z23maja 1868.
45 Właściwie odczasów Antoniego Wilkońskiego (zm. 1783) żaden zwłaścicieli majątku nie
spoczął wStryszowie (tak pod kościołem, jak inacmentarzu paraalnym). Pierwszy był dopiero
F. Łubieński. Maria Gorczyńska była solennie żegnana przez stryszowski lud 14 i15 IV 1904r.,
jednak potem przewieziono jej zwłoki doKrakowa, gdzie spoczęła naCmentarzu Rakowickim
przy mężu Julianie. APS, „Liber Mortuorum 1780–1785”: sygn. II.1.6, s. 15; „Liber Mortuorum.
Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15, s. 27–28; Nekrologia: F. Łubieński, „Czas”, 68 (529), s. 1.
46 Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (574), s.3.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
66
wStryszowie wmiejsce doświadczeń. Łubieński zaprowadził pierwszą wokolicy
oborę dla krów rasy Simmenthal oraz chlewnię zarodową dla świń rasy Meissen47.
Szczególnie tapierwsza okazała się dumą właściciela, ponieważ uhonorowano
jąw1895roku dyplomem szczególnego uznania c. k. Towarzystwa Rolniczego
Krakowskiego48.
Piszący wlatach pięćdziesiątych XX wieku Kronikę Stryszowa Władysław
Sitarz zanotował oŁubieńskim, żebył człowiekiem „krwi polskiej”, niebywale
„świadomym, nie chytrym, nie chciwym”, którego „chłopi bardzo obserwowali,
jak się zapatruje nawieś. […] Widząc, żetoczłowiek jest życzliwy, więc gowy-
brali zaradnego, bobył człowiek bardzo doradny”
49
. W1896roku ks. Jacek
Kopiński przemówił nazebraniu radnych gminnych, pytając: „dlaczego nie
mawStryszowie Kółka Rolniczego iczytelni, przecież tojest dobra rzecz”
50
.
Radni-chłopi wzbraniali się jednak przed tymi pomysłami, ponieważ uważali,
że„będzie coś nachłopów, jakaś łapka”. Dozałożenia kółka rolniczego prze-
konał ich wówczas sam Łubieński, który użył swojego autorytetu
51
. Wskład
tej instytucji wchodzili „rolnicy własnorolni”, których stać było nauiszczenie
wpisowego iroczną składkę. Kółko okazało się doskonałym rozwiązaniem, po-
nieważ wwielu sytuacjach ratowało rolników konkurencyjnymi cenami zaziar-
no nazasiew czy węgiel naopał52. Ponadto krzewiło kulturę, ideę czytelnictwa,
awjego gmachu zlokalizowano zczasem także sklep, wktórym można było
kupić różne artykuły– odprzypraw, postemple dometryki53. Łubieński został
wytypowany jako reprezentant patronki parai dokomitetu paraalnego, które-
mu niejednokrotnie przewodził. Napierwszym posiedzeniu pojego śmierci ks.
Figwer wezwał zebranych douczczenia osoby przewodniczącego minutą ciszy
iwygłosił tyradę natemat zmarłego, który „okazywał wielkie zainteresowanie
dla spraw Kościoła inie szczędził funduszów nawszelkie potrzeby jego”54.
W1905roku, wzwiązku zpowstającą „drogą gminną pierwszej klasy” łączącą
Kleczę zBrodami ibiegnącą przez Łękawicę, Stryszów iStronie, przez Stry-
szów wytyczono nową drogę. Torównież była inicjatywa m.in. Łubieńskiego.
Prace wStryszowie zaczęto realizować dopiero w1913roku. Dnia 22lipca tego
47 Zainteresowania agrarne Łubieńskiego oddawała także jego pokaźna domowa biblioteka,
licząca ponad 200 woluminów. Rozkradziono jąwstyczniu 1945r., kiedy przez Stryszów prze-
chodziła Armia Czerwona. Przeważała wniej literatura fachowa, jak chociażby podręczniki
zawierające informacje natemat kierowania wielkimi majątkami, książki zzakresu ekonomii czy
mechanizacji rolnictwa. Nie brakowało książek dotyczących pszczelarstwa ikalendarzy rolniczych
oraz literatury patriotycznej ifachowej zzakresu sztuki, historii, literatury francuskiej, angielskiej
czy niemieckiej. APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1944–1948”: sygn. IV.6, s. 15; „Kronika parai
Stryszów od1942roku”: sygn.II.4.7, s. 6.
48
Zachowała się karta znadrukiem ohodowli F. Łubieńskiego. Vide: APS, „Komitet Paraalny
wStryszowie I”: sygn. II.2.12, k. 28: Reparacja wewnętrzna plebanii.
49 Cyt. za: W.Sitarz, 2017, s. 5.
50 Ibidem.
51
Cyt. za: ibidem, s. 4–5. Vide: APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s.30.
52
APS, „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi ślubnych (1864–1904)”:
sygn. IV.1, s. 106.
53 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1921–1927”: sygn. IV.5, s. 63, 110.
54
APS, „Księga Protokołów iAktów Komitetu Paraalnego wStryszowie”: sygn. II.2.10, s. 16.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
67
roku wydział powiatowy w Wadowicach informował zwierzchność gminną
wStryszowie oograniczeniach spowodowanych budową traktu55. Proboszcz
ogłosił tęinformację zambony, zaznaczając, „byludność nie przeszkadzała
wprzeprowadzaniu tych czynności, ale nawet pomagała inżynierowi”. Wydział
powiatowy przestrzegał zaś, bypilnowano swoich pociech– „dzieci mają nie
uszkadzać słupków pod karą obciążenia rodziców”
56
. Budowa wStryszowie
trwała do1917roku, kiedy towsierpniu proboszcz zachęcał, byzgłaszali się
jeszcze chętni dopracy paraanie
57
. Wskutek wytyczenia drogi wnowym
miejscu zmieniono układ przestrzenny wewsiach parai Stryszów, wycofując
zużytku dotychczasową drogę, biegnącą wzdłuż Stryszówki. Wraz ztązmianą
bezpowrotnie zatarł się pierwotny wygląd wsi oraz zorganizowana względem
starej drogi irzeki zabudowa58. Przedsięwzięcie kosztowało blisko 25 tys. koron
iznacznie poprawiło komunikację wmiejscowościach położonych napołu-
dniowy wschód odWadowic59.
Franciszek Łubieński przyczynił się również doutworzenia nowych miejsc
pracy dla stryszowian, którzy wskutek biedy wyjeżdżali naroboty sezonowe
nazachód Europy. Poniedzielnej sumie dnia 22września 1907roku członko-
wie rodziny Łubieńskich wraz zks. Figwerem, operatorami maszyn izainte-
resowanymi stryszowianami przeszli naziemie Podedworza, gdzie dokonano
poświęcenia wzniesionej sumptem Franciszka fabryki60. Wygłoszono wówczas
okolicznościowe przemówienia iduchowny udał się wraz zrodziną Łubieńskich
naobiad dodworu
61
. Poświęcony obiekt, wktórym produkowano później m.in.
kołki szewskie imeblarskie, kijanki czy zapałki, miał stać się miejscem pracy
stryszowian. Jedną zwiększych grup nowych robotników przyjęto dopracy
wkołkowni wewrześniu 1909roku, przeciwdziałając masowej migracji doUSA.
Wniedzielę 26września proboszcz zapewniał, że„starsze chłopaki znajdą miej-
sce wefabryce”
62
. Kołkownia Łubieńskiego prezentowała swoje produkty– głów-
nie deski (kijanki) doprania– podczas wystawy Rolniczo-Przemysłowej, która
odbyła się wWadowicach
63
. Zczasem wystawę sprowadzono także doStryszowa,
organizując jąwsalach stryszowskiej szkoły. „Naprzyszły tydzień poświęcie
Matki Boskiej będzie wStryszowie wystawa przemysłowa przez dwa dni tj.
55
APS, „Varia V”: sygn. III.1.11, k. 7: Pismo zwydziału powiatowego wWadowicach z22lipca
1913r., nr3441.
56 Wszystkie cytaty za: ibidem.
57 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s. 2.
58 Ibidem.
59 Vide: K.Meus, 2013, s. 113; A.Nowakowski, 2017, s. 116.
60 Dość wspomnieć, żew1909r. doStryszowa sprowadzili się m.in. Wojciech Borek czy Adolf
Haubelt, którzy zostali odnotowani wstryszowskich księgach metrykalnych jako „maszyniści
fabryczni”, azatem wykwalikowani pracownicy nadzorujący pracę maszyn. Zob. APS, „Liber
Baptisatorum. Paraa Stryszów 1905–1926”: sygn. II.1.17, s. 39, 41.
61
APS, „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi ślubnych (1864–1904)”:
sygn. IV.1, s. 138.
62 Ibidem, s. 155.
63 Vide: K.Meus, 2011, s. 7–32.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
68
weśrodę iczwartek [17 i18sierpnia 1910], jak plakaty wskazują”64. Prawie
rok powystawie, 7maja 1911roku ponabożeństwie majowym zorganizowano
wstryszowskiej szkole zebranie dla zainteresowanych chcących wstąpić doTo-
warzystwa Ligii Przemysłowej, „która wzeszłym roku miała unas wystawę,
abyśmy pokazali, cośmy dla rozwoju przemysłu krajowego unas uczynili”65.
WStryszowie działała szkoła trywialna (od1859), jednak jej budynek chylił się
już kuupadkowi66. Łubieński „dopytywał, żenataką dużą wieś, żejest koło 300
numerów, iżenie maszkoły, żeby dzieci uczyć wszkole, anie podomach iżeby
szkołę wybudować […]. Więc Gmina Stryszów naczele Wójta Bugielskiego
Michała zgodziła się budować szkołę. Więc pan Łubieński pojechał doStarostwa
izrobił plan nabudowę”67. Nowy budynek szkolny wStryszowie wznoszono
wlatach 1893–189668. Wpaździerniku 1894roku c. k. Rada Szkolna Okręgowa
64
APS, „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi ślubnych (1864–1904)”:
sygn. IV.1, s. 162.
65 Ibidem, s. 170.
66 APS, „Komitet Paraalny wStyszowie II”: sygn. II.2.13, k. 21: Odpis rozporządzenia Rady
Szkolnej Powiatowej z1maja 1873r., nr146.
67 „Cegłę robili namiejscu ceglarze […]”. W. Sitarz, 2017, s.4–5.
68 APS, Historia parai Stryszów Archidiecezji Krakowskiej S. Żeliwskiego: sygn. II.4.6, s. 3.
Darowizna Łubieńskiego miała stanowić problem wprzyszłości, ponieważ razem zparcelą oa-
rowaną szkole zabezpieczone zostały fundusze dla parai (1 tys. złotych reńskich), które powinny
zostać przeznaczone aconto lokalnego Kościoła. Stąd trzeba było dokonać ekstabulacji, czyli
Ilustracja 3. Widok Stryszowa zfabryką, tzw. kołkownią. Stan nalata 30. XX wieku
Źródło: Skan zdjęcia zarchiwum prywatnego.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
69
delegowała pracowników technicznych, którzy oceniali „grunta oddane bezpłat-
nie przez obszar dworski pod budowę szkoły”69. Wdniu 6stycznia 1895roku
odbyło się zebranie komitetu budowy, wskład którego wchodzili: proboszcz ks.
Ludwik Andrusikiewicz, dr Franciszek Łubieński, Józef Wicher, Paweł Tomowicz
oraz Wincenty Wiercik. Zebranie dotyczyło wznacznej mierze wyboru prze-
wodniczącego izastępcy komitetu. Napodstawie przeprowadzonego głosowania
wybrano proboszcza, który jednak zrezygnował znominacji „zpowodu licznych
zajęć iwieku sędziwego”. Zanamową księdza, przewodniczącym wybrano pana
Łubieńskiego, zaś jego zastępcą został Józef Wicher70.
1września 1898roku wstryszowskiej szkole zabrzmiał pierwszy dzwonek
iwtedy też ocjalnie otwarto dwuklasową szkołę ludową. 15stycznia 1898roku
Łubieński informował wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej, Michała Bo-
brzyńskiego, opostępach prac iprosił gooprzeniesienie nauczycielki– panny
Marii Steczkowskiej– ze szkoły w Zakrzowie doStryszowa. „Poznaliśmy
[Marię Steczkowską] znajlepszej strony jako oddającą się zzamiłowaniem
zawodowi swemu. Obecni naegzaminach wtej [zakrzowskiej] szkole prze-
konaliśmy się owielkich postępach uczniów ioich dobrem prowadzaniu.
Zachęceni tem poprosiliśmy p. Steczkowską, ażeby donaszych dzieci dojeż-
dżała iim lekcje udzielała. Dzisiaj podwuletniej nauce jesteśmy jej prawdziwie
wdzięczni zaponiesione trudy iosiągnięte rezultaty, dlatego przysięgliśmy
inadal jązachować, aponieważ ona wZakrzowie nie chce zostać, stosunki
tam sąbowiem nader przykre, pomyśleliśmy owysłaniu prośby doJW. Pana
Prezydenta, aby był tak łaskaw przenieść jązotwarciem szkoły wStryszo-
wie dotejże szkoły jako zarządzającą– tj. pierwszą nauczycielkę”71. Przy oka-
zji Franciszek zRozalią zaprezentowali jeszcze drugą kandydatkę– pannę
Marię Szerbaum zKrakowa: „którą również zjak najlepszej strony znamy”72.
przeniesienia owych pieniędzy nainne ziemie. „Ekstabulacja ciężaru wkwocie 1000 zł znowo
ufundowanej realności wyłączonej zdóbr stryszowskich, adarowanej przez właścicielkę Rozalię
Łubieńską funduszowi szkolnemu miejscowemu wStryszowie”, na cozwrócił uwagę c. k. Sąd
Obwodowy dn. 14lipca 1906r. Łubieński zaproponował, żeby zwolnić „nowe ciało”– realność
szkolną onumerze 579– zopłaty narzecz Kościoła iuiszczać ją zdóbr Łubieńskich wStry
-
szowie, ujętych wwykazie znumerem 297. Ks. Figwer iJ. Wicher zgodzili się nataką zmianę,
aR. Łubieńska poprosiła, byskreślono tamtą hipotekę iprzepisano jąnainne ziemie. APS, „Ko-
mitet Paraalny wStryszowie I”: sygn.II.2.12, k. 19: Pismo zurzędu paraalnego wStryszowie
z10września 1906r., nr9.
69 Ibidem, k. 13: Pismo doZwierzchności Gminnej c. k. Rady Szkolnej Okręgowej z10paź-
dziernika 1894r., nr1000.
70 Ibidem, k. 12: Protokół komitetu budowy szkoły wStryszowie z6stycznia 1895r.
71
BJ, „Korespondencja Michała Bobrzyńskiego wiceprezydenta Rady Szkolnej Krajowej
z1898roku”: sygn. BJ Rkp. 8084 III, k. 11–11v.
72
Poniżej listu męża własny list napisała Rozalia Łubieńska jako dziedziczka majątku ziemskie-
go ipatronka lokalnej parai: „Ijadołączam kilka słów dolistu męża mojego, żeby najuprzejmiej
łaskawego Pana Prezydenta prosić omianowanie pierwszą nauczycielką ludową wStryszowie
Pannę Marię Steczkowską, obecną nauczycielkę wZakrzowie, osobę bardzo wykształconą igodną,
azarazem gorliwą wwypełnianiu swoich obowiązków, która oddwóch lat uczy dzieci nasze
wwolnych godzinach odklasowych godzin szkolnych, apragnęłaby bardzo być przeniesiona
doStryszowa, gdyż będąc sierotą czułaby się bardzo osamotnioną, gdy obecni dzierżawcy Za-
krzowa opuszczą tędzierżawę od1go lipca”. Poparła również propozycję Franciszka cododrugiej
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
70
Patriota
Franciszek Łubieński kilkukrotnie odmówił, gdy proponowano muposadę
marszałka powiatowego. Był równie nieprzejednany, jeśli chodziło ojego kandy-
daturę doRady Państwa– „wolał być szeregowcem niż szukać godności”. Pojego
śmierci uzasadniano, żebrało się tozrzadkiej cechy przedkładania dobra ogółu
ponad własne ambicje, „bywszystko szło kunajlepszemu pożytkowi dobrej
sprawy”
73
. Mimo odmów wsprawie lukratywnych stanowisk, wiele działań
narzecz małej ojczyzny interpretowano jako przejaw patriotyzmu ziemianina ze
Stryszowa. Łubieński nie szczędził sił także dla odradzającej się Polski. „Gorący
patriota oddał się odpoczątku zcałym młodzieńczym zapałem nausługi idei
Legionowej. Właśnie gdy objąć miał ważny posterunek wKrólestwie, śmierć
nagła przerwała jego piękną obywatelską działalność”74. Nie udało się niestety
ustalić ojaki dokładnie „posterunek wKrólestwie” chodziło– najpewniej Na-
czelnego Komitetu Narodowego, którego współpracownikiem był F. Łubieński.
Poza odnotowanymi już przykładami zaangażowania Łubieńskiego wsprawy
lokalnej społeczności, nie powinien ujść uwadze jego wkład worganizację Legio-
nów Polskich. Wniedzielę 25października 1914roku ks. Figwer poinformował,
żeogłoszono kolejny nabór doarmii, „ale jak kto wstąpi doLegionów Polskich,
tobędzie wolny odwojska austriackiego”. Wzwiązku ztakim rozwiązaniem
dwór wStryszowie zamieniono wpunkt rekrutacyjny doLegionów. „Zgłosze-
nia przyjmować będzie p. Kolator Łubieński, który jest komisarzem Wojska
Polskiego napowiat wadowicki iżywiecki”75. Odnotowano conajmniej cztery
nazwiska kandydatów ze Stryszowa, którzy jako ochotnicy wstąpili wszeregi
legionistów76. Ponadto Łubieński był niejako wzorem iinspiracją dla Henryka
Tomowicza, syna Pawła– kierownika stryszowskiego kółka rolniczego– który
wczasie Iwojny przerwał studia iwstąpił doarmii. Zaraz poodzyskaniu przez
Polskę niepodległości porucznik Tomowicz zgłosił się jako ochotnik doWojska
Polskiego, zktórym też związał dalsze lata swojego życia77.
Jak odnotowano, Franciszek Łubieński „służył [Ojczyźnie] też ipiórem. Po-
wieści jego tchną szlachetną tendencją ichęcią poprawy społeczeństwa. […]
nauczycielki, Marii Szerbaum, „która wtym roku ukończy kurs seminarium wKrakowie ijest
bardzo pilną uczennicą iuzdolnioną wróżnych robotach ikoszykarstwie”. Natym ostatnim
szczególnie zależało Rozalii, ponieważ sama prowadziła przy dworze szkołę koszykarską iguzi-
karską. Ibidem, k. 12–12v.
73 Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (574), s.3.
74 Ibidem; Naczelny Komitet Narodowy, 1916, s. 8; M.Drozdowski, 2017, s. 286–289.
75
F. Łubieński był delegatem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego.
APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.2, s. 48; Naczelny Komitet Narodowy, 1916,
s. 8; „Legionista Polski”, 1915, s. XXXVIII . Poprzez okólniki ilisty doproboszcza zWojskowego
Komisariatu Polskich Legionów wWadowicach proszono ooarną pomoc legionistom. „Serce
narodu polskiego bije narówni zobrońcami iodczuwa irozumie ich oary iniemniej pospieszy,
aby choć najskromniejszym datkiem dać dowód uznania iwdzięczności, dla ich zaparcia się”.
APS, „Varia V”: sygn. III.1.11, k. 28–30.
76 APS, „Liber Mortuorum”: sygn. II.1.9, s. 1–32.
77
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, „Teczka personalna mjr.
Henryka Tomowicza”: sygn. AP 4160, k. 6–8, 30–33, 38–40.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
71
Wymownym, dzielnym iwytrwałym był podjętej sprawy szermierzem”
78
. Mowa
onapisanych przez niego trzech powieściach– Czy spełniłem idwutomowej
DoMonaco
79
. Tadruga ukazała się nakładem drukarni „Dziennika Poznań-
skiego”, powstała zaś niemal wcałości wzaciszu stryszowskiego dworu. Obie
przesycone sąideałami, które przyświecały działalności prospołecznej iorga-
nizacyjnej Łubieńskiego. Jednocześnie wniektórych zwystępujących postaci
można odnaleźć alter ego samego autora izłote myśli, zktórych był znany. Dla
przykładu, gdy Julian zMrozewa Mrozowski wpierwszym tomie DoMonaco
słucha oprzygodach emerytowanego pułkownika Horeszo– przyjaciela jego
ojca zarmii pruskiej, ziemianin zMrozewa– wzdycha: „Tosię nazywa życie
dobrze wypełnione, pełne poświęceń, pracy ichwały!”. Natosłyszy odstarca:
„Atobie nie radzę naśladować nikogo. Masz wytknięty cel przed sobą– nie
szukaj innego; bądź dzielnym rolnikiem iobywatelem– więcej zdziałasz dla
dobra Poznańskiego, azatem icałej Polski”80.
Podsumowanie
Franciszek Łubieński zmarł wKrakowie 10października 1915roku. Jego po-
grzeb ipochówek miały miejsce cztery dni później, wStryszowie. Jak odnotował
proboszcz, powodem śmierci Łubieńskiego w56roku życia było porażenie
78 Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (574), s.3.
79 F. Łubieński, 1905a; idem, 1905b.
80 F. Łubieński, 1905a, s.21–22.
Ilustracja 4. Epitaum Franciszka Łubieńskiego wkościele wStryszowie
Źródło: fotograa wykonana przez autora tekstu.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
72
mózgowe81. Pośród chłopów krążył jednak pogląd, żezostał otruty82. DoStry-
szowa przybył, aby gopożegnać, ks. M. Swinarski herbu Poraj– proboszcz
zCzarnkowa ipóźniejszy proboszcz kaplicy Łubieńskich warchikatedrze gnieź-
nieńskiej, który celebrował egzekwia wasyście ks. Figwera iks. Kopińskiego.
Ponadto 14października doStryszowa przyjechali także: ks. Wojciech Stypuła
(proboszcz zPoręby Żegoty), ks. Ignacy Cież (proboszcz zSieprawia), ks. Tade-
usz Zając (proboszcz zŁękawicy), ks. Bednarczyk (proboszcz zZakrzowa), ks.
Roman Stojanowski (katecheta kalwaryjski) oraz dwaj bernardyni– Franciszek
Antoni Kupiec iRoman Baran83.
81
APS, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15, s. 66. Nekrologi umieszczono
tak wkrakowskim „Czasie“, jak iw„Dzienniku Poznańskim“, wktórym informację ośmierci
Franciszka opłaciła siostra, Gabriela zŁubieńskich Sowińska. Vide: Biblioteka Kórnicka PAN, [b.r.].
82 Była toraczej plotka, niemająca żadnego potwierdzenia winnych źródłach. Wnekrologu
pośmierci Łubieńskiego zaznaczono, żezmarł „pociężkiej chorobie”. Vide W. Sitarz, 2017, s. 4–5;
Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, „Czas”, 68 (529), s.1.
83 APS, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn.II.1.15, s. 66.
Źródło: fotograa wykonana przez autora tekstu.
Ilustracja 5. Grób rodzinny Łubieńskich nacmentarzu paraalnym wStryszowie
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
73
Pamięć oFranciszku Łubieńskim nie wygasła tuż pojego pogrzebie. Wzwiąz-
ku ze zbliżającą się drugą rocznicą śmierci pozostała ponim wdowa Rozalia
ufundowała dostryszowskiego kościoła nowy ornat, atakże białą iczarną cho-
rągiew owartości 900 koron (około 17czerwca 1917)84. Wkościele zamonto-
wano marmurowe epitaum, zaś wlatach pięćdziesiątych XX wieku piszący
swoje opracowanie ohistorii Stryszowa W. Sitarz stwierdził, żedzięki swojemu
oddaniu narzecz lokalnej społeczności ziemianin był jednym znajbardziej
lubianych wewsi ludzi.
Bibliograa
Źródła archiwalne
Archiwum Narodowe wKrakowie, „Paraa św. Szczepana. Księgi małżeństw. 1873, 1874, 1876–
1889”: sygn. 29/331/2/2/107.
Archiwum Państwowe wKatowicach. Oddział wBielsku-Białej, „Akta pertraktacji spadkowej
podr. Franciszku Łubieńskim”: sygn. 13/663/0/2.21/3716.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Historia parai Stryszów Archidiecezji Krakowskiej S. Że-
liwskiego”: sygn. II.4.6.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Komitet Paraalny wStryszowie I”: sygn.II.2.12.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Komitet Paraalny wStryszowie II”: sygn. II.2.13.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Komitet Paraalny wStryszowie III”: sygn. II.2.14.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Kronika parai Stryszów od1942roku”: sygn. II.4.7.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Księga Protokołów iAktów Komitetu Paraalnego wStry-
szowie”: sygn.II.2.10.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Baptisatorum. Stryszów 1839–1872, Dąbrówka 1845–
1892, Marcówka 1845–1892”: sygn.II.1.13.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Baptisatorum. Stryszów 1872–1904”: sygn. II.1.14.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Baptisatorum. Paraa Stryszów 1905–1926”:
sygn. II.1.17.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Copulatorum. Paraa Stryszów 1888–1944”:
sygn. II.1.16.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Mortuorum 1780–1785”: sygn. II.1.6.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Liber Mortuorum. Stryszów 1898–1945”: sygn. II.1.15.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Ogłoszenia duszpasterskie (1856–1912) iKsięga zapowiedzi
ślubnych (1864–1904)”: sygn.IV.1.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn.IV.2.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Ogłoszenia duszpasterskie 1916–1920”: sygn.IV.3.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Ogłoszenia duszpasterskie 1921–1927”: sygn.IV.5.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Ogłoszenia duszpasterskie 1944–1948”: sygn.IV.6.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Status Animarum Parai Stryszów [ok. 1830–1920]”:
sygn. II.2.11.
Archiwum Paraalne wStryszowie, „Varia V”: sygn.III.1.11.
84 APS, „Ogłoszenia duszpasterskie 1912–1916”: sygn. IV.3, s. XXVII.
Działalność organizacyjna ispołeczna ziemianina FranciszkaŁubieńskiego RES GESTAE 2022(14)
74
Biblioteka Jagiellońska, „Korespondencja Michała Bobrzyńskiego wiceprezydenta Rady Szkolnej
Krajowej z1898roku” [rękopis]: sygn. BJ Rkp. 8084 III.
Centralne Archiwum Wojskowe Wojskowego Biura Historycznego, „Teczka personalna mjr.
Henryka Tomowicza”: sygn. AP 4160.
Źródła drukowane
Łubieński F., 1905a, DoMonaco, t.1, Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego.
Łubieński F., 1905b, DoMonaco, t. 2, Poznań: Drukarnia Dziennika Poznańskiego.
Prasa
Naczelny Komitet Narodowy, 1916, Naczelny Komitet Narodowy ijego współpracownicy (1914–
1915). Odbitka zkalendarza NKN „Legionista Polski”.
Nekrologia: Rozalia zGorczyńskich Łubieńska, 1917, „Czas”, 70 (496), s. 3.
Nekrologia: Franciszek Łubieński, 1911, „Czas”, 68 (529), s. 1.
Nekrologia: Franciszek Łubieński. Wspomnienie pośmiertne, 1915, „Czas”, 68 (574).
„Nowa Reforma”, 1907, 393.
Kalendarz NKN narok 1916, 1915, red. M.Stępowski, „Legionista Polski”.
Opracowania
Bogdalski C., 1910, Święta Kalwarya Zebrzydowska. Napodstawie kronik idokumentów klasz-
tornych, Kraków.
Drozdowski M., 2017, Naczelny Komitet Narodowy (1914–1918): polityczne iorganizacyjne za-
plecze Legionów Polskich, Kraków.
Galicka I., Kaczorowska I., Sygietyńska H. (oprac.), 1965, Powiat Obornicki, (Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce. Województwo Poznańskie, z.15), Warszawa.
Gałecka-Paduchowa A., 1998, Historia dworu wStryszowie, [w:] Dwór polski wXIX wieku.
Zjawisko historyczne ikulturowe. Materiały IV Seminarium zorganizowanego przez Oddział
Kielecki Stowarzyszenia Historyków Sztuki Kielce, 2–4października 1997, t. 4, red. T.Hran-
kowska, Warszawa.
Kargol T., 2010, Odkółek ziemian doZwiązku Ziemian wKrakowie. Ruch organizacyjny ziemiań-
stwa wzachodniej Galicji iMałopolsce. 1906–1939, Kraków.
Kargol T., 2012, Odbudowa Galicji ze zniszczeń wojennych wlatach 1914–1918, Kraków.
Kargol T., 2020, Miasta imiasteczka wschodniej części Galicji pod koniec XVIII wieku, t. 5: Rzym-
skokatolickie instytucje religijne wmiastach Galicji. Przełom XVIII iXIX wieku, Kraków–Lwów.
Kozierowski S.D., 1935, Szematyzm historyczny ustrojów paraalnych wdzisiejszej archidiecezji
poznańskiej, Poznań.
Lenczowski F., 1976, Okościołach iparaach wStryszowie iZakrzowie wdziecezji krakowskiej,
(Nasza Przeszłość, t.45), Kraków, s.191–233.
Łubieński R., 1912, Ród Pomianów-Łubieńskich, Warszawa.
Łukaszewicz J., 1858, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościółków, kaplic, klasz-
torów, szkółek parochialnych, szpitali iinnych zakładów dobroczynnych wdawnej diecezyi
poznańskiej, t.1, Poznań.
Meus K., 2011, Zdziejów Wadowic austriackich. Wystawa Rolniczo-Przemysłowa w1907 roku,
„Wadoviana. Przegląd Historyczno-Kulturalny”, 14, s. 7–32.
Meus K., 2013, Wadowice 1772–1914. Studium przypadku miasta galicyjskiego, (Studia Galicyjskie,
t. 1), Kraków.
RES GESTAE 2022(14) Mirosław Płonka
75
Nowakowski A., 2014, Zarys dziejów kolei wKalwarii Zebrzydowskiej natle dziejów kolei gali-
cyjskiej imałopolskiej. W130-lecie doprowadzenia kolei doKalwarii (1884–2014), Rzeszów.
Nowakowski A., 2017, Rozwój układu komunikacyjnego naobszarze Kalwarii Zebrzydowskiej,
[w:] Wybrane zagadnienia zdziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na400-lecie pierwszej lokacji
Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), A.Nowakowski (red.), Kraków, s. 109–135.
Płonka M.A., 2021, Stanisław Żeliwski– szkic biograczny proboszcza stryszowskiego zgładzonego
wKL Auschwitz-Birkenau, „Archiwa, Biblioteki iMuzea Kościelne”, 116, s. 351–370, pobrano
z: https://doi.org/10.31743/abmk.9804 [dostęp: 24.01.2022].
Sitarz W., 2017, Kronika Stryszowa, oprac. J. Sitarz, Tychy [praca niepublikowana, kserokopia].
Biblioteka Kórnicka PAN, [b.r.], Teki Dworzaczka, pobrano z: http://teki.bkpan.poznan.pl/search
.php?section=2&single=1&leno=6&page=105 [dostęp: 24.01.2022].
76
76
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.3
Jerzy Grzybowski*
Warszawa
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie
wlatach 1928–19391
Abstract
e interwar Polish state was plagued bymany social and economic problems. Among them were
unemployment and poverty. e problem of surplus of labor in the Polish countryside coincided
with the dynamic development of agriculture in the Latvian state. As aresult, thousands of Polish
farmers went toLatvia towork in local agriculture. Emigration from Poland toLatvia was seasonal.
In the years 1928–1939, over 100,000 Poles passed through Latvian agriculture. e Polish con-
sulates in Riga and Daugavpils took care of these emigrants. ese consulates could not complain
about the lack of work. In particular, related obligations were imposed onthe Consulate of the
Republic of Poland in Riga, which looked aer the largest number of Polish economic emigrants.
Consulates defended the interests of emigrants in situations of disputes with Latvian employers.
Acharacteristic feature of Polish seasonal emigration toLatvia was that it mainly consisted of
rural youth who had never le their hometown before. is required the Polish authorities topay
special attention tothe issue of caring for these people. erefore, consular oces tried totake
care of the image of emigrants and inuence their behavior as well as moral and national attitudes.
Keywords: Latvia, Poland, Polish consulates, seasonal emigration
Słowa kluczowe: Łotwa, Polska, konsulaty polskie, emigracja sezonowa
Emigracja zarobkowa zPolski naŁotwę wokresie międzywojennym była kon-
sekwencją sytuacji społeczno-gospodarczej wobu tych państwach. Bezpośred-
nim powodem tej emigracji był niedostatek materialny wkraju, idący wparze
*Katedra Studiów Interkulturowych Europy Środkowo-Wschodniej Wydziału Lingwi-
styki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego, e-mail: jgrzybowski@uw.edu.pl, ORCID:
0000-0002-7359-487X.
1
Publikacja jest wynikiem realizacji projektu badawczego (nr rejestracyjny 2018/31/B/
HS3/02042), realizowanego zgrantu Narodowego Centrum Nauki.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
77
zdostępem dozagranicznego rynku pracy. Przeludnienie agrarne iproblem
„ludzi zbędnych” wPolsce zbiegł się wczasie zdecytem siły roboczej wrol-
nictwie łotewskim. Radykalnie przeprowadzona wpierwszych latach niepodle-
głości reforma rolna iniski przyrost naturalny sprawiły, żepaństwo tozaczęło
dotkliwie odczuwać brak rąk dopracy. Wokresie międzywojennym Polska stała
się dla gospodarki łotewskiej głównym eksporterem robotników sezonowych.
Wolno przypuszczać, żeprzez Łotwę przewinęło się ponad 100 tys. polskich
robotników rolnych2.
Celem badawczym artykułu jest przeanalizowanie działalności polskich pla-
cówek konsularnych wRydze iDyneburgu, mającej nacelu zapewnienie opieki
polskim robotnikom sezonowym wzakresie pomocy społecznej, kulturalno-
-oświatowej iprawnej. Zagadnienie pracy służby konsularnej II Rzeczypospolitej
wróżnych krajach stanowiło już przedmiot zainteresowania badaczy idoczekało
się solidnych opracowań naukowych. Jednak wdotychczasowych opracowaniach
aktywność konsulatów naŁotwie była zaledwie poruszana namarginesie badań
nad innymi aspektami działalności polskiej służby konsularnej
3
. Bazę źródłową
donapisania tego artykułu stanowi dokumentacja wytworzona przez polskie
iłotewskie służby dyplomatyczne ikonsularne oraz przez instytucje państwowe,
zaangażowane worganizację ruchu emigracyjnego zPolski naŁotwę. Ważne
źródło stanowi także prasa. Wszczególności trzeba podkreślić wartość ukazu-
jącego się wRydze wlatach 1936–1939 tygodnika „Nasze Życie”, który posia-
dał osobny Kącik polskiego robotnika rolnego, wcałości poświęcony sprawom
emigrantów. Najego łamach regularnie publikowano komunikaty konsulatów
polskich działających wtym kraju. Zakres niniejszego artykułu ograniczają
dwie cezury, wynikające ze specyki rozwoju ruchu emigracyjnego naŁotwę.
W1928roku rozpoczęła się emigracja pierwszych grup robotników polskich
doRepubliki Łotewskiej, arok 1939 był datą graniczną, wieńczącą historię
wędrówek robotników polskich zachlebem dotego kraju.
Wtym miejscu warto bliżej przyjrzeć się emigracji zarobkowej zPolski
naŁotwę womawianym okresie. Pod względem pochodzenia regionalnego
emigranci sezonowi wywodzili się zróżnych zakątków międzywojennego pań-
stwa polskiego, lecz zdecydowanie prym wiedli mieszkańcy województw wileń-
skiego inowogródzkiego4. Większość polskich robotników rolnych naŁotwie
stanowiły młode kobiety wwieku 19–28 lat. Skład narodowościowy emigrantów
był zróżnicowany, zdecydowanie dominowali Polacy iBiałorusini5.
Początkowo emigracja polskich robotników rolnych naŁotwę miała charakter
sezonowy. Sezon trwał zazwyczaj 7–8 miesięcy: odpołowy kwietnia dopołowy
listopada. Zupływem czasu coraz liczniejsi robotnicy pozostawali naŁotwie
naokres zimowy. Wten sposób emigracja zaczęła zatracać swój pierwotny
charakter inabierała cech emigracji półstałej. Pod koniec lat trzydziestych
2P. Łossowski, 1990, s. 54; A.Stranga, 2020, s.71–73.
3
T. Joniec, 1996; E. Pałyga, 1970; E.J. Pałyga, 1976; W. Skóra, 2006; P.K. Viesturs, 2019, s. 32–45.
4B. Kopeć, 1938, s. 57.
5H. Janowska, 1981, s. 244.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
78
władze polskie uznały, żeliczba emigrantów półsezonowych przewyższała liczbę
sezonowych6.
Wyjazd emigrantów sezonowych zPolski naŁotwę był możliwy dzięki mię-
dzyresortowym umowom, zawieranym przez stronę polską (Ministerstwo Opie-
ki Społecznej) zodpowiednimi instytucjami łotewskimi. Coroku warunki
sprowadzania emigrantów zarobkowych nakolejny rok były negocjowane ido-
precyzowane. Ze strony łotewskiej występowały instytucje ocharakterze prawno-
-publicznym, które otrzymywały odwładz państwowych prawo dosprowadzania
robotników zagranicznych. Zupływem czasu, gdy emigracja sezonowa naŁotwę
okazała się być procesem stałym imającym tendencję wzrostową, zaszła koniecz-
ność uregulowania ruchu emigracyjnego nadrodze międzynarodowego układu
między Polską atym krajem. 29 października 1938roku zawarto Układ między
Rzecząpospolitą Polską aRepubliką Łotewską wsprawie polskich robotników
rolnych, sezonowych iinnych. Umowa, która weszła wżycie 3 marca 1939roku,
gwarantowała polskim emigrantom m.in. zrównanie zrobotnikami łotewskimi
wzakresie ochrony pracy, pomocy lekarskiej, rozjemstwa, sądów pracy7.
Czynnikiem wpływającym napołożenie polskich robotników sezonowych
naŁotwie była dość liczna mniejszość polska
8
. Stosunki Polski iŁotwy cechowała
pewna nieufność, aproblem mniejszościowy stanowił niekiedy (np.w1931)
źródło poważnych napięć dyplomatycznych nalinii Warszawa–Ryga. Nie prze-
szkadzało tojednak wnawiązywaniu współpracy, zwłaszcza wsferze gospodar-
ki. Rolnictwo łotewskie potrzebowało polskich robotników sezonowych, bez
których nie było wstanie normalnie funkcjonować9.
Poopuszczeniu Polski emigranci nie byli zdani wyłącznie nasiebie. Opieka
nad obywatelami polskimi przebywającymi zagranicą była jednym zpodsta-
wowych obowiązków służby konsularnej II Rzeczypospolitej. Nad sprawami
polskich emigrantów sezonowych naŁotwie czuwały konsulaty polskie wtym
kraju. Znajdowały się one wRydze, Dyneburgu (obejmował okręgi: Dyneburg,
Lucyn, Rzeczyca, Iłłukszta) iLiepāje (okręgi: Liepāja, Aizpute, Kuldīga bez
gminy Usma). Ten ostatni został zlikwidowany w1931roku, azakres jego
obowiązków przejął konsulat wRydze. Dokonsulatu wRydze należała opieka
nad obywatelami polskimi przebywającymi wKurlandii, Liandii iZemgalii
(bez powiatów iłłuksztańskiego) oraz wpowiecie abreńskim wŁagtalii. Zkolei
pod jurysdykcją Konsulatu RP wDyneburgu pozostawał powiat iłłuksztański
Zemgalii oraz Łatgalia (bez powiatu abreńskiego)10.
6
Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (dalej: LCVA): Urząd Wojewódzki wWilnie, f. 148, ap.
1, b. 856, Sprawozdanie iwnioski zwyjazdu doŁotwy wdn. 5–10 października 1938r., naskutek
delegacji Wileńskiej Izby Rolniczej, [b.p.]; E. Kołodziej, 1982, s. 232.
7Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ministerstwo Spraw Zagranicznych (dalej: MSZ);
t. 6207, Układ między Rzecząpospolitą Polską aRepubliką Łotewską wsprawie polskich robot-
ników rolnych, sezonowych iinnych, 29 X 1938, k. 1–5.
8Ē. Jēkabsons, 1999, s. 225–233.
9M. Lenczyk et al., 1995, s.374–378.
10 AAN, MSZ: t.9689, Wskazówki iinformacje dla polskich robotników rolnych wŁotwie,
[Warszawa 1939], k. 143.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
79
Główny ciężar pracy zemigrantami spoczywał naplacówce wRydze, ponie-
waż tonajej terenie skupiało się przeszło 90% polskich robotników sezonowych.
Wzwiązku ztym konsulat musiał zreorganizować swoją pracę. Odlata 1936roku
sprawy opieki nad emigrantami zostały skoncentrowane wosobnym wydziale
konsulatu– społeczno-emigracyjnym– wktórym dwa razy (w1937 i1938) zo-
stała powiększona liczba personelu urzędniczego11. W1938roku wKonsulacie
RP wRydze utworzono referat emigracyjny, zajmujący się głównie sprawami
polskich robotników sezonowych
12
. Od1938roku uruchomiono linię telefo-
niczną dla robotników sezonowych, która działała wdni robocze wgodzinach
pomiędzy 8:00 a15:0013.
Znacznie mniej obciążony pracą wzakresie opieki nad emigrantami sezono-
wymi był konsulat wDyneburgu, niemniej jednak jego praca wtym zakresie
miała swoją specykę. Naterenie podległym konsulatowi womawianym okre-
sie znajdowało się ok. 4–5 tys. polskich robotników rolnych, zktórych część
korzystała zprzepustek granicznych lub pracowała nielegalnie. Naobszarze
konsularnym znajdował się również punkt przyjęcia emigrantów, przez który
coroku przewijały się dziesiątki tysięcy robotników. Problemem wtym regionie
Łotwy byli także nielegalni emigranci zPolski14.
Działalność polskich placówek konsularnych naświecie w odniesieniu
doemigrantów sezonowych przejawiała się wrealizacji szeregu czynności: opie-
kuńczych, socjalnych, prawnych, administracyjnych, paszportowych, informa-
cyjnych, kulturalno-oświatowych iinnych. Mówiąc ofunkcjach opiekuńczych
realizowanych przez pracowników konsularnych, należy również wymienić
wsparcie robotników wrozstrzyganiu sporów pomiędzy nimi amiejscowymi
pracodawcami.
Naogół stosunki pomiędzy pracownikami apracodawcami układały się po-
myślnie, mimo tonie brakowało również sytuacji koniktowych. Była torzecz
nieunikniona zuwagi naróżnice kulturowe ispołeczne oraz dużą liczebność
emigracji. Nierzadko przyczyną nieporozumień był fakt, żeczęść robotników
nie akceptowała miejscowych warunków pracy isposobu jej organizacji. Był
torównież główny powód szybkich powrotów niektórych emigrantów doPolski.
Dotyczyło tojednak mniejszości (ok. 10%), podczas gdy pozostali pracownicy
zczasem przyzwyczajali się donowej sytuacji15. Najwięcej kłopotów przysparzali
emigranci pochodzący zwojewództw centralnych, którzy nie znając języka
imiejscowych zwyczajów, często wdawali się wawantury izatargi zpolicją16.
11 B. Kopeć, 1938, s. 140.
12
LCVA, Urząd Wojewódzki wWilnie, f. 148, ap. 1, b. 856, Sprawozdanie iwnioski zwyjazdu
doŁotwy wdn. 5–10 października 1938r., naskutek delegacji Wileńskiej Izby Rolniczej, [b.p].
13 TuKonsulat RP wRydze, 1938, s. 14.
14
LCVA, Urząd Wojewódzki wWilnie, f. 156, ap. 1, b. 69, Pismo Konsula RP M. Babińskiego
wDyneburgu doUE, 21 II 1931.
15 AAN, MSZ: t.9548, Wyciąg zpisma B. Domańskiego doMSZ wsprawie polskich robot-
ników sezonowych naŁotwie, 17 VIII 1938, k. 19.
16 AAN, MSZ: t.11141, Pismo Konsula RP wDyneburgu M.Świerzbińskiego doPoselstwa
RP naŁotwie wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 21 XII 1929, k. 12.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
80
Pracownicy konsularni interweniowali wsytuacjach koniktowych, które
docierały doich wiadomości. Nie ingerowali bezpośrednio wstosunki pracy
robotników, jednak posiadali stały kontakt zŁotewską Izbą Rolniczą (ŁIR)
ijej terenowymi biurami pracy. Emigranci kierowali dokonsulatów zażalenia
zarówno nawarunki pracy, jak inanieodpowiednie traktowanie przez praco-
dawców. Liczba tych skarg rosła wmiarę wzrostu liczby polskich robotników.
Wlatach 1935–1936 wpłynęło wsumie ok. 4 tys. skarg, zczego znaczną część
stanowiły skargi ustne. Ich duża liczba wynikała zfaktu, żeznaczny odsetek
wśród emigrantów stanowili analfabeci lub półanalfabeci, którzy woleli osobi-
ście odwiedzić konsulat, nie mając możliwości zwrócenia się doniego listownie.
Czynili topomimo ponawianych zaleceń służby konsularnej, która podkreślała,
żewtego typu sprawach preferuje kontakt korespondencyjny17. Większość skarg
wpływała pod koniec sezonu pracy. Znawca zagadnienia Bohdan Kopeć tłuma-
czy towiększą wrażliwością robotników wokresie najcięższych prac polowych,
jak również tendencją gospodarzy dopozbywania się robotników powykonaniu
najpilniejszych prac, gdy nie byli już potrzebni18.
Należy wtym miejscu postawić pytanie, naile skuteczna była pomoc konsula-
tów wrozwiązywaniu zatargów inieporozumień zudziałem emigrantów. Opinie
badaczy naten temat sąpodzielone. Ludwik Landau uważał jązaniedostateczną,
bardziej teoretyczną niż praktyczną. Badacz twierdził, żepomoc konsularna
naŁotwie była niewspółmierna dopotrzeb robotników, wkonsekwencji czego
większości znich albo biernie poddawała się losowi, albo samowolnie zrywała
kontrakty19. Skuteczną opiekę konsularną utrudniało rozproszenie emigrantów
pocałym kraju. Bohdan Kopeć uważał, żetaka sytuacja wymagała decentralizacji
opieki, np. poprzez otwarcie rejonowych inspektoratów lub zatrudnienie wsezo-
nie letnim większej liczby inspektorów emigracyjnych, którzy objeżdżaliby teren,
badali warunki życia robotników irozstrzygali zatargi namiejscu. Realizacja tych
zadań wiązałaby się jednak ze zwiększeniem kosztów utrzymania konsulatów
Wrezultacie– jak twierdzi badacz– „konsulat robi, comoże, arobotnicy sązdani
niemal wyłącznie nadobrą lub złą wolę pracodawców iinstytucji łotewskich”20.
Pracę konsulatów wzakresie czynności opiekuńczych krytycznie oceniała
część emigrantów sezonowych. Niektórzy polscy robotnicy rolni naŁotwie
skarżyli się, żekontakt ze służbą konsularną był utrudniony, ponieważ działały
tylko dwa konsulaty. Robotnicy zaś byli związani zmiejscem pracy inie zawsze
mogli udać się osobiście doRygi lub Dyneburga wcelu zreferowania swojej
sprawy. Zwypowiedzi emigrantów wynika również, żewwiększości przypad-
ków wniesione dokonsulatu skargi pozostawały bez odpowiedzi. Pojawiały się
nawet opinie, żenie warto kontaktować się zkonsulatem, bototylko strata czasu.
Robotniczy często skarżyli się, żeinterwencja służby konsularnej nie przyniosła
żadnych rezultatów, ponieważ nastąpiła zbyt późno21.
17 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, 182, s.13.
18 B. Kopeć, 1938, s. 138, 139.
19 L. Landau, 1966, s.69.
20 B. Kopeć, 1938, s. 5.
21 L. Landau, 1966, s.132.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
81
Powyższe opinie emigrantów natemat działalności konsulatów wydają się
być krzywdzące iniesprawiedliwe wobec pracowników służby konsularnej.
Wrzeczywistości bowiem wwielu przypadkach przyczyna braku reakcji ze
strony konsulatu leżała postronie samych robotników. Część znich pisała
listy dokonsulatu niechlujnie iniedokładnie. Nie wszyscy podawali poprawne
adresy dokorespondencji, wwyniku czego były problemy zkomunikowaniem
się znadawcami. Wzwiązku ztym pracownicy konsulatu wRydze nałamach
prasy udzielali szczegółowych porad dotyczących tego, jak powinien wyglądać
list doplacówki ijakie informacje powinien zawierać
22
. Niektórzy robotnicy
pisali listy winnych językach niż polski (np. porosyjsku), conie było akcep-
towane przez konsulat. Wkomunikatach Konsulatu RP wRydze zwracano
uwagę nakonieczność pisania listów ipodań wjęzyku polskim, ewentualnie
łotewskim23. Polska służba konsularna apelowała doemigrantów, byzwracali
się dokonsulatów znaprawdę ważnymi problemami zamiast angażować czas
iwysiłek pracowników konsularnych wrozwiązywanie spraw błahych. Podkre-
ślano, żenieuzasadnionymi skargami robotnicy psują relacje z pracodawcami
ipodkopują zaufanie gospodarzy dosiebie24. Wczerwcu 1938roku Konsulat RP
wRydze wydał nawet komunikat, wktórym wzywał robotników, aby kierowali
zbiorowe zażalenia domiejscowego biura pracy jedynie wwypadkach prawdzi-
wych ipotwierdzonych, pocałkowitym wyczerpaniu możliwości rozwiązania
zatargów zpracodawcami wsposób polubowny25.
Wświetle znanych nam faktów nie można zarzucić polskiej służbie kon-
sularnej naŁotwie bezczynności lub bagatelizowania próśb emigrantów. Pra-
cownicy konsulatów wielokrotnie interweniowali wterenowych biurach pracy
wsprawach robotników, jednak interwencje teprzynosiły tymczasowe efekty,
apracodawcom wistocie nie groziły poważne konsekwencje zaniewłaści-
we traktowanie pracowników. Pootrzymaniu odkonsulatu zawiadomienia
ozażaleniu robotnika oraz prośby ointerwencję kierownictwo izby rolniczej
zwracało się owydanie opinii dowłaściwego lokalnego biura pracy, naktórego
terenie przebywał emigrant. Opinia tanie mogła być korzystna dla robotnika,
ponieważ zwracał się ondokonsulatu najczęściej pobezskutecznej interwencji
wmiejscowym biurze pracy. Biura nie mogły podważać wzajemnie swoich de-
cyzji iwystawiać robotnikowi pozytywnej opinii potym, jak wcześniej uznały
gozawinnego. Wrezultacie władze miejscowe mogły jedynie zakomunikować
konsulatowi, żepozbadaniu namiejscu skarga robotnika okazała się bezzasadna.
Wtakich sytuacjach polskim konsulatom nie pozostawało nic innego, jak zrezy-
gnować zdalszej interwencji izawiadomić emigranta odecyzji władz lokalnych
26
.
Dopiero wmyśl umowy polsko-łotewskiej z1938roku placówki konsularne zy-
skały poszerzenie zakresu opieki nad polskimi robotnikami rolnymi imożliwość
22 Uwadze robotników rolnych, 1938, s. 13.
23
Nie piszcie doKonsulatu porosyjsku!, 1936, s.17; IV. Komunikat Konsulatu RP wRydze,
1937, s. 17.
24 OWaszych zażaleniach iskargach, 1936, s. 19.
25 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, 183, s.13.
26 B. Kopeć, 1938, s. 140.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
82
występowania wich obronie wgranicach swoich kompetencji. Konsulaty mogły
zwracać się dowładz łotewskich zreklamacjami zpowodu naruszenia konwencji,
traktatów iporozumień lub nadużyć ze strony pracodawców27.
Zdarzało się, żerobotnicy wysyłali dokonsulatu zażalenia napracodawców
pod wpływem emocji. Wcelu werykacji stawianych zarzutów namiejsce
udawał się pracownik konsulatu, który miał ustalić zgodność skargi ze stanem
faktycznym. Wzwiązku ztym ważnym elementem pracy urzędników konsu-
larnych były wyjazdy inspekcyjne dotyczące badania warunków pracy polskich
pracowników. Bohdan Kopeć nie bez racji uważał, żeinspektor nie powinien
wkładać nasiebie togi wysokiej rangi urzędnika izprzesadną wyższością odnosić
się dorobotników, ale raczej zniżać się doich poziomu ipostępować jak równy
zrównym albo jak przyjaciel chcący pomóc przyjacielowi28. Pracownicy kon-
sulatów mieli obowiązek regularnego przeprowadzania inspekcji wyjazdowych,
jednakże każdy taki wyjazd wiązał się zdużymi kosztami podróży, ponieważ
łotewskie gospodarstwa rolne znajdowały się wdużych odległościach odsiebie
iodstacji kolejowych. Ponieważ wydatków tych nie można było umieszczać
wpozycji „wydatki rzeczowo-administracyjne”
29
, Konsulat RP wRydze nie-
przypadkowo wystąpił doMSZ oprzyznanie dodatkowych funduszy nawy-
konywanie objazdów inspekcyjnych.
Wyjazdy inspekcyjne obejmowały tegospodarstwa, zktórych pracujący ro-
botnicy wcześniej wysłali dokonsulatu swoje skargi napracodawców. Wyjazdy
umożliwiały bezpośredni kontakt zrobotnikami ipracodawcami oraz były oka-
zją dowysłuchania racji obydwu stron koniktu30. W1938roku wkonsulacie
wRydze zostało utworzone stanowisko stałego inspektora, który miał zazadanie
regularnie odwiedzać poszczególne miejscowości inamiejscu badać zatargi
oraz łagodzić konikty. Służyło tozjednej strony przekonywaniu robotników,
żenie zostali porzuceni napastwę losu, azdrugiej uświadamianiu pracodaw-
com, iżniewłaściwe zachowanie wobec pracowników może skutkować wizytą
inspektora konsulatu31. Wyjazdy odbywały się wewspółpracy zmiejscowymi
władzami, adostępne źródła potwierdzają, żeinspektorzy wyjazdowi wywią-
zywali się ze swoich zadań32.
27
AAN, MSZ, t.11581, Układ między Rzecząpospolitą Polską aRepubliką Łotewską wsprawie
polskich robotników rolnych, sezonowych iinnych, 29 X 1938, k. 5; Ibidem, Porozumienie między
Ministerstwem Opieki Społecznej Rzeczypospolitej Polskiej aMinisterstwem Rolnictwa Repu-
bliki Łotewskiej wsprawie polskich robotników rolnych, sezonowych iinnych, 29 X 1938, k. 21.
28 B. Kopeć, 1938, s. 123, 141.
29
AAN, Ministerstwo Opieki Społecznej (dalej: MOS), t. 89, Pismo konsula RP w Rydze
S. Rosickiego doDepartamentu Konsularnego MSZ wsprawie polskich robotników sezonowych
naŁotwie, 7 IV 1933, k. 7.
30 VIII-mykomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, s. 18.
31 List otwarty Konsula Rzeczypospolitej Polskiej wRydze wodpowiedzi nazażalenia polskiego
robotnika rolnego Kozaka, 1937, s.18.
32 AAN, MSZ, t.11606, Pismo Konsulatu RP wRydze doMSZ, 13 IV 1939, k. 17; Wizytacja
robotników polskich, 1937, s. 14; Konsul RP wRydze p. Stefan Ryniewicz nawizytacji, 1938, s.13;
Konsul RP wRydze St. Ryniewicz wśród robotników, 1938, s. 13; Konsul RP wDaugawpilsie T. Buy-
nowski odwiedza robotników, 1936, s. 14; Wśród polskich robotników, 1936, s. 18.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
83
Ze względu naduże odległości irozproszenie gospodarstw rolnych jedy-
nymi sposobami nadotarcie dorobotników były podróże motocyklem lub
samochodem. W1938roku konsulat wRydze otrzymał specjalny motocykl,
naktórym inspektor objazdowy Julian Stomma podróżował pokraju iodwiedzał
gospodarstwa rolne położone nawet wnajbardziej odległych zakątkach Łotwy
33
.
Tym niemniej pracownicy konsularni nie byli wstanie dotrzeć dowszystkich
miejsc, wktórych pracowali polscy emigranci. Ztego powodu część znich miała
poczucie, żesłużba konsularna nie wywiązuje się ze swoich obowiązków inie
roztacza należytej opieki nad obywatelami polskimi pracującymi zagranicą34.
Emigranci zwracali się dokonsulatów nie tylko wsprawach dotyczących
zatargów zpracodawcami. Niekiedy skarżyli się nazachowanie władz celnych
istraży granicznej wczasie przekraczania granicy. Wracający dodomu robotnicy
sezonowi nie mogli bez cła wwieźć ze sobą dokraju wszystkich rzeczy, które
bychcieli. Odopłaty zwolnione były jedynie przedmioty używane irzeczy
osobiste (odzież, bielizna, obuwie, pościel, naczynia kuchenne). Inne rzeczy
nabyte (np. rowery, patefony, zegarki, instrumenty muzyczne) podlegały ocleniu.
Odnowych rzeczy pobierane były wysokie cła wwysokości 80 zł zasztukę, aprzy
wwozie doPolski rzeczy używanych robotnik musiał okazać nagranicy rachunek
ich kupna poświadczony przez konsulat polski
35
. Emigranci nie zawsze stosowali
się dopowyższych zasad. Analiza treści skarg, które wpłynęły doKonsulatu RP
wRydze, świadczy otym, żebyły one skutkiem nieporozumień, wynikających
znieznajomości przez emigrantów przepisów dotyczących przewozu towarów
przez granicę państwową36. Pointerwencji konsulatu emigranci otrzymywali
oddyrekcji ceł wWarszawie odpowiedzi, zktórych wynikało, żemogą zatrzymać
swoje własności pod warunkiem dostarczenia zaświadczeń: odwładz łotewskich,
żeich pobyt zagranicą trwał conajmniej jeden rok; odpolskich władz admini-
stracyjnych, żewskazane rzeczy stanowią własność robotników ibyły przez nich
używane37. Zazwyczaj tego typu sprawy dotyczyły rowerów, patefonów imaszyn
doszycia, które cieszyły się dużym popytem wśród robotników38.
Pracownicy konsulatów zajmowali się również udzielaniem pomocy rodzi-
nom emigrantów, które nie mogły się znimi skontaktować podczas ich pobytu
zagranicą. Dość często bowiem zdarzały się sytuacje zrywania przez robotników
sezonowych wszelkich kontaktów zrodzinami iniedawania im osobie znaku
życia. Wtakich przypadkach skorzystanie zpomocy służby konsularnej było dla
33 Komunikat Konsulatu RP wRydze. Motocyklem– dorobotników, 1938, s. 13.
34 LCVA, Urząd Wojewódzki wWilnie, f. 156, ap. 1, b. 79, Pismo Konsula RP wRydze W. Ko-
lanowskiego doDepartamentu Konsularnego MSZ wsprawie polskich robotników sezonowych
naŁotwie, 17 VIII 1932.
35
Latvijas Valsts vēstures arhīvs (LVVA), Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr. Akta Antoniego
Kowalonka, List Konsulatu RP wRydze doAK, 19 III 1939.
36 LVVA, 3219 f., Konsulat RP wRydze, 1 apr., 4480 l., List Piotra Żurawskiego doKonsulatu
RR wRydze, 19 VIII 1935, k. 1.
37 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 4480 l., List kierownictwa Dyrekcji Ceł doPiotra
Żurawskiego wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 19 III 1935, k. 3.
38 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 17863 l., List Mikołaja Żurko-Bryniewicza
doKonsulatu RP wRydze wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 15 V 1939, k. 1.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
84
rodzin jedynym sposobem narozwiązanie problemu. Wdrugiej połowie lat trzy-
dziestych doKonsulatu RP wRydze codziennie ilicznie napływały listy zPolski
odkrewnych robotników pracujących naŁotwie
39
. Wielokrotnie okazywało się,
żelisty tebyły pisane pod wpływem emocji, azawarte wnich argumenty zostały
zmyślone. Niekiedy korespondencja tego typu była inicjowana przez samych
robotników
40
. Takie postępowanie niektórych emigrantów zmusiło Konsulat RP
wRydze dowprowadzenia ścisłej kontroli listów nadsyłanych przez ich rodziny.
Placówka wystosowała komunikat, wktórym ostrzegała, żezawprowadzenie
wbłąd pracowników konsulatu grożą konsekwencje karne41.
Zlistów napływających doKonsulatu wRydze odrodzin emigrantów wyni-
kało, żeniektórzy robotnicy zaniedbywali obowiązki rodzinne, pozostawiając
swoich bliskich wkraju bez żadnej opieki iśrodków dożycia42. Wtakich sytua-
cjach służba konsularna interweniowała, nawiązując kontakt zposzukiwanym
robotnikiem iinformując gookonsekwencjach jego zachowania. Wprzypadku
dalszej odmowy wysyłania pieniędzy dodomu robotnikowi groziło cofnię-
cie ważności paszportu, przez comusiał wtrybie natychmiastowym wracać
doPolski43. Część robotników sezonowych traktowała wyjazd zagranicę jako
pewnego rodzaju ucieczkę przed problemami domowymi. Mogło tobyć zwią-
zane zunikaniem odpowiedzialności zautrzymanie rodziny. Zdarzało się rów-
nież, żerobotnicy mieli wkraju długi, apowyjeździe zagranicę „zapominali”
oich uregulowaniu44. Wcelu zapobiegania takim sytuacjom wlipcu 1938roku
Konsulat RP wRydze wydał komunikat, wktórym apelował dorobotników
irobotnic niewywiązujących się ze swoich obowiązków rodzinnych ojak naj-
szybsze przesłanie dokraju części zarobków. Począwszy odlipca 1938roku,
nałamach „Naszego Życia”– polskiej gazety publikowanej naŁotwie –pojawiała
się specjalna rubryka, wktórej zamieszczano nazwiska robotników irobotnic
zalegających zpłatnościami narzecz rodzin45.
Zadaniem służby konsularnej było również udzielanie emigrantom pomocy
prawnej. Pomoc tabyła bardzo cenna, gdyż większość robotników sezonowych
stanowili ludzie, którzy nie byli zorientowani wprzypisach inie znali miejsco-
wego języka. Pracownicy konsularni, oile zarzuty pod adresem pracodawców
były uzasadnione, doradzali niekiedy emigrantom skierowanie sprawy dosądu
46
.
Konsulaty polskie naŁotwie posiadały Fundusz Pomocy Prawnej naopłacanie
spraw sądowych, zktórego pokrywano ich koszty. W1936roku Konsulat RP
wDyneburgu otrzymał 200 łatów napoczet tego funduszu, dzięki czemu wynajął
39 IV-tykomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, s.18.
40 Oprzedwczesnych powrotach iwysyłaniu pieniędzy wlistach, 1938, s.13.
41 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, 188, s.12.
42 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 12665 l., List Heleny Korol doKonsulatu RP
wRydze, 28 II 1939, k. 4.
43 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 12665 l., List Konsulatu RP wRydze doJózefa
Korola, 26 IV 1939, k. 3.
44 Otym, oczym trzeba wiedzieć, 1937, s. 18.
45 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, 188, s.12.
46 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 12696 l., List Konsulatu RR wRydze doJana
Kowalonka, marzec 1939, k. 2.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
85
adwokata Jarosława Wierzbickiego, który zobowiązał się reprezentować interesy
polskich robotników rolnych przed sądem okręgowym wDyneburgu. Ponad-
to konsulat był wstanie udzielać pożyczek robotnikom, którzy nie posiadali
własnych środków narozpoczęcie rozprawy sądowej47. Powstanie funduszu
w1936roku umożliwiło przeprowadzenie 50 spraw wsądzie łotewskim. Wokre-
sie dostycznia domarca 1938roku naterenie Konsulatu RP wDyneburgu
przeprowadzono 33 sprawy sądowe zudziałem polskich robotników sezono-
wych iich łotewskich pracodawców. Robotnicy wygrali 18 znich, przegrali 6,
a9 znajdowało się wówczas wtoku. Robotnicy wygrali wsumie 1011,40 łaty,
aprzegrali 110 łatów48.
Ludwik Landau uważa, żewwiększości przypadków robotnicy kontaktowali
się zkonsulatami zdwóch powodów: 1) potrzeby załatwienia spraw formalnych
(przedłużenie paszportu, przesyłanie pieniędzy); 2) potrzeby uzyskania opieki
lub pomocy49. Istotą pracy konsulatów wzakresie opieki nad emigrantami za-
robkowymi była więc obsługa paszportowa
50
, azałatwianie spraw paszportowych
emigrantów należało donajczęstszych codziennych czynności pracowników
konsularnych. Zbiegiem lat coraz większa liczba robotników decydowała się
naprzedłużenie pobytu zagranicą, zachodziła więc konieczność przedłużenia
ważności ich paszportów zagranicznych. Wniektórych przypadkach odszyb-
kości załatwienia tej formalności zależały kwestie wysłania pieniędzy dodomu
lub zawarcia nowego kontraktu51. Okresem wzmożonej pracy wkonsulatach
była wiosna, kiedy towraz zrozpoczęciem nowego sezonu zaczynał się napływ
podań wsprawie przedłużenia ważności paszportów zagranicznych lub zamiany
ich napaszporty konsularne. Wokresie odpołowy marca dokońca czerwca
1938roku dokonsulatu wRydze wpłynęło ponad 20 tys. paszportów wcelu
przedłużenia ich ważności. Czas oczekiwania nazałatwienia sprawy był dłuższy
niż zwykle (ok. 2 tygodni)52, dlatego też konsul RP wRydze Stefan Ryniewicz
wystąpił zwnioskiem ozwiększenie liczby etatów wreferacie paszportowym53.
Zgodnie zówczesnymi przepisami paszporty wystawiane emigrantom za-
robkowym przez starostwa właściwe dla ich miejsc zamieszkania były ważne
przez jeden rok. Można jebyło bezpłatnie przedłużyć wkonsulacie naokres
47 AAN, MSZ, t.11606, Pismo Konsula RP wDyneburgu T. Buynowskiego wsprawie Fun-
duszu Pomocy Prawnej, 27 VIII 1937, k. 26.
48
AAN, MSZ, t.11605, Pismo konsula RP T. Buynowskiego wDyneburgu wsprawie polskich
robotników sezonowych naŁotwie, 28 III 1937, k. 37; AAN, MSZ, t. 11606, Pismo Konsula RP
wDynebrugu M. Semiczka doMSZ wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 21
III 1938, k. 24–25.
49 L. Landau, 1966, s.73.
50 A. Skrzypek, 1997, s.130.
51 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., Akta Antoniego Kowalonka, Podanie doKon-
sulatu RP wRydze, 3 V 1938.
52 Komunikat Konsulatu RP wRydze, 1938, 171, s. 14; Komunikaty Konsulatu RP wRydze,
1938, 174, s. 17.
53
AAN, MSZ, t.11605, Notatka zprzebiegu konferencji poświęconej emigracji zPolski
naŁotwę idoEstonii odbytej wWydziale Polityki Emigracyjnej Departamentu Konsularnego
MSZ wdniu 24 marca 1938r., 25 III 1938, k. 4.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
86
dodatkowych dwóch lat, azakolejne przedłużenie należało już zapłacić54. Wpaź-
dzierniku 1938roku Konsul RP wRydze zwracał uwagę nato, żecoraz więcej
robotników zostaje naŁotwie dłużej niż przez jeden sezon, copowoduje masowe
przedłużanie ważności paszportów55. Wcelu uniknięcia mechanicznej iniepro-
duktywnej pracy konsul poprosił MSZ, bywpłynęło nastarostwa powiatowe,
naterenie których odbywała się rekrutacja pracowników, ażeby wystawiały
paszporty zagraniczne naokres trzech lat zmożliwością przedłużenia narok.
Ministerstwo Opieki Społecznej wyraziło natopełną zgodę56.
Wiele trudności przysparzało urzędnikom konsularnym nieodpowiedzialne
zachowanie emigrantów. Donajczęstszych wykroczeń należały m.in. nieprze-
dłużenie wporę ważności paszportu, ignorowanie wezwań dostawienia się
wkonsulacie iniedopełnienie formalności związanych zrejestracją wojskową.
Zaniestosowanie się dowezwań ipoleceń konsulatu emigrantom groziła nawet
przymusowa deportacja doPolski57. Zdarzało się, żedokonsulatów zwracali
się opomoc robotnicy, którzy pozerwaniu umowy ze swoim pracodawcą nie
mogli wrócić dokraju, gdyż nie byli wstanie opłacić kosztów podróży. Wtakich
sytuacjach konsulat przeprowadzał zakup biletu powrotnego58. Miały również
miejsce sytuacje, wktórych emigranci sezonowi powracający zEstonii przez
Łotwę zgłaszali się doKonsulatu wRydze zprośbą ozapomogę nadalszą podróż,
zamiast skontaktować się wcześniej zKonsulatem RP wTallinie. Ponadto część
znich wyrażała zainteresowanie podjęciem pracy naŁotwie. Wobydwu przy-
padkach Konsulat wRydze nie był wstanie im pomóc, gdyż zgodnie zprawem
mogli pracować wyłącznie wEstonii59.
Ważnym elementem działania konsulatów było czuwanie nad tym, żeby
praca emigrantów sezonowych była należycie opłacana, zaś zarobione pieniądze
wysyłane dokraju. Zgodnie zwarunkami kontraktu wysokość wynagrodzenia
robotnika polskiego miała być identyczna jak wysokość wynagrodzenie ro-
botnika miejscowego, ale wrzeczywistości Polacy zarabiali mniej. Przeciętnie
płace robotników polskich naŁotwie były niższe o18,5% odpłac robotników
łotewskich
60
. Wczasie negocjowania międzyresortowych umów ze stroną łotew
-
ską konsulowie dokładali wszelkich starań, byzroku narok płace emigrantów
były coraz wyższe. Władze wRydze były świadome coraz większej zależności
rodzimego rolnictwa ijego dalszego rozwoju odzagranicznej siły roboczej,
musiały więc wychodzić naprzeciw oczekiwaniom Polaków61.
54 TuKonsulat RP wRydze, 1938, 178, s. 14.
55 AAN, MSZ, t.11606, Pismo Konsula RP wRydze S. Ryniewicza doMSZ wsprawie opieki
nad emigrantami sezonowymi, 16 X 1938, k. 64.
56 AAN, MSZ, t.11606, Pismo Konsula RP wRydze R. Putryńskiego doMSZ wsprawie opieki
nad emigrantami sezonowymi, 3 I1939, k. 58; Ibidem, t. 11605, Pismo Konsula RP wRydze
R. Putryńskiego doMSZ wsprawie opieki nad emigrantami sezonowymi, 7 IV 1939, k. 56.
57 LVVA, Konsulat RP wRydze, 3219 f., 1 apr., 14984 l., 3 lp., Pismo Konsulatu RP wRydze
doWłodzimierza Dubowskiego wspawach personalnych, [b.d].
58 L. Landau, 1966, s.82.
59 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, 182, s.13.
60 B. Kopeć, 1938, s. 88.
61
AAN, MSZ, t.9547, Notatka NN zkonferencji odbytej wWydziale EIII wsprawie zawarcia
umów emigracyjnych zEstonią iŁotwą, 19 XII 1937, k. 6.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
87
Władze polskie wiązały zruchem emigracyjnym naŁotwę nadzieje natrans-
fer znacznych środków pieniężnych zzagranicy. Starano się więc zachęcać
emigrantów dooszczędzania zarobionych pieniędzy ijednocześnie odwodzić
ich odzbyt rozrzutnego dysponowania nimi zagranicą62. Opracowano spraw-
ny system przekazywania do Polski pieniędzy zarobionych przez emigrantów,
aw1936roku wprowadzono przymusowe pośrednictwo bankowe wtym pro-
cesie. Aby przesłać środki dokraju, pracownik musiał wpłacić zarobione łaty
doŁotewskiej Izby Rolniczej (ŁIR), która zapośrednictwem Latvijas Banku
iPKO BP przekazywała pieniądze doPolski, stosując system przeliczeń idopłat63.
Jesienią 1936roku przekazy pieniężne emigrantów zostały czasowo wstrzy-
mane, gdyż uległ zmianie kurs złotego wstosunku dołata (z59 santymów do98
santymów). Zmiana tabyła niekorzystna dla polskich robotników sezonowych,
ponieważ oznaczała zmniejszenie zarobku o40%. Wywołało tozrozumiały nie-
pokój pracowników, zasypujących Konsulat RP wRydze pytaniami iskargami
64
.
Zabiegi strony polskiej częściowo zapobiegły drastycznemu obniżeniu zarobków
emigrantów. Władze łotewskie zostały zmuszone doustępstwa wobawie, żetak
duże obcięcie zarobków polskich robotników spowoduje ich odpływ
65
. Wlutym
1937roku ŁIR podjęła decyzję, żepieniądze zarobione wokresie od1 kwietnia
do1 grudnia 1937roku będzie można przekazać doPolski według kursu obo-
wiązującego wdniu 25 września 1936roku, po15 łatów miesięcznie. Natomiast
reszta oszczędności miała być przekazana pokursie dziennym, obowiązującym
nagiełdzie ryskiej66.
Jak już wspomniano, większość polskich emigrantów sezonowych stanowili
ludzie młodzi, przede wszystkim kobiety. Ich dotychczasowe życie zamykało
się wrodzinnej wsi, anajdalszą podróżą było dotarcie docerkwi lub kościoła,
ewentualnie wyjazd natarg dopobliskiego miasteczka. Wyjazd zachlebem
naŁotwę był więc dla nich dużym wyzwaniem. Pobyt zagranicą nie pozostał bez
wpływu nazmiany obyczajowości wielu młodych emigrantów. Osamotnienie
ipotrzeba utrzymywania bliskich relacji oraz łatwość nawiązywania stosunków
towarzyskich, wynikająca zwarunków mieszkaniowych, prowadziły dosporej
swobody seksualnej wielu młodych ludzi67.
Częstym efektem przypadkowych kontaktów seksualnych były nieplanowane
ciąże młodych robotnic. Incydentów tych nie można ująć statystycznie, conie
zmienia faktu, żenie było tozjawisko marginalne ani jednostkowe. Wprzeważa-
jącej liczbie przypadków ojcami tych dzieci byli polscy robotnicy sezonowi, rzad-
ko– miejscowi68. Pozajściu wciążę młode robotnice stawały przed wyborem:
62 III-cikomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, s. 18.
63 A. Skrzypek, 1997, s.130.
64 Komunikat RP wRydze, 1936, s. 17.
65 P. Łossowski, 1990, s. 55.
66 AAN, MSZ, t.11568, Pismo Sekretarza generalnego Łotewskiej Izby Rolniczej doKonsula
RP wRydze S. Ryniewicza wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 11 II 1937, k. 21.
67 L. Landau, 1966, s.80.
68 AAN, MSZ, t.11568, Pismo Konsula RP wRydze S. Ryniewicza dowileńskiego urzędu
wojewódzkiego wsprawie repatriacji nieślubnych dzieci zŁotwy, 25 X 1937, k. 138.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
88
mogły albo przerwać swój pobyt zagranicą iwrócić dodomu, albo kontynuować
pracę, oddając swoje pociechy domiejscowych żłobków. Wdrugim przypadku
nieślubne dzieci stawały się źródłem problemów dla polskich władz, bowiem ich
utrzymanie spoczywało nabarkach polskiej służby konsularnej. Urodzone przez
robotnice dzieci były umieszczane wżłobkach łotewskich nakoszt polskiego
skarbu państwa. Stawało się tocoraz bardziej uciążliwe dla państwa polskiego,
ponieważ koszty pobytu jednego niemowlęcia wynosiły 60 łatów miesięcznie.
W1936roku naopłaty zażłobki wydano 58% wszystkich funduszy pomocy
społecznej, którymi dysponował Konsulat RP wRydze69. Polska służba konsu-
larna zdecydowała ostatecznie oodsyłaniu dzieci polskich pracownic doPolski.
Przemawiały zatym nie tylko względy ekonomiczne– MSZ uznało, żerepa-
triacja uchroni tedzieci przed asymilacją70. Napoczątku 1938roku konsulat
wRydze wporozumieniu zwładzami wojewódzkimi zorganizował zbiorowy
transport nieślubnych dzieci, które przebywały nakoszt państwa wżłobkach
łotewskich. Konsulat pokrywał koszty podróży matek iich dzieci oraz wydawał
zapomogę nadrogę71.
Dozakresu zadań polskiej służby konsularnej naŁotwie należało również
informowanie robotników owszelkich zmianach dotyczących ich pobytu zagra-
nicą. Największe możliwości wtym zakresie posiadał Konsulat RP wRydze,
który regularnie publikował swoje komunikaty iinformacje nałamach prasy
polskiej naŁotwie. Ukazujący się wRydze tygodnik „Nasze Życie” prowadził
specjalny dział konsularny, wktórym zamieszczano tego typu komunikaty.
Wcelu zapoznania emigrantów zpodstawowymi informacjami natemat pobytu
zagranicą pracownicy konsulatu wRydze opracowali w1939roku broszurę
pt. Co powinien wiedzieć polski robotnik rolny naŁotwie. Wyjaśniano wniej
najważniejsze kwestie dotyczące pracy iodpoczynku, płacy, kosztów podróży,
możliwości rozwiązania kontraktu oraz obowiązków ipraw robotnika podczas
pobytu zagranicą
72
. Broszura została rozesłana dostarostw wPolsce, naktórych
terenie odbywała się w1939roku rekrutacja pracowników73.
Osobną płaszczyzną pracy polskiej służby konsularnej była opieka kultural-
no-oświatowa nad emigrantami. Wramach działań ztego zakresu starano się
doprowadzić dozbliżenia pomiędzy pracownikami sezonowymi amiejscową
diasporą polską. Zpowszechnego spisu ludności wynika, żew1935roku naro-
dowość polską zadeklarowało 48 949 osób. Władze polskie uważały kontakty
zdiasporą zarzecz bardzo wskazaną, bowiem zdala odojczyzny emigranci
łatwo mogli ulegać demoralizacji iwynarodawianiu. Dozacieśnienia kontaktów
69
AAN, MSZ, t.11568, Pismo Konsula RP wRydze S.Ryniewicza doWydziału Polityki
Emigracyjnej MSZ wsprawie polskich robotników sezonowych naŁotwie, 24 V 1937, k. 37.
70
AAN, MSZ, t.11568, Sprawozdanie Konsulatu RP wRydze zkontroli rachunków zaopiekę
nad obywatelami polskimi oraz zaleczenie polskich robotników rolnych naŁotwie wroku 1936,
k. 151.
71 Komunikaty Konsulatu RP wRydze, „Nasze Życie” 1938, 167, s.14.
72 AAN, MSZ, t.9689, Wskazówki iinformacje dla polskich robotników rolnych wŁotwie
(Warszawa 1939), k. 115–117.
73
AAN, MSZ, t.9689, Notatka Wydziału Polityki Emigracyjnej Departamentu Konsularnego
MSZ wsprawie broszury informacyjnej dla robotników doŁotwy, 27 VI 1939, k. 89.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
89
miała się przyczyniać miejscowa prasa polska, dlatego wspomniany wcześniej
tygodnik „Nasze Życie” był nansowo wspierany przez konsulat wRydze. Usiło-
wano zachęcać robotników sezonowych doczytania gazety– konsulat ufundo-
wał kilka nagród dla robotników, którzy prenumerowali lub rozpowszechniali
gazetę wśród znajomych74.
W1938roku władze polskie wewspółpracy zmiejscową Polonią zintensy-
kowały pracę kulturalno-oświatową wśród emigrantów. Zainicjowano działania
mające nacelu zrzeszanie ich wstowarzyszeniach ocharakterze kulturalno-
-oświatowym75. WMSZ panowało przekonanie, żeobecność polskich robotni-
ków rolnych naŁotwie wpłynie napowiększenie się polskiego stanu posiadania.
Wzrost liczby Polaków wtym kraju wydawał się kwestią czasu, gdyż coraz
większa liczba robotników zadomawiała się wtym kraju76. Zgodnie zpolsko-
-łotewskim układem emigracyjnym wprzypadku polskich robotników oprócz
niedziel iświąt obowiązujących naŁotwie jako dni świąteczne traktowano
również polskie święta narodowe: 3 maja (Święto Konstytucji) i11 listopada
(Święto Niepodległości)
77
. Stwarzało tomożliwość angażowania robotników
wich obchody. W1938roku Konsulat RP wRydze wraz zmiejscową Polonią
poraz pierwszy zorganizował wnajwiększych skupiskach polskich robotników
sezonowych uroczyste obchody Święta Konstytucji 3 maja. WJelgavie iLiepāja
urządzono uroczyste akademie zudziałem miejscowych Polaków irobotników
sezonowych
78
. Wuzgodnieniu zwładzami łotewskimi, pracownicy chcący wziąć
udział wtych uroczystościach otrzymywali wbiurze pracy Łotewskiej Izby
Rolniczej 75% zniżki napodróż koleją. Według szacunków służby konsularnej
wakademii wzięło udział około tysiąca osób79. Wlistopadzie 1938roku wJel-
gavie zorganizowano kolejną uroczystość, tym razem zokazji Święta Niepodle-
głości iponownie zaproszono naobchody robotników sezonowych
80
. Konsulat
RP wRydze bardzo pozytywnie oceniał wyniki powyższych przedsięwzięć
izamierzał kontynuować jew1939roku. Akcją zamierzano objąć większą
liczbę miejscowości81.
Działalność kulturalno-oświatowa nie odniosła jednak znaczących sukcesów.
Większość robotników sezonowych nie była zainteresowana ani aktywnością
społeczno-kulturalną, ani utrzymywaniem kontaktów zrodakami żyjącymi
74 List otwarty konsula RP wRydze Stefana Rynkiewicza, 1936, s.14.
75 AAN, MSZ, t.11581, Porozumienie między Ministerstwem Opieki Społecznej Rzeczypo-
spolitej Polskiej aMinisterstwem Rolnictwa Republiki Łotewskiej wsprawie polskich robotników
rolnych, sezonowych iinnych, 29 X 1938, k. 19–20.
76 AAN, MSZ, t.10475, Referat pt. „Polacy naŁotwie”, 1939, k. 17; Ibidem, Wytyczne pracy
MSZ naŁotwie narok 1938, k. 27.
77 Dziarżaŭny archiŭ Hrodzienskaj vobłasci (DAHV), Urząd Wojewódzki wNowogródku, f.
551, vop. 1, spr. 1340, Umowa opracę dla polskich robotników rolnych wŁotwie narok 1939,
k. 2–3.
78 3-iMaj dla polskich robotników rolnych, 1938, s.14.
79 TuKonsulat RP wRydze, 1938, 173, s. 14; Stary Bartłomiej, 1938, s. 13–14.
80 Obchód 11. listopada, 1938, s. 14.
81 AAN, MSZ, t.11606, Pismo Konsula RP wRydze R.Putryńskiego doWydziału Polityki
Emigracyjnej MSZ wsprawie polskich emigrantów sezonowych naŁotwie, 13 IV 1939, k. 14.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
90
wdiasporze. Zagranicę wyjechali zachlebem iciężko pracowali, aby jak naj-
więcej zarobić nautrzymanie siebie iswoich rodzin. Nie mieli więc czasu, sił
ani pieniędzy, byuczestniczyć wżyciu społecznym. Wspomniany wcześniej
tygodnik „Nasze Życie” prenumerowało zaledwie 2–3% robotników, podczas gdy
większość nie przejawiała nim żadnego zainteresowania. Dodatkową tego przy-
czyną był znaczny odsetek analfabetów ipółanalfabetów wśród emigrantów82.
Podsumowując całokształt działalności polskiej służby konsularnej naŁo-
twie, można stwierdzić, żepolscy robotnicy sezonowi wtym kraju nie byli
pozostawieni własnemu losowi. Czuwały nad nimi polskie placówki konsular-
ne, akonsulaty RP wRydze iDyneburgu nie mogły narzekać nabrak zajęcia.
Pracownicy konsularni dążyli dotego, aby bronić interesów emigrantów wre-
lacjach zmiejscowymi pracodawcami. Starano się także monitorować nabie-
żąco warunki bytowe, wjakich pracowali emigranci. Cechą charakterystyczną
polskiego wychodźstwa sezonowego naŁotwie był fakt, żeskładało się ono
przeważnie zmłodzieży wiejskiej, która nigdy wcześniej nie opuszczała swojej
rodzinnej miejscowości. Wymagało toodwładz polskich zwrócenia szczególnej
uwagi nakwestię opieki nad tymi ludźmi. Przeprowadzone badanie dowodzi,
żepracownicy konsulatów polskich naŁotwie dokładali wszelkich starań, aby
otoczyć robotników możliwie najlepszą iwszechstronną opieką.
Bibliograa
Źródła archiwalne
Archiwum Akt Nowych (AAN), Zespół 15– Ministerstwo Opieki Społecznej.
Archiwum Akt Nowych, Zespół 322– Ministerstwo Spraw Zagranicznych.
Dziarżaŭny Archiŭ Hrodzienskaj Voblasci (DAHV), Zespół 551 – Urząd Wojewódzki
wNowogródku.
Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas (LCVA), Zespół 51– Urząd Wojewódzki wWilnie.
Lietuvos Centrinis Valstybės Archyvas, Zespół 148– Wileńska Izba Rolnicza.
Latvijas Valsts Vēstures Arhīvs (LVVA), Zespół 3219– Konsulat RP wRydze.
Prasa
III-cikomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, „Nasze Życie”, 131, s. 18.
VIII-mykomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, „Nasze Życie”, 142, s. 18.
IV-tykomunikat Konsulatu RP wRydze, 1937, „Nasze Życie”, 132, s. 18.
Komunikat Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 162, s. 14.
Komunikat Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 171, s. 14.
Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 167, s. 14.
Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 174, s. 17.
Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 182, s. 13.
Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 183, s. 13.
Komunikaty Konsulatu RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 188, s. 12.
82 J. Grzybowski, 2020, s. 276–277.
RES GESTAE 2022(14) Jerzy Grzybowski
91
Komunikat Konsulatu RP wRydze. Motocyklem– dorobotników, 1938, „Nasze Życie”, 188, s. 12.
Komunikat RP wRydze, 1936, „Nasze Życie”, 95, s. 18.
Konsul RP wDaugawpilsie T. Buynowski odwiedza robotników, 1936, „Nasze Życie”, 82, s. 14.
Konsulat RP wRydze onowej umowie, 1938, „Nasze Życie”, 170, s. 13.
Konsul RP wRydze p. Stefan Ryniewicz nawizytacji, 1938, „Nasze Życie”, 188, s. 12.
Konsul RP wRydze St. Ryniewicz wśród robotników, 1938, „Nasze Życie”, 189, s. 13.
Kopeć B., 1938, Wsprawie emigracji sezonowej doŁotwy, „Tygodnik Rolniczy”, 1/2, s. 5.
List otwarty Konsula Rzeczypospolitej Polskiej wRydze wodpowiedzi nazażalenia polskiego ro-
botnika rolnego Kozaka, 1937, „Nasze Życie”, 144, s. 18.
List otwarty konsula RP wRydze Stefana Rynkiewicza, 1936, „Nasze Życie”, 83, s. 4.
Nie piszcie doKonsulatu porosyjsku!, 1936, „Nasze Życie”, 81, s. 17.
3-iMaj dla polskich robotników rolnych, 1938, „Nasze Życie”, 171, s. 14.
Oobowiązku moralnym, 1936, „Nasze Życie”, 64, s. 19.
Oczym każdy sezonowy robotnik rolny wiedzieć powinien, 1937, „Nasze Życie”, 117, s. 17–18.
Oprzedwczesnych powrotach iwysyłaniu pieniędzy wlistach, 1938, „Nasze Życie”, 198, s. 13.
Otym, oczym trzeba wiedzieć, 1937, „Nasze Życie”, 122, s. 18.
OWaszych zażaleniach iskargach, 1936, „Nasze Życie”, 91, s. 19.
Obchód 11. listopada, 1938, „Nasze Życie”, 200, s. 14.
Porozumienie emigracyjne narok 1938 podpisane, 1938, „Nasze Życie”, 169, s. 12.
Sprawa, októrej jeszcze nie pisaliśmy, 1938, „Nasze Życie”, 96, s. 17.
Stara Agata, Słów kilka oposagu polskich robotnic, 1938, „Nasze Życie”, 198, s. 13–14.
Stary Bartłomiej, Polscy robotnicy rolni naobchodach Trzeciego Maja wJełgawie, 1938, „Nasze
Życie”, 177, s. 13–14.
TuKonsulat RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 173, s. 14.
TuKonsulat RP wRydze, 1938, „Nasze Życie”, 178, s. 14.
Uwadze robotników rolnych, 1938, „Nasze Życie”, 169, s. 13.
Wizytacja robotników polskich, 1937, „Nasze Życie”, 149, s. 14.
Wrażenia zostatniej podróży inspekcyjnej, 1938, „Nasze Życie”, 197, s. 14.
Wśród polskich robotników, 1936, „Nasze Życie”, 96, s. 18.
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej zdnia 11 października 1927 r. oemigracji,
Dz.U. Nr 89 poz.799.
Opracowania
Grzybowski J., 2020, Problematyka polskich emigrantów sezonowych naŁotwie nałamach tygodni-
ka „Nasze Życie” wlatach 1936–1939, „Studia Interkulturowe Europy Środkowo-Wschodniej”,
13, s. 246–277.
Janowska H., 1981, Emigracja zarobkowa zPolski 1918–1939, Warszawa.
Jēkabsons Ē., 1999, Skład narodowościowy mieszkańców 6 gmin powiatu iłłuksztańskiego wXIX–
XXw. jako główny powód sporu terytorialnego między Łotwą aPolską wokresie międzywojennym,
[w:] Granice ipogranicza. Historia codzienności idoświadczeń, t. 1, red. M. Liedke, J. Sadowska,
J. Trynkowski, Białystok.
Joniec T., 1996, Polska służba konsularna 1918–1995, Warszawa.
Opieka konsularna nad polskimi emigrantami sezonowymi naŁotwie… RES GESTAE 2022(14)
92
Kołodziej E., 1982, Wychodźstwo zarobkowe zPolski 1918–1939. Studia nad polityką emigracyjną
II Rzeczypospolitej, Warszawa.
Kopeć B., 1938, Wychodźtwo sezonowe zZiemi Wileńskiej doŁotwy, Wilno.
Landau L., 1966, Wychodźstwo sezonowe naŁotwę idoNiemiec w1937roku. Napodstawie ankiety
Instytutu Gospodarstwa Społecznego, Warszawa.
Leczyk M. et al., 1995, Historia dyplomacji polskiej, t. 4: 1918–1939, red. P. Łossowski,, Warszawa.
Łossowski P., 1990, Łotwa nasz sąsiad. Stosunki polsko-łotewskie wlatach 1918–1939, Warszawa.
Palaša I., 2005, Darbaspēka imparts Latvijas laukos starpkraru perioda [praca magisterska], Rīga.
Pałyga E.J., 1976, Czynności konsulów RP w zakresie pomocy społecznej, kulturalno-oświatowym
i prawnym. 1918–1944, „Przegląd Polonijny”, 2, s. 130–139.
Pałyga E.J., 1970, Stosunki konsularne Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa.
Skóra W., 2006, Służba konsularna Drugiej Rzeczypospolitej. Organizacja, kadry idziałalność,
Toruń.
Skrzypek A., 1997, Stosunki polsko-łotewskie. 1918–1939, Gdańsk.
Stranga A., 2020, Kārļa Ulmaņa autoritārā režīma saimnieciskā politika (1934–1940), Rīga.
Ceranka P., Szczepanik K. (oprac.), 2020, Urzędy konsularne Rzeczypospolitej Polskiej 1918–1945.
Informator archiwalny, Warszawa.
Viesturs P. K., 2019, Latvian–Polish Economic Relations 1918–1939, „Humanities and Social
Sciences. Latvia”, 27 (2), s. 32–45.
93
93
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.4
Piotr Żurek*
Bielsko-Biała
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim
(Nezavisna Država Hrvatska– NDH)1
Abstract
e Polish intelligence was active on the territory of the Independent State of Croatia in the years
1941–1943. It operated under the guise of humanitarian help for Polish refugees in Croatia and
Serbia (Continental Action). e main headquarters of this cell of Continental Action were
located in the cities of Split and Crikvenica. Since 1942 the Polish intelligence in Croatia worked
as part of agroup called “Lidia.”
Keywords: Continental Action, Independent State of Croatia, polish intelligence services, World
War I I
Słowa kluczowe: Akcja Kontynentalna, Niepodległe Państwo Chorwackie, polski wywiad,
IIwojna światowa
Wstęp
Niniejszy tekst jest jedynie próbą nakreślenia ram szerszego zagadnienia, jakim
była działalność polskiego wywiadu wChorwacji wokresie II wojny świato-
wej. Wartykule zwrócono uwagę na szereg mało znanych wątków iepizodów,
których tajemnica do dzisiaj tkwi warchiwach nie tylko Polski iChorwacji, ale
także Wielkiej Brytanii, USA, Włoch, Francji oraz Szwajcarii, Niemiec iSerbii.
*Akademia Techniczno-Humanistyczna wBielsku-Białej, e-mail: pzurek@ath.bielsko.pl,
ORCID: 0000-0001-6957-1862.
1Artykuł jest polską wersją mojego tekstu pt. Poljska obavještajna mreža uNezavisnoj Drža-
vi Hrvatskoj, zamieszczonego wpublikacji Poljsko-hrvatske veze kroz stoljeća. povijest, kultura,
književnost, pod red. Macieja Czerwińskiego iDamira Agičicia (Zagreb 2018). Pragnę wtym
miejscu złożyć podziękowania dla Fundacji zBrzezia Lanckorońskich za udzielone mi stypen-
dium wLondynie.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
94
Dlatego też podjęte zagadnienie stanowi nie lada wyzwanie zarówno dla polskiej,
jak ichorwackiej historiograi.
Spuścizna polskiego wywiadu zokresu II wojny światowej
Jesienią 1940roku na mocy brytyjsko-polskiej umowy wywiadowczej Oddział
II Sztabu Naczelnego Wodza (dawna „dwójka”, dalej: Oddział II) został de facto
podporządkowany Secret Intelligence Service (SIS). Oddział VI Sztabu Naczel-
nego Wodza natomiast ściśle współpracował zodpowiedzialnym za sabotaż
idywersje brytyjskim Special Operations Executive (SOE)2. Na czele polskiej
sekcji tej organizacji stał pułkownik Harold Perkins, który jako zakamuowany
agent SIS do 1939roku prowadził fabrykę tekstylną wBielsku-Białej3. Zkolei
komandor Wilfred Dunderdale był brytyjskim ocerem łącznikowym, pośred-
niczącym pomiędzy SIS aOddziałem II4.
Zjednej strony rezydujący wLondynie od czerwca 1940roku Rząd RP na
uchodźstwie oraz Polskie Siły Zbrojne na Zachodzie były uzależnione od pomo-
cy brytyjskiej. Zdrugiej zaś strony po sukcesach Wermachtu wEuropie wywiad
brytyjski był „zdezorientowany iczęściowo spenetrowany przez niemieckie
służby”, dlatego Brytyjczykom zależało na współdziałaniu zpolskim wywiadem,
który ciągle dysponował nieźle rozwiniętą siatką szpiegowską wEuropie
5
. Poza
tym Oddział II nieprzerwanie utrzymywał współpracę zwywiadami innych
państw, wtym iJugosławii6. Należy tutaj zaznaczyć, iż wlatach 1940–1945
Oddział II przekazał Brytyjczykom „dziesiątki tysięcy meldunków” (niestety,
wiele znich ciągle nie jest dostępnych dla historyków). Poza tym wroku 1945
Brytyjczycy, powołując się na wspomnianą wyżej umowę z1940roku, „poprosili
onatychmiastowe oddanie do ich przechowania wszystkich naszych aktów”.
Nie ulega wątpliwości, iż strona polska utraciła tym samym najcenniejszą część
spuścizny polskiego wywiadu zokresu II wojny światowej. Dodatkowo, jeszcze
przed przekazaniem tych materiałów stronie brytyjskiej niemała ich część zo-
stała celowo zniszczona lub trała na przechowanie do polskich instytucji oraz
wręce prywatne
7
. Dotyczy to także dokumentów odnoszących się do działalności
polskiego wywiadu wChorwacji.
Pocieszające jest to, iż selekcja ta nie była skrupulatnie prowadzona iniemało
jej materiałów zachowało się wpolskich archiwach wkraju izagranicą. Na wy-
mienienie zasługują tutaj materiały przechowywane wzbiorach Instytutu Pol-
skiego iMuzeum gen. Sikorskiego wLondynie, wInstytucie Józefa Piłsudskiego
wNowym Jorku oraz wCentralnym Archiwum Ministerstwa Spraw Wewnętrz-
nych iAdministracji wWarszawie. Co więcej, zprac brytyjskiej historyczki Gill
Bennet, mającej dostęp do archiwów Military Inteligence Section 5 możemy
2J.M.Ciechanowski, 2004, s. 39–43.
3N. Davies, 2004, s.84. OPerkinsie vide: J. Walker, 2010.
4A. Suchcitz, J.M. Ciechanowski, 2004, s. 36.
5J.M.Ciechanowski, 2004, s. 39–43.
6A. Pepłoński, 1995, s. 179.
7A. Suchcitz, J.M. Ciechanowski, 2004, s. 33–48.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
95
wywnioskować, iż wiele dokumentów dotyczących działań polskiego wywiadu
wChorwacji wciąż znajduje się wposiadaniu brytyjskim8. Ślady działalności
polskiego wywiadu wNDH są także widoczne wChorwackim Archiwum
Państwowym wZagrzebiu (HDA) oraz wArchiwum Wojskowym wBelgradzie.
Polacy wKrólestwie Jugosławii (iwBanowinie Chorwacji9) wlatach 1939–1940
Wkonsekwencji agresji Niemiec iZSRR na Polskę we wrześniu 1939roku naj-
wyższe polskie władze państwowe zostały internowane wRumunii. Wraz znimi
wtym kraju znalazła się cała rzesza polskich uchodźców (od 60 do 100tys.)10.
Tysiące polskich uchodźców dotarły także na terytorium Węgier11. 30września
1939roku generał Władysław Sikorski powołał wParyżu pierwszy polski rząd
emigracyjny. Generał Sikorski jako premier iNaczelny Wódz natychmiast po
desygnowaniu przystąpił do tworzenia polskiej armii na wychodźstwie.
Liczono przede wszystkim na to, że nowa armia zostanie zasilona przez
ochotników iżołnierzy internowanych wRumunii ina Węgrzech, dlatego też już
jesienią 1939roku rozpoczęto akcję przerzutową polskich obywateli do Francji.
Główny szlak tej ewakuacji przebiegał przez neutralną Jugosławię, gdzie „na
granicy jugosłowiańsko-węgierskiej zorganizowano sieć tajnych placówek ewa-
kuacyjnych przez Włochy, przeważnie linią kolejową Zagrzeb–Mediolan–Turyn
do francuskich stacji granicznych Modena iMentana, gdzie zlokalizowane były
placówki odbiorcze. Generalnie kierunek ewakuacji– Francja”12. Według relacji
polskich żołnierzy „nieocenionej pomocy” przy przechodzeniu granicy jugo-
słowiańsko-węgierskiej udzielała Polakom „gwardia Mačka” („Maczekowcy”)
13
.
WZagrzebiu, stolicy Banowiny Chorwacji, przy działającym tam Towarzy-
stwie Przyjaciół Polski (Društvo prijatelja Poljske) powstał Komitet Opieki nad
Polakami, którym kierował dr Andrija Štampar. Komitet był prywatną orga-
nizacją charytatywną idzięki lokalnym darczyńcom organizował dla polskich
uchodźców punkty noclegowe iwyżywieniowe. Wlipcu 1940roku władze Ba-
nowiny Chorwacji powołały Towarzystwo Przyjaciół Narodu Polskiego (Društvo
prijatelja poljskog naroda). Jego przewodniczącym został Nikola Andrić (zm.
1942), asekretarzem Josip Hamm. Funkcję szefa sekcji pomocy dla polskich
uchodźców pełnił dalej dr Štampar14.
8G. Bennett, 2004, s.301.
9
26 VIII 1939r. doszło do zawarcia porozumienia między Chorwacką Partią Chłopską
(HSS) arządem Królestwa Jugosławii. Układ ten potocznie nazywany jest porozumieniem Cvet-
ković– Maček. Wjego efekcie wramach Królestwa Jugosławii została powołana autonomiczna
Banowina Chorwacja.
10 M. Willaume, 1981, s. 77–78.
11 K. Stasierski, 1961, s.247–253; A. Przewoźnik, 2006, s. 5–9.
12 A. Przewoźnik, 2006, s.23.
13
Z. Jóźwiak, 2013, s. 234. Pod potocznymi nazwami „gwardia Mačka” czy też „Maczekowcy”
kryły się paramilitarne oddziały chorwackie, składające się zdawnych zwolenników HSS, którzy
poparli ustaszy (od nazwiska Vlatko Mačka, lidera HSS).
14 J. Hamm, 1948, s.191–193. Według Josipa Hamma rząd Banowiny Chorwacji, nie chcąc
prowokować Niemców, „zaraz na początku odciął się od wszelakiej bezpośredniej pomocy, jedyne
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
96
Większość polskich uchodźców przejeżdżała wówczas przez Chorwację je-
dynie tranzytem (od grudnia 1939 do czerwca 1940). Po krótkiej regeneracji
wZagrzebiu udawali się wdalszą podróż, awmiędzyczasie działający wtym
mieście polski konsulat zaopatrywał ich wstosowne dokumenty iwizy. Wszyst-
kie działania odbywały się zgodnie zinstrukcjami napływającymi od polskiego
rządu we Francji. Delegatem Rządu RP do Spraw Opieki nad Uchodźcami
Polskimi wstolicy Chorwacji został mianowany Władysław Medyński, lekarz15.
Wraz zsukcesami armii niemieckiej wkampanii francuskiej, wpołowie
maja 1940roku „większa liczba uchodźców polskich zaczęła zatrzymywać
się wZagrzebiu na czas dłuższy”. Wcelu lepszej organizacji opieki powołano
wBelgradzie Komitet Obywatelski, składający się głównie zmiejscowej Polonii.
Już wkwietniu 1940roku pod patronatem komitetu utworzono wCrikvenicy
Szwajcarski Dom dla Polskich Dzieci (Home Suisse pour Enfants Polonais),
który miał służyć opiece nad rodzinami polskich żołnierzy. Otwarcie tego domu,
przeznaczonego głównie dla żon idzieci polskich wojskowych, było możliwe
dzięki pomocy nansowej szwajcarskiego towarzystwa „Pro Polonia”. Siedziba
domu znajdowała się wHotelu Slavija ipoczątkowo przebywało tam 33 dzieci
i21 matek. Wpolskim Domu wCrikvenicy funkcjonowało także przedszkole
wraz ze szkołą. Całością kierowała dr Maria Kujawska16.
Wiosną 1940roku konsul RP wZagrzebiu Mieczysław Grabiński otrzymał
instrukcję, aby polskich żołnierzy iochotników kierować do Splitu, skąd byli
wysyłani drogą morską do Marsylii, Grecji oraz Syrii, gdzie formowano Samo-
dzielną Brygadę Strzelców Karpackich. „Punktem etapowym” wSplicie kierował
pułkownik Leopold Gebel. Ze względu na klęskę Francji wczerwcu 1940roku
uległa zablokowaniu droga ewakuacyjna wkierunku zachodnim. Przez krótki
czas czynny był szlak wkierunku Syrii, jednak ion został przerwany zchwilą
przystąpienia Włoch do wojny zFrancją. Wwyniku klęski Francji wzrosły
wpływy niemieckie wRumunii ina Węgrzech, na skutek czego rządy tych
państw zostały zmuszone do wstrzymania dalszej ewakuacji internowanych
tam polskich żołnierzy. Tym samym wBelgradzie iZagrzebiu przestały działać
polskie punkty ewakuacyjne17.
Ośrodki polskiego wywiadu wKrólestwie Jugosławii (iBanowinie Chorwacji)
wlatach 1940–1941
Poprzez różnego rodzaju nielegalne szlaki przerzutowe na teren Jugosławii docie-
rali także funkcjonariusze Oddziału II. Poza tym na mocy porozumienia polsko-
-jugosłowiańskiego wČačku została zainstalowana grupa około 40 pracowników
co «mógł» obiecać (oczywiście prywatnie) było to − że nie będzie przeszkadzać”.
15
M. Grabiński, 1946, s.24–25. Delegaci mianowani byli od grudnia 1939r., vide „Wieści
Polskie”, 1944, s. 4. Delegatem wBelgradzie został mianowany Stanisław Ligoń.
16
S. Ligoń, 1941, s. 2; List zBelgradu. Uchodźcy polscy wJugosławii, 1941, s.2. Powołanie
Komitetów Obywatelskich było zgodne zuchwałą Rady Ministrów zdnia 3 III 1940r., vide
„Wieści Polskie”, 1944, s. 4.
17 M. Grabiński, 1946, s. 25–27; J.Kujawska-Tenner, 2014, s. 42–43.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
97
Państwowych Zakładów Telekomunikacyjnych zWarszawy. Oczywiście manewr
ten nie był przypadkowy, gdyż już wczesną wiosną 1940roku przewidywano
konieczność opuszczenia Węgier ipodjęto decyzję ozorganizowaniu na tery-
torium Jugosławii nowych baz łączności wywiadu18.
Jeszcze wpaździerniku 1939roku ówczesny szef Oddziału II, pułkownik Józef
Smoleński, przedstawił wRumunii plan tzw. Akcji Południowej, która polegała
na zorganizowaniu łączności zokupowanym krajem. Wtym celu zamierzano
zorganizować wEuropie Południowo-Wschodniej sieć kurierów iplacówek
łącznikowych, arównolegle znią miał funkcjonować aparat wywiadowczy.
Według zamysłu pułkownika Smoleńskiego Akcja Południowa miała obejmo-
wać Rumunię, Węgry oraz Jugosławię, zaś „biuro «Akcji» planowano umieścić
wBelgradzie lub Zagrzebiu”19.
Mimo że Akcja Południowa nigdy nie weszła wżycie wzaplanowanym kształ-
cie ze względu na konikt między „sikorszczykami” a„piłsudczykami”, to jednak
nieprzypadkowo od samego początku wojny „Jugosławia była krajem, przez
który szły szlaki kurierskie na zachód”
20
. Dlatego też Chorwacja zajmowała
szczególne miejsce na trasie polskich kurierów. Tą drogą polski rząd emigracyjny
utrzymywał kontakt zokupowanym krajem. Dzięki temu szlakowi przekazywane
były informacje wywiadowcze ikomunikowano się zinnymi bazami iplaców-
kami konspiracyjnymi. Władysław Medyński jeździł jako kurier zChorwacji na
Węgr y 21. Wlatach 1939–1941 jeden zpunktów przerzutowych polskich kurierów
znajdował się wZagrzebiu, wdomu polskiej lekarki Bronisławy Prašek-Całczyń-
skiej (Švearova 3). Dotychczas ustalono, że „przez punkt ten przesłano tysiące
listów, przesyłek pieniężnych zFrancji, Anglii, Szwajcarii izinnych krajów do
okupowanej Polski, atakże do obozów internowanych Polaków na Węgrzech
iwRumunii. Synowie lekarki − Wojciech iWładysław Praškowie przeprowadzali
polskich kurierów przez granicę. Wojciech Prašek utonął wAdriatyku latem
1941roku, kiedy płynął statkiem ztajną misją zRijeki do Aten”22.
Dopiero po otrząśnięciu się zklęski wrześniowej, wiosną 1940roku Oddział
II przystąpił do tworzenia wEuropie nowej siatki wywiadowczej przy wykorzy-
staniu przedwojennych kontaktów agenturalnych. Wten sposób placówki pol-
skiego wywiadu zaczęły powstawać także na terytorium Królestwa Jugosławii
23
.
Wtym czasie Polaków bardzo niepokoił fakt, iż władze węgierskie zaczęły
ulegać żądaniom Niemiec, aby powstrzymywać „ucieczki” internowanych żoł-
nierzy24. Niewątpliwie wzrost orientacji proniemieckiej na Węgrzech już pod
koniec lutego 1940roku zmusił kierownictwo Oddziału II do ewakuowania
zBudapesztu do Belgradu laboratorium technicznego. Jednostka ta zajmowa-
ła się między innymi wywiadowczymi pracami fototechnicznymi, produkcją
18 G. Mazur, 2000, s. 28–29.
19 T. Dubicki, 2002, s. 58.
20 L. Kliszewicz, 1983, s.87.
21 T. Zakrzewski, 1975, s. 377.
22 C. Leżeński, I.Marinković, 1986, s.40–41; vide B. Prašek-Całczyńska, 2005.
23 P. Kołakowski, A.Pepłoński, 2006, s.505–506.
24 A. Przewoźnik, 2006, s.23–24.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
98
dokumentów oraz układaniem szyfrów imontowaniem schowków dla kurierów.
Na czele laboratorium technicznego stał kapitan Tadeusz Werner „Ostoja”25.
28lutego kierowany przez Stanisława Kota Komitet Ministrów dla Spraw
Kraju powołał wkilku państwach cywilne placówki łączności26. (Bazy te miały
także za zadanie obserwować działania zdominowanego przez piłsudczyków
wywiadu wojskowego)27. Tego samego dnia Komendant Główny Związku Walki
Zbrojnej (KG ZWZ) generał Kazimierz Sosnkowski wydał rozkaz przygotowania
ewakuacji placówek polskiego wywiadu zWęgier iRumunii. Tutaj przewidywa-
no przeniesienie radiostacji zBudapesztu do Belgradu28. Odużym znaczeniu
obszaru Królestwa Jugosławii dla polskich planów wywiadowczych świadczy
również fakt, że między 29maja a2czerwca 1940roku wBelgradzie odbyła
się narada (Konferencja Belgradzka) przedstawicieli komend ZWZ wkraju
zkierownikami baz łącznikowych na Węgrzech iwRumunii oraz zdelegatami
KGZWZ. Zzachowanych szczątków dokumentacji ztej konferencji dowiaduje-
my się, że ustalono na niej rozbudowę szlaków ewakuacyjnych przez Jugosławię.
Zakładano również, iż wprzypadku zagrożenia dla tego kraju bazy łącznikowe
powinny przejść do konspiracji lub zostać ewakuowane29.
Być może uczestnicy Konferencji Belgradzkiej przewidywali rychły upadek
Francji, tym niemniej tak szybka kapitulacja tego kraju wywołała szok wszere-
gach polskiego rządu emigracyjnego oraz chaos wsiłach zbrojnych, konspiracji
iwywiadzie. Sytuacja stawała się groźna, tym bardziej że błyskawiczne zwy-
cięstwa Niemiec podbudowały prestiż tego państwa wEuropie Południowo-
-Wschodniej, co automatycznie prowokowało nastroje antypolskie.
Nieprzypadkowo też już 22czerwca 1940roku wJugosławii przestało funkcjo-
nować wspominane polskie laboratorium techniczne, ajego sprzęt zdeponowano
w„belgradzkiej siedzibie wywiadu brytyjskiego”. Kapitan Werner natomiast
utworzył na terenie tego państwa „specjalną placówkę dywersyjną”. Zajmo-
wała się ona organizowaniem akcji propagandowych, jak również zbrojnych
wymierzonych wmienie niemieckie, np. wysadzanie tankowców na Dunaju30.
Placówka dywersyjna Wernera wywołała również demonstrację antyniemiecką
wZagrzebiu31.
Wlipcu 1940roku na obszar Jugosławii dotarli funkcjonariusze polskiego
wywiadu, działający dotychczas na terytorium Węgier (baza „Romek”). Znaj-
dował się wśród nich major Wiktor Zahorski „Tramp”, który ocjalnie objął
wBelgradzie kierownictwo nad bazą polskiego wywiadu, funkcjonującą pod
kryptonimem „Sława”. Jednak wkrótce po przyjeździe „Tramp” wraz zgrupą
współpracowników został aresztowany przez władze jugosłowiańskie ibył
25 T. Dubicki, A. Suchcitz, 2009, s. 305–306.
26 W. Grabowski, 2008, s.175–200.
27 J. Kurcyusz, 1995, s.30–31.
28 A. Suchcitz et al., 2015, s. 271–272.
29 J. Zamojski, 1966, s. 191–238.
30 T. Dubicki, A. Suchcitz, 2009, s. 306–307.
31 J.M.Ciechanowski, T. Dubicki, 2004, s.334.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
99
przetrzymywany prawdopodobnie aż do listopada32. Być może na skutek tych
perturbacji wpaździerniku 1940roku kapitan Werner ijego laboratorium zostali
ewakuowani do Stambułu33.
Wsierpniu natomiast do Belgradu został wysłany Tadeusz Trawiński „Kowal”
zzadaniem przejęcia kierownictwa nad cywilną bazą łączności wtym mie-
ście. Wwyniku różnego rodzaju komplikacji dotarł on do Belgradu dopiero
wstyczniu 1941roku
34
. Niemniej wBelgradzie działała bez większych trudności
ekspozytura „J” Oddziału II, którą kierował kapitan Stefan Maresz „Czarny”35.
Zkolei wZagrzebiu, stolicy Chorwacji, funkcjonowała jednoosobowa placówka
Referatu Wschód polskiego wywiadu36. Tworzył ją Roman Kowalik, który już
od roku 1926 był pracownikiem tamtejszego polskiego konsulatu oraz dzia-
łaczem towarzystwa „Ognisko Polskie”. Wchwili napaści Niemiec iZSRR na
Polskę w1939roku został on mianowany kierownikiem ewakuacji Polaków
zChorwacji37.
Zmeldunku generała Sosnkowskiego do premiera Sikorskiego zdnia 28listo-
pada 1940roku dowiadujemy się, iż „dotychczasowe placówki pomocnicze bazy
«Romek» wJugosławii (Belgrad iZagrzeb)” przechodzą wdyspozycję placówki
„Grzegorz” wGrecji. Według meldunku: „Placówka wZagrzebiu nosi charakter
punktu przerzutowego przez zieloną granicę na Węgry”38.
Władze wZagrzebiu zapewne wiedziały, iż pod przykrywką niesienia pomocy
uciekinierom zokupowanej Polski wBanowinie Chorwacji działa polski wywiad.
Dlatego też, obawiając się protestów niemieckich, wydały „ostre restrykcje prze-
ciwko uchodźcom zPolski”. Było to otyle przykre, iż polscy uchodźcy byli de
facto pozbawieni możliwości opuszczenia tego kraju. Mimo to konsul Grabiński
skłonił część polskich ochotników iżołnierzy, którzy utknęli wSplicie, aby drogą
lądową przedostali się do Grecji
39
. Znaczna część Polaków pozostała jednak
wstolicy Dalmacji, gdzie początkowo przebywali wutworzonym specjalnie dla
nich „obozie przejściowym”. Jego komendantem był pułkownik Gebel, aks.Ata-
nazy Dydek sprawował funkcję kapelana40.
Wdobie proklamowania Niepodległego Państwa Chorwackiego
Już od jesieni 1940roku polscy dyplomaci iwywiadowcy przebywający wJu-
gosławii zdawali sobie sprawę, iż właśnie wtedy toczyły się negocjacje mające
32 L. Kliszewicz, 1983, s.88–89.
33 T. Dubicki, A. Suchcitz, 2009, s. 307.
34 J. Kurcyusz, 1995, s.223–225.
35 L. Kliszewicz, 2002, s.6–7.
36 A. Pepłoński, 1995, s. 73.
37 W. Grabowski, 2008, s. 108. Roman Kowalik działał wChorwacji pod kryptonimami „Kowal”
(Zagrzeb) i„Hanka” (Split). Ojego działalności kulturalnej wChorwacji vide: R. Kowalik, 1936.
38 Generał Sosnkowski do Naczelnego Wodza (28 XI 1940), [w:] T.Dubicki, 2002, s. 183–186.
39 M. Grabiński, 1946, s.27. Konsul Grabiński określa ówczesny stosunek władz Banowiny
Chorwacji do Polaków jako „nawet wrogi”.
40 J. Kujawska-Tenner, 2014, s. 41–42. Ks. Dydek był polskim franciszkaninem, który już od
roku 1939 przebywał wSplicie ina Šolcie, vide: Ž.Bezić, 2001, s. 143.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
100
przesądzić oprzystąpieniu tego kraju do państw Osi. Oczywiście przewidy-
wano, że władze jugosłowiańskie ulegną presji Berlina, dlatego też stopniowo
była prowadzona ewakuacja najbardziej istotnych agencji oraz osób związa-
nych zpolskim wywiadem. Byli to głównie Polacy znani służbom niemieckim
ijuż wcześniej zmuszeni do opuszczenia Węgier iRumunii. Pod koniec zimy
1941roku Jugosławię opuścił Stanisław Ligoń, natomiast wdrugiej połowie
marca Medyński zlikwidował swoją delegaturę wZagrzebiu
41
. 8marca gene-
rał Sosnkowski wydał zarządzenie nakazujące „Sławie” nieewakuowania się
iprzejście do całkowitej konspiracji. Dowódca ZWZ rozkazywał także rozbu-
dowę szlaków kurierskich zPolską oraz przygotowanie ewentualnych melin
dla spadochroniarzy42.
Wtym samym czasie regent Królestwa Jugosławii, książę Paweł Karadziordzie-
wić, uległ żądaniom Hitlera ipodjął decyzję oprzystąpieniu Jugosławii do paktu
trzech. Wkonsekwencji tego premier Dragiša Cvetković 25marca złożył podpis
pod dokumentem oprzystąpieniu Jugosławii do Osi
43
. Wzwiązku ztym już
tego samego dnia baza „Sława” zameldowała „gotowość przejścia na całkowitą
pracę konspiracyjną”44. Jednocześnie informowała, iż ewakuacja zagrożonych
osób została zakończona, awJugosławii aktywizowano tych agentów, októrych
służby niemieckie nic nie wiedzą.
Trudno jest dzisiaj jednoznacznie stwierdzić, czy pozostali wJugosławii Po-
lacy byli związani zdziałaniami podjętymi wówczas przez wywiad brytyjski.
Wiadomo, iż polski wywiad utrzymywał kontakt zbelgradzką rezydencją SOE
na Obilićev venac45. Wiemy również, że polska agentura wJugosławii przygo-
towywała się do działania wnowej sytuacji, przewidując najgorszy scenariusz,
czyli okupację tego kraju przez wojska Osi.
Zaraz po upadku Francji wpolskich kręgach politycznych wLondynie zro-
dziła się koncepcja Akcji Kontynentalnej, to jest zamysł wykorzystania do
działalności konspiracyjnej Polaków przebywających poza krajem. Miała ona
polegać nie tylko na działaniach sabotażowych wymierzonych wpaństwa Osi,
ale też na prowadzeniu wywiadu politycznego, działalności propagandowej oraz
werbowaniu ochotników. Już wlistopadzie 1940roku polski rząd emigracyjny
powierzył organizację Akcji Kontynentalnej Stanisławowi Kotowi46. Polski mi-
nister ściśle współpracował wtej kwestii zbrytyjskim kierownictwem Operacji
Specjalnych SOE47.
Co ciekawe, 27marca 1941roku zinspiracji SOE grupa ocerów jugosło-
wiańskich na czele zgenerałem Dušanem Simović przeprowadziła bezkrwawy
pucz wojskowy, obalając regencję księcia Pawła irząd Cvetkovicia– Mačka.
41 Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego wLondynie (dalej: IPMS), Raport Kowalika
(Londyn, 16 III 1943): sygn. A.9.VI.13/1, s. 6.
42 A. Suchcitz et al., 2015, s. 474–476.
43 M. Lambert et al., 1962, s.230–232; J.Kasaš, 2013, s. 98–107.
44 L. Kliszewicz, 2002, s.9.
45 T. Dubicki, 2002, s. 44.
46 T. Panecki, 2004, s.71–75.
47 M.R.D. Foot, 2005, s. 25.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
101
Tym samym na tron został wyniesiony król Petar II Karadziordziewić
48
. Władze
polskie wLondynie rozumiały dramaturgię tej sytuacji ispodziewały się ataku
Osi na Jugosławię, dlatego też zarządzono ewakuację polskich placówek ztego
kraju. Podjęto również decyzję outworzeniu na terenie Serbii iChorwacji
polskiej siatki wywiadowczej. Minister Kot zalecał przy tym: „Rozważyć czy
centrum tajnej sieci nie powinien być raczej wZagrzebiu”49.
Wnastępstwie tych wydarzeń 6kwietnia doszło do inwazji państw Osi na
Jugosławię, co było jednocześnie kresem istnienia Banowiny Chorwacji. Krótko
przed inwazją ambasador RP wBelgradzie, Kazimierz Roman Dębicki, poin-
formował hrabiego Artura Antoniego Potockiego, że wprzypadku ewakuacji
placówki ma on (zgodnie zdyrektywami emigracyjnego rządu wLondynie)
pozostać i„przejąć wszelką działalność wswe ręce”. Itak już wtrakcie ewa-
kuacji ambasady podpułkownik Janusz Czerwenka, polski attache wojskowy
wBelgradzie oraz funkcjonariusz Oddziału II, polecił Potockiemu „zajęcie się
wszystkimi jego ludźmi”. Ocjalnie dalsza działalność Potockiego miała polegać
na „objęciu opieki nad Polakami wJugosławii”50. Pod działalnością opiekuńczą
kryła się natomiast aktywność wywiadowcza
51
. Wszystko wskazuje na to, iż
powierzenie Potockiemu opieki nad tamtejszą Polonią było ściśle związane
zAkcją Kontynentalną.
Wtym samym czasie konsul Grabiński umówił się zbrytyjskim konsulem
generalnym wZagrzebiu, Terencem Rappem, iż wspólnie będą się ewakuować
do Splitu. Planowali, aby razem znimi wyjechał chorwacki ban Ivan Šubašić.
Obaj dyplomaci bezskutecznie próbowali dodzwonić się do bana, który praw-
dopodobnie był już wtedy poza Chorwacją. Grabiński nie spodziewał się, że
wojska niemieckie błyskawicznie zajmą Zagrzeb iewakuacja będzie niemożliwa.
Wmomencie wkraczania wojsk do miasta konsul zdążył jeszcze odwiedzić
„Ognisko Polskie”, gdzie zapewne spotkał się zKowalikiem52. Terenc Rapp miał
więcej szczęścia od Grabińskiego– wraz zpersonelem SOE wChorwacji zdołał
ewakuować się drogą morską ze Splitu53. Hydroplanem ze stolicy Dalmacji
ewakuowali się także ambasador Dębicki oraz podpułkownik Czerwenka wraz
zpersonelem54.
10kwietnia 1941roku Slavko Kvaternik proklamował wZagrzebiu powstanie
Nezavisna Država Hrvatska (NDH)55. Już następnego dnia do polskiego konsu-
latu przybyło trzech ustaszy (wtym jeden Maczekowiec) zdokumentem wysta-
wionym przez Główne Dowództwo Ustaszy (Glavni ustaški stan), nakazującym
48 D. Staord, 1984, s.73; S. Onslow, 2005, s.38–57.
49 IPMS , Stanisław Kot. Szyfr do „Kowala” (Londyn, 5 IV 1941): sygn. A.9.VI. 13/2. Wtamtym
czasie kryptonimu „Kowal” używali zarówno Trawiński, jak iKowalik.
50
IPMS , Raport Artura Potockiego skierowany do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941):
sygn. A.9E/59, s.1.
51 G. Bennett, 2004, s.301.
52 M. Grabiński, 1946, s. 34–35
53 J. Vodušek-Starič, 2002, s. 246–253.
54
IPMS , Raport Artura Potockiego skierowany do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941):
sygn. A.9E/59, s.1.
55 P. Požar, 1995, s. 132–133.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
102
przeprowadzenie rewizji ikonskatę samochodu. Mimo protestów Grabińskiego
ustasze przeprowadzili przeszukanie, nic jednak nie znajdując. Być może dlatego,
wnapływie złości, już po opuszczeniu placówki celowo uprowadzili oni irozbili
samochód konsulatu. Według Grabińskiego Główne Dowództwo Ustaszy po
dokonaniu rewizji zajęło „stanowisko wobec sprawy Polski iPolaków, wydając
Konsulat polski wręce gestapo”. Itak 14kwietnia, to jest zaraz po ocjalnym
powitaniu poglavnika (szefa) NDH Ante Pavelicia wZagrzebiu, gestapo wdarło
się do polskiego konsulatu. Gestapowcy przeprowadzający rewizję zauważyli,
że Grabiński zdążył spalić wszystkie tajne dokumenty. Już po aresztowaniu
konsula Niemcy zarzucili mu współpracę zAnglikami isłużbę dla polskiego
rządu emigracyjnego, „którego nie uznaje III Rzesza”
56
. Wręce Niemców wpadła
także polska radiostacja, służąca do utrzymywania kontaktu zLondynem. Była
to ogromna strata, ponieważ Kowalik realizował wówczas zadanie utworzenia
komórki polskiego wywiadu wSplicie, gdzie miała być także ewakuowana
wspomniana radiostacja. Brak łączności radiowej bardzo utrudniał kontakt
zLondynem. Według relacji Kowalika doszło do zdrady jednego zPolaków57.
Jak wspomniano już wcześniej, Akcja Kontynentalna bazowała przede wszyst-
kim na miejscowej Polonii. Wiosną 1941roku największe skupisko Polaków
wEuropie Południowo-Wschodniej znajdowało się na obszarze NDH. Około
15 tys. Polaków zamieszkiwało północną Bośnię. Była to ludność osiedlona
tam pod koniec XIX wieku jeszcze przez władze austrowęgierskie. Największą
troską polskiego rządu emigracyjnego otoczeni zostali jednak polscy uchodźcy
powrześniowi. Wmomencie proklamowania NDH ich najliczniejsza gromada
znajdowała się wCrikvenicy (ok. 50 osób). Poza tym wNovej Gradišce prze-
bywali urzędnicy Banku Polskiego zrodzinami (ok. 30 osób), awZagrzebiu
studiowało kilkunastu Polaków. WSplicie ciągle przebywała grupa polskich
radiotechników zČačku58. Zraportu Artura Potockiego dowiadujemy się, iż
starał się on wszystkich polskich uchodźców znieistniejącego już wtedy Króle-
stwa Jugosławii „przesuwać na teren dzisiejszej Chorwacji, względnie okupacji
włoskiej”59.
Należy pamiętać, że od kwietnia 1941roku terytorium NDH podzielone
było na dwie strefy okupacyjne − zachodnią włoską iwschodnią niemiecką.
Poza tym wwyniku zawartych 18maja między NDH iWłochami rzymskich
umów znaczna część chorwackiego wybrzeża znalazła się wgranicach Włoch60.
Królestwo Włoch formalnie nie było okupantem Polski, dlatego też uważano,
iż koncentracja polskich uchodźców we włoskiej stree NDH będzie bardziej
znośna. Zresztą Potocki zwracał uwagę na dobre nastawienie do Polaków wło-
skiej okupacyjnej administracji wojskowej wNDH. Co prawda polski dyplomata
56 M. Grabiński, 1946, s. 37–46.
57 IPMS, Pan Zygmunt Burhardt (Londyn, 21 VI 1943): sygn. A.9.VI. 13/1.
58 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.104.
59
IPMS , Raport Artura Potockiego skierowany do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941):
sygn. A.9E/59, s. 1.
60 V. D . Degan, 2008, s. 272–275; F. Jelić-Butić, 1977, s. 84–96.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
103
uskarżał się na nieżyczliwy stosunek władz ustaszowskich, ale jednocześnie
zaznaczał całkiem odmienną postawę chorwackiej ludności cywilnej61.
Przedsięwzięcie koncentracji Polaków we włoskiej stree NDH związane
było zrealizowaną paralelnie do Akcji Kontynentalnej polską operacją wy-
wiadowczą „Trójnóg”. Zakładała ona doprowadzenie rządów Rumunii, Włoch
iWęgier do przejścia na stronę aliantów zachodnich. Szczególne miejsce wtej
operacji zajmowały Włochy, dlatego też zprzedstawicielami tego kraju polski
wywiad prowadził pertraktacje poprzez różnego rodzaju tajne kontakty62. Inny-
mi słowy strona polska proponowała Włochom powtórkę paktu londyńskiego
z1915roku. Jak wiadomo, jedną zkonsekwencji tamtego porozumienia było
utworzenie frontu salonickiego. Wokresie II wojny światowej ewentualna
zmiana sojuszy przez Włochy ułatwiłaby realizację koncepcji generała Sikor-
skiego − przeprowadzenie alianckiego desantu na wybrzeżu dalmatyńskim
63
.
Rozbudowa siatki wywiadowczej wChorwacji
Pierwszym zadaniem polskiego wywiadu wChorwacji było zadbanie olos
Polaków znajdujących się wtym kraju, jak iwsąsiedniej Serbii. Dlatego też
wpierwszym rzędzie starano się skoncentrować jak największą ich liczbę wCri
-
kvenicy, gdzie udał się Artur Potocki zliczną rodziną (Tyszkiewiczów, Potockich,
Tarnowskich). Już latem 1941roku wCrikvenicy przebywało około 200 polskich
obywateli. WZagrzebiu przez pewien czas pozostawał Medyński, który oprócz
prowadzenia działań wywiadowczych m.in. opiekował się przebywającymi tam
polskimi studentami. Polski lekarz miał jednak problem zwydostaniem się
zZagrzebia idopiero dzięki pomocy Zlaty Benković udało mu się przedostać
do Crikvenicy
64
. Zlata iVillim Benković byli „pierwszymi brytyjskimi szpiegami”
aresztowanymi wZagrzebiu65. Nieprzypadkowo też Benković znajdował się na
spisie ministra Kota: „Proszę wejść wkontakt zPolakiem Stanisławem Jordanem
zZagrzebiu Gajeva 20 uszwagra Dr. Benkovica”66.
Dodatkowo prymas Polski kardynał August Hlond zaraz po klęsce wrze-
śniowej poprosił arcybiskupa zagrzebskiego Alojzije Stepinaca oopiekę nad
polskim duchowieństwem, znajdującym się wówczas wJugosławii67. Postawa
arcybiskupa Stepinaca miała niewątpliwie duży wpływ na funkcjonowanie
polskich ośrodków uchodźczych (iwywiadu) wNDH. Należy tutaj podkreślić,
iż sytuacja przebywających tam Polaków było bardzo trudna. Jak wspomina
żona Artura Potockiego, Maria zTarnowskich: „Ustasze, którzy całkowicie
61 IPMS , Raport Artura Potockiego skierowany do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941):
sygn. A.9E/59, s. 2.
62 Vide: K.Strzałka, 2001, s. 232–233.
63 Obałkańskich koncepcjach Sikorskiego vide: H.Czarnocka et al., 1989, s. 373–375.
64
IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 1–6; vide: E. Rogalska-Chrzanowska, 1968, s. 666–667.
65 Vide: M.Lopušina, 2011.
66 IPMS, Stanisław Kot. Szyfr do „Kowala” (Londyn, 5 IV 1941): sygn. A.9.VI. 13/2.
67 J. Batelja, 2010, s.97, 114–116.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
104
podporządkowali się Niemcom, ustosunkowali się nieprzychylnie do Polaków.
Na terenie Novo Gradiški aresztowali iwprowadzili te same rygory względem
Polaków, co wstosunku do Żydów. Na ingerencje arcybiskupa zZagrzebia dra
Stepinaca udało się Polaków stamtąd wyciągnąć iprzenieść do Crikvenicy”68.
Wroga wstosunku do Polaków postawa ustaszy wynikała przede wszystkim
ztego, iż żadne zpolskich środowisk politycznych nie opowiadało się za Osią.
Ustasze dobrze wiedzieli, iż gabinet generała Sikorskiego współpracował zser-
bocentrystycznym emigracyjnym rządem jugosłowiańskim. Poza tym polski
Naczelny Wódz lansował swój plan przeprowadzenia desantu na wybrzeżu
dalmatyńskim iutworzenia drugiego frontu, co było związane zpopieraniem
ruchu czetnickiego Dražy Mihajlovicia iperspektywą renesansu rządzonego
przez Karadziordziewiciów Królestwa Jugosławii ilikwidacji NDH69. Oczy-
wiście odrębną sprawą jest tutaj udział członków Chorwackiej Partii Chłop-
skiej wjugosłowiańskim rządzie emigracyjnym oraz stosunek społeczeństwa
chorwackiego do reżimu ustaszy. Obciążony bagażem przykrych doświadczeń
konsul Grabiński wspominał, iż wtych ciężkich chwilach wśród pracowników
konsulatu panował mimo wszystko „«eksplozyw» przyjaźni naszej do narodu
chorwackiego”70.
Druga pod względem liczebnym grupa uchodźców zPolski znajdowała się
wSplicie. Wkwietniu 1941roku wmieście tym przebywało około 110 Polaków.
Przypomnijmy, iż Split, jak iwiększa część Dalmacji, został oddany Włochom
przez Pavelicia na mocy rzymskich umów inie wchodził wskład NDH. Innymi
słowy Polacy, którzy znaleźli się wSplicie, zformalnego punktu byli uchodźcami
na terenie Królestwa Włoch. Poza tym Kowalik przebywał wstolicy Dalmacji
na podstawie paszportu chilijskiego, wystawionego na nazwisko Marek Radlin
71
.
Wmaju 1941roku Potocki mianował byłego pracownika ambasady wBelgradzie,
Jana Moczydłowskiego, „kierownikiem grupy uchodźczej wSplicie”. Polska
społeczność wSplicie zaczęła błyskawicznie topnieć ina początku 1943roku
było tam już tylko około 40 obywateli polskich. Bardzo szybko do Crikvenicy
przedostał się ksiądz Dydek, ado „pracy wChorwacji wyjechał inż. Rotkiewicz
zrodziną”72.
WCrikvenicy Artur Potocki powołał Komitet Opieki, wktórego skład wcho-
dzili oprócz niego: Medyński, ks. Dydek oraz jeden zdyrektorów Banku Pol-
skiego, Franciszek Czernichowski73. Nieformalnym członkiem była żona Artura,
Maria Potocka, która de facto pełniła rolę szarej eminencji komitetu. Zkomite-
tem związane były także siostra Marii, Zoa Potocka oraz Maria Kujawska
74
. Całe
68 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.104–106.
69 G. Mazur, 2000, s. 40–44.
70 M. Grabiński, 1946, s. 48.
71 IPMS, Polacy na terenie Jugosławii (Lizbona, 30 IX 1942): sygn. A.9.VI.13/1, s. 1–4.
72 IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 11. OWilhelmie Rotkiewiczu vide: C.Leżeński, I. Marinković, 1986, s. 116–124.
73 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.103.
74 F. Czernichowski, A. Dydek, Z.Praisler, 1945, s. 1–2 [za udostępnienie kopii maszynopisu
dziękuję pani Janinie Kujawskiej-Tenner].
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
105
to grono stanowiło zakonspirowany krąg osób wtajemniczonych wdziałalność
polskiej siatki wywiadowczej wChorwacji.
Wwyniku perturbacji związanych zproklamowaniem NDH nastąpiło prze-
rwanie kontaktu siatki zcentralą wLondynie. Było to spowodowane przede
wszystkim tym, iż nie udało się ewakuować radiostacji zZagrzebia. Co więcej,
wBelgradzie doszło do wsypy irozbicia przez gestapo działającego tam ośrod-
ka polskiego wywiadu (sprawa Trawińskiego)75. Na domiar złego komitetowi
zaczęło brakować funduszy na utrzymanie polskich uchodźców wChorwacji.
Wcelu poszukiwania środków nansowych, aprzede wszystkim nawiązania
kontaktu zLondynem, już wczerwcu 1941roku Artur Potocki udał się do
Rzymu. Pod jego nieobecność pieczę nad chorwacką Polonią sprawowała Maria
Potocka. Sytuacja materialna była już tak zła, iż Potoccy zaczęli wysprzedawać
swoją biżuterię rodową. Należy przypomnieć, iż polski hrabia Artur Potocki
był długoletnim pracownikiem służby zagranicznej RP, posiadał paszport dy-
plomatyczny iliczne kontakty we Włoszech. Będąc już wWiecznym Mieście,
Potocki wpierwszym rzędzie wszedł wkontakt zambasadorem RP przy Stolicy
Apostolskiej, Kazimierzem Papée. To dzięki jego pośrednictwu hrabia nawiązał
łączność zLondynem irozpoczął starania ośrodki nansowe dla chorwackiej
Polonii. Początkowo polskie władze na uchodźstwie ociągały się zprzekazy-
waniem funduszy dla Polaków przebywających wjednym zpaństw Osi. Poza
tym wpolskich kręgach wLondynie powątpiewano wmożliwość sukcesu Akcji
Kontynentalnej wChorwacji76.
Ostatecznie jednak udało się uzyskać pewne fundusze ze strony Szwajcarii,
która utrzymywała stosunki dyplomatyczne zNDH. Zopublikowanych mate-
riałów postulatury procesu kanonizacyjnego Alojzije Stepinaca dowiadujemy
się, iż począwszy od 1lipca 1941roku chorwacki arcybiskup prowadził kore-
spondencję wsprawie polskich uchodźców zGiovannim Battistą Montinim
(późniejszym papieżem Pawłem VI). Montini był wówczas pracownikiem Se-
kretariatu Stanu Stolicy Apostolskiej iosobą zkręgu Piusa XII. We wspomnianej
korespondencji zwrócił się do chorwackiego arcybiskupa oinformacje na temat
polskich uchodźców wChorwacji oraz prosił oudostępnienie diecezjalnych kont
bankowych celem transferu środków nansowych ze Szwajcarii dla Polaków
wCrikvenicy. Oczywiście chorwacki arcybiskup wykonał wszystkie polecenia
płynące zWatykanu. Pierwszą transzę szwajcarskich funduszy Stepinac osobiście
przekazał dr Kujawskiej już 26lipca wZagrzebiu. Poprzez konta chorwackich
diecezji dla Polaków wChorwacji napływały także środki nansowe płynące
bezpośrednio zWatykanu. Na uwagę zasługuje również fakt, iż kiedy przelewy
się spóźniały, arcybiskup Stepinac na prośbę Polaków wypłacał środki a conto ze
75 Vide: J. Kurcyusz, 1995, s.222–307; W.Frazik, 2013, s. 89–90.
76
IPMS , Raport Artura Potockiego skierowany do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941):
sygn. A.9E/59, s. 1–3; IPMS, R. Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16III
1943): sygn. A.9.VI.13/1, s. 6. Wtamtym czasie wChorwacji znajdowało się kilka skupisk polo-
nijnych. Największymi znich były: Crikvenica (wtym iosada wSelcach), Split, Šolta, Zagrzeb,
vide: F. Czernichowski, A.Dydek, Z. Praisler, 1945, s. 1–2;
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
106
swoich funduszy
77
. Trudno jest nam dzisiaj określić kwotę, de facto bezzwrotną,
jaką zagrzebski arcybiskup przekazał zwłasnych środków dr Kujawskiej78.
Oczywiście nie ulega wątpliwości, iż akcja księdza Montiniego była bez-
pośrednim pokłosiem interwencji hrabiego Potockiego iambasadora Papée
uPiusa XII
79
. Duże znaczenie miało także to, iż Montini swego czasu sprawował
funkcję sekretarza nuncjusza apostolskiego wWarszawie (maj–listopad 1923)80.
Wsprawę przekazywania funduszy dla Polaków wChorwacji „zamieszany był”
także polski ibrytyjski wywiad. Dowodzi tego fakt, iż Zlata Benković dopoma-
gała wkontaktach polskiego ośrodka wCrikvenicy zAlojzije Stepinacem. Itak
wgrudniu 1943roku za pośrednictwem Benković arcybiskup zagrzebski przeka-
zał „bożonarodzeniowy dar pieniężny” od Piusa XII dla Polaków wCrikvenicy
81
.
Inaczej kształtowały się fundusze splickiej grupy polskich uchodźców, gdyż
stolica Dalmacji znajdowała się formalnie wgranicach Włoch iistniejący tam
polski ośrodek otrzymywał fundusze prosto zRzymu za pośrednictwem pal-
lotyna księdza Stanisława Suwały82.
Mimo skromnych możliwości nansowych ambasador Papée przekazywał
tyle środków, ile mógł. Część funduszy przewoził zRzymu hrabia Potocki,
osobiście kursując tam „parokrotnie”. Polskiemu Komitetowi wCrikvenicy
udzielał pożyczek także właściciel Hotelu Slavija, Urbanec. Sprawa zaczęła się
komplikować, kiedy wpaździerniku 1941roku wRzymie zaniemógł hrabia
Potocki, chorujący już od dłuższego czasu na gruźlicę kości. Zmusiło to jego
żonę Marię do niezwłocznego udania się do Wiecznego Miasta. Podróż ta była
możliwa dzięki pomocy gubernatora Dalmacji Giuseppe Bastianiniego, który
wlatach 1932–1936 był ambasadorem Włoch wPolsce. Podczas nieobecności
hrabiny komitetem kierowała jej siostra Zoa. Niestety, hrabia Potocki umarł
wRzymie 10grudnia, ana łożu śmierci wszystkie swoje obowiązki powierzył
żonie. Oczywiście Maria Potocka była już od dłuższego czasu wtajemniczona
wdziałania męża. Według relacji hrabiny choroba Potockiego pogłębiła się „po
negatywnej odpowiedzi zLondynu”. Polskie władze wWielkiej Brytanii dawały
bowiem „pewne nadzieje” jedynie grupie wSplicie, ponieważ widziały możli-
wość wykorzystania polskich techników do celów wojskowych. Fakt ten skłonił
Potocką, aby „po rozmowach zambasadorem Papée iinnymi panami wRzymie”
zwrócić się opomoc do władz włoskich. Co ciekawe, hrabina została przyjęta
przez ministra spraw zagranicznych Włoch Galeazzo Ciano. Podczas rozmowy
zięć duce tłumaczył się, iż Crikvenica formalnie nie należy do Królestwa Włoch,
ajedynie do jej strefy okupacyjnej. Niemniej obiecał pomoc isprawę tamtejszych
Polaków przekazał stacjonującej wNDH włoskiej armii. Jeszcze przed powrotem
77 J. Batelja, 2010, t.2, s. 155–617.
78
Roman Kowalik uważał pomoc materialną od arcybiskupa Stepinca za „skromną”, vide: IPMS ,
R. Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn. A.9.VI.13/1, s. 5.
79 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.106–107.
80 J.N.D.Kelly, 1997, s. 455.
81 J. Batelja, 2010, t.1, s. 314–315.
82 IPMS, Sprawozdanie zwarunków bytu Polaków wChorwacji oraz częściach Jugosławii
anektowanych do Italii (złożone przez dr med. Wilhelma Pykę): sygn. A.9.VI.13/1, s. 2.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
107
do Chorwacji Potocka została przyjęta na prywatnej audiencji przez Piusa XII,
„by podziękować za pomoc, której nam udzielił poprzednio iprosić odalszą”83.
Wtym samym czasie tajną misję wRzymie zramienia polskiego rządu
przeprowadzał Zygmunt Skórzewski, kierownik utworzonej tam samodzielnej
placówki Oddziału II. To między innymi przy jego udziale prowadzone były
poufne rozmowy zrządem włoskim na temat przejścia Włoch na stronę alian-
tów84. Ponieważ Skórzewski działał wścisłym porozumieniu zambasadorem
Papée, wszystko wskazuje na to, iż kontaktowali się znim również Potoccy iza
jego pośrednictwem utrzymywali łączność zLondynem. WRzymie do grona
wtajemniczonych wsprawy polskiego wywiadu należał, obok księdza Suwały,
także Maciej Loret. Najprawdopodobniej to oni zaliczali się do tych „panów”
zpolskiego wywiadu, do których wswoim sprawozdania nawiązywała Maria
Potocka.
Niewątpliwie misja Skórzewskiego spowodowała, iż sprawa Polonii chorwac-
kiej spadła na dalszy plan. Zapewne ze względu na stanowisko Londynu ifakt,
iż polskiej kolonii wCrikvenicy głód zaglądał już woczy, Potocka sondowała
wrozmowie zCiano możliwość ewakuacji Polaków zCrikvenicy na terytorium
Królestwa Włoch. Mimo że włoski minister odrzucił taki wariant, Potocka zaraz
po powrocie zRzymu, wstyczniu 1942roku, zgodnie zjego zaleceniem spotkała
się wSušak zdowódcą II Armii Włoskiej, generałem Vittorio Ambrosio. Włoski
generał był już wcześniej poinformowany ojej wizycie izgodnie zrozkazami
zRzymu obiecał pomoc85.
Zdrada
Wstyczniu 1942roku do konsulatu niemieckiego wZagrzebiu dotarł napisany
po polsku list. Formalnie zdatą 28grudnia 1941roku, skierowany był do dzia-
łającego wtym mieście gestapo. Jego nadawca podpisał się jako „Radigost-Li-
twin”, dodając dopisek „Heil Hitler! Viktoria!”. Anonim ten informował władze
niemieckie, iż wChorwacji zcentralą wCrikvenicy działa „angielsko-polska
służba wywiadowcza”86. Zraportu Romana Kowalika można wywnioskować, iż
autorem tego anonimu mógł być najprawdopodobniej pochodzący zWileńsz-
czyzny niejaki Zbigniew Łukasiewicz87.
Na skutek tego donosu gestapo podjęło inwigilację polskiej kolonii wCirkve-
nicy. Była ona prowadzona zarówno zzewnątrz88, jak ipoprzez umieszczenie
„kreta” wewnątrz grupy polskich uchodźców89. Zzachowanych wChorwackim
Archiwum Państwowym (HDA) akt jugosłowiańskiej komunistycznej bezpieki
83 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.105–109.
84 Vide: K.Strzałka, 2001, s. 220–232.
85 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.108–109.
86 Nemačka obaveštajna služba, 1956, s.1233–1235.
87 IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 7. Vide: A.Tarnowski, 2008, s. 248–249.
88 Informatorem gestapo wCrikvenicy był właściciel restauracji „Adria”, Rippl.
89 „Kretem” była niejaka pani Kajzer (wg. relacji Pani Janiny Kujawskiej-Tenner).
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
108
(UDB) dotyczących inwigilacji polskiej siatki przez gestapo wynika, iż mimo
dużego zaangażowania niemieckie służby posiadały nikłą wiedzę na temat jej
funkcjonowania90.
Najgorsze było jednak to, że zarówno Niemcy, jak iWłosi oraz ustasze wzmo-
gli aparat represji wobec Polaków wNDH. Jako pierwsza przekonała się otym na
własnej skórze Maria Potocka, która na początku 1942roku, będąc wZagrzebiu,
została osobiście ostrzeżona przez Stepinaca, iż grozi jej „aresztowanie przez
ustaszy”. Mniej szczęścia mieli Medyński iDydek, których to Włosi aresztowali
na początku lutego91. Obaj zostali poddani brutalnemu śledztwu. Doprowadzony
do skrajności Medyński 21lutego popełnił samobójstwo, zażywając truciznę,
natomiast Dydek na skutek interwencji Potockiej został wypuszczony po dwóch
tygodniach. Generalnie Włosi nie chcieli, aby ci Polacy zostali przekazani ge-
stapo92. Inwigilacją objęci zostali także Polacy przebywający wSplicie.
Na skutek represji sytuacja Polaków wChorwacji poważnie się pogorszyła.
Zutrudnieniami docierały środki nansowe przeznaczone na utrzymanie pol-
skiej kolonii wChorwacji. Hrabina Potocka była jednak osobą niezrównaną
ibardzo operatywną. 18marca 1942roku nowym dowódcą II Armii Włoskiej
został mianowany generał Mario Roatta, który wlatach 1927–1931 sprawował
funkcję włoskiego attache wojskowego wWarszawie. Już wtamtych czasach
należał on do grona znajomych Potockich iprzyjaźni tej pozostał wierny również
wnowych okolicznościach. Na prośbę Potockiej Roatta rozkazał przekazywać
Polakom wCrikvenicy racje żywnościowe zwłoskich magazynów wojskowych
93
.
Wdrugiej połowie marca Potockiej udało się wyjechać do Rzymu, gdzie
„nadeszły pieniądze zLondynu”. Pewne środki nansowe hrabina otrzymała
także od Piusa XII. Potocka wspomina, iż morale komitetu wCrkvenicy mocno
wzrosły, kiedy okazało się, że „rząd nasz przyszedł nam zpomocą”
94
. Oczywiście
nie chodziło jedynie opomoc materialną. Potocka, będąc wRzymie, otrzymała
szereg instrukcji dotyczących zintensykowania działań polskiego wywiadu
wChorwacji. Na skutek aska Akcji Kontynentalnej we Włoszech rząd Polski
wLondynie skupił się bowiem na rozwijaniu działań na rzecz otwarcia drugiego
frontu wDalmacji. Skłoniło to polskie służby do rozpoczęcia działań ukierun-
kowanych na wzmocnienie polskiego wywiadu wChorwacji iodbudowę jego
struktur wSerbii. Itak hrabina Potocka, będąc wRzymie, została wprowadzo-
na wplan utworzenia na terytorium Chorwacji placówki polskiego wywiadu,
funkcjonującej pod kryptonimem „Lidia”.
Po powrocie do NDH pod koniec czerwca 1942roku Potocka udała się do
Splitu. Ichociaż władze włoskie formalnie były poinformowane, iż podróż ta
90
Hrvatski Državni Arhiv (dalej: HDA), Poljska obavještajna služba, Fond Hans Helm:
sygn. 1521. Gestapo uważało m.in., że na czele polskiej siatki stała Zoa Potocka. UDB– Urząd
Bezpieczeństwa Państwa (Uprava Državne Bezbednosti).
91 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.109–110.
92 J. Kujawska-Tenner, 2014, s. 44.
93
IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 9–10.
94 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.111–113.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
109
ma na celu zapoznanie się zsytuacją tamtejszej kolonii polskiej
95
, to jednak
podstawowym jej zadaniem było dostarczenie Kowalikowi „instrukcji dla Lidii”.
Według raportu Kowalika „Instrukcja zawierała polecenie obserwacji życia
politycznego, społecznego, gospodarczego oraz warunków komunikacyjnych,
wreszcie ewidencję osób zmiejscowego społeczeństwa działających na tutejszym
terenie”. Placówka „Lidia” obejmowała ośrodki wCrikvenicy iwSplicie. Dużym
utrudnieniem dla kontaktów „Lidii” zLondynem był brak własnej radiostacji.
Korespondencja utrzymywana była przez kurierów lub przez Potocką. Sprawa
nie była prosta, ponieważ kurierzy mieli duże trudności zutrzymaniem łącz-
ności z„Lidią”. Kurierami byli najczęściej Polacy, którym udawało się wyjechać
ze Splitu do Rzymu96.
Fundusze od księdza Suwały przeznaczone dla Potockiej ikomórki wSplicie
przewoził także włoski pallotyn, don Giancarlo Centioni
97
. Raporty ipieniądze
dostarczała też sama Potocka, która była wSplicie również wsierpniu 1942roku.
Wdrodze powrotnej została jednak zatrzymana przez Włochów iprzez siedem
miesięcy przetrzymywano ją wSušak. Tam Potocka dowiedziała się, iż jej inter-
nowanie było skutkiem donosu „Radigosta-Litwina” inacisków niemieckich.
Włosi odmówili jednak wydania Potockiej gestapo. Hrabina, będąc pod „opie-
ką” włoską, wiosną 1943 przyjęła „fundusze zLondynu” imogła kolejny raz
udać się do Splitu. Wzastępstwie Potockiej komitetem wCrikvenicy kierował
Czernichowski98. Hrabina wróciła do Crikvenicy dopiero pod koniec kwietnia
1943roku99. Należy tutaj dodać, iż naziści wiedzieli otym, że Potocka współ-
pracowała także z„Włoskim Schindlerem”– Giovannim Palatuccim100.
Wczerwcu 1943roku wSerbii, przy sztabie Mihajlovicia, rozpoczęła dzia-
łalność placówka polskiego wywiadu pod kryptonimem „Drawa”. Poza tym
wramach formacji czetnickich działał polski oddział. Polacy nie chcieli jed-
nak walczyć przeciwko partyzantom, co wywoływało konikty zczetnikami.
Co więcej, bardzo szybko okazało się, iż Brytyjczycy zaczęli wycofywać swoje
poparcie dla Mihajlovicia idomagali się popierania Tito. Tym samym polska
strategia wokupowanej Jugosławii legła wgruzach101.
9lipca 1943roku wojska alianckie rozpoczęły inwazję na Sycylię, adwa
miesiące później sprzymierzeni wylądowali na Półwyspie Apenińskim. Wkon-
sekwencji Mussolini utracił władzę i8września nastąpiła kapitulacja faszystow-
skich Włochy
102
. Skłoniło to Pavelicia do unieważnienia postanowień rzymskich
umów iuzyskania od Hitlera zgody na włącznie do NDH „oderwanych ziem
95 Ibidem, s. 113–115.
96 IPMS, Raport Kowalika (Londyn, 31 I1943): sygn. A.9.VI.13/1, s. 1–2. Obsadę „Lidii”
tworzyli: wCrikvenicy– Maria Potocka, ks. Dydek „Wanda”, Piotr Makar; wSplicie– Roman
Kowalik „Hanka”, Józef Mirowski „Jasna”, Jan Borkowski „Zora”.
97 [G. Centioni], 2010, s.11.
98 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.115–124.
99 J. Kujawska-Tenner, 2014, s. 46
100 G. Preziosi, 2015, s.185–222.
101 L. Kliszewicz, 2002, s.16–57.
102 Vide: R.Moseley, 2004.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
110
chorwackich nad Adriatykiem”
103
. Wefekcie 27września armia niemiecka
iustasze zajęli Split. Niemcom zależało na opanowaniu jak największej części
Dalmacji izapobieżeniu ewentualnemu desantowi alianckiemu104.
Wtej nowej sytuacji destrukcji uległa komórka polskiego wywiadu wSplicie.
Wpaździerniku 1943roku Kowalik został ewakuowany do Rzymu, skąd pró-
bował udrożnić komunikację zDalmacją. Zjego raportu wynika, iż przewidy-
wana była „ewentualna akcja na terenie Dalmacji”, co zapewne było związane
zplanowanym tam desantem alianckim. Polski agent proponował dostarczenie
radiostacji do stolicy Dalmacji iporozumiewanie się za pomocą szyfru, dzia-
łającego woparciu oskonstruowany przez niego „klucz (słownik)”. Myślano
też otym, aby polscy radiotechnicy wSplicie sami zbudowali taki odbiornik,
jednak nie było to możliwe ze względu na brak części. Poza tym Loret chciał
ściągnąć do Rzymu jednego zpolskich telegrastów zChorwacji do obsługi
własnej radiostacji105.
Wczasie, kiedy Kowalik przybył do Rzymu, Niemcy oraz włoska policja
Republiki Salò przeprowadzały aresztowania przebywających tam Polaków.
Wówczas to został aresztowany także Skórzewski ipolska siatka we Włoszech
uległa rozbiciu. Przez pewien czas wareszcie przebywał także Loret
106
. Wkrótce
okazało się, że iKowalikowi grozi aresztowanie, dlatego też Loret nakazał mu
ewakuację do Londynu przez Lizbonę. Pierwotnie Kowalik miał wrócić do Splitu
i„organizować nowe placówki wZagrzebiu, Lublanie, ewentualnie Sarajewie
iBelgradzie, wreszcie Dubrowniku”, jednak plany te legły wgruzach. Już wLi-
zbonie Kowalik został przejęty przez wywiad brytyjski. Następnie umieszczono
go wLondynie wRoyal Patriotic School iskierowano do obozu treningowego
wGloucester107. Dopiero po przeszkoleniu, wroku 1944, Kowalik jako cicho-
ciemny został zrzucony na teren Jugosławii108.
Kontakty zZAVNOH109 iAVNOJ110
Od początku 1943roku siły państw Osi znajdowały się wzdecydowanym od-
wrocie. Nie poprawiało to jednak sytuacji Polaków wtej wojnie, tym bardziej że
103 F. Jelić-Butić, 1977, s. 269.
104 N. Barić, 1999, s.55–56.
105 IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 3–6.
106 K. Strzałka, 2001, s.305.
107 IPMS, R.Kowalik, Uchodźcy polscy wJugosławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn.
A.9.VI.13/1, s. 3–10. Wtrakcie II wojny światowej wbudynku Royal Patriotic School brytyjski
kontrwywiad MI5 przeprowadzał przesłuchania obcokrajowców przybywających do Zjedno-
czonego Królestwa.
108 J.M.Ciechanowski, T. Dubicki, 2004, s.335.
109 ZAVNOH– Krajowa Antyfaszystowska Rada Narodowego Wyzwolenia Chorwacji (Ze-
maljsko antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Hrvatske), partyzancka władza wFederal-
nej Chorwacji, będącej wówczas namiastką przyszłej chorwackiej republiki wkomunistycznej
Jugosławii.
110
AVNOJ– Antyfaszystowska Rada Narodowego Wyzwolenia Jugosławii (Antifašističko
vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije), organ władzy powołany w1942r. przez komunistyczną
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
111
4lipca wkatastroe lotniczej na Gibraltarze zginął generał Sikorski. Jego śmierć
całkowicie zdewastowała polską strategię wojenną ibardzo osłabiła pozycję
Polski wśród aliantów. Tym samym degradacji uległ także polski wywiad111.
Ponieważ sytuacja Polaków wNDH stawała się coraz trudniejsza, hrabina
Potocka latem 1943roku podjęła rozmowy zwładzami włoskimi na temat ewa-
kuacji polskiej kolonii zCrikvenicy do Malinskiej na wyspę Krk. 17sierpnia
dotarła tam pierwsza grupa Polaków. Sytuacja militarna faszystowskich Włoch
również stawała się coraz bardziej krytyczna, aCrikvenica była wówczas za
-
grożona walkami ustaszy zpartyzantami. Na szczęście jeszcze przed kapitulacją
Włoch polską kolonię udało się wcałości ewakuować na Krk.
Tymczasem na obszarze Kvarneru panami sytuacji stali się partyzanci Tito.
Polski Komitet natychmiast podjął rozmowy zZAVNOH. Dzięki rekomendacji
biskupa Krku Josipa Srebrnicia hrabina Potocka iks. Dydek spotkali się zprała-
tem Svetozarem Rittigiem, który był członkiem ZAVNOH. Za sprawą pośred-
nictwa chorwackiego prałata Polacy zostali przyjęci przez przewodniczącego
AVNOJ, doktora Ivana Ribara112. Ribar obiecał pomóc Polakom zMalinskiej,
szczególnie wkwestii zakupu żywności. Należy tutaj dodać, iż jugosłowiańska
partyzantka komunistyczna rozwijała się przede wszystkim na terytorium NDH
itam ukonstytuowała się AVNOJ, będąca podwaliną socjalistycznej Jugosławii.
Wprocesie tym bardzo aktywni byli Chorwaci113.
Ivan Ribar obiecał pomoc Polakom zMalinskiej szczególnie wkwestii za-
kupu żywności. Pod koniec października 1943roku dzięki poparciu Ribara,
jak iosobistemu zaangażowaniu Rittiga hrabina Potocka iks. Dydek zostali
„bardzo dobrze przyjęci” wOtočcu, gdzie znajdowała się siedziba ZAVNOH.
Polacy otrzymali tam odpowiednie przepustki oraz wypłacono im pieniądze na
zakup żywności. Kiedy jednak Potocka iDydek przebywali wOtočcu, wwyniku
udanej ofensywy Niemcy zajęli Krk114. Obydwoje podjęli decyzję, iż Dydek po-
zostanie wOtočcu, natomiast Potocka uda się na wyspę Vis, aby prosić opomoc
Brytyjczyków. Zanim jednak hrabina tam dotarła, musiała przejść tygodniową
kwarantannę na wyspie Hvar, gdzie partyzanci sprawdzali jej tożsamość. Oka-
zało się, iż Jugosłowianie byli doskonale poinformowani odziałaniach Potockiej
iostatecznie nie robiono jej problemów. Zapewne posiadali te informacje od
rezydujących wOtočcu iVisie funkcjonariuszy brytyjskiego wywiadu. Party-
zanci powątpiewali jednak wto, że Anglicy pomogą Polakom wMalinskiej.
Itak wostatnich dniach grudnia Potocka dotarła do Bari, gdzie bardzo
szybko okazało się, iż nic nie da się zrobić dla polskiej kolonii
115
. Mimo to
Polacy zMalinskiej do samego końca łudzili się, że przypłynie po nich bry-
tyjski statek. Niestety, wtym samym czasie Otočac był już wrękach Niemców.
11stycznia 1944roku rozpoczęli oni wywózkę Polaków zMalinskiej do obozów
partyzantkę, instytucjonalny zalążek przyszłej komunistycznej Jugosławii.
111 Vide: J. Bochaczek-Trąbska, 2012, s. 111.
112 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.123–125.
113 D. Bilandžić, 1999, s.156.
114 Maria Arturowa Potocka, Sprawozdanie zJugosławii, s.125–127.
115 Ibidem, s. 127–129.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
112
wRavensbrück iDachau. Do tego ostatniego obozu trał również ks. Dydek,
aresztowany wkwietniu 1944 wSušak, wkrótce po powrocie do Malinskiej116.
4lutego 1944roku ambasadora Edwarda Raczyńskiego odwiedził wLondy-
nie szef wydziału polskiego SOE, pułkownik Perkins. Ich rozmowa dotyczyła
głównie Marii Potockiej. Zrelacji ztej rozmowy tej wynika, iż mimo usilnych
starań Potockiej nie udało się „skłonić władz brytyjskich do przewiezienia grupy
polskiej” do Włoch. Perkins iRaczyński ustalili, nie znając wówczas faktycznego
losu Polaków zMalinskiej, że grupie tej zostanie przyznana pomoc nansowa,
aPotocka wróci do Chorwacji117. Niestety, akcja ta była mocna spóźniona.
Ostatecznie Potockiej udało się przedostać do dowodzonego przez gene-
rała Władysława Andersa II Korpusu Polskiego, który od grudnia 1943roku
znajdował się we Włoszech. Hrabina pełniła tam obowiązki delegata Polskiego
Czerwonego Krzyża118.
Post scriptum
Kapitulacja faszystowskich Włoch niewątpliwie przyczyniła się do rozpadu pol
-
skiej siatki wywiadowczej wNDH. Jedyna działająca komórka polskiego wywia-
du wChorwacji związana była zosobą polskiego księdza Zygmunta Majchrzaka,
który od 1931roku prowadził pracę misyjną wśród Polaków wBośni, awokresie
II wojny światowej był proboszczem wŽakanje wdiecezji zagrzebskiej. Pod
jego opieką żyła wtej parai niewielka grupa Polaków
119
. Ksiądz Majchrzak
był ściśle związany zosobą Alojzije Stepinaca. To on w1941roku przygotował
dla chorwackiego arcybiskupa raport opolskich uchodźcach120. Zmateriałów
Studium Polski Podziemnej wLondynie dowiadujemy się, iż wiosną 1944roku
księża Majchrzak „Sutanna” i Stepinac „Mitra” funkcjonowali jako „kontakt
zasadniczy” polskiego wywiadu wChorwacji121. Należy pamiętać także otym,
iż oprócz ośrodków wCrikvenicy iSplicie placówka „Lidia” posiadała swoje
komórki wcałej Chorwacji. Do dzisiaj zachował się spis tworzących te komórki
zarówno Chorwatów, jak imieszkających tam Polaków122.
Polski rząd emigracyjny, wodróżnieniu od Anglików iAmerykanów, nie zde-
cydował się na podjęcie rozmów zAVNOJ, co bardzo skomplikowało interesy
116 F. Czernichowski, A. Dydek, Z. Praisler, 1945, s.4–5; J. Tyszkiewicz, 2000, s. 44–45; J. Ku-
jawska-Tenner, 2014, s.52–54.
117 IPMS, E.Raczyński, Notatka wsprawie uchodźców polskich iżołnierzy polskich wJugo-
sławii (Londyn, 4 II 1944): sygn. A.9.VI.13/1, s. 1–2. Zdokumentu dowiadujemy się także, iż
według Perkinsa Tito nie przyjmie do swoich oddziałów Polaków, którzy nie chcą „poświecić
się całkowicie tylko walce zNiemcami”. Brytyjski ocer nie ukrywał także, że Tito „zapowiada,
iż będzie rozstrzeliwał tych (Polaków), którzy występują przeciw jego oddziałom, przyłączając
się do oddziałów Michajłowicza”.
118 T. Zych, 2016, s.102.
119 F. Czernichowski, A. Dydek, Z. Praisler, 1945, s. 3.
120 J. Batelja, 2010, t.1, s. 315.
121 Studium Polski Podziemnej wLondynie: sygn. A507/504.
122 IPMS, Organizacja „Lidii”: sygn. A.9.VI.13/1 („nazwiska mężów zaufania organizacji
miejscowej na wybrzeżu”).
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
113
polskie wtym regionie
123
. Być może sytuacja wyglądałaby inaczej, gdyby żył
generał Sikorski.
Wmaju 1945roku przestała istnieć NDH. Załamały się także plany polskie-
go rządu emigracyjnego, nastawione na reaktywowanie Królestwa Jugosławii.
Niepodzielną władzę nad Chorwacją przejął Tito ito jego osoba przez następne
kilkadziesiąt lat kształtowała stosunki polityczne wtym kraju.
Wroku 1946, wraz zpolskimi repatriantami zBośni, powrócił do Polski
ksiądz Majchrzak. Być może to nie był przypadek, iż jego wyjazd zbiegł się
czasowo ze sngowanym procesem politycznym arcybiskupa Stepinaca– ci
dwaj katoliccy kapłani byli de facto ostatnimi czynnymi członkami polskiej
siatki wywiadowczej wNDH.
Bibliograa
Źródła archiwalne
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Raport Kowalika (Londyn, 16 III 1943):
sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Raport Kowalika (Londyn, 31 I1943):
sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Pan Zygmunt Burhardt (Londyn, 21
VI 1943): sygn. A.9.VI. 13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Stanisław Kot. Szyfr do „Kowala” (Lon-
dyn, 5 IV 1941): sygn. A.9.VI.13/2.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Raport Artura Potockiego skierowany
do gen. Wł. Sikorskiego (Rzym, jesień 1941): sygn. A.9E/59.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), R. Kowalik, Uchodźcy polscy wJugo-
sławii (Raport) (Londyn, 16 III 1943): sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Polacy na terenie Jugosławii (Lizbona,
30 IX 1942): sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Sprawozdanie zwarunków bytu Po-
laków wChorwacji oraz częściach Jugosławii anektowanych do Italii (złożone przez dr med.
Wilhelma Pykę): sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), E. Raczyński, Notatka wsprawie uchodź
-
ców polskich iżołnierzy polskich wJugosławii (Londyn, 4 II 1944): sygn. A.9.VI.13/1.
Instytut Polski iMuzeum im. gen. Sikorskiego (Londyn), Organizacja „Lidii”: sygn. A.9.VI.13/1.
Hrvatski Državni Arhiv (Zagrzeb), Poljska obavještajna služba, Fond Hans Helm: sygn. 1521.
Zbiory prywatne Janiny Kujawskiej-Tenner, Czernichowski F., Dydek A., Praisler Z., 1945, Emi-
gracja polska wJugosławii (maszynopis sporządzony wDachau 31 V 1945).
Dokumenty opublikowane
Batelja J., 2010, Blaženi Alojzije Stepinac. Svjedok Evanđelja ljubavi, t. 1–3, Zagreb.
Czarnocka H. et al. (red.), 1989, Armia Krajowa wdokumentach 1939–1945. Studium Polski
Podziemnej, t.2: Czerwiec 1941– kwiecień 1943, Szczecin.
123 G. Mazur, 2000, s. 48.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
114
Grabowski W. (oprac. ired.), 2008, Protokoły posiedzeń Komitetu dla Spraw Kraju, cz. 1: 1939–1941,
Warszawa.
Požar P. (red.), 1995, Ustaša. Dokumenti oustaškom pokretu, Zagreb.
Suchcitz A. et al. (red.), 2015, Armia Krajowa wdokumentach 1939–1945, t.1 cz. 1: Wrzesień
1939– czerwiec 1941, Warszawa.
Lambert M. et al. (red.), 1962, Documents on German Foreign Policy 1918–1945. Seria D (1937–
1945), t. 12: e War Years February 1– June 22, 1941, Washington.
Zych T., 2016, Zpomocą polskim uchodźcom wokupowanej Jugosławii. Raport Marii Potockiej
zTarnowskich, „Dzikoviana”, 2, s. 98–129.
Prasa
[G. Centioni], 2010, Wywiad zGiancarlo Centionim, „Nasz Dziennik”, 30–31sierpnia, s. 11.
Ligoń S., 1941, Zżycia uchodźców, „Wieści Polskie”, 2stycznia, s. 2.
[Red.], 1941, List zBelgradu. Uchodźcy polscy wJugosławii, „Wieści Polskie”, 14stycznia, s. 2.
[Red.], 1944, „Wieści Polskie”, 1marca, s. 4
Opracowania
Barić N., 1999, Uspostava idjelovanje uprave NDH udijelovima Dalmacije nakon kapitulacije
Italije (rujan 1943.– studeni 1944.), „Radovi”, 31 (1), s. 55–79.
Bennett G., 2004, Europa Południowa iBałkany, [w:] Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza
podczas II wojny światowej, t. 1: Ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, T. Dubicki,
D. Nałęcz, T. Stirlin (red.), Warszawa, s. 296–301.
Bezić Ž., 2001, Poljaci na otoku Šolti, „Hrvatska obzorja”, 1, Split, s.139–144.
Bilandžić D., 1999, Hrvatska moderna povijest, Zagreb.
Bochaczek-Trąbska J., 2012, Major Jan Henryk Żychoń. Ocer wywiadu 1902–1944, Oświęcim.
Ciechanowski J.M., 2004, Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza wczasie II wojny światowej.
Zasady, przebieg, wyniki, [w:] Wkład polskiego wywiadu wzwycięstwo aliantów wII wojnie
światowej. Akta konferencji naukowej zorganizowanej wKrakowie wdn. 20–22.10.2002r. przez
Polską Akademię Umiejętności, Muzeum Armii Krajowej, Towarzystwo Obrony Zachodnich
Kresów Polski iInstytut Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Z.J.Kapera (red.), Kraków, s. 39–49.
Ciechanowski J.M., Dubicki T., 2004, Turcja, [w:] Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza
podczas II wojny światowej, t. 1: Ustalenia Polsko-Brytyjskiej Komisji Historycznej, T. Dubicki,
D. Nałęcz, T. Stirlin (red.), Warszawa, s. 327–336.
Davies N., 2004, Powstanie ’44, E. Tabakowska (przekł.), Kraków.
Degan V.D., 2008, Pravni aspekti ipolitičke posljedice rimskih ugovora od 18. svibnja 1941. godine,
(Zbornik Rdova Pravnog Fakulteta uSplitu, god. 45), s. 265–278.
Dubicki T., 2000, Bazy wojskowej łączności zagranicznej ZWZ-AK wlatach 1939–1945. Studia
imateriały, Częstochowa.
Dubicki T., 2002, Konspiracja polska wRumunii 1939–1945, t.1: 1939–1940, Warszawa.
Dubicki T., Suchcitz A., 2009, Ocerowie wywiadu WP iPSZ wlatach 1939–1945, [w:] Słownik
biograczny, t.1, Warszawa.
Foot M.R.D., 2005, SOE in France, London.
Frazik W., 2013, Emisariusz wolnej Polski. Biograa polityczna Wacława Felczaka (1916–1993),
Kr aków.
Grabiński M., 1946, Dyplomacja wDachau…, Dachau.
RES GESTAE 2022(14) Piotr Żurek
115
Grabowski W., 2015, Polska Misja Morska wrejonie Morza Śródziemnego wczasie II wojny świa-
towej, „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, 16 (2), s. 91–114.
Hamm J., 1948, Društvo za kulturnu suradnju Hrvatske s Poljskom, [w:] Današnja Poljska. Zbornik
društva za kulturnu suradnju Hrvatske s Poljskom, J. Benešić (red.), Zagreb, s. 185–199.
Jelić-Butić F., 1977, Ustaše iNezavisna Država Hrvatska 1941–1945, Zagreb.
Jóźwiak Z., 2013, Ewakuacja iinternowanie 10. pułku strzelców konnych na Węgrzech w1939r.,
„Zeszyty Historyczne (Częstochowa)”, 12, s. 227–236.
Kasaš J., 2013, Knez Pavle Karađorđević uvrtlogu evropskih zbivanja (1934–1941), Novi Sad.
Kelly J.N.D., 1997, Encyklopedia papieży, T. Szafrański (przeł. iuzup.), Warszawa.
Kliszewicz L., 1983, Placówka łączności wJugosławii wczasie ostatniej wojny, „Zeszyty Historyczne.
Instytut Literacki”, 63, s. 87–148.
Kliszewicz L., 2002, Placówki wojskowej łączności kraju zcentralą wLondynie podczas II Wojny
Światowej, t.6: Bazy wBelgradzie iAtenach, Warszawa–Londyn.
Kołakowski P., Pepłoński A. (red.), 2006, Polski wywiad wojskowy 1918–1945, Toruń.
Kowalik R., 1936, Jugosłowiański Adrjatyk. Dalmacja, Zagreb.
Kujawska-Tenner J., 2014, Une oasis à Crikvenica. le sort des réfugiés polonais en Yougoslavie
pendant la Seconde Guerre mondiale, Fribourg.
Kurcyusz J., 1995, Na przedpolu Jałty. Wspomnienia ztajnej służby wdyplomacji, Katowice.
Leżeński C., Marinković I., 1986, Przez trzy granice. Polacy iJugosłowianie na szlakach wojny
ipokoju, Warszawa.
Lopušina M., 2011, Britanska prevara. MI6 uSrbiji, Beograd.
Mazur G., 2000, Kontakty polsko-jugosłowiańskie wczasie II wojny światowej, „Zeszyty Historyczne.
Instytut Literacki”, 132, s. 25–51.
Moseley R., 2004, Mussolini. e Last 600 Days of Il Duce, Dallas.
[Red.], 1956, Nemačka obaveštajna služba, t.9: Zbirka dokumenata. Ustaška NDH, Beograd.
Onslow S., 2005, Britain and the Belgrade Coup of 27 March 1941 Revisited (PDF), “Electronic
Journal of International History”, (March), s.1–57.
Panecki T., 2004, „Akcja Kontynentalna” wplanach Rządu RP na Obczyźnie wlatach 1940–1944,
[w:] Wkład polskiego wywiadu wzwycięstwo aliantów wII wojnie światowej. Akta konferencji
naukowej zorganizowanej wKrakowie wdn. 20–22.10.2002r. przez Polską Akademię Umie-
jętności, Muzeum Armii Krajowej, Towarzystwo Obrony Zachodnich Kresów Polski iInstytut
Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Z.J. Kapera (red.), Kraków, s.67–80.
Pepłoński A., 1995, Wywiad Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie 1939–1945, Warszawa.
Potocka M.A., Sprawozdanie zJugosławii (Bari, marzec 1944), [w:] T. Zych, 2016, Zpomocą
polskim uchodźcom wokupowanej Jugosławii. Raport Marii Potockiej zTarnowskich, „Dziko-
viana”, 2, s. 98–129.
Prašek-Całczyńska B., 2005, Memoari jedne liječnice. Poljski liječnici, Zagreb.
Preziosi G., 2015, La rete segreta di Palatucci. Ifatti, iretroscena, le testimonianze eidocumenti
inediti che smentiscono l’accusa di collaborazionismo con inazisti. Saggio storico, [b.m.].
Przewoźnik A., 2006, Polacy wKrólestwie Węgier 1939–1945, Budapest.
Rogalska-Chrzanowska E., 1968, Pamiętnik lekarza włóczęgi, [w:] Pamiętniki lekarzy, K. Bida-
kowski, T. Wójcik (wyb. ired.), Warszawa, s.636–716.
Staord D., 1984, Wielka Brytania iruch oporu wEuropie (1940–1945). Zarys dziejów kierow-
nictwa operacji specjalnych (SOE) oraz wybór dokumentów, Z. Sroczyńska (przeł.), Warszawa.
Stasierski K., 1961, Polscy uchodźcy na Węgrzech wlatach 1939–1945, „Przegląd Historyczny”,
57 (2), s. 247–273.
Polska siatka wywiadowcza wNiepodległym Państwie Chorwackim… RES GESTAE 2022(14)
116
Strzałka K., 2001, Między przyjaźnią awrogością. Zdziejów stosunków polsko-włoskich (1939–1945),
Kr aków.
Suchcitz A., Ciechanowski J.M., 2004, Losy archiwum polskiego wywiadu po 1945r., [w:] Polsko-
-brytyjska współpraca wywiadowcza podczas II wojny światowej, t. 1: Ustalenia Polsko-Brytyj-
skiej Komisji Historycznej, Warszawa, s.33–48.
Tarnowski A., 2008, Ostatni mazur. Opowieść owojnie, namiętności istracie, K.Bażyńska-Choj-
nacka, P. Chojnacki (przeł.), Warszawa.
Tyszkiewicz J., 2000, Arystokrata bez krawata, Warszawa.
Vodušek-Starič J., 2002, Slovenski špijoni in SOE (1938–1942), Ljubljana.
Walker J., 2010, Polska osamotniona. Dlaczego Wielka Brytania zdradziła swojego najwierniejszego
sojusznika?, J. Szkudliński (tłum.), Kraków.
Willaume M., 1981, Polacy wRumunii, Lublin.
Zakrzewski T., 1975, Medyński Władysław Napoleon, [w:] Polski Słownik Biograczny, t. 20,
E. Rostworowski (red.), Wrocław, s.377.
Zamojski J., 1966, Konferencja belgradzka w1940r., [w:] Najnowsze Dzieje Polski. Materiały
istudia zokresu II wojny światowej, t.10, Warszawa, s.191–238.
117
117
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.5
*Uniwersytet Pedagogiczny wKrakowie, e-mail: agnieszka.mikulska@doktorant.up.krakow.pl,
ORCID: 0000-0001-8632-5276.
Agnieszka Mikulska*
Bochnia
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec
Abstract
e period of German reunication was avery turbulent time for the Green Party. Plagued by
internal conicts and wrong decisions made during the campaign, it seemed to have come to
astandstill, letting its competitors overtake it. Why did the Greens fail to take advantage of the
period of German reunication, and why did the party’s East German roots have such ahuge
impact on its subsequent actions in the political arena? e internal war over the ideology that
should guide the party in the future and the clarication of the concepts that dened the Green
Party’s identity coincided with the most dicult election campaign since the party was founded.
e following article touches on intra-party conicts, the evolution of the Greens’ demands, the
inuence of key gures in shaping party strategy during the period of German reunication and
relations between party branches on both sides of the Berlin Wall. It also discusses the situation of
the Green Party in East Germany and West Germany before and just aer reunication (i.e.aer
the rst Bundestag elections aer reunication).
Keywords: Alliance 90/e Greens, Germany in 1980s, Germany in 1990s, German politics,
German reunication, Germany, Green Party
Słowa klucze: Sojusz 90/Zieloni, Niemcy wlatach 80., Niemcy wlatach 90., niemiecka polityka,
ponowne Zjednoczenie Niemiec, Niemcy, Partia Zielonych
Wprowadzenie
Dzisiejsza Partia Zielonych, której ocjalna nazwa składa się zdwóch części
(Bündnis 90/Die Grünen), powstała w1993roku zpołączenia Partii Zielonych
ze Wschodnich Niemiec (Bündnis 90) iPartii Zielonych zNiemiec Zachodnich
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
118
(Die Grünen). Zatem wokresie, wktórym decydowały się losy obu państw nie-
mieckich iich ponownego zjednoczenia, istniały dwie różne Partie Zielonych
oodmiennych nastawieniach do tego procesu. Wtej sytuacji zasadniczym
problemem jest zbadanie stanowisk obu partii wobec zjednoczenia Niemiec,
atakże ich stosunku do szybkości zachodzących zmian– bowiem te elementy
determinowały ich podejście do kampanii wyborczej iwrezultacie wpłynęły
na wynik wyborów do Bundestagu wgrudniu 1990roku. Aby odpowiedzieć na
pytanie, jak Zieloni odnosili się do zachodzącego w1990roku procesu zjedno-
czenia Niemiec, należy wskazać najpierw na ich genezę iprogram, atakże na
ich stosunek do kampanii wyborczej towarzyszącej pierwszym demokratycz
-
nym wyborom wNRD– wyborom do Izby Ludowej NRD zmarca 1990roku.
Cezura czasowa niniejszego tekstu obejmuje nieco więcej niż rok: od jesieni
1989roku (początki pokojowych protestów wNRD iupadek Muru Berlińskiego),
przez wybory do Izby Ludowej NRD wmarcu 1990, do pierwszych ogólnonie-
mieckich wyborów po zjednoczeniu kraju wgrudniu 1990.
We wrześniu 1989roku rozpoczęły się wLipsku pierwsze wystąpienia na rzecz
pokoju iprzemian wNRD, określne jako Montagsdemonstrationen (demon-
stracje poniedziałkowe). 4września na ulice tego miasta wyszło 1,2 tys. osób
protestujących przeciw systemowi politycznemu wNRD oraz władzy SED
1
,
co stanowiło początek pokojowej rewolucji, która szybko zaczęła się rozprze-
strzeniać na całe Wschodnie Niemcy2. Zczasem protesty ogarnęły inne miasta
wNRD: Drezno, gdzie 4 i8października zorganizowano olbrzymie demonstra-
cje
3
; Gera, wktórej demonstracja odbyła się 7października, zakłócając obchody
czterdziestolecia istnienia NRD4. Hasła „Jesteśmy narodem”, „Zostajemy tutaj”,
„Bez przemocy” („Wir sind das Volk”, „Wir bleiben hier”, „Keine Gewalt”) stały
się hasłami przewodnimi towarzyszącymi demonstrantom5.
Wmarcu 1990roku odbyły się pierwsze i jednocześnie ostatnie demokra-
tyczne wybory do Izby Ludowej NRD, nierzadko nazywane plebiscytem zjed-
noczeniowym. Było bowiem wiadomo, że ich wynik zadecyduje otym, czy
iwjaki sposób przeprowadzone zostanie zjednoczenie Niemiec.
Zkolei wgrudniu 1990roku odbyły się pierwsze ogólnoniemieckie wybo-
ry parlamentarne, które przypieczętowały proces ponownego zjednoczenia
Niemiec.
Podstawą niniejszego opracowania są materiały statystyczne, przygotowane
przez Centralny Instytut Badań nad Młodzieżą (Zentralinstitut für Jugendfor-
schung– ZIJ), atakże literatura niemieckojęzyczna, odnosząca się do dziejów
Partii Zielonych oraz sytuacji wNRD wokresie przełomu. Wanalizie wy-
korzystano historyczną metodę badawczą. Prowadzona narracja historyczna
jest narracją diachroniczną, uzyskaną przy pomocy indukcyjno-opisowej me-
tody badawczej. Zuwagi na tematykę izakres badań, które wykraczają poza
1SED– Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec, która od 1949r. sprawowała władzę wNRD.
2Vor 30 Jahren: Die erste Montagsdemonstration, 2019.
3M. Schramm, 2016, s.100.
4Vor 30 Jahren: Die erste Montagsdemonstration, 2019.
5M. Schramm, 2016, s.103.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
119
metodologię historii, zastosowano interdyscyplinarną perspektywę badawczą,
wykorzystując również metody stosowane wpracach politologicznych (decy-
zyjna, empiryczna iporównawcza), co jest typowe dla analizowania tematów
związanych zhistorią najnowszą. Przeprowadzono także analizę danych metodą
desk research.
Rozwój ruchów ekologicznych wRFN iNRD
Zachodnioniemieccy Zieloni (Die Grünen) sięgają swoimi korzeniami do ru-
chów ekologicznych, które protestowały głównie przeciwko wykorzystywaniu
energii atomowej. Najważniejszą rolę wtego typu ruchach odgrywały inicjatywy
obywatelskie (Bürgerinitiativen), formułujące się od 1973roku ibłyskawicznie
zyskujące olbrzymią popularność. Partia Die Grünen została formalnie założona
w1980roku, atrzy lata później pierwszy raz przekroczyła próg wyborczy iweszła
do parlamentu, uzyskując 29 mandatów. Zieloni podkreślali swój ekologiczny,
społeczny ipacystyczny charakter oraz przykładanie szczególnej wagi do de-
mokracji oddolnej. Ich postulaty dotyczące polityki społecznej igospodarczej
miały rozpoznawalny odcień marksistowski zpowodu obecności ekosocjalistów,
którzy przeszli do Zielonych jako do nowo powstałej opcji na lewicy. Najważniej-
si znich to Winfried Kretschmann6, Ralf Fücks7, Krista Sager8 zKomunistycznej
Ligi Niemiec Zachodnich czy Jürgen Trittin9 zLigi Komunistycznej10. Ci sami
prominentni politycy, reprezentujący skrajne poglądy, opuścili Zielonych na
początku lat dziewięćdziesiątych ze względu na wzrost znaczenia poglądów prag-
matycznego realizmu, co przyspieszyło zmiany programowe wpartii. Również
czynniki geopolityczne sprawiły, że postulaty ekologiczne idotyczące polityki
zagranicznej stały się bardziej zbliżone do możliwości społecznej gospodarki
rynkowej inowych realiów polityki międzynarodowej po zakończeniu koniktu
Wschód–Zachód wEuropie.
Na początku swojej działalności Partia Zielonych reprezentowała nowe po-
kolenie, odmładzając znacząco niemiecką scenę polityczną izwracając uwagę
na tematy, które wcześnie rzadko pojawiały się wdebacie politycznej11. Wpóź-
niejszych latach Zieloni nadal mieli najniższą średnią wieku wśród posłów
6Polityk związany zpartią Bündnis 90/Die Grünen, jeden zzałożycieli Zielonych wBadenii-
-Wirtembergii. Za: Winfried Kretschmann, [b.r.].
7Polityk związany zpartią Bündnis 90/Die Grünen, wlatach 1989–1990 był wiceprzewodni-
czącym krajowej Partii Zielonych. Związany zFundacją im. Heinricha Bolla. Za: Ralf Fücks, [b.r.].
8
Polityczka związana zPartią Zielonych iGrün-Alternativen-Liste. Obecnie jest zaangażowana
na zasadzie wolontariatu wdziałalność wielu instytucji naukowych, m.in. Kuratorium Kolegium
Naukowego wBerlinie, Rady Uniwersyteckiej Uniwersytetu Johannesa Gutenberga wMoguncji
oraz Rady Doradczej Fundacji Heinricha Bölla. Za: Krista Sager, [b.r.].
9
Polityk związany zPartią Zielonych zregionu Dolnej Saksonii. Pełnił funkcję rzecznika
federalnego komitetu wykonawczego Partii Zielonych wlatach 1994–1998. Obecnie jest człon-
kiem Komisji Spraw Zagranicznych Bundestagu oraz członkiem Zgromadzenia Parlamentarnego
NATO. Za: Jürgen Trittin, [b.r.].
10 L. Probst, 2007, s. 182.
11 Grüne Geschichte, [b.r.].
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
120
Bundestagu: w1990roku wynosiła ona 41,3 lata, czyli o7,4roku mniej od
ogólnej średniej (48,7)12. Jednak mimo świeżości, którą wnieśli do niemieckiej
polityki, Zieloni bardzo szybko zaczęli tracić na popularności. Tradycyjne partie
polityczne przejmowały hasła dotyczące ekologii, atym samym część wyborców
Zielonych. Ocieplenie się relacji między Wschodem iZachodem oraz podpisa-
nie Traktatu INF (INF Treaty–Treaty on Intermediate-range Nuclear Forces)
ocałkowitej likwidacji pocisków rakietowych pośredniego zasięgu sprawiły, że
pokojowe hasła Zielonych przestały przyciągać wyborców.
Już od lat osiemdziesiątych Zieloni zajmowali się tematami, które dzisiaj są
uznawane za bardzo istotne problemy społeczne. Wysoki priorytet wich agen-
dzie wyborczej miały problemy środowiska LGBT13, legalizacja konopi indyj-
skich, reformy szkolnictwa iimigracja. Wpływ na wzrost popularności partii
miały wydarzenia rozgrywające się wtamtym czasie wEuropie, m.in. katastrofa
ekologiczna wCzarnobylu (w1986), atakże rosnąca społeczna świadomość na
temat zanieczyszczenia powietrza, smogu ikwaśnych deszczy
14
. Szczególnie
wydarzenia wczarnobylskiej elektrowni jądrowej wpłynęły pozytywnie na
wyniki sondaży Zielonych, którzy znani byli ze swojego bardzo negatywnego
nastawienia do energii nuklearnej.
Jednocześnie pogłębiły się podziały wśród działaczy partii. Utworzyło się
skrzydło realistów, którzy gotowi byli dostosować się do zmian wsystemie
politycznym iwniemieckim społeczeństwie oraz wejść wkoalicje na przykład
zSPD, atakże skrzydło fundamentalistów, pragnących pozostać wpolitycznej
opozycji do tradycyjnych partii. Zieloni nie dostrzegli znaków ostrzegawczych,
jak na przykład przedterminowych wyborów wHamburgu w1987roku. Miasto
to było twierdzą fundamentalistów którzy formalnie nie weszli wkoalicję zSPD,
ale współpracowali zsocjaldemokratami. Ta nieznaczna współpraca nie wystar-
czyła jednak, aby rząd mniejszościowy SPD przetrwał, niezbędne były kolejne
wybory. Zieloni co prawda weszli ponownie do landtagu, ale udało się to także
Wolnej Partii Demokratycznej (Freie Demokratische Partei15– FDP), która
zawiązała koalicję zSPD, spychając tym samym Die Grünen na margines sceny
politycznej. Wtym trudnym czasie część działaczy, związanych zZielonymi
od początku istnienia, zdecydowała się opuścić partię. Petra Kelly16 wycofała
się zżycia politycznego, Jutta Ditfurth17 utworzyła Radykalną Lewicę, aea
12 Das Durchschnittsalter der Abgeordneten jeweils zu Beginn der Wahlperioden, 2021.
13 Ch. Ewing, 2020, s. 213
14 J. Raschke, G. Heinrich, 1993, s. 105.
15 Wolna Partia Demokratyczna– liberalna partia polityczna wNiemczech.
16 Petra Kelly (1947–1992)– była niemiecką polityczką izałożycielką partii Zielonych, jest
uznawana za jej kluczową postać. Wlatach 80. stała się symbolem niemieckiego ruchu ekologicz-
nego ipokojowego oraz prowadziła kampanię na rzecz promocji praw człowieka. Coraz bardziej
wycofywała się zżycia publicznego po niepowodzeniach politycznych iproblemach osobistych.
Za: Haunhorst R., Zündorf I., 2016.
17
Jutta Ditfurth– niemiecka socjolożka, pisarka iradykalna ekolożka. Pod koniec lat 80. stała
się bardzo krytyczna wobec dalszego rozwoju niemieckiej Partii Zielonych, którą określiła jako
kontrrewolucyjną, hierarchiczną inepotyczną. Opuściła Zielonych w1991r. Za S.Fomichov
etal., [b.r.].
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
121
Bock18 iOtto Schily19 przeszli do SPD. Partię opuściło też wiele feministek,
które chciały zaangażować się wswoją własną grupę20. Rok 1989 zastał zatem
zachodnioniemieckich Zielonych wnajwiększym kryzysie whistorii partii.
Pomiędzy członkami, którzy nie opuścili partii, również dochodziło do po-
ważnych sporów irozwinęły się dwie frakcje: fundamentaliści (Fundis) irealiści
(Realos). Przedmiotem sporu był stosunek partii Zielonych do systemu poli-
tycznego Republiki Federalnej Niemiec.
Fundamentaliści uważali, że Zieloni nie powinni brać udziału wrządzie,
aich rola powinna być ograniczona wyłącznie do opozycji. Zgromadzeni wokół
Rainera Tramperta
21
iomasa Ebermanna
22
, wywodzili się głównie zLigi
Komunistycznej lub zradykalnego skrzydła Jusos– organizacji młodzieżowej
SPD. Fundis samych siebie nazywali ekosocjalistami. Ich poglądy opierały
się na postawach antykapitalistycznych, antysystemowych ipacystycznych.
Wprzeciwieństwo do realistów uważali, że idee ekologiczne stoją ponad ideami
ekonomicznymi, akoncepcja wzrostu gospodarczego wiąże się znieuchron-
nym zanieczyszczeniem środowiska. Niektórzy zfundamentalistów uważali,
że industrializm jest źródłem problemów ekologicznych, dlatego proponowali
system zdecentralizowanych społeczności wiejskich napędzanych przez eko-
nomię postindustrialną, wzamian za zakończenie działalności nowoczesnego
przemysłu
23
. Innymi kluczowymi elementami programu Fundis były: ścisłe
ograniczenia liczby kadencji kanclerza, weganizm irozszerzenie ochrony zwie-
rząt
24
. Radykalne podejście Fundis do ekologii sprawiło, że byli znani opinii
publicznej jako Wilde Grüne (Dzicy Zieloni) lub Tiefgrün (Głęboko Zieloni).
Terminem Realos określano przedstawicieli tak zwanego Realpolitik. Pojęcie
to wywodziło się zgrupy roboczej Realpolitik, zainicjowanej we Frankfurcie
18 ea Bock– była nauczycielką sportu wdzielnicy Moorburg wHamburgu. Zaangażowa-
nie wochronę środowiska wyniosła zrodzinnego domu. Zajęła się polityką poprzez działanie
winicjatywach obywatelskich. W1981r. należała do Listy Alternatywnej, awiosną 1982r. do
współzałożycieli GAL, która powstała zpołączenia Listy Alternatywnej iZielonych. Za: Bündnis
90/Die Grünen Landesverband Hamburg, [b.r.].
19 Otto Schily– jest niemieckim prawnikiem ipolitykiem. Zasłynął jako prawnik wielu
członków organizacji RAF (lewicowej organizacji terrorystycznej) idziałacz na rzecz praw
obywatelskich. Jest członkiem-założycielem Partii Zielonych, ale w1989r. przeszedł do SPD.
Jako minister spraw wewnętrznych (1998–2005) wkoalicji czerwono-zielonej opowiadał się
za zaostrzeniem polityki bezpieczeństwa inadzoru wNiemczech. Za: Bündnis 90/Die Grünen
Landesverband Hamburg, [b.r.].
20 S. Rudnik, 1994. s.116–118.
21
Niemiecki publicysta ibyły polityk. Był współzałożycielem partii Zielonych wRFN. Wlatach
1982–1987 rzecznik zarządu federalnego Zielonych. Był jednym ztwórców tzw. ekosocjalistów–
fundamentalistycznej frakcji wpartii Zielonych (wraz zomasem Ebermannem) iznanym
przedstawicielem lewego skrzydła partii. Za: Rainer Trampert, [b.r.].
22 Niemiecki publicysta ibyły polityk. Po zakończeniu działalności wLidze Komunistycznej
brał udział wzakładaniu Partii Zielonych wRFN (w1980). Od 1982r. był m.in. posłem do par-
lamentu Hamburga, awlatach 1987–1989 jako poseł do Bundestagu pełnił funkcję rzecznika
grupy parlamentarnej Zielonych wBundestagu. Za: G. Fülberth, 2021.
23 A. Heywood, 2003, s. 216–219.
24 T. Ebermann, R. Trampert, 1984.
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
122
w1981roku przez Joschkę Fischera25, Daniela Cohna-Bendita26 iinnych dzia-
łaczy ruchu Sponti
27
oraz twórców regionalnego czasopisma „Pasterstrand”.
Kluczową postacią dla grupy Realos był Joschka Fischer; był również pierwszym
Realos, który wstąpił do partii Zielonych izadeklarował ubieganie się omiejsce
na jej liście do Bundestagu. To właśnie zpostawy tej grupy wywodzi się prag-
matyczny realizm, który cechuje współczesną Die Grünen. Część polityków
Fundis opuściła partię wlatach1990–1991. Wielu znich zasiliło szeregi Partei
des Demokratischen Sozialismus (PDS– demokratyczno-socjalistyczna partia
polityczna wNiemczech, działająca wlatach 1989–2007), która później połączyła
się zArbeit und soziale Gerechtigkeit– Die Wahlalternative (WASG– lewicowa
niemiecka partia polityczna, założona w2005roku przez działaczy rozczarowa-
nych rządzącą koalicją czerwono-zieloną), by wspólnie znią stworzyć Die Linke.
Inni politycy zgrupy Fundis próbowali stworzyć nowy projekt radykalnej lewicy
wraz zprzedstawicielami Zjednoczonej Partii Socjalistycznej (VSP), Antifą28,
Ligą Komunistyczną (KB), ekosocjalistami iradykalnymi ekologami. Sojusz
rozpadł się w1991roku wwyniku wewnętrznych sporów.
Opuszczenie partii Zielonych przez ekosocjalistów iradykalnych ekologów
nie osłabiło jednak ogólnej liczby jej członków, ponieważ znalazło się wielu
nowych, których zachęciła ideologia pragmatycznego realizmu29.
Początki partii Zielonych wNRD to ruchy ekologiczne, rozwijające się (co cie-
kawe) pod patronatem kościołów. Sercem aktywistów była założona w1986roku
Biblioteka Środowiskowa (Umweltbibliothek), która kontynuowała tradycję
tzw. latających uniwersytetów (iegende Universitäten), czyli alternatywnych
instytucji edukacyjnych wprywatnych domach, oraz dysponowała zakazaną lub
niedostępną wNRD literaturą30. Trzy lata później przedstawiciele różnych grup
ekologicznych założyli ekologiczną sieć Arche, której struktury przypominały
partię polityczną
31
. Na fali przemian, jakie zachodziły wNRD w1989roku,
rozpoczęto przygotowania do powołania do życia partii politycznej. 5listopada
25
Joschka Fischer– wszedł do polityki po udziale wprotestach antyestablishmentowych wla-
tach 60. i70. Odegrał kluczową rolę wpowstaniu niemieckiej partii Zielonych, której przewodził
przez prawie dwie dekady. Za: Joschka Fischer, 2013.
26
Daniel Cohn-Bendit– ur. w1945r. wMonatuban we Francji, uczęszczał do szkół we Francji
iwNiemczech. Wwieku 14 lat otrzymał obywatelstwo niemieckie. W1984r. wstąpił do niemiec-
kiej partii Zielonych izostał mianowany honorowym radnym miejskim wnowo utworzonym
biurze ds. wielokulturowości wHesji. Za: D. Cohn-Bendit, 2011.
27 Ruch Spontis lub Sponti był lewicowym ruchem wNiemczech Zachodnich (aktywność
wlatach 1970–1980). Nazwa ruchu była skrótem od słowa spontaniczny, odnoszącego się do pre-
ferowanej przez członków „rewolucyjnej spontaniczności mas”, przeciwnej do ruchów opartych
na teorii ipartii. Znaczącą siłę tego ruchu stanowili studenci uniwersytetów. Za: S.Kasper, 2019.
28 Antifa to wNiemczech ruch polityczny składający się zwielu skrajnie lewicowych, autono-
micznych ibojowych grup oraz osób, które określają się jako antyfaszystowskie. Według Fede-
ralnego Urzędu Ochrony Konstytucji iFederalnej Agencji Edukacji Obywatelskiej centralnym
elementem tego ruchu jest używanie epitetu faszysta wobec przeciwników oraz postrzeganie
kapitalizmu jako formy faszyzmu.
29 F. Klein, 2003, s. 100.
30 Die Umweltbibliothek, [b.r.].
31 M. Zirm, 2014.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
123
1989roku Zieloni opublikowali dokument pod tytułem Inicjatywa założyciel-
ska partii Zielonych wNRD32. Prezentacja nowej partii odbyła się 24listopada
na VI Berlińskim Seminarium Ekologicznym. Podczas tego wydarzenia pro-
wadzono długie dyskusje, co poskutkowało powstaniem także Zielonej Ligi
(Grüne Liga).33 Działacze Zielonych podkreślali, że jako przedstawiciele partii
pokojowej, feministycznej iekologicznej stoją po stronie tych, którzy walczą
oreformy, demokrację iwolność wNRD. Wswoim programie skupiali się
przede wszystkich na ekologii iwartościach pacystycznych34. Na tych samych
wartościach zasadzała się także Zielona Liga, która miała łączyć różne grupy
iwarstwy społeczne zainteresowane działalnością na rzecz środowiska. Pierwsze
spotkanie członków Ligi zaplanowano na luty 1990roku35.
Już jesienią 1989roku członkowie Zielonej Ligi postanowili połączyć swoje
siły zróżnymi ruchami obywatelskimi ispołecznymi, które działały wNRD,
powołując do życia sojusz Bündnis 90. Wskład sojuszu weszły ugrupowania:
Demokracja Teraz, partia Zielonych wNRD, Inicjatywa na Rzecz Pokoju iPraw
Człowieka, Nowe Forum, Niezależne Stowarzyszenie Kobiet iZjednoczona
Lewica36. Sojusz przewidywał współpracę zZielonymi zRFN, jednak wogra-
niczonym zakresie, ponieważ tamci cały czas prezentowali krytyczny stosunek
do zjednoczenia Niemiec, niezmiennie podkreślając zagrożenia wynikające
zcentralizacji władzy, oczym będzie mowa wdalszej części tekstu.
Zaraz po upadku muru berlińskiego wlistopadzie 1989roku rozpoczęła się
dyskusja otym, wjakim kierunku powinno podążać NRD. Partie polityczne po-
dzieliły się na trzy bloki, reprezentujące różne rozwiązania. Pierwszą propozycją
było wcielenie wschodnich landów do RFN– opowiedziały się za nią między
innymi CDU, SPD iliberałowie zjednoczeni wZwiązku Wolnych Demokratów
(Bund Freier Demokraten). Drugą propozycją był zreformowany socjalizm,
popierany między innymi przez Demokratyczną Partię Chłopską– DBD (De-
mokratische Bauernpartei Deutschlands), Narodowodemokratyczną Partię
Niemiec– NDPD (National-Demokratische Partei Deutschlands) czy Partię
Demokratycznego Socjalizmu– PDS (Partei des Demokratischen Sozialismus).
Zkolei Bündnis 90, Zieloni iZwiązek Kobiet (Unabhängiger Frauenverband)
popierali trzecią drogę, czyli konfederację obu państw niemieckich37.
Zieloni aktywnie zaangażowali się wponiedziałkowe demonstracje, popie-
rając towarzyszące protestującym hasła odrzucające zjednoczenie istojąc na
stanowisku, że może dojść do zjednoczenia, ale nie wnajbliższej przyszłości.
Przedstawiciele Sojuszu 90 byli także obecni podczas obrad Okrągłego Stołu,
aich głównym przedstawicielem był Gerd Poppe38.
32 1989–1993. Bürgerbewegungen und Grüne Partei der DDR, [b.r.].
33 M. Zirm, 2014.
34 Gründungsinitiative für eine Grüne Partei, 1989, s. 9–10.
35 Ibidem.
36
Demokratie Jetzt; Grüne Partei der DDR; Initiative Frieden und Menschenrechte; Neuesforum;
Unabhängiger Frauenverband; Vereinigte Linke, [b.r.], [w:] Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform.
37 W. D . Eberwein et al., 1990, s. 18.
38 Gerd Poppe– był pionierem iważnym przedstawicielem opozycji wNRD. W1983r. na-
wiązał kontakty zzachodnioniemieckimi Zielonymi– pozostawał wbliskim kontakcie zwłaszcza
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
124
Okrągły Stół, zorganizowany po raz pierwszy 7grudnia 1989roku, miał peł-
nić funkcję organu kontrolnego idoradczego. Podczas pierwszego zposiedzeń
zdecydowano ozorganizowaniu wmarcu 1990roku wyborów do Izby Ludowej.
Celem obrad była odnowa demokratyczna NRD– miała temu służyć między
innymi zmiana konstytucji– anie likwidacja tego państwa39.
Na potrzeby opracowania nowej konstytucji uczestnicy Okrągłego Stołu po-
wołali grupę roboczą pod nazwą Nowa Konstytucja NRD (Neue Verfassung der
DDR), na czele której stanął protestancki teolog Wolfgang Ullmann, współza-
łożyciel Demokratie Jetzt. Bardzo szybko rozgrywające się wydarzenia wNRD
iRFN uniemożliwiły jednak ukończenie projektu nowej konstytucji przed
zaplanowanymi na wiosnę 1990roku wyborami do Izby Ludowej. Niemniej
jednak temat nowej konstytucji dla NRD był cały czas obecny. Gerd Poppe
postulował, aby prace zostały ukończone, aich efekty przedstawione społeczeń-
stwu
40
. Propozycja nowej konstytucji została ostatecznie przyjęta, jednak nie bez
znaczącego sprzeciwu ze strony SPD, Demokratischer Auruch, CDU iLDPD
(te cztery partie stanowiły później wielką koalicję ostatniej Izby Ludowej NRD).
Ich działania były argumentowane chęcią przyspieszenia zjednoczenia Niemiec
iniechęcią do eksperymentów konstytucyjnych, które mogłyby negatywnie
wpłynąć na ten proces ijego tempo. Nowa konstytucja była zatem ważnym
punktem wkampanii wyborczej do Izby Ludowej NRD, astosunek do niej
deniował podział partii politycznych41.
Po wyborach do Izby Ludowej NRD sprawa nowej konstytucji przestała być
aktualna. Wprawdzie opracowano już jej preambułę, atakże projekt nowej agi
Niemieckiej Republiki Demokratycznej, jednak partie, które weszły do Izby
Ludowej, były bardziej zainteresowane przyspieszeniem procesu zjednoczenia
Niemiec niż przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej NRD. Kontynuowanie
procesów konstytucyjnych uważano wręcz za spowalnianie zjednoczenia, co
nie było intencją ani partii politycznych wIzbie Ludowej, ani społeczeństwa,
które wwiększości opowiedziało się za szybkim zjednoczeniem, oczym będzie
jeszcze mowa42.
Program wyborczy Sojuszu 90 iwybory do Izby Ludowej NRD wmarcu 1990roku
Nowo powstały Sojusz 90 (Bündnis 90), zawiązany w1990roku, już wpream-
bule do swojego programu wyborczego zaznaczył, że głównymi jego celami
będą walka osolidarność iekologiczne, demokratyczne, wolne od przemocy
iwielokulturowe społeczeństwo43. Mimo że nie nawiązano bliskich relacji par-
tyjnych, to podobnie jak uZielonych zzachodnich Niemiec, najważniejszymi
zPetrą Kelly. W1985r. wraz zBärbel Bohley iWolfgangiem Templinem założył grupę opozycyjną
Inicjatywa na Rzecz Pokoju iPraw Człowieka (IFM). Za: Gerd Poppe, [b.r.].
39 A. Petschow, 2016.
40 Der Runde Tisch, die Verfassung und die Einheit, 2020.
41 Ibidem.
42 Ibidem.
43 Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform, [b.r.].
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
125
punktami programu Sojuszu 90 było odrzucenie węgla oraz proponowanie
działań, które mogłyby uchronić świat przed negatywnymi skutkami ocieplenia
klimatu izapobiec katastroe klimatycznej. Innymi tematami, które znalazły się
wprogramie wyborczym, były kwestie pokoju iniestosowania przemocy. Tutaj
również można wskazać wiele postulatów, które pojawiły się także uZielonych
wRepublice Federalnej (np. rozwiązanie Bundeswehry, rezygnacja zbroni maso-
wego rażenia czy wycofanie wojsk– nie tylko sowieckich, ale także Organizacji
Paktu Północnoatlantyckiego).
Wprogramie Zielonych zNRD znalazły się również punkty dotyczące proble-
mów, zktórymi borykano się wNRD– niedobór mieszkań, potrzeba restruktu-
ryzacji gospodarki, brak miejsc pracy. Te założenia programowe nawiązywały do
obaw, które panowały wspołeczeństwie, aktóre wwielu wypadkach łączyły się
bezpośrednio ze zmianami, jakie zachodziły wtamtym czasie we Wschodnich
Niemczech. Jak wynika zbadań opinii społecznej, przeprowadzonych wśród stu-
dentów w1990roku, aż 46% ankietowanych obawiało się kryzysu gospodarczego
wNRD, a48% znich bało się bezrobocia
44
. Badania pokazały także dysproporcje
między Republiką Demokratyczną iRepubliką Federalną. Obaw towarzyszących
obywatelom zNRD nie podzielali mieszkańcy Niemiec Zachodnich. Jedynie
8% badanych studentów zRFN obawiało się kryzysu gospodarczego, awidmo
bezrobocia było zmartwieniem tylko 22% znich45. Zieloni zNRD zauważyli te
różnice iwswoim programie podkreślali, że trzeba skupić się na wyrównaniu
dysproporcji pomiędzy wschodnią izachodnią częścią kraju46.
Nierówności w rozwoju państw świata zostały przedstawione z kolei wdalszej
części partyjnego programu, gdzie również można wskazać wiele podobieństw
zpostulatami zachodnioniemieckich Zielonych. Zwrócono uwagę na dyspropor-
cje między Północą aPołudniem ipomiędzy krajami rozwiniętymi aTrzecim
Światem, na wysokie zadłużenie krajów biedniejszych czy na powolny rozwój
krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Wtym kontekście na uwagę zasługuje
fakt, że tylko 2% ankietowanych studentów zNRD i1% zRFN postrzegało
optymistycznie przyszłość krajów Trzeciego Świata47.
Wprogramie Zielonych zNRD nie zabrakło również tematów demokracji
iemancypacji kobiet. Wokresie przed wyborami do Izby Ludowej (wlutym
1990) aż 43% kobiet zNRD postrzegało swoją przyszłość pesymistycznie, co
zostało zbadane przez Centralny Instytut Badań nad Młodzieżą wLipsku48.
Istotnymi problemami kobiet były ubóstwo iprzemoc nasilająca się wostatnim
czasie. Podobnie jak Zieloni na Zachodzie, Sojusz 90 chciał równego udziału
kobiet we wszystkich dziedzinach życia publicznego igospodarczego. Poza tym
uznano, że tylko demokracja oddolna izorganizowana wsposób zdecentralizo-
wany może rozwiązać problemy, zktórymi borykają się Niemcy49.
44 U. Heublein, R. Brämer, 1990, s.1401.
45 Ibidem.
46 Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform, [b.r.].
47 U. Heublein, R. Brämer, 1990, s.1400.
48 Zentralinstitut für Jugendforschung, 1990, s. 19.
49 Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform, [b.r.].
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
126
Program przedstawiony przez Zielonych wNRD sprawił, że cieszyli się oni
sporym zaufaniem społecznym, przy czym największe poparcie mieli wśród
młodych wyborców– aż 76% badanych studentów darzyło Zielonych zaufaniem;
dla porównania Zielonym wRFN ufało 10% mniej ankietowanych studentów
50
.
Wybory do Izby Ludowej NRD
Pierwsze izarazem ostatnie wolne wybory do Izby Ludowej NRD były znaczące
zarówno dla wschodnich, jak idla zachodnich Niemców. Zgodnie zzasadami
ordynacji proporcjonalnej zostało wybranych 400 deputowanych Izby Ludowej.
Obszar wyborczy został podzielony na 15 okręgów, każdy wyborca dysponował
jednym głosem. Do wyborów dopuszczono tak partie, jak istowarzyszenia
polityczne. Nie było progu wyborczego, azmobilizowani obywatele ruszyli
na wybory świadomi, że waży się przyszłość narodu– dzięki temu frekwencja
wyniosła aż 93,4%. Wyniki wyborów zmieniły charakter parlamentu NRD
izakończyły okres czterdziestoletniej dyktatury SED51.
Większa część społeczeństwa NRD, bo aż 84%, popierała zjednoczenie, co
przełożyło się na wyniki wyborów do Izby Ludowej
52
. Niekwestionowanym
zwycięzcą była partia CDU, będąca synonimem szybkiego procesu zjednocze-
nia– uzyskała 40,8% głosów, atym samym o75 mandatów więcej niż druga
wkolejności SPD53. Zgodnie zoczekiwaniami chadecja opowiedziała się za szyb-
kim procesem zjednoczeniowym, który ostatecznie przeprowadzono woparciu
oart. 23 ustawy zasadniczej, przewidujący włączenie krajów związkowych NRD
do istniejących struktur Republiki Federalnej Niemiec54.
Büdnis 90 zdobył wwyborach marcowych 336 007 głosów, co przełożyło się
na wynik 2,91% i12 mandatów do Izby. Zdecydowanie najlepszy wynik partia
uzyskała wBerlinie, gdzie swój głos oddało na nią 6,3% wyborców, natomiast
najsłabszy wNeubrandenburgu, gdzie otrzymała tylko 1,6% głosów. Nato-
miast partia Zielonych, która startowała wkoalicji zNiezależnym Stowarzy-
szeniem Kobiet (Unabhängiger Frauenverband– UFV), zdobyła 226 932 głosy,
co przełożyło się na wynik 1,97% i8 mandatów. Zaraz po wyborach doszło
do rozłamu między Zielonymi iUFV, ponieważ wszystkie mandaty przypadły
tym pierwszym55. Wnowo wybranej Izbie Ludowej ośmiu członków partii
Zielonych połączyło się zdwunastoma członkami Sojuszu 90, tworząc grupę
parlamentarną Büdnis 90/Die Grünen. (Wwyborach federalnych w1990roku
Zieloni wystartowali już razem jako ruch obywatelski Büdnis 90/Die Grüne–
BürgerInnenbewegungen– B90/Gr). Nie zważając na realny układ sił, aż do
października 1990roku Zieloni prowadzili wobrębie swojej partii dyskusje na
temat drogi do zjednoczenia Niemiec56.
50 U. Heublein, R. Brämer, 1990, s.1404.
51 Erste frei gewählte DDR-Volkskammer, [b.r.].
52 Zentralinstitut für Jugendforschung, 1990, s. 12.
53 Die erste und letzte freie Wahl in der DDR, 2020.
54 Ch. Bandit, 2015.
55 D. Nohlen, P. Stöver (eds), 2010, s. 779.
56 S. Rudnik, 1994. s.118–119.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
127
Zieloni zRFN
Na przełomowe wydarzenia z1989roku nieadekwatnie zareagowali Zieloni
zRFN. Dla większości Niemców zobu republik tematem nadrzędnym stało
się wówczas potencjalne zjednoczenie kraju iupadek komunizmu. Jak wynika
zbadań opinii publicznej, aż 70% społeczeństwa RFN opowiedziało się wczerw-
cu 1989roku za zjednoczeniem obu państw niemieckich57. Zieloni wydawali
się nie dostrzegać tych tendencji, co uwidoczniło się whaśle „Wszyscy mówią
oNiemczech, my mówimy opogodzie” („Alle reden von Deutschland. Wir reden
vom Wetter”)58. Jak łatwo się domyślić, gdy upadał mur berliński, mało kto był
zainteresowany pogodą.
Kiedy zachodnioniemieccy Zieloni zorientowali się, że ich hasła spotykają
się zniezrozumieniem wśród wyborców, próbowali dostosować swój program
do zmieniającej się sytuacji. Początkowo Die Grünen zRFN byli nastawieni
sceptycznie lub nawet negatywnie do kwestii zjednoczenia, bowiem władze
partii obawiały się wzrostu nacjonalizmu iwzmocnienia władzy centralnej. Gdy
wlutym 1990roku Hans Modrow, premier NRD, zaproponował jak najszybsze
zjednoczenie, Zieloni nadal opowiadali się za połączeniem Wschodnich iZa-
chodnich Niemiec wkonfederację, krytykując pojawiające się wówczas pomysły
zjednoczeniowe, np. unię walutową igospodarczą.
Przykładem stosunku Zielonych zRFN do zjednoczenia Niemiec może być
ich włączenie się wdyskusję nad postawą prawną ewentualnego połączenia,
awszczególności nad artykułem ustawy zasadniczej, który powinien zostać
zastosowany wtym procesie. Zachodnioniemieccy Zieloni utrzymywali, że
najlepszym rozwiązaniem będzie art. 146 niemieckiej konstytucji, który prze-
widywał napisanie izatwierdzenie nowej konstytucji. Optowali jednocześnie
za tym, aby wprocesie tworzenia nowej ustawy zasadniczej współmierną rolę
odegrali zarówno przedstawiciele Republiki Federalnej Niemiec, jak iNiemiec-
kiej Republiki Demokratycznej. To stanowisko popierane było również przez
inne partie polityczne zRFN, przede wszystkim przez SPD59.
Większość partii oraz czołowych polityków zRFN zaangażowała się wkam-
panię wyborczą we Wschodnich Niemczech przed wyborami do Izby Ludowej
NRD; przeznaczano na nią olbrzymie środki nansowe60. Przeciwni ingerowa-
niu wsprawy wewnętrzne NRD byli Zieloni, którzy ani nie utworzyli własnych
struktur we wschodnich Niemczech, ani nie nawiązali bliskiej współpracy zZie-
lonymi na wschodzie. Powstała niewiele wcześniej partia Zielonych wNRD
również nie była szczególnie zainteresowana kontaktami zZielonymi zZachodu.
57 „Juni 1989– für die Wiedervereinigung 70,6%; gegen die Wiedervereinigung 10,6%; gle-
ichgültig 17,0%; keine Antwort 2,0%“ („Wczerwcu 1989roku– za zjednoczeniem było 70,6%
badanych; przeciw 10,6%; obojętny stosunek reprezentowało 17%; 2% nie miało swojego zdania”).
Za B. Szummi, I. Lichtleitner, F. Bauske, 1990, s. 62–71.
58 Alle redeten von Deutschland, die Grünen vom Wetter, 2020.
59 K. Völkl, 2020.
60 C. Hohlfeld, 1993, s. 401.
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
128
Powodem tego były problemy wewnętrzne Zielonych wRFN, atakże ich „zbyt
lewicowe poglądy”61.
Wybory federalne zgrudnia 1990roku
Bez wątpienia Zieloni zobu republik prezentowali negatywny stosunek do
procesów zachodzących wNRD iRFN, atakże do działań rządu Helmuta
Kohla, czego wyrazem było stwierdzenie: „Zjednoczenie RFN iNRD stało
się narzędziem egoistycznej polityki władzy rządu federalnego”
62
. Wefekcie
wpierwszych ogólnoniemieckich wyborach do Bundestagu, zaplanowanych
na 2grudnia 1990roku, nie udało się utworzyć ogólnoniemieckiej „zielonej”
koalicji. Było to wyjątkiem wśród ówczesnych partii, które tworzyły formalne
unie partii zachodnich z„partiami siostrzanymi” zNRD. Obie partie Zielonych
zdecydowały się na prowadzenie oddzielnych kampanii wyborczych ina prze-
dyskutowanie ewentualnej fuzji dopiero po wyborach. Tylko wdwóch okręgach
Zieloni ze Wschodu izZachodu (Grüne Partei der DDR, die Grünen BRD)
utworzyli wspólną platformę wyborczą, wskład której weszły również inne
organizacje: Demokratie Jetzt, Initiative Frieden und Menschenrechte, Neues
Forum, Unabhängiger Frauenverband iVereinigte Linke.
Zieloni zaprezentowali osobne, chociaż dość podobne do siebie progra-
my polityczne
63
. Zieloni zNiemiec Zachodnich, tak jak zwykle, największą
część swojego 44-stronicowego programu poświęcili tematyce ekologii iwalce
opokój na świecie, postulując między innymi likwidację broni masowego raże-
nia ifederalnych sił zbrojnych (Bundeswehra), atakże wypowiedzenie umowy
WHNS (Wartime Host Nation Support)64. Omawiając kwestię pokoju, Zieloni
poruszali także temat przemian politycznych wEuropie, twierdząc, że upadek
bloku wschodniego to okazja do wprowadzenia pokojowych reform, powsta-
nia nowego ładu, przeprowadzenia pokojowej rewolucji na wschodzie Euro-
py iutworzenia nowych struktur społecznych, które pozwolą unikać błędów
iograniczeń zarówno realnego socjalizmu, jak ikapitalistycznego porządku.
Jak można przeczytać wich materiałach przedwyborczych, krytycznie odnosili
się do stanowiska rządu RFN wobec tych kwestie: „Zamiast zapowiadanego
zjednoczenia Niemiec, osadzonego wzjednoczeniu Europy […], rząd federal-
ny realizował politykę narodowego unilateralizmu ifaktu dokonanego. Rząd
federalny, zamiast postrzegać rozpad «bloku wschodniego» także jako szansę
na przezwyciężenie własnego bloku militarnego, od początku stawiał na rozsze-
rzenie NATO oNRD iwłączenie do NATO ogólnoniemieckiej Bundeswehry.
Celem rządu federalnego nie są europejskie Niemcy, lecz Europa zdominowana
61 S. Rudnik, 1994. s.120.
62 Die Vereinigung von BRD und DDR wurde zum Vehikel einer selbstsüchtigen Machtpolitik
der Bundesregierung, [b.r.], [w:] Die Gruennen. Bundnis 90. Wahlplatform.
63 K. Völkl, 2020.
64 Według której RFN miała udzielać wsparcia amerykańskim dywizjom poprzez przecho-
wywanie broni imateriałów oraz zapewnianie personelu pomocy technicznej zarówno wczasie
pokoju, jak iwrazie kryzysu czy wojny.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
129
gospodarczo przez Niemcy. Wtakiej Europie państwa wschodnioeuropejskie
byłyby niczym żebracy udrzwi”65.
Ponadto wprogramie Zielonych pojawiły się punkty dotyczące spraw so
-
cjalnych iorganizacji pracy, praw kobiet– ich emancypacji idyskryminacji,
atakże punkt zatytułowany Ekologiczna restrukturyzacja zradykalną demokracją.
Niektóre zpomysłów Zielonych wydały się obywatelom zdecydowanie zbyt
radykalne (jak zakaz lotów na dystansach krótszych niż 800 km czy likwidacja
Bundeswehry), inne nie były niczym nowym, ponieważ pojawiły się już wpo-
przednich programach tej partii. Ewidentnie brakowało konkretów dotyczących
procesu zjednoczenia państwa iprzemian politycznych zachodzących wEuropie
Środkowej66.
Połączenie fatalnej strategii, słabej kampanii wyborczej iwewnętrznych kon-
iktów doprowadziło do katastrofalnego wyniku Zielonych. Ponieważ wogól-
noniemieckich wyborach parlamentarnych zgrudnia 1990roku wNiemczech
Wschodnich nie zastosowano 5-procentowego progu wyborczego (co było
postulatem Die Grünen), osiągnięty wynik 1,2% głosów dawał Zielonym ze
wschodu 8 miejsc wBundestagu. Na zachodzie natomiast, gdzie utrzymano
5-procentowy próg wyborczy, Zieloni nie uzyskali mandatów, bowiem ich wynik
wynosił zaledwie 4,8% głosów. Gdyby te dwie partie połączyły się przed wybo-
rami, Zieloni mogliby zdobyć 26 mandatów izdecydowanie większy wpływ na
scenę polityczną wRepublice Federalnej67.
Wyzwanie pod postacią procesu zjednoczenia Niemiec zbiegło się zrosną-
cym wewnętrznym koniktem idebatami między członkami partii. Ten zbieg
okoliczności zagroził partii Zielonych jako potencjalnie istotnemu aktorowi
politycznemu na arenie narodowej. Presja wewnętrzna była dodatkowo potę-
gowana przez szybko zmieniające się, zewnętrzne środowisko polityczne.
Wyniki Zielonych zaskoczyły nie tylko partyjnych działaczy, ale też niemiec-
kich obywateli, bowiem wsondażach przedwyborczych aż 70% wyborców
zzachodu chciało, aby Zieloni mieli swoich przedstawicieli wBundestagu.
Klęska wyborcza wymusiła poważną reorganizację partii, którą zajmowano się
przez prawie dwa lata. Liderzy partii żądali radykalnych reform, rozwiązania
problemów strukturalnych iprzygotowania nowego programu68. Coraz głośniej
wybrzmiewały również głosy nawołujące do zjednoczenia Zielonych ze wschodu
izzachodu Niemiec, co rzeczywiście nastąpiło w1993roku69.
65 „Statt der angekündigten deutschen Einigung, eingebettet in die europäische Einigung […],
betrieb die Bundesregierung eine Politik des nationalen Alleingangs und der vollendeten Tatsa-
chen. Statt den Zusammenbruch des „Ostblocks“ auch als Chance zur Überwindung des eigenen
Militärblocks zu begreifen, setzte die Bundesregierung von vornherein auf die Erweiterung der
NATO um die DDR und auf die Integration einer gesamtdeutschen Bundeswehr in die NATO.
Ziel dieser Bundesregierung ist nicht ein europäisches Deutschland, sondern ein von Deutschland
ökonomisch dominiertes Europa. In einem solchen Europa blieben die osteuropäischen Staaten
als Bettler vor der Tür“. Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplatform [b.r.].
66 Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform, [b.r.].
67 J. Burchell, 2002, s.56.
68 S. Rudnik, 1994. s.120–122.
69 Grüne Geschichte, [b.r.].
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
130
Klęska wyborcza zmobilizowała Zielonych do działań idoprowadziła do nie-
zbędnych reform. Zmieniono program, umocniono jedność wewnętrzną partii,
wyciągnięto wnioski zbłędów irozwiązano większość problemów, zktórymi
borykali się Zieloni pod koniec lat osiemdziesiątych. Zrewidowano struktury
partyjne iorientację programową. Te działania doprowadziły do odejścia eko-
socjalistów iradykalnych ekologów wraz zprominentnymi politykami frakcji
Fundis: Juttym Ditfurthem, Rainerem Trampertem iomasem Ebberman-
nem70. Frakcja ta stanowiła większość wfederalnym komitecie wykonawczym
ina federalnych zgromadzeniach delegatów, zatem ich odejście przyspieszyło
reorientację partii wkierunku pragmatycznego realizmu, zktórego Zieloni
znani są obecnie.
Dojście do władzy przez Realos iodejście Fundis sprawiło, że partia Zie-
lonych stała się dużo przystępniejsza dla przeciętnego wyborcy, pozostając
wciąż atrakcyjną dla osoby przejętej ekologią, pacyzmem iideami oddolnej
demokracji. Wznacznej mierze zprogramów Die Grünen zniknęły skrajne
poglądy– porzucenie nowoczesnego przemysłu, przeniesienie społeczeństwa
do małych wiejskich społeczności ioparcia gospodarki na przemyśle post-
industrialnym. Zamiast tego kluczowe miejsce zajęły: pragmatyczny realizm,
prawa kobiet, rozwój iprogresywność wduchu pacyzmu, ekologii ifeminizmu.
Zieloni, porzucając skrajność iekstremizm, stali się prawdziwą opcją dla wy-
borcy, ajednocześnie nie porzucili tego, co sprawiło, że zyskali na popularności
wlatach osiemdziesiątych.
Podsumowanie
Proeuropejskość przejawiana przez współczesnych Zielonych jest bezpośrednim
skutkiem chęci do współpracy iotwartości na koalicje, które były prezentowane
przez Realos, aktórym sprzeciwiali się Fundis. Zieloni wciąż chcą legalizacji
marihuany iregulacji znią związanych. Nadal kładą nacisk na łagodzenie zmian
klimatycznych, promowanie zrównoważonego rozwoju ipraktyk przyjaznych
dla środowiska. Niezmiennie propagują humanitarne reakcje na wydarzenia,
takie jak na przykład kryzys migracyjny. Platforma Die Grünen ijej program są
na tyle elastyczne, że pozwoliły partii zachować ważne miejsce na niemieckiej
scenie politycznej przez ostatnie czterdzieści lat, anawet je wzmocnić. Dodatko-
wo czas, który poświęcili na walkę oswoje postulaty, dodaje im autentyczności
woczach wyborców71.
Dzisiejsi Zieloni nawiązują do swoich wschodnioniemieckich korzeni, tak
samo jak do wyborów z1990roku, które miały znaczący wpływ na rozwój Die
Grünen. Przeszli od partii antysystemowej, postrzeganej jako skupisko dziwnie
ubranych ekologów, którzy nie chcieli zaakceptować ponownego zjednoczenia
Niemiec, do partii, której działacze „dorośli” do bycia szanowanymi politykami,
anawet do rządzenia krajem. Wwyborach z2021roku pierwszy raz wystawili
70 L. Probst, 2007, s. 174.
71 R. Goldenberg, 2017.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
131
kandydata na kanclerza, awstępne wyniki sondażowe były dla nich nadzwyczaj
optymistycznie. Wwystąpieniach zostatniej kampanii wyborczej widać było,
że partia Zielonych wyciągnęła wnioski zokresu przygotowań do ponownego
zjednoczenia. Politycy podkreślali, że najważniejsza jest jedność, wspólne de-
cydowanie okraju ipartii oraz uważne przyglądanie się opinii społeczeństwa–
czyli to wszystko, czego Zielonym zabrakło w1990roku.
Bibliograa
Źródła
1989–1993. Bürgerbewegungen und Grüne Partei der DDR, [b.r.], pobrano z: https://www.boell.
de/sites/default/les/uploads/2008/08/bdk_1989-1993_b90_gruene_partei_ddr.pdf [dostęp:
23.11.2021].
Das Durchschnittsalter der Abgeordneten jeweils zu Beginn der Wahlperioden, 2021, pobrano
z: https://www.bundestag.de/resource/blob/272474/4e7a12369a2199ec99dbe4bbe51c69d4/
kapitel_03_02_durchschnittsalter-pdf-data.pdf?clid=IwAR3JjWAAE2tfqT_UKdhOna1V9_
HEF-OIWmHugY3ywGTE-fLbNT8nCGCPxp8 [dostęp: 13.01.2022].
Die Grünen. Bündnis 90. Wahlplattform, [b.r.], pobrano z: https://www.boell.de/sites/default/les/
assets/boell.de/images/download_de/publikationen/1990_Wahlplattform_Bundestagswahl
.pdf?dimension1=division_agg [dostęp: 30.11.2021].
Gründungsaufruf der SDP. Aufruf zur Bildung einer Initiativgruppe mit dem Ziel, eine Sozialdemo-
kratische Partei in der DDR– SDP– ins Leben zu rufen, 1989, [w:] Erklärungen und Program-
me einiger Bürgerbewegungen und oppositioneller Gruppen vom Herbst 1989, s. 1–2, pobrano
z: https://bildungsserver.berlin-brandenburg.de/leadmin/havemann/pdf/1989_buerger_
bewegung.pdf [dostęp: 23.11.2021].
Gründungsinitiative für eine Grüne Partei, 1989, [w:] Erklärungen und Programme einiger Bür-
gerbewegungen und oppositioneller Gruppen vom Herbst 1989., s. 9–10, pobrano z: https://
bildungsserver.berlin-brandenburg.de/leadmin/havemann/pdf/1989_buerger_bewegung
.pdf [dostęp: 23.11.2021].
Heublein U., Brämer R., 1990, Studenten im Abseits der Vereinigung: erste Befunde zur politi-
schen Identitätvon Studierenden im deutsch-deutschen Umbruch, „Deutschland Archiv”, 23(9),
s. 1397–1410.
Szummi B., Lichtleitner I., Bauske F., 1990, Datenreport: Die Vereinigung der beiden deutschen Sta-
aten. „Z A Information/ Zentralarchiv für Empirische Sozialforschung”, 26, s. 62–71, pobrano
z: https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-202589 [dostęp: 8.01.2022].
Zentralinstitut für Jugendforschung, 1990, Ergebnisse der DDR-repräsentativen Meinungsumfrage
M3, Leipzig.
Opracowania
Alle redeten von Deutschland, die Grünen vom Wetter, 2020, pobrano z: https://www.faz.net/
aktuell/politik/inland/alle-redeten-von-deutschland-die-gruenen-vom-wetter-16984162.html
[dostęp: 23.11.2021].
Baerbock A., Habeck R., 2020, Was wir aus den Fehlern der Wiedervereinigung lernen können,
pobrano z: https://www.t-online.de/nachrichten/wissen/geschichte/id_88673708/baerbock
-und-habeck-was-wir-aus-den-fehlern-der-wiedervereinigung-lernen-koennen.html [dostęp:
22.11.2021].
Zieloni wobec ponownego zjednoczenia Niemiec RES GESTAE 2022(14)
132
Banditt Ch., 2015, Das „Kuratorium für einen demokratisch verfassten Bund deutscher Län-
der” in der Verfassungsdiskussion der Wiedervereinigung, pobrano z: https://www.boell.de/
de/2015/09/17/die-verfassungsdiskussion-der-wiedervereinigung [dostęp: 04.01.2022].
Bärbel Bohley, [b.r.], pobrano z: https://www.stiung-hsh.de/history/stasi-prison/biographies/
the-eighties/baerbel-bohley-en-gb [dostęp: 29.03.2022].
Bündnis 90/Die Grünen Landesverband Hamburg, [b.r.], pobrano z: https://www.hamburg-web
.de/guide/detail/Buendnis-90-Die-Gruenen-Landesverband-Hamburg [dostęp: 29.03.2022].
Burchell J., 2002, e Evolution of Green Politics. Development and Change withing European
Green Parties, Londyn.
Cohn-Bendit D., 2011, Daniel Cohn-Bendit– Our Visitors, pobrano z: https://us.boell.org/
en/2011/05/10/daniel-cohn-bendit-our-visitors [dostęp: 29.03.2022].
Der Runde Tisch, die Verfassung und die Einheit, 2020, pobrano z: https://www.mdr.de/geschichte/
ddr/deutsche-einheit/wiedervereinigung/runder-tisch-entwurf-fuer-eine-neue-verfassung
-der-DDR-100.html [dostęp: 26.02.2022].
Die erste und letzte freie Wahl in der DDR, 2020, pobrano z: https://www.bpb.de/politik/
hintergrund-aktuell/202873/letzte-volkskammerwahl [dostęp: 17.01.2022].
Die Umweltbibliothek, [b.r.], pobrano z: https://www.stasi-unterlagen-archiv.de/informationen
-zur-stasi/themen/beitrag/die-umweltbibliothek/ [dostęp: 22.11.2021].
Ebermann T., Trampert R., 1984, Die Zukun der Grünen. Ein realistisches Konzept für eine
radikale Partei, Hamburg.
Eberwein W.D. et al., 1990, Der Drang nach Westen. Zur Analyse der Volkskammerwahl, (Publi-
cation Series of the International Relations Research Group), Berlin.
Erste frei gewählte DDR-Volkskammer, [b.r.], pobrano z: https://www.bundestag.de/parlament/
geschichte/parlamentarismus/10_volkskammer/10_volkskammer-200884 [dostęp: 26.02.2022].
Ewing Ch., 2020, Highly aected groups. Gay men and racial others in West Germany’s AIDS
epidemic, 1981–1992, „Sexualities”, 23(1–2), s. 201–223.
Fomichov S. et al., [b.r.], Le Green Perspectives #25, pobrano z: https://social-ecology.org/1992/01/
le-green-perspectives-25/ [dostęp: 29.03.2022].
Fülberth G., 2021, Kra der Negation, pobrano z: https://www.nd-aktuell.de/artikel/1150874
.thomas-ebermann-kra-der-negation.html [dostęp: 29.03.2022].
Gerd Poppe, [b.r.], pobrano z: https://www.memoryofnations.eu/en/poppe-gerd-1941 [dostęp:
29.03.2022].
Goldenberg R., 2017, Germany’s Green party: How it evolved, pobrano z: https://www.dw.com/
en/germanys-green-party-how-it-evolved/a-40586834 [dostęp: 21.03.2022].
Grüne Geschichte, [b.r.], pobrano z: https://www.gruene.de/unsere-gruene-geschichte [dostęp:
22.11.2021].
Haunhorst R., Zündorf I., 2016, Petra Kelly 1947–1992, pobrano z: https://www.hdg.de/lemo/
biograe/petra-kelly.html [dostęp: 29.03.2022].
Hohlfeld C., 1993, Die Grünen in Ostdeutschland, [w:] Die Grünen. Wie sie wurden, was sie sind,
red. J. Raschke, Köln, s. 839–846.
Joschka Fischer, 2013, pobrano z: https://us.boell.org/en/2013/01/25/joschka-scher [dostęp:
29.03.2022].
Jürgen Trittin, [b.r.], pobrano z: https://www.ikem.de/person/juergen-trittin [dostęp: 29.03.2022].
Kasper S., 2019, Spontis. Eine Geschichte antiautoritärer Linker im roten Jahrzehnt, Münster.
Klein M., Falter J.W, 2003, Der lange Weg der Grünen. Eine Partei zwischen Protest und Regierung,
München.
RES GESTAE 2022(14) Agnieszka Mikulska
133
Krista Sager, [b.r.], pobrano z: https://www.boell.de/de/person/krista-sager [dostęp: 23.09.2022].
Nohlen D., Stöver P. (eds), 2010, Elections in Europe. AData Handbook, Baden-Baden.
Petschow A., 2016, Der Runde Tisch, pobrano z: https://www.hdg.de/lemo/kapitel/deutsche
-einheit/weg-zur-einheit/der-runde-tisch.html [dostęp: 17.01.2022].
Probst L., 2007, Bündnis 90/Die Grünen, [w:] Handbuch der deutschen Parteien, Hrsg. F. Decker,
V. Neu, Wiesbaden, s.174–182.
Rainer Trampert, [b.r.], pobrano z:https://www.rainertrampert.de/zur-person [dostęp: 13.06.2022].
Ralf Fücks, [b.r.], pobrano z: https://www.boell.de/en/person/ralf-fucks [dostęp: 29.03.2022].
Raschke J., Heinrich G., 1993; Die Grünen. Wie sie wurden, was sie sind, Köln.
Rudnik S., 1994, Partia Zielonych wsystemie politycznym RFN, Słupsk.
Schramm M., 2016, Die „Wende” von 1989/90 als Konsumrevolution, „BIOS– Zeitschri für
Biographieforschung, Oral History und Lebensverlaufsanalysen”, 27 (1–2), s. 95–108.
Völkl K., 2020, Wahlverhalten in Ost- und West-deutschland im Zeitverlauf, pobrano z: https://
www.bpb.de/geschichte/deutsche-einheit/lange-wege-der-deutschen-einheit/47513/
wahlverhalten-in-ost-und-westdeutschland [dostęp: 29.11.2021].
Vor 30 Jahren: Die erste Montagsdemonstration, 2019, pobrano z: https://www.bpb.de/kurz
-knapp/hintergrund-aktuell/295940/vor-30-jahren-die-erste-montagsdemonstration/ [do-
stęp: 26.02.2022].
Werner Schulz, [b.r.], pobrano z: https://eu.boell.org/en/person/werner-schulz [dostęp: 29.03.2022].
Winfried Kretschmann, [b.r.], pobrano z: https://www.baden-wuerttemberg.de/en/government/
minister-president/biography [dostęp: 29.03.2022].
Zirm M., Vor 25 Jahren: Gründung der Grünen Partei in der DDR, 2014, pobrano z: https://
gruene.berlin/news/vor-25-jahren-gruendung-der-gruenen-partei-in-der-ddr_795 [dostęp:
23.11.2021].
134
134
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.6
FORUM
Mariusz Wołos*, Mateusz Drozdowski**, Piotr Puchalski***
Kraków
Introduction
Itisour pleasure topresent the English- and Russian-language articles published
asproducts ofthe international conference e Treaty ofRiga and Other Post-Ver-
sailles Treaties asElements ofthe Interwar World-Order inCentral and Eastern
Europe, which took place at the Pedagogical University ofKraków onSeptember
22–24, 2021. Being one ofthe rst in-person academic gatherings inPoland
aer months ofCovid-19-related restrictions, our conference featured talks
by37 speakers coming from Poland, Russia, Belarus, Latvia, Finland, France,
Luxembourg, the United Kingdom, the United States, and Canada. e ocial
languages ofthe conference were English, Polish, and Russian, and simultaneous
interpreting was oered toparticipants. Due tothe number ofcontributions,
the Polish-language articles will bepublished separately inanother academic
journal.
Our conference commemorated the centennial ofthe Polish-Soviet peace
treaty signed inMarch 1921. is agreement not only sanctioned the border
between the resurrected Polish Republic, onthe one hand, and Soviet Russia
and Soviet Ukraine, onthe other, but also constituted amajor pillar ofEu-
ropean peace. Assuch, weargued, itshould beviewed asan element ofthe
broadly dened Versailles order inthe years 1921–1939. Our desire toanalyze
the Treaty ofRiga inthis broader context encouraged us topropose the idea
ofan interwar international system based upon aseries of“post-Versailles”
treaties, some ofwhich stemmed from the need torender the agreements
*Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, e-mail: mariusz.wolos@gmail.com, ORCID:
0000-0001-6943-1069.
** Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, e-mail: mateusz.drozdowski@hotmail.com,
ORCID: 0000-0002-4997-3087.
*** Uniwersytet Pedagogiczny w Krakowie, e-mail: puchalski.piotr@gmail.com, ORCID:
0000-0003-4530-959X.
RES GESTAE 2022(14) Mariusz Wołos, Mateusz Drozdowski, Piotr Puchalski
135
made inParis more precise whereas others were attempts tonegotiate certain
aspects ofVersailles ortocontest them. Inparticular, the treaties inquestion
are Saint-Germain-en-Laye (September 1919), Trianon (June 1920), Rapallo
(April 1922), Locarno (October1925), among others. Together with the Treaty
ofRiga, these agreements became reference points for reection and discussion
for our guests, specialists inthe elds ofpolitical, diplomatic, economic, social,
and legal history.
Inthe speech opening our conference, Mariusz Wołos presented the impor-
tance ofthe Treaty ofRiga not only for Central and Eastern Europe, but for the
entire international order established aer the First World War. Referring tothe
results ofresearch byPolish historians, he stated that the Treaty ofRiga was
afactor that both supplemented and complemented the Versailles order; which
iswhy wecan talk about the “Versailles-Riga order” existing inEurope inthe
interwar period. e Treaty ofRiga and its provisions collapsed in1939–1940,
at the same time asthe Treaty ofVersailles. Infact, both treaties were closely
related and constituted an integral whole. e loss ofindependence byPoland
in1939 meant the loss ofindependence byLithuania, Latvia and Estonia. Inturn,
Finland and Romania lost parts oftheir territory tothe Soviet Union. ese were
the consequences ofthe dismantling ofthe Treaty ofRiga, which best testies
toits importance beyond Polish-Soviet relations.
Our deliberations opened with asession titled “Inthe Search ofaNew World
Order,” during which Krzysztof Kania outlined the foundations ofthe most
important international treaties signed inthe interwar period, John J. Kulczy-
cki (featured inthis journal) discussed the legitimization offorced migration
asstemming from the Treaty ofLausanne, Paweł Duber explained the failure
ofthe (Polish) “moral disarmament” concept, and Piotr Puchalski argued for
understanding Józef Beck’s approach tothe “Colonial Question” inthe context
ofabroader international system.
e following two sessions concluded the rst day ofthe conference and
tackled the position of“Eastern Europe inthe Eyes ofthe Great Powers” (Britain
and France). During the rst part ofthis session, Dariusz Jeziorny, Jan Pisuliński,
and Krystian Maciej Szudarek discussed the attitude ofthe British government
toward the borders established inEastern Europe inthe years 1918–1921 (1923),
underlining Whitehall’s critical and self-interested interpretation ofWarsaw’s
rule interritories outside the Polish ethnic core. During the second panel,
Isabelle Davion, Frédéric Dessberg (featured inthis journal), and Małgorzata
Gmurczyk-Wrońska debated about the diplomatic actions ofthe Quai d’Orsay
with regard tothe same question, which tended tobemore pro-Polish and
anti-Soviet but equally particular.
e fourth session (“e Treaty ofRiga from the Perspective ofEastern Eu-
ropean Historiography”), which took place onthe second day ofthe conference,
1
More onthe Polish perspective onthe meaning ofthe Treaty ofRiga: J. Borzęcki, 2008;
J. Kumaniecki, 1985; M.Wojciechowski (ed.), 1998; Komorowski B. (ed.), 2006; S. Dębski (ed.),
2013; M. Wołos, 2021a, p.97–124; idem, 2021b, p.71–97.
Introduction RES GESTAE 2022(14)
136
featured presentations byleading Russian scholars and one Belarusian historian
(Ogorodnikov). Yulia Kantor talked about the Polish Bureau ofthe Central Com-
mittee ofthe RCP(b) inrelation toSoviet Russia’s plan toimpose communist
rule inPoland incase ofaPolish defeat. Alexander Ogorodnikov argued for
areassessment ofBelarusian (and Soviet) historiography regarding the Treaty
ofRiga, underlining its propagandistic but nevertheless fruitful ndings. Evg-
eny Sergeev referred tothe discussion onthe role ofBritish diplomacy inthe
Polish-Soviet conict, pointing out the ways inwhich Riga signied London’s
failed attempt tostabilize the region toits own liking. Lastly, Alexander Shubin
discussed the Lithuanian factor inthe wartime years leading tothe March
1921 peace. Shubin’s, Sergeev’s, and Ogorodnikov’s articles are featured inthe
following pages.
e articles from the following three sessions are not published inthis journal.
Inthe rst ofthem, the speakers presented their research on“Ukraine and Be-
larus between Poland and Soviet Russia.” Maciej Franz, Rafał Galuba, and Adam
Ostanek discussed the Polish rule inEastern Galicia (Eastern Lesser Poland)
inits domestic and international ramications, while Aleksandra Pomiecko
talked about the Slutsk Insurrection of1920 asan instance ofaBelarusian
uprising amid the signing ofthe Treaty ofRiga.
Inthe penultimate session ofthe day, “ANew Order inEastern Europe,” Jerzy
Borzęcki opened the discussion with his remarks regarding the role ofthe Treaty
ofRiga inthe creation ofthe Soviet Union (1922). Next, Ēriks Jēkabsons and
Jarosław Suchoples highlighted Latvia, Estonia, and Finland’s own struggles
with Soviet Russia and their attitude toward the Riga peace treaty. Onthe other
hand, Julie Reynolds tackled another aspect ofthe “new order”: the Convention
ofParis (1920) between Poland and the Free City ofDanzig (Gdańsk).
During the last session ofthe day, our guests deliberated about “Minorities
inNew Political and Legal Realities” ininterwar Eastern Europe. Estelle Bunout
outlined the ways inwhich the Polish state addressed the issue ofethnic and
religious minorities byestablishing aseries ofstate-allied institutes. Kinga
Czechowska illuminated the little known Polish diplomatic campaign touse the
Geneva Convention (1922) topunish Nazi Germany for its 1933 anti-Jewish
persecution inGerman Upper Silesia. Onthe other hand, Keely Stauter-Halsted
addressed the Treaty ofRiga, but from anon-diplomatic angle, demonstrating
the sorting ofPoland’s “post-imperial population” ininternment camps, while
Wiktor Marzec discussed the Minority Treaty signed byPoland back inJune
1919 asfoundational for the country’s “ethnic democracy.”
e last day ofthe conference featured three sessions. During the rst, “e
Human Factor inPolitics and Diplomacy,” Marek Kornat and Krzysztof Kloc
laid out Józef Piłsudski’s thoughts about the Treaty ofRiga, whose character was
not fully inline with his strategic aims, while Mateusz Drozdowski presented
the gure ofJan Dąbski, the leader ofthe Polish delegation inRiga, contrasting
him with his Russian counterpart, Adolph Joe. More broadly, Maciej Górny
(featured inthis journal) discussed the activities ofgeographers, mapping the
RES GESTAE 2022(14) Mariusz Wołos, Mateusz Drozdowski, Piotr Puchalski
137
boundaries ofEastern Europe asacurious example ofscholarship serving both
science and state.
e following session was dedicated to“e Treaty ofRiga and Sociocultural
Phenomena,” with the rst two speakers laying out the interpretations ofthe
Polish-Soviet agreement bydierent press publications and the third oering
apresentation ofthe philosophical currents driving sides ofthe conict. Maciej
Grabski discussed the image ofSoviet Russia inthe Polish leist Robotnik from
October 12, 1920 toMarch 18, 1921, while Tomasz Korban talked about the Riga
peace treaty asreferenced inthe pages ofthe London-based émigré Dziennik
Polski iDziennik Żołnierza inthe years 1945–1989. Wojciech Paduchowski,
onthe other hand, discussed the Russian “social-philosophical space” behind
the Polish-Soviet war and the Riga treaty.
Concluding the conference there was adebate between Gennadi Matveyev,
Karina Kolikova, Mariusz Wołos, and Łukasz Adamski concerning “e Im-
plementation and Long-Term Eects ofthe Treaty ofRiga.” Inhis talk, Matve-
yev argued that the implementation ofthe Polish-Soviet Peace Preliminaries
(October-November 1920) was delayed due tothe intransigeance ofthe Polish
military leadership and its support for Ukrainian and Belarusian uprisings
inSoviet-controlled territories. Incontrast, Wołos demonstrated that signing
peace with Poland was apurely tactical action onthe part ofSoviet Russia (and
Soviet Ukraine). Itallowed them tobuy time tostrengthen the Soviet state and
nish the “world revolution” inEastern Europe inthe future, and they never
meant toimplement most ofthe stipulations, for example those regarding -
nancial and material restitution toPoland. Finally, Łukasz Adamski discussed
whether the Treaty ofRiga was still inforce, at least regarding certain aspects
ofPolish-Russian and Polish-Ukrainian relations.
Inthe face ofthe unjustied and genocidal Russian invasion ofUkraine,
which began aswecompiled this issue ofthe journal, wend itnecessary toex-
plain the inclusion ofarticles byRussian scholars aliated with Russian state
institutions, some ofwhom express historical interpretations which are close
toPutin’s ocial propagandistic line and with which weprofoundly disagree.
While weconsidered the option ofdiscarding these texts, wedecided toinclude
them (1) tounderline that, incontrast toRussia, the Western world welcomes
open academic debate, (2) tokeep our promises toall conference participants,
including those whose aliation does not correspond totheir privately held
views. Wehope that this position ofours will nd understanding among our
readers.
Bibliography
Borzęcki J., 2008, e Soviet-Polish Peace of1921 and the Creation ofInterwar Europe, New
Haven–London.
Dębski S. (ed.), 2013, Zapomniany pokój. Traktat ryski. Interpretacje ikontrowersje 90 lat później,
Warszawa.
Introduction RES GESTAE 2022(14)
138
Komorowski B. (ed.), Biedrzycka M., Kowalska I., Pawińska E., Sawicka I. (bibliogr.), 2006,
Traktat Pokoju między Polską aRosją iUkrainą. Ryga 18 marca 1921. 85 lat później, Warszawa.
Kumaniecki J., 1985, Pokój polsko-radziecki 1921. Geneza, rokowania, traktat, komisje mieszane,
Warszawa.
Wojciechowski M. (ed.), 1998, Traktat ryski 1921 roku po75 latach, Toruń.
Wołos M., 2021a, ANew Order inCentral and Eastern Europe: Polish-Soviet Negotiations and the
Peace ofRiga (1920–1921), “Zapiski Historyczne”, 86 (2), p. 97–124.
Idem, 2021b, La guerre polono-soviétique de 1919–1921 et le traité de Riga en tant qu’élément
stabilisateur en Europe centrale et orientale, “Studia zDziejów Rosji iEuropy Środkowo-
-Wschodniej”, 56 (2), p. 71–97.
139
139
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.7
Maciej Górny*
Warszawa
Peace-Making and Geography after the First World War
Abstract
During the First World War, and later, geographers from East Central and South-Eastern Europe
formulated several argumentative strategies tosupport territorial demands. Initially, the predom-
inating idea was the one ofethnic borders, which were an expression ofthe right toself-determi-
nation aswell asthe most signicant correction for strategic and economic justications. Soon,
however, the experts present at the peace conference became convinced that arguments other
than ethnic arguments should beused. ese arguments contained, among other motifs, culture
and civilization. e most active among the experts inthis respect were eminent scholars from
Poland (e.g. Eugeniusz Romer), Czechoslovakia (e.g. Jan Kapras), Ukraine (Stepan Rudnytsky),
Yugoslavia (Jovan Cvijić), Romania (Simion Mehedini) and Germany (Albrecht Penck, Wilhelm
Volz). Most ofthem continued this line ofthinking inthe inter-war period, contributing tothe
creation oftheir respective national varieties ofgeopolitics.
Keywords: Paris Peace Conference; borders; East Central Europe; South-Eastern Europe; culture;
folklore; ethnicity; civilization
Słowa kluczowe: Konferencja pokojowa w Paryżu; granice; Europa środkowo-wschodnia; Europa
południowo-wschodnia; kultura; folklor; etniczność; cywilizacja
e participants inthe Paris Peace Conference provided amultiplicity ofviews
onthe process ofmaking borders. Initially, following intheir footsteps, histori-
ans focused onthe main political gures both inthe global context and within
each ofthe national narratives. Inthis tradition not only representatives ofthe
*Instytut Historii PAN, e-mail: mgorny@ihpan.edu.pl, ORCID: 0000-0002-8594-1365.
1I.J. Lederer, 1963; E.J. Dillon, 1920; R. Dmowski, 1988; M. Hronský, 1998; M. Pułaski, 1974;
C. Seymour, 1960.
Peace-Making and Geography after the First World War RES GESTAE 2022(14)
140
great powers but also lower-rank ‘strong leaders’, such asIon Brătianu, Edvard
Beneš orRoman Dmowski get credit for the territorial reconstruction ofEu-
rope. e newer research reclaims space for experts who “struggled tocome
toterms with the dual demands ofscientic objectivity onthe one hand, and
political prerogatives onthe other”. Still, most authors focus onthe experts
ofthe victorious powers, largely ignoring the contribution oftheir colleagues
from East Central Europe. ey are the subject ofthis study, or, tobemore
precise, itistheir concepts oflegitimizing border claims with arguments drawn
from culture and civilization.
e process ofdrawing borders has been an object ofscholarly attention for
more than ahundred years and abounds inliterature. Inthe following some
light will beshed ontwo ofits less known aspects. First, asindicated above,
geographic experts accompanying politicians during, before, and aer the Paris
Peace Conference (January 1919 toJanuary 1920) will take the place usually
occupied bypoliticians. eir expertise and their political power will stay
infocus. Second, the analysis will cover foremost discussions onand inEast
Central Europe. e source base isprimarily built onthe scholarly literature
and cartographic narratives ofthe involved scholars and archival and published
sources, either from the immediate context ofthe Peace Conference orechoing
its decisions.
e peace-making process was initiated under the auspices ofWoodrow
Wilson’s concept ofself-determination ofnations. Translated into the language
ofgeography, this principle elevated ethnic divisions and ethnic cartography over
any other type ofspecial argumentation. Yet, though oen declared, neither the
principle ofself-determination, nor attachment toethnic borders was completely
unconditional. Depending onthe situation, geographers ofvarious national-
ities would apply far-reaching corrections tothis position, even going sofar
astocompletely abandon itfor awhile. East Central Europe proved tobefertile
ground for such concepts, many ofwhich strove toreplace the questionable
principle ofethnic division with amore exible combination ofcultural factors.
Historical borders: adead-end strategy
e most obvious alternative toethnic borders– one well-rooted inEuropean
culture– was clearly historical borders. Maps produced during wartime and
during peace negotiations oen used them, especially when they suited the
user. No Czech geographer proved willing toabandon the historical borders
ofthe Crown ofSt. Wenceslaus, even though ethnic maps unambiguously
showed that the territories inhabited bythe Czech majority were clearly less
2V. Prott, 2016, p.8
3L.E. Gelfand, 1963; N.Smith, 2003; Prott, 2018; M.F. Boemeke and G.D.Feldman, 1998.
4
A. Mitrović, 2003, p.127–136; L.J. Orzell, 1980, p. 49–68; K. Lundgreen-Nielsen, 1979; T. Te r
Minassian, 1997, p.252–286; M. Labbé, 2019, p.267–359.
5J. Leonhard, 2014), p.966–968, see also idem, 2018), passim.
6M. Górny, 2017.
RES GESTAE 2022(14) Maciej Górny
141
expansive. “e Czechoslovak Republic,” wrote Jan Kapras, aCzech jurist and
Czechoslovak linguistic expert, “isinno way anew creation born ofthe world
war and the Paris Congress, but the old Czech state reborn and revived, which
had existed inCentral Europe for centuries without ever vanishing completely.”
Inhis wartime atlas, Eugeniusz Romer, aprominent Polish geographer and
prime expert ofthe Polish delegation, used the borders ofthe Polish-Lithuanian
Commonwealth from 1772, even when the data presented onthe map inno way
justied the practice. ough the structure oflarge-scale land ownership may
have exhibited continuities lasting beyond ahundred years, phenomena such
asthe industrial population did not appear inPolish territories toany signicant
extent until aer the partitions. Justifying his choice in1920, Romer wrote that
the purely symbolic gesture ofreturning topre-partition borders was asimple
act ofjustice. Only with one’s scores settled can one bend tothe aspirations
ofother nations living inthe same territory.
e greatest strength ofthe historical argument– being rooted intradition–
turned into aweakness inthe post-war political climate. Emperors and kings fell
o thrones one aer the other, with some– such asWilhelm II– exposing not
just themselves, but the entire institution ofmonarchy toridicule. Conditions
did not favor conservative arguments; more advanced approaches were needed
toassail the ethnic principle.
Higher civilization
Culture, both high and modern, aswell asfolk and traditional, became the
primary means ofcorrecting such undue attachment toethnic borders. Romer
traced acivilizational border between Russia and Poland tight enough topre-
vent “all spiritual and cultural exchange.” Inhis view, whatever remained onthe
western side belonged tothe sphere ofPolish culture. Failed attempts tocreate
an independent Ukraine added momentum tothese arguments and helped
foster consensus across party lines. According toIrena Pannenkowa, the author
ofapamphlet viewed byRomer asthe best Polish publication onthe situation
inEastern Galicia, “Ruthenians… cannot yet meet the demands that life and
cultural-economic requirements put onamodern society.” During the Polish-
Ukrainian struggle for Lviv (Lwów), Romer himself engaged inaquantitative
comparison ofstatistical data inthe Polish-Ukrainian-German triangle. e
implications ofthe French-language pamphlet he went ontopublish inParis
were obvious: while Poles enjoyed great success intheir civilizational rivalry
against the Germans, with German repressions the only obstacle onthe path
toadvancement, Ukrainians owed their economic and cultural backwardness
tothemselves alone.
7J. Kapras, 1920), p.3.
8E. Romer, 1939, p.132.
9E. Romer, 1912, p.44.
10 I. Pannenkowa, 1919, p. 27.
11 E. Romer, nd.
Peace-Making and Geography after the First World War RES GESTAE 2022(14)
142
InPolish publications, the foundations ofthe cultural arguments– defense
against enemies and internal colonization– oen coincided with the age-old
motif ofantemurale christianitatis. Inits modern iteration, Turks and Tatars
were simply replaced with Bolsheviks: aer all, asWincenty Lutosławski noted,
both the former and the latter represented athreat toEuropean civilization.
e modern twist tothe argumentation came from geopolitics, which stipulated
that culture-making nations, such asthe Polish one, had toexpand until they
lled their “natural” boundaries, whose nal contours were obviously amatter
ofdebate.
Poles were not alone intheir pursuit ofrecognition asalocal hegemon. Other
pretenders tothe title had the benet offar nearer traditions ofcultural domina-
tion over neighbouring nations. is cohort included primarily those for whom
the war ended infailure ordisappointment: Hungarians, Italians, and Germans.
Itseemed the most obvious and understandable for the civilizational argument
tobeinvoked inthe context ofItalian territorial aspirations along the Adriatic
coast. Paolo Revèlli, for instance, claimed the lands simply belonged tohis nation
asthe sole bearer ofcivilization within them. Coming from Hungarian authors,
such proclamations required amore extensive justication. Geographers, Pál
Teleki inparticular, played amajor part indevising it.
e idea ofmaintaining the unity ofthe lands ofthe Crown ofSt. Stephen
had been promulgated intensely asearly asOctober 1918. ByFebruary 1919,
the League for the Protection ofTerritorial Integrity was established with Teleki
at the helm. Maps and statistical comparisons prepared byleading Hungar-
ian geographers proved that the national structure required the maintenance
ofterritorial integrity ofHungary. e collapse ofthe state, sothe argument
went, would befollowed bythe demise ofits culture (asthe local elites were
solely Hungarian) and economy. e Carpathian Basin was presented not only
asaunied economic region, but also asaland circumscribed by“natural”
boundaries dened bythe forces ofnature themselves. Nevertheless, demands
for territorial readjustment were tempered toadegree– from the restitution
ofall lost provinces tothe return ofthose with Magyar majorities. Hungarian
materials delivered tothe Paris conference included many studies that high-
lighted Hungary’s historical right toan undiminished territory. Magyars were
described asthe civilizational cement binding the entire country together asthe
solitary bearers ofadvanced western-style culture.
e notion ofacivilizational mission continued todevelop where ithad
blossomed already before the war: inGermany, Poland and Czechoslovakia–
post-1918 states with numerically strong German minorities– became the
object ofboth indignant tirades and sardonic asides, castigating them for their
12 W. Lutosławski, 1919), p. 28.
13 P. Revelli, 1994, p.83.
14 B. Ablonczy, 2006, p.109; A. Kovács-Bertrand, 1997, p. 45–49.
15 M. Koźmiński, 1971), p.151–167.
16 M. Hronský, 1998, p. 239–252.
17 R. Kemény, 2010), p.205.
RES GESTAE 2022(14) Maciej Górny
143
cultural immaturity. e implacability ofthe Germans was their actual ocial
position. e 20 Assembly ofGerman Geographers inLeipzig in1921 passed
asolemn edict which proclaimed that “national necessity and duty demand
that atlases and maps clearly mark the continuity among territories– including
colonies– severed from Germany bythe Treaty ofVersailles. e Assembly de-
clares infavour ofadmitting for use inschools ofevery level only those works
that meet this condition.”
One ofthe rst German geographers who attempted toact upon the idea
was Wilhelm Volz. During the early 1920s, he published multiple pamphlets
and maps testifying tothe superiority ofGerman culture inthe disputed areas.
Within the German academia, Volz was the most esteemed representative ofgeo
-
graphic determinism. He believed that German civilization and the German
cultural landscape had the power toassimilate foreign ethnic groups. is ac-
counted for his growing conict with the likes ofAlbrecht Penck toward the end
ofthe 1920s: the new times favoured the proponents of“racial” theories, not
cultural assimilation. e notion ofacombative, but still open German culture,
asdepicted byVolz, had no place inthe Nazi worldview.
e methodological groundwork for this current ofGerman revisionist ge-
ography was laid byAlbrecht Penck. e year 1925 saw the appearance ofhis
article entitled “Deutscher Volks- und Kulturboden”– the former term (Volks-
boden) referred tothe German ethnic territory, while the latter (Kulturboden)
signied the lands that had been visibly shaped byGerman culture. Both the
ideas and the specic outline ofthe civilizational boundary came from Erwin
Hanslik, astudent ofPenck’s– afact the professor generally le unstated, and
his Austrian disciple did not claim his intellectual property. Inthe east, the line
extended far beyond German settlements; the area was inhabited byGermans
alongside members ofother nations. Insome cases, aswith Bohemia and Latvia,
the German Kulturboden covered the entire country. e denition ofwhat did
ordid not belong tothe sphere ofGerman culture depended toasignicant
extent onaesthetic criteria:
“Wherever the penetrating inuence ofthe Germans has reached orisreaching,
there rules the German Kulturboden. Easy though itmay betodistinguish the
pure, German villages from the truly destitute Polish ones within Poland, the
intense German culture ofhusbandry and the reliable roads and highways that
accompany itstretch asfar asthe Russian border. ere one nds the great
boundary ofthe culture that the German soldiers felt sokeenly while march-
ing east. Itcatches the eye with such force that one can even see itthrough the
window ofatrain. e townships along the way have fewer and fewer clean
brick houses; the elds seem less and less neat; the forests look more and more
18 Quot. from: H.-P. Brogiato, 1995, p.70.
19 U. Jureit, 2012, p. 247–249.
20 A. Penck, 1925.
21 N. Henniges, 2015.
Peace-Making and Geography after the First World War RES GESTAE 2022(14)
144
dishevelled. e same was observed bythose who crossed the eastern border
ofPrussia into Lithuania.”
Penck hoped that his theory would contribute tothe formation ofnational
pride among the German youth. e fullment ofthat ambition owed alot tothe
energy with which he and his colleagues applied themselves toorganizational
work. e task ofspreading Penck’s conceptions was taken upbyafoundation
that took its name from Penck’s manifesto (Deutsche Stiung für Volks- und
Kulturbodenforschung). With nancial backing from the Ministry for Internal
Aairs, itorganized series oflectures and publications while providing funding
for research aimed at discovering and popularizing the German past ofEast
Central Europe. Naturally, one favored topic was the islands ofGerman colo-
nization beyond the borders ofthe country drawn at Versailles.
e emerging structures ofthe German Ostforschung thus joined their mirror
image onthe Polish side inadeadly embrace during the interwar period. Pub-
lication for publication, lecture for lecture, institute for institute– this struggle
continued until the outbreak ofthe next war. e contacts between Poles and
Germans involved inthese scholarly pursuits are not awholly unfamiliar subject
inhistoriography. us far, the attempts toaddress itfocused oncomparing the
German Ostforschung with Polish interwar studies onthe western territories.
e most consistent ofthese comparisons was advanced byMarkus Krzoska,
who identied commonalities between the two research currents, such astheir
political activism, consonant with the questioning ofscientic objectivism;
interdisciplinary proclivities, particularly cooperation between historians, ge-
ographers, archaeologists, and linguists; ecient pursuit ofinstitutionalization;
and the mutual fascination with the achievements ofcounterparts from the
other side ofthe border. e relationship was far from equal: itwas the Poles
for the most part who adopted German trends and organizational solutions.
While rhetorical appeals to“the German model” inother European countries
and the US did not involve its direct application, Poles followed the German
example interms oforganization, aswell asincertain aspects ofmethodology
and ideology, without openly admitting it.
22
“Aber soweit die Durchdringung mit Deutschen reichte oder reicht, herrscht deutscher
Kulturboden. Zwar konnte man unschwer inPolen die sauberen deutschen von den o recht
dürigen polnischen Dörfern unterscheiden; aber die intensive deutsche Bodenkultur und die
sie begleitenden guten Wege und Straßen reichten bis zur russischen Grenze. Hier war die große
Kulturgrenze, die die deutschen Soldaten nur zu deutlich fühlten, als sie nach Osten marschierten.
Sie ist soeindringlich, daß man sie selbst von der Eisenbahn sehen kann. Es hören die schmu-
cken Steinhäußer inden Ortschaen auf. Der Anbau wird weniger sorgfältig, der Wald sichtlich
schlecht bewirtschaet. Dasselbe nahm derjenige gewahr, der die ostpreußische Grenze gegen
Litauen überschritt“, A. Penck, 1925, p. 65.
23 M. Rössler, 1990, p.51–56; A. Wol-Powęska, 1979, p. 161–175.
24
See inparticular: J.M. Piskorski, J.Hackmann, and R. Jaworski, 2002. For amore recent
source, see e.g.: G. Briesewitz, 2014.
25 M. Krzoska, 2003, p. 410.
RES GESTAE 2022(14) Maciej Górny
145
Polish responses toOstforschung activities for the most part mirrored German
theories– and, toadegree, understandably so, since contemporaneous Polish
descriptions ofthe Polish-Ukrainian borderlands were quite similar. Inthis
case, itwas the Poles that saw themselves asthe creators and bearers ofhigher
culture, the Polish countryside assuperior toRuthenian villages, and found
the boundary ofPolish inuence tobeat asimilarly long distance beyond the
limits ofPolish colonization. Byextension, however, Polish geographers denied
themselves the opportunity todeploy acompletely dierent counterargument,
similarly rooted incultural factors, but drawn from sources distinct from those
Penck tapped into. eir approach subscribed tothe same system ofvalues their
adversaries operated in.
ey were not alone infollowing this path: asimilar intellectual perspective
was exhibited byRomanian biologist Grigore Antipa, whose wartime publica-
tions constantly trumpet the role ofthe Danube for the Romanian nation, tied
tothe river byeconomic and symbolic bonds, through popular song and cus-
tom. Yet, the claims he laid tothe river were not rooted inmysticism orfolklore,
but rather progress and modernity. In1915, he wrote that “[t]he advancement
ofanation’s culture isbest measured bythe dedication with which itdevotes
itself tothe broadening ofknowledge and the pursuit ofprecise studies ofthe
fatherland. […] Inthis manner, the ties binding the land with the people tighten,
and its will todevelop alasting civilization therein gains force.”
Mystical bonds
One alternative tothe civilizational approach can befound inthe wartime
publications bythe three prominent geographers: Emmanuel de Martonne,
the French expert tothe Peace Conference and best specialist inthe geogra-
phy ofRomania; Stepan Rudnytskyi, the foremost Ukrainian geographer soon
tobethe main engine ofthis discipline’s institutionalization inSoviet Ukraine;
and Jovan Cvijić, the most prominent Serbian and Yugoslav geographer and
leading expert ofthe Serbian delegation, aswell asinlater works produced
under their inuence. In1917, Martonne published asynthesis ofhis previous
studies onthe Carpathians, highlighting the peculiarities oftheir southern part.
Not only did these mountains serve asacradle for the Romanian nation– they
also eectively curbed the expansion ofHungarian settlements. According
toMartonne, close ties tothe mountains meant that processes ofassimilation
within the Transylvanian region yielded prots for the Romanians, rather than
the Hungarians. Aside from the peculiar nature ofthe geographic region, the
phenomenon was shaped byculture:
26 G. Antipa, 1941), p.42–43 (fragment ofatext originally published inRomanian in1919).
27
„Der beste Masstab für die von einem Volke erreichte Kulturstufe ist die Hingabe, die es für
die Kenntnis und das möglichst vertiee Studium der Heimat an den Tag legt. […] Hierdurch
wird das Band zwischen Land und Volk immer enger gezogen und sein Wille, eine dauernde
Civilisation hierselbst zu schaen, mit Nachdruck bekräigt.“, G.Antipa, 1915), p.5.
Peace-Making and Geography after the First World War RES GESTAE 2022(14)
146
“No one who has lived with shepherds inthe mountains can fail toremark how
pastoral life conduces tothe preservation ofold habits and peculiar customs.
is makes itless dicult tounderstand how the Rumanians could remain
adistinct people with aLatin language, while during many centuries wave
aer wave ofbarbaric invaders rolled over the plains ofthe lower Danube.”
e Frenchman’s example was followed byRomanian geographers, especially
Simion Mehedini. e culture-forming powers ofthe Carpathians remained
afavored topic for along time. In1929, Mehedini compared their role tothat
played bythe Nile inthe life ofEgypt. e renowned sociologist Dimitrie
Gusti approached the issue from the perspective ofethnography and sociology.
Inhis view, nations that arrived at their contemporary territories at arelatively
late time formed under dierent geographical conditions and thus lacked an
intimate connection tothe inhabited space. Naturally, this was adig aimed at
the Magyars, who only arrived inthe Hungarian Plain inhistoric times. Yet,
Gusti also identied another form ofalienation ofnations intheir territories;
inhis view, the same eect could occur when acivilization severed the organic
ties between the people and the land. Naturally, neither ofthese misfortunes
befell the Romanians: “[t]he Romanians are aCarpathian people, and the Car-
pathians are aRomanian world. Without that connection, this time essential
and organic, between the land and our people, wecannot understand anything
from the present history and civilization ofthe Romanian nation.” e cession
ofapart ofTransylvania toHungary prior toentry into the next World War
gave these considerations anew life.
e territorial claims made byPolish geographers received asimilar response
from Rudnytskyi, who viewed Ukrainians asautochthonous toany territories
they inhabited– asucient rationale for claims ofaspecial bond between the
land and the people. According tohim, the historical advances ofPolonization
were completely insignicant, asproven bythe slow movement ofthe ethnic
boundary, whose eastward advance continued at apace ofjust over three kilo-
metres per century. At the same time, Ukrainians enjoyed the status ofpioneers
ofcivilization: “Asaresult ofits geographical location, Cossackdom nds its
closest analogues among the famous trappers, adventurers, and pioneers who
blazed the trail ofEuropean civilization inNorth America.”
Folklore also provided arguments for Cvijić, who saw itasan important el-
ement ofthe psychological types he had been studying inthe Balkans, toughly
distinguishing the patriarchal and freedom-loving Serbs from deeply Asiatic
Bulgarians. Inhis and his fellow anthropogeographers’ ears, Penck’s claims
rang hollow. For them, aesthetics had no say indening the cultural hierarchy
28 E. de Martonne, 1917, p.426.
29 S. Mehedini, 1937, p. 3.
30 D. Gusti, 2017, p.19.
31 S. Mehedini, 1936, p. 27.
32 S. Rudnyćkyj, 1916, p.234.
33 Ibidem, p.238.
RES GESTAE 2022(14) Maciej Górny
147
ofnations. Sowhat ifcities and the neatest ofvillages inTransylvania were
inhabited byGermans and Hungarians; sowhat iftheir civilization was more
advanced than that ofthe Romanian herders? e latter had heavier, even
mystical arrows intheir quiver: the bond with the land, the persistence ofan
archaic culture, the traditions ofapeople. From this perspective, atidy garden
byabrick house seemed far less appealing than asimple herder’s hut.
Conclusion
During the Paris Peace Conference experts within and outside ofthe ocial
delegations developed sophisticated argumentations insupport oftheir states’
territorial claims. Whereas initially ethnic structure dominated, with time other
ways ofthinking gained prominence. Among them were culture and civilization.
Interestingly enough, inthe works ofthe experts culture proved tobeadou-
ble-edged sword. Some ofthem identied itwith technical progress and high
cultural achievements. Others, including prominently some ofthe best Balkan
geographers, responded with areverse strategy pointing tofolk traditions and
mystical bonds between the people and the land asdeeper and more valid than
any act ofcivilization. is shi inargumentation foreshadowed intellectual
developments ofthe interwar period ingeneral and the rise ofgeopolitics
inparticular, asitturned the experts’ attention towards such concepts as(geo-
graphical) destiny or(national) spirit.
e interwar period failed tobring respite from political activism for the
geographers. Onthe contrary, itwas precisely the period when they entered an
interdisciplinary discourse that involved representatives ofvarious sciences, in-
cluding sociology, history, ethnography, and “racial” anthropology. e process
initiated bythe war did not conclude either with the closing ofthe Paris Peace
Conference oraerwards. Itcontinued persistently, aconstitutive component
ofthe scholarly experience ofthe new European states.
Bibliography
Ablonczy B., 2006, Pál Teleki (1874–1941): e Life ofaControversial Hungarian Politician, trans.
T. DeKornfeld and H.D. DeKornfeld, Wayne, NJ.
Antipa G., 1941, Die Donau. Ihre politische und wirtschaliche Bedeutung im Leben des rumäni-
schen Volkes, Bukarest 1941.
Antipa G., 1915, Wissenschaliche und wirtschaliche Probleme des Donaulandes, Bukarest.
Boemeke M.F. and Feldman G.D., 1998, (eds.), e Treaty ofVersailles: AReassessment aer
75Years, Cambridge, 1998.
Briesewitz G., 2014, Raum und Nation inder polnischen Westforschung 1918–1948. Wissenschas-
diskurse, Raumdeutungen und geopolitische Visionen im Kontext der deutsch-polnischen Be-
ziehungsgeschichte, Osnabrück.
Brogiato H.-P., 1995, ‚Inschwerem Kampfe um die Geltung der Geographie’. Die Schulgeographie
im Spiegel der Deutschen Geographentage 1881–1948, [in:] Kontinuität und Diskontinuität der
34 C. Cotoi, 2009; G.Briesewitz, 2016; M. Górny, 2019.
Peace-Making and Geography after the First World War RES GESTAE 2022(14)
148
deutschen Geographie inUmbruchphasen. Studien zur Geschichte der Geographie, ed. U. War-
denga, I. Hönsch, Münster, p. 51–79.
Cotoi C., Reactionary Modernism inInterwar Romania: Anton Golopenia and the Geopolitization
ofSociology, [in:] Nationalisms Today, T. Kamusella, K.Jaskułowski, Oxford 2009, p. 125–153.
Dillon E.J., 1920, e Inside Story ofe Peace Conference, New York– London.
Dmowski R., 1988, Polityka polska iodbudowanie państwa, vol. II, ed. Tomasz Wituch, Warszawa.
Gelfand L.E., 1963, e Inquiry: American Preparations for Peace, 1917–1919, New Heaven.
Górny M., 2017, Kreślarze ojczyzn. Geografowie igranice międzywojennej Europy, Warszawa.
Górny M., 2019, Science Embattled: Eastern European intellectuals and the Great War, trans.
A. Górny, ed. W.E. Martin, Paderborn.
Gusti D., 2017, Sociologia naiunii şi războiului (1937), quot. in: V. Mihailescu, Autochtonism and
National Ethnology inRomania, “CAS Working Paper Series” 1, p. 3–26
Henniges N., 2015, ‘Naturgesetze der Kultur’: Die Wiener Geographen und die Ursprünge der
‘Volks- und Kulturbodentheorie’, „ACME: An International E-Journal for Critical Geographies“
14 (4), p.1309–1351.
Hronský M., 1998, Boj oSlovensko aTrianon 1918–1920, Bratislava.
Jureit U., 2012, Das Ordnen von Räumen. Territorium und Lebensraum im 19. und 20. Jahrhun-
dert, Hamburg.
Kapras J., 1920, Český stát v historickém vývoji adnešní podobě dle ustanovení kongresu pařížského,
Praha.
Kemény R., 2010, Grenzen– Karten– Ethnien. Kartenartige Konstituierungsmittel im Dienst des
ungarischen nationalen Raums, [in:] Osteuropa kartiert– Mapping Eastern Europe, ed. J. Happel,
C. von Werdt, and M.Jovanović, Münster, p.201–214.
Kovács-Bertrand A., 1997, Der ungarische Revisionismus nach dem Ersten Weltkrieg. Der publi-
zistische Kampf gegen den Friedensvertrag von Trianon (1918–1931), München.
Koźmiński M., 1971, Mniejszości narodowościowe wbasenie Dunaju awęgierski rewizjonizm
terytorialny, [in:] “Ład wersalski” wEuropie Środkowej. Konferencja naukowa wIH PAN
wWarszawie, 2–3 grudnia 1969 r., Wrocław, p.151–167.
Krzoska M., 2003, Deutsche Ostforschung– polnische Westforschung. Prolegomena zu einem Ver-
gleich, „Zeitschri für Ostmitteleuropa-Forschung“ 52 (3), p. 398–419.
Labbé M., 2019, La nationalité, une histoire de chires: Politique et statistiques en Europe centrale
(1848–1919), Paris.
Lederer I.J., 1963, Yugoslavia at the Paris Peace Conference: AStudy inFrontiermaking, New
Haven and London.
Leonhard J., 2014, Die Büchse der Pandora. Geschichte des Ersten Weltkriegs, München.
Leonhard J., 2018, Der überforderte Frieden: Versailles und die Welt 1918–1923, München.
Lundgreen-Nielsen K., 1979, e Polish Problem at the Paris Peace Conference: AStudy ofthe
Policies ofthe Great Powers and the Poles, 1918–1919, transl. byA. Borch-Johansen, Odense.
Lutosławski W., 1919, Lithuania and White Ruthenia, Paris.
de Martonne E., 1917, e Carpathians: Physiographic Features Controlling Human Geography,
“e Geographical Review” 3 (6), p. 417–437.
Mehedini S., 1937, Le pays et le peuple roumain. Considérations de géographie physique et de
géographie humaine, Bucarest.
Mehedini S., 1936, Der Zusammenhang der rumänischen Landscha mit dem rumänischen
Vol k e, Jena.
RES GESTAE 2022(14) Maciej Górny
Mitrović A., 2003, e Yugoslav Question, the First World War and the Peace Conference, 1914–20,
[in:] Yugoslavism: Histories ofaFailed Idea, 1918–1992, ed. D. Djokić, London, p. 127–136.
Orzell L.J., 1980, A“Hotly Disputed” Issue: Eastern Galicia at the Paris Peace Conference, 1919,
“e Polish Review” 25 (1), p.49–68.
Pannenkowa I., 1919, Punkty Wilsona aGalicja wschodnia, Warszawa.
Penck A., 1925, Deutscher Volks- und Kulturboden, [in:] Volk unter Völkern ed. K.E. Loesch, Breslau.
Piskorski J.M., J. Hackmann, and R. Jaworski, 2002, eds., Deutsche Ostforschung und polnische West-
forschung im Spannungsfeld von Wissenscha und Politik. Disziplinen im Vergleich, Osnabrück.
Prott V., 2016, e Politics ofSelf-Determination Remaking Territories and National Identities
inEurope, 1917−1923, Oxford.
Prott V., 2018, e Politics ofSelf-Determination; L.V. Smith, Sovereignty at the Paris Peace Con-
ference of1919, Oxford.
Pułaski M., 1974, Zdziejów genezy „Europy wersalskiej”. Współpraca Słowian Zachodnich iPołu-
dniowych wostatnim etapie Iwojny światowej, Wrocław.
Revelli P., 1994, Una questione di geograa: l’Adriatico eil dominio del Mediterraneo orientale, ”Ri-
vista Geograca Italiana” 23 (1916), p. 91–112, quot. in: L. Gambi, Geography and Imperialism
inItaly: From the Unity ofthe Nation tothe ‘New’ Roman Empire, [in:] Geography and Empire,
eds. A. Godlewska, N.Smith, Oxford, p.74–91.
Romer E., 1939, Pozwycięstwie (1920) Wolna ipotężna Polska, [in:] idem, Ziemia ipaństwo. Kilka
zagadnień geopolitycznych, Lwów, p.131–147.
Romer E., 1912, Przyrodzone podstawy Polski historycznej, Lwów.
Romer E., nd [1919], Études de civilisation comparée (Polonais, Ruthènes et Allemands), Paris.
Rössler M., 1990, “Wissenscha und Lebensraum.” Geographische Ostforschung im Nationalsozia-
lismus. Ein Beitrag zur Disziplingeschichte der Geographie, Berlin.
Rudnyćkyj S., 1916, Ukraina. Land und Volk. Eine gemeinfassliche Landeskunde, „Geographische
Zeitschri“ 22 (4).
Seymour C., 1960, “Geography, Justice and Politics at the Paris Peace Conference of1919,” [in:]
e Versailles Settlement. Was itForedoomed toFailure?, ed. I. Lederer, Boston.
Smith N., 2003, American Empire: Roosevelt’s Geographer and the Prelude toGlobalization, Berke-
ley– Los Angeles.
Ter Minassian T., 1997, Les géographes français et la délimitation des frontières balkaniques à la
conférence de la paix en 1919, “Revue d’histoire moderne et contemporaine”, 44 (2), p. 252–286.
Wol-Powęska A., 1979, Doktryna geopolityki wNiemczech, Poznań.
150
150
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.8
John J. Kulczycki*
Chicago
The Legitimization ofForced Migration: ALong-Term Consequence
ofthe Paris Peace Conference and the Treaty ofLausanne
Abstract
Following World War I, the Great Powers gathered inParis tonegotiate aseries oftreaties under
the watchword “national self-determination.” Bythe beginning ofthe 20 century national ho-
mogeneity had become the ideal attribute ofanation-state, and inpractice this iswhat the Great
Powers saw asnational self-determination. Only invery few instances did apopulation actually
self-determine its future. Inaddition, the Great Powers took other considerations into account
inredrawing borders inEastern Europe, resulting inthe inclusion oflarge minorities, which
prompted the imposition oftreaties protecting those minorities. Ifthe new borders resulted
inachange ofan individual’s nationality, one could self-determine one’s nationality by“opting”
for another nationality, but with the obligation to“transfer” one’s residence tothe country ofthat
nationality, the equivalent offorced migration and illustrating the primacy ofnational homo-
geneity over self-determination. e Treaties ofNeuilly and Sèvres went further byobligating
Bulgaria and Turkey toreduce their minority population. e failure ofthe latter Treaty led
toaconference inLausanne, at which the Great Powers inthe resulting Treaty legitimized the
expulsion ofGreeks and Turks, providing an international sanction for forced migration. Inthe
following decades, statesmen and others repeatedly invoked the Treaty ofLausanne byname
asa successful model for dealing with minority-majority conicts, supposedly bypromoting
national homogeneity, which culminated inmassive forced migrations following World War II.
Key words: national homogeneity, self-determination, minorities, population transfers, population
exchange, Munich Pact, Potsdam Conference
Słowa kluczowe: jednorodność narodowa, samostanowienie, mniejszości, transfery populacji,
Pakt Monachijski, Konferencja w Poczdamie
*Department ofHistory, University ofIllinois at Chicago, e-mail: kutch41@yahoo.com,
ORCID: 0000-0003-3572-524X.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
151
“No phrase has had greater political resonance inthe last one hundred years than
‘self-determination.’” Although one can trace its origins toan individualistic
Enlightenment concept, prior toWorld War Iitevolved into the collectivist
doctrine ofnational self-determination. President Woodrow Wilson took
itupasthe slogan for establishing peace during World War I, and itbecame the
watchword ofthe Paris Peace Conference at which the Great Powers imposed
treaties onthe defeated states and the new and expanded states ofEastern
Europe. Since then, historians and other scholars have written widely con-
cerning self-determination and its application. But asM. Marelja, O.Pilipo-
vic´, and M. Ahtik have recently noted, self-determination actually occurred
inthe very few cases ofplebiscites allowing the population todetermine its
future. L.V. Smith has made acase for regarding Czechoslovakia asan example
ofself-determination or“self-recognition,” ashe puts it. Ingeneral, the appli-
cation ofthe principle ofnational self-determination inthe Paris treaties meant
the creation ofnationally homogeneous states. is has continued tobethe
goal ofcalls for national self-determination, and the imprecision ofits meaning
has resulted inmuch suering.
e ideal ofanationally homogeneous nation-state took hold inEurope inthe
late 19 and early 20 centuries and drew attention tothe distinct communities
within states. Inthe guise ofnational self-determination, this ideal guided the
draing ofthe peace treaties following World War Iand ultimately legitimized
forced migration, “an aspect of‘ethnic cleansing’ that can bedened asthe
wholesale, violent and permanent removal ofan ethnically dened group from
its homeland.”
Although instances offorced migration occurred inEurope from the 1860s,
not until the Balkan Wars of1912–13 were they meant tofoster national homo-
geneity among the states involved. During the negotiations inLondon inthe win-
ter of1912/13 following the First Balkan War, the British government repeatedly
referred to“ethnological arguments” for determining the assignment ofdisputed
territories. In1913 Turkey, seeing its Christian minority asapretext for war
onthe part ofBalkan states, proposed an exchange ofpopulation with Bulgaria,
towhich Bulgaria agreed. InMay 1914 Turkey also proposed a“voluntary and
reciprocal exchange” ofpopulation toGreece, which Greece accepted. But the
outbreak ofthe World War prevented either agreement from being executed.
1E. Weitz, 2015, p.462.
2Ibidem, p.463.
3E. Weitz, 2008, 1327–1328, n. 40, lists some ofthe recent literature onWilson and national
self-determination.
4E. Weitz, 2015, 463 n. 6; 464–468.
5M. Marelja, O. Pilipovic´, M. Ahtik, 2022, p.35, 40–41.
6L.V. Smith, 2022, p. 10–20.
7E. Weitz, 2008, 1334.
8J. von Puttkamer, 2014, p.11; P. er, 2014a, p.259.
9er, 2014a, p. 259. P
10 Quoted inibidem, p.261. See also, M. Biondich, 2014, p. 31.
11 C. Macartney, 1968, p.433–435.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
152
In1915 the French Swiss anthropologist and ethnologist Georges Montandon
published abrochure inLausanne, entitled Frontières nationales: Détermination
objective de la condition primordial nécessaire à l’obtention d’une paix durable.
Regarding nationality asthe leading principle ininternational aairs, he argued
that toachieve alasting peace itwas necessary toredesign the European system
ofstates by“establishing (ifpossible) anatural border through the massive trans-
plantation ofnon-members ofthe nation, orofsuch who declared themselves
tobe, toareas beyond the border, further through the prohibition ofproperty
rights oreven ofthe right toreside inthe border provinces.” He provided
concrete examples ofnew borders for European states toachieve national ho-
mogeneity. Whether aware ofhis proposal ornot, statesmen later proceeded
ashe suggested, attempting toalign the state’s borders and its nation’s borders.
Before the rst World War ended, the watchword “national self-determination”
gained wide prominence asameans ofachieving national homogeneity, based
onthe assumption that people ofakind would choose tolive together inthe
same state. In1916 the Bolshevik leader Vladimir I. Lenin sought the support
ofoppressed peoples with his call for “self-determination.” On5January 1918
British Prime Minister David Lloyd George, aer sharply criticizing Austria
for not granting autonomy toits subject nationalities, declared, “government
with the consent ofthe governed must bethe basis ofany territorial settlement
inthis war.” Accordingly, he advocated the creation ofan independent Poland
“comprising all those genuinely Polish elements who wish toform it.” Similarly,
inthe Fourteen Points outlined tothe US Congress on8January 1918, President
Wilson called for the “peoples ofAustria-Hungary” tohave “the freest oppor-
tunity ofautonomous development” and for an “independent Poland,” which
“should include the territories inhabited byindisputably Polish populations.”
Wilson believed that democracy could ourish only inanation-state and that
awell-organized world, inwhich every “civilized” race had its own state, would
beaworld at peace. Inthe West many throughout society at that time equated
race with nation, considered its characteristics inheritable and immutable, and
thought that each nation should have its own state. By1918 national self-deter-
mination, encompassing the political ideas ofdemocracy and self-government
12
Quoted inH. Lemberg, 1998, p. 378, emphasis inoriginal: “nach der Festlegung einer (wenn
möglich) natürlichen Grenze durch die massive Verpanzung von Nichtangehörigen der Nation
oder von solchen, die dafür erklart werden, inGebiete jenseits der Grenze, ferner durch das Verbot
des Eigentumsrechts oder selbst des Aufenthaltsrechtes für Ausländer inden Grenzprovinzen.”
13 E. Weitz, 2008, p.1334.
14 V. Lenin, 1916, p. 143–156.
15 Quoted inJ.Connelly, 2020, p. 330.
16 W. Wilson, 1918.
17 E. Weitz, 2003, p. 51; N.Phelps, 2020, p. 12; E.Weitz, 2008, p. 1326; L.Wol, 2020, p. 3. For
acontrary view, see T.rontveit, 2011, p.447.
18
E. Weitz, 2003, p. 50; Weitz, 2008, p. 1320; P. er, 2014b, p.20–21; H. Temperley, 1921,
p. 316–317. According toV. Prott, 2014, p.745–746, the American experts gave “race” an “eth-
nological meaning.”
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
153
adapted tothe nationalist claims emanating from Central and Eastern Europe,
formed the basis for the peace negotiations following the war.
Before the Paris Peace Conference began on18January 1919, the leaders
ofprospective new and expanded states acted ontheir own, resorting toforce
toestablish their borders. e Great Powers (France, Great Britain, and the Unit-
ed States) expressed their concern about the inclusion oflarge Ukrainian, Jew-
ish, and German minorities inarecreated Poland. Simultaneously, the Great
Powers pursued geopolitical objectives. e American delegation inparticular
believed that homogeneity contributed tothe stability ofnation-states necessary
for the spread ofcapitalist economies globally. Out ofadesire tobuild astrong
network ofalliances, France advocated an expanded Poland asabarrière de l’est
isolating Germany. Beyond self-determination and strategic interests, more
general criteria aected the process ofdecision-making. But the delegations
ofall three Great Powers and their expert advisors focused mainly on“national
security, stability, and the establishment oflasting peace inEurope.”
e application ofnational self-determination led directly tothe concept
ofanational minority. Because ofthe resulting lack ofhomogeneity ofthe
states ofthe “less civilized” peoples ofEastern Europe, the Great Powers saw
the need for the protection ofminorities tomaintain peace. Protecting the
rights ofminorities had the additional aim offostering their loyalty tothe states
inwhich they resided, thereby ensuring internal stability and facilitating their
assimilation into the titular nation. Sir Austin Chamberlain, amember ofLloyd
George’s coalition government stated, “e object ofthe Minorities Treaties
[…] was […] tosecure for the minorities that measure ofprotection and justice
which would gradually prepare them tobemerged inthe national community
towhich they belonged,” though he later denied that “merged” meant the abo-
lition ofcultural characteristics. Lloyd George specically argued that “every
eort ought tobemade tomerge the Jews ofPoland inthe Polish nationality,
just asthe Jews inGreat Britain orFrance became merged inBritish orFrench
nationality.” Hence, for some, the minorities treaties had national homogene-
ity asan ultimate goal. At the same time, the treaties legitimized Great Power
intervention inthe states ofEastern Europe.
OnWilson’s insistence, the Great Powers devoted their initial attention tothe
creation ofthe League ofNations. Wilson sought auniversal solution byintro-
ducing an article defending minority rights at ameeting ofthe League ofNa-
tions Commission. Ultimately, the opposition ofother members led tothe
19 V. Prott, 2014, p.728, 743.
20 C. Fink, 2004, p. 137–140.
21 V. Prott, 2014, p.745.
22 I. Davion, 2021, p.324–325. Onadditional French eorts tobuild anetwork ofalliances,
see F. Dessberg, 2020, p. 59–88.
23 V. Prott, 2014, p.744.
24 L. Wol, 2020, p.9.
25 C. Macartney, 1968, p.275–277, the quote isonp.277.
26 Quoted inL. Wol, 2020, p. 206.
27 L. Robson, 2019.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
154
omission ofsuch an article, which meant that any protection aorded minorities
would beformulated inconnection with each particular territorial arrangement.
However, the victorious allies assigned the League the task ofoverseeing the
protection ofminority rights inEastern Europe.
e East European states regarded the requirement tosign agreements topro-
tect their minorities asdiscriminatory and aviolation oftheir sovereignty: no
Western European state faced the same requirement, not even Germany inre-
lation tothe Lusatian Sorbs. Topressure Poland and Czechoslovakia tosign
the agreements, both Wilson and Lloyd George linked this obligation tothe
territorial arrangements inthe treaty with Germany. Other East European
states, the Serb-Croat-Slovene State, Greece, Romania, Austria, Hungary, and
Bulgaria, came under the same pressure. Indefense ofthe requirement, acover
letter sent toPolish Prime Minister, Ignacy Jan Paderewski, with the minority
treaty that Article 93 ofthe Treaty ofVersailles required Poland tosign claimed
that it“does not constitute any fresh departure,” citing the examples ofthe Great
Powers imposing requirements onstates inthe Balkans inreturn for recognition
oftheir sovereignty.
The Treaties ofthe Paris Peace Conference
During the conference, the Allied and Associated Powers signed treaties with
each ofthe ve defeated belligerent states: Germany at Versailles on28June
1919, Austria at Saint-Germain-en-Laye on10September 1919, Bulgaria at
Neuilly-sur-Seine on27November 1919, Hungary at Trianon on4June 1920,
and Turkey at Sèvres on10August 1920.
Except for the treaty with Germany, the treaties required the defeated states
“toassure full and complete protection oflife and liberty toall inhabitants […]
without distinction ofbirth, nationality, race orreligion.” “Nationality” meant
the equivalent of“citizenship,” and residents ofaparticular country were termed
“nationals” ofthat country. For example, Article 91 ofthe Treaty ofVersailles
states, “German nationals habitually resident interritories recognised asform-
ing part ofPoland will acquire Polish nationality ipso facto and will lose their
German nationality.” Each ofthe treaties incorporated similar provisions
28 C. Fink, 2004, p. 152, 158, 160, 267.
29 Eadem, p. 269
30 Eadem, p. 212–215; L Wol, 2020, p. 193, 203.
31 Foreign Relations ofthe United States. Diplomatic Papers (hereaer cited asFRUS), 1943,
Paris Peace Conference, 1919, 6, p.629–634; the quote isonp.630.
32
Treaty ofPeace between the Principal Allied and Associated Powers and Austria (signed
atSaint-Germain-en-Laye, 1919, 10September), Art. 63, p. 18; Treaty ofPeace Between the Allied
and Associated Powers and Bulgaria, and Protocol and Declaration signed at Neuilly-sur-Seine,
27November 1919, Art. 50; Treaty ofPeace Between e Allied and Associated Powers and Hun-
gary And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920, Art. 55; e Treaty ofPeace
between the Allied and Associated Powers and Turkey, signed at Sèvres, August 10, 1920, Art. 141.
33 Treaty ofPeace with Germany (Treaty ofVersailles), 1919, Art. 91, p. 94. M.Marelja, O. Pi-
lipovic´, M. Ahtik, 2022, p. 38, also see “nationality” asmeaning “citizenship.”
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
155
providing for individuals interritory transferred toanother state toacquire
“the nationality ofthe State exercising sovereignty over such territory.” is
acquisition ofa new “nationality” was not inall cases automatic and could
come with restrictions. For example, Austrian “nationals” residing interritory
transferred toItaly did not “ipso facto” acquire Italian nationality. e princi-
ple ofstate sovereignty prevailed over nationality, particularly inrelation tothe
Principal Allied Powers.
ose whose “nationality” changed because ofborder shis could self-de-
termine their “nationality” byopting within aspecied period oftime, which
varied from two years tosix months, for their former “nationality” orfor one
inkeeping with the ideal ofnational homogeneity. Accordingly, citizens ofthe
former Austro-Hungarian Monarchy residing interritory “diering inrace and
language from the majority ofthe population ofsuch territory” were entitled
toopt for astate “ifthe majority ofthe population ofthe state selected isofthe
same race and language asthe person exercising the right toopt.” Persons
ofTurkish nationality residing interritory detached from Turkey (orEgypt)
where they diered “inrace from the majority ofthe population” were entitled
toopt for astate (any state inthe case ofEgypt) “ifthe majority ofthe popu-
lation […] isofthe same race asthe person exercising the right toopt.” e
Treaty ofVersailles specically stated that “Czecho-Slovaks” and “Poles” who
were “German nationals […] habitually resident inGermany will have asim-
ilar right toopt for” their respective nationalities. e Treaty ofNeuilly gave
Serb-Croat-Slovenes who were “Bulgarian nationals” the same right.
However, those who invoked this option had to“transfer their place ofresi-
dence” within twelve months tothe state for which they opted. Some treaties
before the World War that conrmed atransfer ofterritory contained similar
provisions. e Treaty ofSèvres refers to“persons desiring toavail themselves
ofthe right toopt” as“voluntary emigration,” but none ofthe other treaties
socharacterized it. Consequently, all ofthe treaties ofthe Paris Peace Con-
ference mandated forced migration (euphemized as“transfer”) inthe name
34 See, for example, Treaty ofPeace between the Principal Allied and Associated Powers and
Austria (signed at Saint-Germain-en-Laye, 1919, 10September), Art. 70, p. 20.
35 Ibidem, Art. 71.
36
Ibidem, Art. 80, p. 21; Treaty ofPeace Between the Allied and Associated Powers and Hungary
And Protocol and Declaration, Signed at Trianon June 4, 1920, Art. 64.
37 e Treaty ofPeace between the Allied and Associated Powers and Turkey, signed at Sèvres,
August 10, 1920, Art. 105, 125, 126.
38 Treaty ofPeace with Germany (Treaty ofVersailles), 1919, p.88, Art. 85, p. 88; Art. 91, p. 94.
39 Treaty ofPeace Between the Allied and Associated Powers and Bulgaria, and Protocol and
Declaration signed at Neuilly-sur-Seine, 27November 1919, Art. 40.
40
Exceptionally, Treaty ofPeace with Germany (Treaty ofVersailles), 1919, Art. 91, p. 94, stated
that German nationals inPoland and Poles inGermany may transfer their residency tothe state
for which they opted.
41 C. Macartney, 1968, p.431.
42 e Treaty ofPeace between the Allied and Associated Powers and Turkey, signed at Sèvres,
August 10, 1920, Art. 127.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
156
ofnational homogeneity. Sodid e Minorities Treaties signed byPoland,
Czechoslovakia, the Serb-Croat-Slovene State, Romania, and Greece. Although
the “transfer” hinged onafree choice ofnationality, itforeshadowed more
extensive forced migration.
The Treaties ofNeuilly-sur-Seine and Sèvres and “Voluntary” Emigration
e Treaty ofNeuilly took astep further towards forced migration. Unlike
the earlier treaties, itrequired acommitment toreduce the minority popu-
lation. InArticle 56 Bulgaria undertook “torecognise such provisions asthe
Principal Allied and Associated Powers may consider opportune with respect
tothe reciprocal and voluntary emigration ofpersons belonging toracial mi-
norities.” Onthe same day asthe signing ofthe Treaty, Bulgaria and Greece
signed aConvention providing for “the right oftheir subjects belonging tothe
racial, religious orlinguistic minorities toemigrate freely totheir respective
territories” byocially declaring their intention within two years ofthe creation
ofamixed commission for the purpose “ofsupervising and facilitating the vol-
untary emigration.” Italso allowed for “the adhesion ofstates with acommon
frontier with one ofthe signatory states” within one year.
Greek Prime Minister, Eleutherios Venizelos, rst proposed the exchange.
He dreamt ofmoving hundreds ofthousands ofpeople tocreate homogeneous
nation-states. He saw the Allied victory as“the occasion tox the political
frontiers ofthe European States inexact accordance, orat any rate inapprox-
imate accordance, with the limits oftheir ethnical domain. Inthis way the
indispensable basis ofthe Society ofNations will becreated.” During adis-
cussion ofGreece’s territorial demands with representatives ofthe Principal
Allied Powers on3February 1919, he justied claims toNorthern Epirus onthe
basis that Greeks constituted amajority ofthe population, while admitting that
many did not speak Greek, only Albanian. But he argued, “Aer the experience
gained inthis war, neither race, nor language, nor skull, could betaken byitself
43 E. Weitz, 2008, p. 1313, sees forced deportations and minority protection asconcurrent
without specifying the obligation to“transfer” aspart ofthe dyad.
44 Minorities Treaty between the Principal Allied and Associated Powers (e British Empire,
France, Italy, Japan, and the United States) and Poland, signed at Versailles (28June 1919), Art. 3,
p. 4; Treaty between the Principal and Allied Associated Powers and Czechoslovakia, signed at Saint-
Germain-en-Laye, September 10, 1919, Art. 3; Treaty between the Principal Allied and Associated
Powers (e British Empire, France, Italy, Japan and the United States) and the Serb-Croat-Slovene
State, signed at Saint-Germain-en-Laye (1919, 10September), Art. 3, p. 2; Treaty between the Prin-
cipal Allied and Associated Powers and Roumania, signed at Paris, December 9, 1919, Art. 3, p.4;
Treaty concerning the Protection ofMinorities inGreece, signed at Sèvres, August 10, 1920, Art. 3, p. 3.
45
P. er, 2014b, p. 35, considers the Treaty ofNeuilly tobethe blueprint for the Treaty
ofLausanne.
46 Treaty ofPeace Between the Allied and Associated Powers and Bulgaria, and Protocol and
Declaration signed at Neuilly-sur-Seine, 27November 1919, Art. 56.
47
Convention between Greece and Bulgaria respecting Reciprocal Emigration, signed at Neuilly-
sur-Seine the 27 November 1919, Art. 1, 4, 16.
48 E. Venizelos, 1919, p.1.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
157
asdetermining nationality: national conscience alone must decide” and asserted
that the Christians ofAlbania had always considered themselves Greek, seeing
religion asdetermining nationality.
Greece saw the exchange asan opportunity topromote national homogeneity
bysettling Greeks inthe ethnically mixed territory itacquired asaresult ofthe
war and therefore pushed for immediate enforcement ofthe convention. But
many ofthe eligible proved reluctant tobecome refugees and showed apref-
erence toremain intheir places ofbirth, even making concessions regarding
their national identity tointegrate into the host society. Multiple factors inu-
enced those who did relocate, illustrating the variable signicance ofnational
identity. e commission supervising the emigration struggled tomaintain
its voluntary character asboth governments pressured the unwilling. Some
out offear simply ed and could more properly beregarded asrefugees than
asvoluntary emigrants. Inthe face ofresistance, reciprocity failed: by1931
when the agreement formally ended, itaected nearly 102,000 Bulgarians but
only 53,000 Greeks.
Onthe model ofthe Treaty ofNeuilly, Article 143 ofthe Treaty ofSèvres com-
mitted Turkey “torecognise such provisions asthe Allied Powers may consider
opportune with respect tothe reciprocal and voluntary emigration ofpersons
belonging toracial minorities.” At the same time, itobligated Greece and Turkey
within six months to“enter into aspecial arrangement ofreciprocal and volun-
tary emigration ofthe populations ofTurkish and Greek race inthe territories
transferred toGreece and remaining Turkish respectively.” Inadeclaration
signed on2October 1921, Albania, which achieved independence in1912 but
descended into chaos until aer the World War, similarly agreed “tothe recip-
rocal and voluntary emigration ofpersons belonging toethnical minorities”
asrecommended bythe Council ofthe League ofNations.
Treaty ofLausanne
Turkey never ratied the Treaty ofSèvres, nor did Greece and Turkey reach
agreement onaconvention concerning “reciprocal and voluntary emigration.”
In1919 Greece, with British support, had landed troops inSmyrna, justied
bythe presence ofalarge Greek minority inAsia Minor. In1921 the Greek
army advanced into inner Anatolia, again with British approval, cutting apath
ofdestruction. Ultimately, aTurkish force mobilized bythe Turkish nationalist,
49 FRUS, 1943, Paris Peace Conference, 1919, 3, p. 860.
50 T. Dragostinova, 2009, p.187.
51 C. Macartney, 1968, p.439–441.
52 P. er, 2014a, p. 276.
53 e Treaty ofPeace between the Allied and Associated Powers and Turkey, signed at Sèvres,
August 10, 1920.
54 Declaration Concerning the Protection ofMinorities inAlbania (Geneva, October 2, 1921),
Art. 3, p. 1.
55 P. er, 2014b, p. 35–36.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
158
Kemal Pasha, with the goal ofcreating ahomogeneous Turkish nation-state,
defeated the Greek army inAugust 1921. Nearly all Christians ed with the
retreating Greek army, and hundreds ofthousands ofrefugees found themselves
inSmyrna when the Turkish army entered inSeptember 1921. e destruction
that followed and the Greek defeat came tobeknown asthe Asia Minor Ca-
tastrophe, ending the Greek dream ofarevival ofaMediterranean Empire.
Toaddress the failure ofthe Treaty ofSèvres, the Allies convened aconference
inLausanne, Switzerland, inNovember 1922. e famed Norwegian explorer,
Fridtjof Nansen, the League ofNations’ High Commissioner for Refugees, ap-
parently was the rst topropose acompulsory exchange ofpopulation at the
conference, seeing abenet inMuslims from Greece cultivating lands inTur-
key abandoned byGreeks and freeing upland inGreece for the refugees from
Turkey, and Venizelos agreed. Nansen seems tohave been an advocate ofna-
tional homogeneity. In1905 he supported the dissolution ofthe union between
Norway and Sweden, stating “Any union inwhich the one people isrestrained
inexercising its freedom isand will remain adanger.” British Foreign Secretary,
George Curzon, who chaired the conference, expressed optimism about the
feasibility ofthe benets ofthe exchange assuggested byNansen. Curzon, not
Greece orTurkey, introduced the euphemistic term “exchange ofpopulations”
at the crucial meeting ofthe Territorial and Military Commission ofthe con-
ference and insisted that itbecompulsory with no exceptions since avoluntary
exchange would not suce. Nevertheless, the minutes ofthe next meeting
ofthe Commission two weeks later, recorded Curzon saying that “For his own
part, he deeply regretted that the solution now being worked out should bethe
compulsory exchange ofpopulations– athoroughly bad and vicious solution,
for which the world will pay aheavy penalty for ahundred years tocome.” But
later inthe negotiations Curzon cited the standard justication for this action,
that “the greater homogeneity ofthe population [will result in] the disappearance
ofthe causes ofancient and deep-rooted conicts.”
e resulting convention signed on30January 1923 stated inArticle 1:
“Asfrom the 1 May, 1923, there shall take place acompulsory exchange ofTurk-
ish nationals ofthe Greek Orthodox religion established inTurkish territory,
and ofGreek nationals ofthe Moslem [sic] religion established inGreek terri-
tory.” Article 3 legitimized the earlier expulsion and ight ex post facto: “ose
Greeks and Moslems who have already, and since the 18 October, 1912, le
the territories the Greek and Turkish inhabitants ofwhich are tobe respec-
tively exchanged, shall be considered asincluded inthe exchange provided
for inArticle1.” e Treaty ofLausanne between Turkey and the allies (e
56 Ibidem, p.75–76; R. Hirschon, 2003, p. 14.
57 C. Macartney, 1968, p. 444. Mythanks toTomasz Knothe for bringing the role ofNansen
tomyattention.
58 “Fridtjof Nansen,” Britannica Academic.
59 P. er, 2014b, p. 35–36, 43, 77; the quote isonp. 77.
60 Quoted inE. Weitz, 2008, p. 1337.
61 Convention concerning the Exchange ofGreek and Turkish Populations, 1921, Art. 1, 3.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
159
British Empire, France, Italy, Japan, Greece, Romania, and the Serb-Croat-Slo-
vene State) signed on24July 1923 inArticle 142 recognized the convention
“between Greece and Turkey, relating tothe exchange ofthe Greek and Turkish
populations [ashaving] the same force and eect asif itformed part ofthe
present Treaty.” Itthereby gave international sanction toand legitimized the
forced migration of1,221,000 Christians from Anatolia toGreece and 355,000
Muslims from Greece toTurkey. Signicantly, the main wave ofdeportation
and ight from their homelands occurred during the hostilities in1922, before
the signing ofthe convention, which aected about 700,000 aer the Treaty
ofLausanne was concluded. e Muslims ofGreece strongly protested asdid
even some Greeks, hoping toreturn toTurkey once peace was restored aer
they ed Anatolia for Greece, suggesting that very few le their homelands
voluntarily.
Supercially, the exchange ofpopulation did increase the national homogene-
ity ofGreece and Turkey. For example, the portion ofGreeks inGreek Macedonia
rose from 42.6 percent in1912 to88.8 percent in1926. But the integration
ofthe refugees with nationals inGreece and Turkey tested the “homogeneity”
ofboth societies for generations. Asnoted above inreference toAlbanians,
Venizelos regarded Christians asGreeks, and the Ottoman Empire traditional-
ly classied minorities into religious communities, which had administrative
self-government under the millet system. e reliance onreligion asthe criterion
inthe agreements reected this but resulted inthe misidentication ofsome
aected bythe “exchange”: Anatolian Christians who did not speak Greek,
Albanian and Bulgarian-speaking Pomak Muslims inGreece. ey were not
aorded any option. e terms ofthe treaty and state authorities determined
their “nationality.” e problems ofaccommodating the refugees soon led
tohostility between them and the local population, especially inGreece, where
they increased the population by25 percent. e nancial cost contributed
toGreece’s bankruptcy and continued economic crises, which had long-term
political consequences.
After the Treaty ofLausanne
e Allied Powers had made the League ofNations the guarantor ofthe minori-
ties treaties, but its ocials, bound bythe principle ofstate sovereignty, favored
the interests ofstates over those oftheir minorities. Once Germany became
apermanent member ofthe League Council in1926, itused the Minority
Protection System toback the petitions ofPoland’s German minority, whose
62 Treaty ofPeace with Turkey Signed at Lausanne, July 24, 1923, Art. 142.
63 C. Macartney, 1968, p. 444; er, 2014a, p. 281; E. Weitz, 2008, p.1334; R. Hirschon, 2003,
p. 14–15.
64 H. Lemberg, 1998, p. 380.
65 P. er, 2014b, p. 36.
66 R. Hirschon, 2003, p.14–20.
67 C. Fink, 2004, p. 282.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
160
petitions tothe League outnumbered those ofany other minority. According
toChristian Raitz von Frentz, this ultimately destroyed the system and “paved
the way for forcible population transfers onan unprecedented scale.”
e “compulsory exchange” mandated bythe Treaty ofLausanne forced the
migration ofover one and half million people from their homes. Byfocus-
ing oninternational politics, statesmen and others came toregard the Treaty
asamodel for the peaceful resolution ofconicts between states over minorities
despite its negative consequences for the migrants. e treaty offriendship
signed byGreece and Turkey in1930 seemed toprovide proof ofthe success
ofthe Treaty ofLausanne. Alack ofsensitivity to, oreven an interest in, the
suering and losses ofpeople forced from their homes made “population ex-
changes” more palatable. Asone historian observed concerning alater British
commission that considered the transfer ofGerman population, it“toyed with
the fates ofmillions […] rarely troubled bymoral qualms.”
In1931 Alfons Krysiński, aPolish specialist inpopulation movements, saw
the Greek-Turkish friendship treaty asaconsequence ofthe national homoge-
neity ofthe two states: “the wave ofGreek emigration from the reborn Turkish
republic, awave, which together with the outow toAnatolia and eastern race
ofMuslims from Greece, assured both nations, feuding for centuries, congruence
ofthe political borders with the ethnographic and, hence, the basis for alasting
agreement.” He attributed the forced migration ofMuslims from Greece inthe
Treaty ofLausanne toTurkish pressure onGreece and regarded the results for
Turkey as“extremely signicant. […] [F]rom amultilingual, multinational state,
itbecame astate offar advanced national consolidation. […] e fruit ofthis
policy was nally the possibility ofalasting agreement between Turkey and
its neighbors, an example ofwhich isthe conclusion ofafriendship pact with
Greece, which, given acontinuation ofthe pre-war national chaos inrace
and Western Anatolia, would have been something unimaginable.”
Asminority-majority conicts intensied inmost European countries, es-
pecially following the world economic crisis, the minorities treaties proved
insucient tomaintain peace. Forced migration could remove atroublesome
minority unlikely toassimilate. e escalation ofconict inthe 1930s also
prompted the questioning ofnational borders, particularly those ofthe states
defeated inWorld War I. e British were the leading enthusiasts ofpromoting
“homogeneity” inthe belief that assigning each nation ornationality its own
68 C. Raitz von Frentz, 1999, p.245.
69 P. er, 2014a, p. 282.
70 A. Krysiński, 1931, p. 19: “falę emigracji greckiej z odradzającej się republiki tureckiej, falę,
która wespół z odpływem doAnatolji iwschodniej Tracji muzułmanów z Grecji, zapewniła obu
od wieków zwaśnionym narodom zgodność granicy politycznej z etnograczną i, co za tem idzie,
podstawę trwałego porozumienia.”
71
Ibidem, 1931, p. 60. “niezmiernie doniosłe. […] z wielojęzycznego państwa narodowościowe-
go stała się ona państwem o daleko posuniętej konsolidacji narodowej. […] Owocem tej polityki
stała się wreszcie możliwość trwałego porozumienia się Turcji z sąsiadami, którego przykładem
jest choćby zawarcie paktu przyjaźni z Grecją, co przy trwaniu przedwojennego chaosu narodo-
wościowego w Tracji iAnatolji Zachodniej byłoby rzeczą nie dopomyślenia.”
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
161
specic territory would resolve conicts between them. For example, agovern-
ment commission proposed an “exchange ofpopulations” toresolve Jewish-Arab
violence inPalestine, but in1937 Arab resistance forced ittodrop the proposal.
InEurope inthe late 1930s Nazi Germany’s expansive ambition triggered
further attempts toachieve “national homogeneity.” With this goal inmind,
inthe spring of1938, leading French and British politicians proposed toGer-
many and Czechoslovakia the elimination ofGerman-speaking islands inBo-
hemia through migration and arevision ofthe border inGermany’s favor.
On15September 1938, Czechoslovak President, Edvard Beneš, similarly pro-
posed aterritorial concession and the compulsory transfer of1.5 to2 million
Sudeten Germans.
ese proposals did not satisfy Adolf Hitler. e Munich Pact signed on29Sep-
tember 1938 reected the commitment ofthe signatories, the United Kingdom,
France, Italy, and Germany, tothe ideal of“national homogeneity” byforcing
Czechoslovakia tocede the areas based ona“strictly ethnographical determi-
nation” with “aright ofoption into and out ofthe transferred territories […]
tobeexercised within six months,” half the time allowed for resettlement under
the Paris Peace Treaties. Furthermore, the signatories called onCzechoslovakia
and Hungary torevise their border along ethnic lines within three months.
Hitler’s goal ofbuilding ahomogeneous German state went beyond “national
homogeneity” tobiological “racial” purity through the resettlement ofthe at least
10 million Volksdeutsche residing ineastern Europe, aprogram called Heim ins
Reich, toreplace undesirable Jews, Slavs, and others. Inaspeech on6October
1939, Hitler echoed the concerns ofEuropean statesmen: “Because the whole
ofEast and Southeast Europe ispartly lled with untenable fragments ofthe
German nation. Itisprecisely inthem that there isacause ofcontinued in-
ter-state disturbances. Inthe age ofthe nationality principle and the idea of race,
itisutopian tobelieve that one can assimilate these members ofahigh-quality
people without further ado. Itistherefore one ofthe tasks ofafar-sighted order
ofEuropean life toresettle here inorder toeliminate at least part ofthe source
ofEuropean conict.”
Hitler’s violent and murderous means ofachieving homogeneity did not
discredit the goal. InApril 1940 Polish Foreign Minister, August Zaleski, com-
mented tothe National Council ofthe Government-in-Exile, “there are alot
72 P. er, 2014b, p. 11, 37, 88, 248.
73 Ibidem, p.87.
74 R. Douglas, 2012, p. 18.
75 Munich Pact September 29, 1938, Art. 6, 7.
76 Munich Pact Declaration, 1938.
77 Reichstagsprotokolle, 1939/42, 1, 6October 1939, p. 56: “Denn der ganze Osten und Süd-
osten Europas ist zum Teil mit nichthaltbaren Splittern des deutschen Volkstums gefüllt. Gerade
inihnen liegt ein Grund eine Ursache fortgesetzter zwischenstaatlicher Störungen. Im Zeitalter
des Nationalitätenprinzips und des Rassegedankens ist es utopisch, zu glauben, daß man diese
Angehörigen eines hochwertigen Volkes ohne weiteres assimilieren könne. Es gehört daher zu den
Aufgaben einer weitschauenden Ordnung des europäischen Lebens, hier Umsiedlungen vorzu-
nehmen, um auf diese Weise wenigstens einen Teil der europäischen Koniktstoe zu beseitigen.”
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
162
ofpeople who continue tomaintain that the political organization ofEurope
should bebased onethnographic premises,” which he saw asathreat toPoland’s
claim toits pre-war eastern border.
In1940 agroup ofexperts commissioned bythe British government tostudy
the desirability ofalarge-scale exchange ortransfer ofpeople concluded that
itcould bean appropriate way ofdealing with the German minority ofPoland
and Czechoslovakia and restructuring the population ofEurope aer the war.
e chairman ofthe commission, the historian, Arnold Toynbee, explicitly
endorsed the Treaty ofLausanne and its exchange ofpopulation.
e Prime Minister, Winston Churchill, agreed. On12December 1940 he
told his private secretary, “Exchanges ofpopulation would have totake place
onthe lines ofthat sosuccessfully achieved byGreece and Turkey aer the
First World War.” Minority protection had not maintained peace. British
Foreign Secretary, Anthony Eden, inaconversation with his private secretary
inSeptember 1941 concluded that “minority treaties had been acurse--caus-
ing minorities tobeoen impossibly obstructive and obliging us tointervene
perpetually ininternal aairs. Wethought that next time there should beno
minorities. ey must opt between exchange and absorption, having no special
privileges.”
On10January 1941 Germany and the Soviet Union, apparently at the request
ofthe latter, agreed toan exchange ofpopulation along the lines ofthe Treaty
ofLausanne: Germans from the Baltic States annexed bythe Soviets and Lithua-
nians, Russians, and White Russians from Germany. e eligible individuals were
todeclare their desire toresettle within two and half months ofthe agreements,
though one might doubt the voluntary nature ofthe exchange. Inthe view ofthe
US Chargé inGermany, the Soviet government’s concern was very much inline
with that ofWestern diplomats: the German minority might bemanipulated at
some later date byBerlin inthe same manner asitwas inthe dismemberment
ofCzechoslovakia and the partitioning ofPoland.
Following Germany’s attack onthe Soviet Union inJune 1941, bywhich
itbecame an ally against Germany, Eden informed the Polish Prime Minister,
Władysław Sikorski, on 4July 1941, “Soviet policy was tofavour the estab-
lishment ofan independent national Polish State. e boundaries ofthis State
would correspond with ethnographical Poland.” Aer ameeting ofSikorski
with Churchill and Eden concerning the deportation ofGermans out ofEast
Prussia, Eden’s private secretary wrote inhis diary, “Anyway wehave Hitler’s
authority for mass deportation and itmay beasolution.” When Eden met with
78 Quoted inW. Kowalski, 1970, p. 165: “jest dużo ludzi, którzy twierdzą w dalszym ciągu, że
urządzenie polityczne Europy powinno opierać się na przesłankach etnogracznych.”.
79 P. er, 2014b, p. 37, 102.
80 Quoted inEnglish inD.Brandes, 2001, p.103.
81 Quoted inEnglish inD.Brandes, 2001, p.159.
82 FRUS, 1941, 1, General, e Soviet Union, 1958, p. 126, n. 24.
83 General Sikorski Historical Institute,1961, p. 116, 141–142.
84 Quoted inEnglish inD.Brandes, 2001, p.159.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
163
the Soviet leader, Joseph Stalin, inMoscow inDecember 1941, Stalin proposed,
inaddition toretention ofthe 1941 Polish-Soviet border, Poland’s acquisition
of“all the lands uptothe Oder [River]” and the transfer ofthe region’s Germans
toGermany. Seemingly inresponse toStalin’s proposals, inJanuary 1942 the
British government requested amajor government commission toinvestigate
the “[l]essons tobelearnt from past exchanges ofpopulations, particularly the
Greco-Turkish exchange and the forced removal ofpopulations bythe Germans
inthe Baltic States and interritory now occupied byGermany.” InJuly 1942
the British War Cabinet agreed inprinciple tothe transfer ofthe German pop-
ulation from Poland and Czechoslovakia and sonotied their governments.
InDecember 1942 the Polish government informed the Foreign Oce ofits
territorial demands, including East Prussia, conceding the necessity of the
forced resettlement ofsome ofthe Germans. When Eden met with President,
Franklin Roosevelt, inWashington inMarch 1943, the president thought that
“the only way tomaintain peace [was] tomove the Prussians out ofEast Prussia
the same way the Greeks were moved out ofTurkey aer the war.”
At the conference ofthe Big ree inTehran on1December 1943 during
adiscussion concerning the Polish territory east ofthe 1939 German-Soviet
border, Stalin disavowed any wish toretain areas inhabited mainly byPoles.
President Roosevelt then, perhaps naively, asked ifavoluntary transfer ofpeo-
ples from the mixed areas was possible, and Stalin replied that itwas entirely
possible.
Stalin favored the resettlement ofnational minorities. InDecember 1943
he advised Beneš, who led the Czechoslovak Government-in-Exile, toget rid
ofall his Germans. Following his meeting with Stalin, Beneš informed US
Ambassador W. Averell Harriman that the Soviet government approved ofthe
transfer ofthe German population from the Sudetenland and an exchange with
Hungary ofthe Slovak and Hungarian populations.
“[T]he West’s vision ofpostwar Europe was based onaframework ofho-
mogenized nation-states.” Inpreparation for the Anglo-American confer-
ence inQuebec inAugust 1944, the Committee onPost-War Programs issued
amemorandum that regarded the presence ofsubstantial German minorities
invarious states inEastern Europe asaproblem for the establishment of“eq-
uitable” borders, presumably with the ideal ofnational homogeneity inmind.
e Committee saw their transfer toGermany ascontributing tothe “tran-
quility” ofthe states inquestion, citing Hitler himself ashaving set an example
85 Quoted inA. Noskova, 2000, p. 98.
86 Quoted inP. er, 2014b, p.102; H. Lemberg, 1998, p. 388.
87 D. Brandes, 2001, p.402.
88 D. Brandes, 1988, p.406; D. Brandes, 2001, p.215–217.
89 FRUS, 1943, 3, e British Commonwealth, Eastern Europe, the Far East, 1963, p. 15.
90 FRUS, e Conferences at Cairo and Tehran, 1943, 1961, p.600.
91
P. er, 2001, p. 53; J.Rychlík, T. Marzik, M. Bielik, ed., 1995, p.622. R. Douglas, 2012,
p. 16–38, regards Beneš asthe prime mover ofthe expulsion.
92 FRUS, 1943, 3, e British Commonwealth, Eastern Europe, the Far East, 1963, p. 732.
93 er, 2014b, p.103
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
164
by“numerous forced migrations.” But the Committee recommended against
amass transfer toGermany immediately at the end ofthe war onpurely prac-
tical grounds: the German economy could not accommodate the enormous
size ofthe transfer.
Inaspeech before the House ofCommons on15December 1944, Chur-
chill conrmed the belief that national homogeneity enhanced international
peace when, indefending an “exchange” ofminorities, he stated: “ere will
beno mixture ofpopulations tocause endless trouble. […] Aclean sweep will
bemade.” But the initiative for the transfer ofGerman minorities came not
from American and British leaders but from the states that Germany had oc-
cupied: Poland, Czechoslovakia, and Hungary.
Following Germany’s attack onthe Soviet Union inJune 1941, Polish commu-
nists, who would dominate the Provisional Government ofPoland, embraced
Polish nationalism. According toKrystyna Kersten, “e word nation, rarely
present inthe documents and publications ofthe [Communist Party ofPoland],
became the word most oen used and supplanted all others with social and class
content.” In1943 aleading member ofthe Party stated unequivocally, “e
rebuilt Polish state will beanation-state.” Nationalist grounds undergirded
the demands for German territory inthe west and north: formerly Polish areas
that included aPolish minority.
e issue ofPoland’s borders was among the most contentious at the Potsdam
Conference ofthe Big ree, 17July-2August 1945. Prior tothe conference, the
US and the British protested the Soviet handover ofGerman territory tothe
Polish government. e US sought tolimit the “compensation” for Poland’s loss
ofterritory inthe East topredominantly Polish areas for the sake ofpeace and
tranquility inEurope, supposedly making Poland more economically viable
and reducing the transfer ofpopulation.
At the h plenary meeting ofStalin, Churchill, and President Harry Truman
on21July 1945, Churchill also spoke out against the Polish demands onGerman
territory, inaccurately claiming that they exceeded Polish losses inthe East. He
noted that millions would bemoved west across the Curzon Line and millions
ofothers would bemoved elsewhere and that these vast transfers ofpopulation
caused agreat shock for his country. Inhis account ofthe meeting at Tehran
in1943, he had proposed such transfers toStalin, “Poland might move westward,
like soldiers taking two steps ‘le close.’” He now argued that Germans who
ed Poland should beencouraged toreturn. With insucient food supply, he
94 FRUS, Conference at Quebec, 1944, 1972, p.57.
95 W. Churchill, 1944, cols. 1483, 1484.
96
K. Kersten, 1989, p.473: “Słowo naród, rzadko obecne w dokumentach ipublicystyce
KPP, stawało się słowem najczęściej używanym, wyparło wszelkie inne o treściach społecznych,
k l a s o w y c h .”
97 K. Kersten, 1996, p. 139.
98 See J. Kulczycki, 2016, p.60–69.
99 FRUS, 1960, e Conference ofBerlin (the Potsdam Conference), 1945, 1, doc. 510, Brieng
Book Paper, 29June 1945, p. 743–746.
100 W. Churchill, 1951, p.361–362.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
165
feared conditions similar tothose inthe German concentration camps, but
onafar wider scale.
Pragmatic considerations would remain dominant inthe minds ofthe US
and British leaders inconnection with the transfer ofGerman minorities aer
the war. e next day Churchill returned tothis subject claiming he had grave
moral scruples concerning great movements and transfers ofpopulations. But
his main concern was the burden the migrants would place onthe British zone
ofoccupation inGermany, which he claimed had the smallest supply offood and
the densest population. On25July 1945, he expressed concern about Germans
coming tothe British and American zones from Czechoslovakia. According
tothe notes, he commented, “they brought their mouths with them.”
Ultimately, the Conference’s Final Document No. 383 signed byStalin, Clem-
ent Attlee (who replaced Churchill), and Truman on1August 1945 stated, “e
ree Governments […] recognize that the transfer toGermany ofGerman
population, orelements thereof, remaining inPoland, Czechoslovakia and
Hungary, will have tobeundertaken. ey agree that any transfers that take
place should beeected inan orderly and humane manner.” e rest ofthe
document focused onprocedures for the “orderly” transfer but oered noth-
ing onachieving a“humane” transfer. e invocation ofthe word “humane”
allowed the Big ree todeny responsibility for the necessarily inhumane act
ofdriving millions ofpeople from their homes against their will. Asthe inhu-
mane conditions ofthe transport ofrefugees, particularly during the winter
of1946/47, came under increasing criticism among the American and British
public, Britain sought topause the resettlement at least during winter, but with
limited success.
Conclusion
e treaties ofParis protected the rights ofminorities, supposedly ensuring
internal peaceful relations with the majority, enhancing the possibility ofassim-
ilation, and depriving aneighboring nation-state with arelated titular majority
ofajustication for intervention. But along with the Treaty ofLausanne, they
also legitimized forced migration asameans ofachieving national homogeneity.
“e notion ofsovereignty rooted innational homogeneity has remained
aprinciple ofinternational politics down toour present day.” During the
Yugoslav wars ofthe 1990s, the Croat leader, Franjo Tudjman, like statesmen
before him, cited the success ofthe Treaty ofLausanne inthe “transfer” ofthe
Greek population allowing for Turkey’s “development asanational state.”
Asaresult, forced migration onthe model ofthe Treaty ofLausanne continues
101 FRUS, 1960, e Conference ofBerlin (the Potsdam Conference), 1945, 2, p.212–214.
102 Ibidem, p.262–263, 383–386; the quote isonp.383.
103 Ibidem, p.1495.
104 H. Lemberg, 1998, p. 391.
105 Weitz, 2008, p. 1341.
106 Quoted inN. Naimark, 2001, p. 171
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
166
tond advocates, even ifthey donot invoke itbyname, despite the deprivation
and deaths that the Treaty and its successors have caused, without promoting
peace. e tragedy of12 million Germans forced toleave their homelands
inEast Central Europe following World War II received considerable attention
inthe West. But 2.1 million Poles and more than 1.6 million Finns, Ukrainians,
Hungarians, Serbs, Croats, Slovaks, Italians, experienced asimilar fate during
and aer the war. Only asrefugees arrived inGermany inthe summer and
fall of1945 and the Western media featured their misery did the Allies begin
toquestion the borders decided at Tehran, Yalta, and Potsdam, which necessi-
tated forced migration toachieve national homogeneity, but the Western Powers
did not retreat. Inareas where Stalin had the primary inuence, the “transfer”
ofpopulations stopped and even reversed inRomania and Yugoslavia aer
Stalin labeled them asmultiethnic rather than homogeneous nation-states.
Unlike the treaties following World War Iand the role assigned tothe League
ofNations for the protection ofthe rights ofminorities, the international com-
munity established no such procedures aer World War II. At the same time,
itrearmed the right ofnational self-determination. Itmay seem that the
international community abandoned its commitment tominority rights. But
an ultimate goal ofthat commitment was tofoster national homogeneity onthe
assumption that itpromotes peace. e ideal ofnational homogeneity masquer-
ading asnational self-determination remains the main cause offorced migration.
Bibliography
Biondich M., 2014, Eastern Borderlands and Prospective Shatter Zones: Identity and Conict inEast
Central and Southeastern Europe onthe Eve ofthe First World War, [in:] Legacies ofViolence:
Eastern Europe’s First World War, ed. J. Bohler, W. Borodziej, J. von Puttkamer, Munich, p. 25–50.
Brandes D., 2001, Der Weg zur Vertreibung 1938–1945: Plane undEntscheidunger zum “Transfer”
der Deutschen aus der Tschechoslowakei und aus Polen, Munich.
Brandes D., 1988, Grobritannien und seine osteuropaischen Alliierten 1939–1943: Die Regierungen
Polens, der Tschechoslowakei und Jugoslawiens im Londoner Exil vom Kriegsausbruch bis zur
Konferenz von Teheran, Munich.
Churchill, W, 1944, Speech tothe House ofCommons, 15December 1944 [in:] Parliamentary
Debates, Commons, 5 Ser. V. 406 H.C. (1944).
Churchill W., 1951, e Second World War, V. 5, Closing the Ring, Boston.
Connelly J., 2020, From Peoples into Nations: AHistory ofEastern Europe, Princeton.
Davion I., 2021, e French Position onthe Polish Cause in1918 : Historical Borders and Princi-
ple ofNationalities, [in] e Polish-Lithuanian Commonwealth : History, Memory, Legacy, ed.
A. Chwalba, K.Zamorski, New York; London, p. 319–326.
Dessberg F., 2020, France and Italy inthe Making ofaNew Central Europe, 1918–1922: Cooperation
and Rivalry, [in] Italy inthe New International Order, 1917–1922, ed. A. Varsori, B. Zaccaria,
Basel, 59–88.
107 er, 2014b, p. 197–99. Weitz, 2008, p.1343, notes the forced deportations ofaround
13million ethnic Germans, but not ofother ethnic groups.
108 Weitz, 2008, p. 1342–1343.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
167
Douglas R.M., 2012, Orderly and Humane: e Expulsion ofthe Germans aer the Second World
War , New Haven.
Dragostinova, T., 2009, Navigating Nationality inthe Emigration ofMinorities between Bulgaria
and Greece, 1919–1941, “East European Politics and Society,” 23 (2), p. 185–212.
Fink C., 2004, Defending the Rights ofOthers: e Great Powers, the Jews, and International Mi-
nority Protection, 1878–1938, Cambridge.
Foreign Relations ofthe United States. Diplomatic Papers (hereaer: FRUS), 1958, 1941, 1, General,
e Soviet Union, Washington, D.C.
FRUS, 1963, 1943, 3, e British Commonwealth, Eastern Europe, the Far East, 1963, Memorandum
byHarry L. Hopkins, Washington, D.C., p.13–18.
FRUS, 1972, Conference at Quebec, 1944, Washington, D.C.
FRUS, 1960, e Conference ofBerlin (the Potsdam Conference), 1945, I, doc. 510, Brieng Book
Paper, 29June 1945, Washington, D.C., p.743–747.
FRUS, 1960, e Conference ofBerlin (the Potsdam Conference), 1945, II, Washington, D.C.
FRUS, 1961, e Conferences at Cairo and Tehran , 1943, Washington, D.C.
FRUS, 1943, e Paris Peace Conference, 1919, 3, Washington, D.C.
FRUS, 1946, e Paris Peace Conference, 1919, 6, Washington, D.C.
General Sikorski Historical Institute, 1961, Documents onPolish-Soviet Relations 1939–1945,
V.1,1939–1943, London.
Hirschon R., 2003, e Consequences ofthe Lausanne Convention: An Overview, [in] Crossing the
Aegean: An Appraisal ofthe 1923 Compulsory Population Exchange between Greece and Turkey,
ed. R. Hirschon, New York, p. 13–20.
Kersten K., 1989, Polska– państwo narodowe. Dylematy irzeczywistość, [in] Narody. Jak powsta-
wały ijak wybijały się na niepodległość, ed. M. Kula, Warszawa, p. 442–477.
Kersten K., 1996, e Polish-Ukrainian Conict under Communist Rule, “Acta Poloniae Historica,”
73, p.135–151.
Kowalski W.T., 1970, Walka dyplomatyczna o miejsce Polski w Europie (1939–1945), 3 rev. ed.,
Warszawa.
Krysinski A., 1931, Tendencje rozwojowe ludności Polski pod względem narodowościowym iwy-
znaniowym w dobie powojennej, “Sprawy Narodowosciowe,” 5 (1), p.18–60.
Kulczycki J.J., 2016, Belonging tothe Nation: Inclusion and Exclusion inthe Polish-German Bor-
derlands, 1939–1951, Cambridge, MA.; London.
Lemberg, H., 1998, “Ethnische Sauberung”: Ein Mittel zur Losung von Nationalitatenproblemen?,
[in] Mitunbestechlichen Blick... Studien von Hans Lemberg zur Geschichte der bohmischen Lander
und der Tschechoslowakei; Festgabe zu seinem 65. Geburtstag, ed. F. Seibt, Munich, p. 377–396.
Macartney C.A., 1968, National States and National Minorities, New York.
M. Marelja, O. Pilipovic’, M. Ahtik, 2022, e Protection ofMinorities at the Paris Peace Conference
(1919–1920) [in] Postwar continuity and new challenges inCentral Europe, 1918–1923: the war
that never ended, ed. T Pudlocki, K.Ruszala, New York, p.35–51.
Naimark N.M., 2001, Fires ofHatred: Ethnic Cleansing inTwentieth-Century Europe, Cambridge,
MA; London.
Noskova A.F., 2000, Migration ofthe Germans aer the Second World War: Political and Psycho-
logical Aspects, [in] Forced Migration inCentral and Eastern Europe, 1939–1950, ed. A.J. Rieber,
London.
Phelps N., 2020, What’s the Problem with Woodrow Wilson?, “Austrian Studies Newsmagazine,”
32 (2), p.11–12.
The Legitimization ofForced Migration… RES GESTAE 2022(14)
168
Prott V, 2014, Tying Upthe Loose Ends ofNational Self-Determination: British, French, and Amer-
ican Experts inthe Peace Planning, 1917–1919, “e Historical Journal,” 57 (3), p.727–750.
Rychlik J., Marzik T., Bielik M., ed., 1995, R . W. Seton-Watson and His Relations with the Czechs
and Slovaks: Documents/Dokumenty, 1906–1951, Prague; Martin.
Smith L.V., 2022, e Politics ofRecognition at the Paris Peace Conference [in] Postwar continuity
and new challenges inCentral Europe, 1918–1923: the war that never ended, ed. T Pudlocki,
K. Ruszala, New York, p. 9–34.
Temperley H.W.V., ed, 1921, AHistory ofthe Peace Conference at Paris, V: Economic Reconstruction
and Protection ofMinorities, London.
er P., 2001, ACentury ofForced Migration: the Origins and Consequences of‘Ethnic Cleansing,’
[in] Redrawing Nations: Ethnic Cleansing inEast-Central Europe, 1944–1948, ed. P. er.,
A. Siljak, Lanham, MD, p. 43–72.
er P., 2014a, Pre-negotiated Violence: Ethnic Cleansing inthe ‘Long’ First World War, [in] Legacies
ofViolence: Eastern Europe’s First World War, ed. J.Bohler, W. Borodziej, J. von Puttkamer,
Munich, p.259–284.
er P., 2014b, e Dark Side ofNation-States: Ethnic Cleansing inModern Europe, translated
from German byC.Kreutzmuller, New York.
rontveit T., 2011, e Fable ofthe Fourteen Points: Woodrow Wilson and Self-determination,
“Diplomatic History,” 35 (3), p. 445–481.
von Frentz R., 1999, ALesson Forgotten: Minority Protection under the League ofNations. e
Case ofthe German Minority inPoland, 1920–1934, New York.
Venizelos E., 1919, Greece before the Peace congress of1919; amemorandum dealing with the
Rights ofGreece, New York.
von Puttkamer J. 2014, Collapse and Restoration: Politics and the Strains ofWar inEastern Europe,
[in] Legacies ofViolence: Eastern Europe’s First World War, ed. J. Bohler, W. Borodziej, and
J.von Puttkamer, Munich, p. 9–23.
Weitz E., 2003, Century ofGenocide : Utopias ofRace and Nation, Princeton
Weitz E., 2008, From the Vienna tothe Paris System: International Politics and the Entangled
Histories ofHuman Rights, Forced Deportations, and Civilizing Missions, “American Historical
Review,” 113 (5), p. 1313–1343.
Weitz E., 2015, Self-Determination: How aGerman Enlightenment Idea Became the Slogan ofNa-
tional Liberation and aHuman Right, “American Historical Review,” 120 (2), p. 462–496.
Wol L, 2020, Woodrow Wilson and the Reimaging ofEastern Europe, Stanford.
Internet Sources
Convention between Greece and Bulgaria respecting Reciprocal Emigration, signed at Neuilly-sur-
Seine the 27 November 1919, http://www.pollitecon.com/html/treaties/Convention_Between_
Greece_And_Bulgaria_Respecting_RecAproc al Emigration.htm, accessed 29 Nov. 2021.
Convention concerning the Exchange ofGreek and Turkish Populations, 1921, http://www.hri.org/
docs/straits/exchange.html, accessed 29 Nov. 2021.
Declaration Concerning the Protection ofMinorities inAlbania (Geneva, October 2, 1921), http ://
www.forost.ungarisches-institut. de/pdf/19211002–1.pdf, accessed 29 Nov. 2021.
Fridtjof Nansen, “Britannica Academic,” https://www.britannica. com/bio graphy/Fridtj of-Nansen/
Statesman-and-humanitarian, accessed 29 Nov. 2021.
Lenin V.I., 1916, e Socialist Revolution and the Right ofNations toSelf-Determination [in]
Collected Works, 22, December 1915-July 1916, pp. 143–156, Moscow, https://www.marxists.
org/archive/lenin/works/1916/jan/x01 .htm, accessed 29 Nov. 2021.
RES GESTAE 2022(14) John J. Kulczycki
169
Minorities Treaty between the Principal Allied and Associated Powers (e British Empire, France,
Italy, Japan, and the United States) and Poland, signed at Versailles (28June 1919), http://
ungarisches-institut.de/dokumente/pdf/19190628–3.pdf. accessed 29 Nov. 2021.
Munich Pact Declaration, 1938, https://avalon.law.vale.edu/imt/munich3.asp. accessed 29 Nov.
2021.
Munich Pact September 29, 1938, hHps://avalon.la\v yale.ert^l/m^l/m^n^ich I.asp. accessed
29 Nov. 2021.
Reichstagsprotokolle, 1939/42, 1, 6October 1939, http://www.reichstagsprotokolle.de/Blatt2_n4_
bsb00000613_00057.html. accessed 29 Nov. 2021.
Robson L., 2019, Some oughts onthe Origins ofthe Post- WWI Minorities Regime, https://
networks.h-net.org/node/3911/discussions/5403423/some-thoughts-origins-post-wwi-mi-
norities-regi me, accessed 29 Nov. 2021.
Treaty between the Principal and Allied Associated Powers and Czechoslovakia, signed at Saint-
Germain-en-Laye, September 10, 1919, https://historv.state.gov/historicaldocuments/
frus1919Parisv13/ch30, accessed 29 Nov. 2021.
Treaty between the Principal Allied and Associated Powers and Roumania, signed at Paris, December
9, 1919, http://www.worldlii. org/int/other/LNTSer/1921/63. html. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty between the Principal Allied and Associated Powers (e British Empire, France, Italy,
Japan and the United States) and the Serb-Croat-Slovene State, signed at Saint-Germain-en-
Laye (1919, 10September), http://www.forost.ungarisches-institut.de/pdf/19190910–3 .pdf.
accessed 29Nov. 2021.
Treaty concerning the Protection ofMinorities inGreece, signed at Sevres, August 10, 1920, http://
www.forost.ungarisches-institut.de/pdf/19200810–2.pdf. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty ofPeace Between the Allied and Associated Powers and Bulgaria, and Protocol and Dec-
laration signed at Neuilly-sur-Seine, 27November 1919, https://wwyib.bvu.edu/mdex.php/
Section_I_-_ARTICLES_1_-_120#Treatv_of_Peace_Between_the_Allie d and Associated
Powers and Bulgaria.2C and Protocol and Declaration signed at Neuillv-sur-Seine. 2C_27_
November_1919. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty ofPeace Between e Allied and Associated Powers and Hungary And Protocol and Decla-
ration, Signed at Trianon June 4, 1920, https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Treaty_of_Trianon.
accessed 29 Nov. 2021.
e Treaty ofPeace between the Allied and Associated Powers and Turkey, signed at Sevres, August 10,
1920, https://wwi.lib.byu.edu/index.php/Section_I._Articles_1_-_260. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty ofPeace between the Principal Allied and Associated Powers and Austria (signed at Saint-
Germain-en-Laye, 1919, 10 September), http://www.forostunga.risches-inst.it.ut..de/pdf/
19190910–1 .pdf. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty ofPeace with Germany (Treaty ofVersailles), 1919, https://www.census.gov/historv/pdf/
treatv ofversailles-112018.pdf. accessed 29 Nov. 2021.
Treaty ofPeace with Turkey Signed at Lausanne, July 24, 1923, https://wwi.lib.bvu.edu/index.php/
Treatv ofLausanne. accessed 29 Nov. 2021.
W. Wilson, 1918, Fourteen Points, https://www.britannica. com/event/Fou.rteen-Points. accessed
29 Nov. 2021.
170
170
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.9
Frédéric Dessberg*
Guer
France and the Treaty ofRiga: The Problem ofGuaranteeing
the Eastern Border ofPoland
Abstract
Seen from Paris, the Treaty ofRiga brought awelcome end tothe Soviet-Polish war and completed
the drawing ofEurope’s new borders. However, there remained no guarantee ofstability inEastern
Europe. From 1918, successive French governments supported a‘strong Poland’ tofurther their
strategic aims inEurope. But both French and Polish diplomatic archives reveal the crux ofthe
problem: the Treaty ofRiga could sow the seeds offuture conicts with Russia (still considered
aEuropean power). Moreover, the events ofthe early 1920s jeopardized the relationship between
Poland and Lithuania. For these reasons France remained unwilling toguarantee the boundaries
that issued from the Treaty ofRiga and was similarly reluctant tosupport Warsaw’s regional plans.
Keywords: diplomacy, Polish-soviet war, Polish eastern borders, Quai d’Orsay, peace negotiation.
Słowa kluczowe: dyplomacja, wojna polsko-sowiecka, polskie granice wschodnie, Quai d’Orsay,
negocjacje pokojowe
Introduction
Many historians now believe that the borders inCentral and Eastern Europe are
the result ofakind ofcivil war that shook the region between 1918 and 1923,
and that Poland was atthe heart ofviolence and destruction that lasted until
aer the end ofthe First World War. is civil war took place within the con-
text ofwider revolutionary upheavals, but the issue ofEurope’s borders played
asignicant role inthe conict that lasted from the signing ofthe peace treaties
until the diplomatic recognition ofthese borders during the 1923 Conference
*Paris 1 Panthéon-Sorbonne University, e-mail: freddessberg@yahoo.fr, ORID:
0000-0002-6424-7972.
1See for instance R. Gerwarth, 2016.
2J. Böhler, 2018.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
171
ofthe Ambassadors. Among the treaties, the March 1921 Treaty ofRiga meant
the completion ofthe implementation ofthe European system initiated atthe
Paris Peace Conference. Italso completed the xing ofborders inEurope (except
the borders with Turkey) bysolving aquestion le unresolved bythe Treaty
ofVersailles. e latter only provided the following inarticle 87: “e borders
ofPoland which are not specied bythe present treaty will bedetermined later
bythe principal Allied Powers”. is clause showed that adierence existed
between borders drawn bylaw inWestern Europe and borders drawn bythe
result ofmilitary operations inEastern Europe. Itwas also asign ofthe relative
nature ofthe new European order before the Conference ofAmbassadors so-
lidied the Polish claims toterritory asfaits accomplis inMarch 1923 with the
recognition ofthe Western borders ofSoviet Russia.
Yet, aproblem remained. From the French point ofview, the recognition
ofthe borders did not include aguarantee ofPoland’s eastern borders, nor the
will tointervene incase ofaconict, since France was not asignatory ofthe
treaty. e French government took this ambiguous position inearly 1921 and
maintained itasthe ocial one inthe following years. is was understandable
within the frame ofthe “special relationship” between France and Poland inthe
early 1920s. Indeed, the Polish alliance was crucial toParis asfar asthe German
threat was concerned, and the French leaders felt the obligation tosupport it.
However, the point was toavoid any involvement inaconict inthe European
peripheral area or, inother words, inaregion where France had interests but
that remained secondary inimportance. Moreover, the Eastern European area
remained unstable inthe eyes ofFrench diplomats, due toarguments about
borders and revolutionary troubles. is situation can explain the extreme
cautiousness ofthe French towards this “European neighborhood” during the
1920s and even aer. Paris worried about the safety ofthe new Polish state,
but itwas impossible toforget the huge presence ofits dangerous neighbor:
the Russian power had not completely disappeared. Itwas expected toreturn
toEurope, one day oranother. Studying the French attitude toward this issue
isthus an enlightening example ofboth converging and diverging interests
between two allied powers.
The issue ofPoland’s eastern borders, from the Conference ofSpa
tothe Polish-Soviet preliminary peace negotiation (July-October 1920)
The Allied trusteeship onthe Polish borders
e issue ofthe Polish eastern border was not only the responsibility ofPoland
and neighboring countries since the works ofthe Paris Peace Conference had
resulted inaproposition for adenition ofthe border inApril 1919. OnDecem-
ber 8 ofthat same year, the delegates ofthe Inter-Allied Supreme Council had
accepted the proposition. is boundary line became the so-called line ofSpa,
also called the “Curzon line” atthe Conference ofSpa, inJuly 1920. Before the
3F. Dessberg, 2011, p. 337–351.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
172
establishment ofthe future border - its recognition bythe main Allied and As-
sociate states– this decision only meant aright given toPoland toadministrate
the territories ofthe former Russian Empire east ofthe line. e aim was togive
economic advantages toPoland, arebuilt state that, according tothe wishes
ofthe French leaders, needed tobe“viable and strong”. Consequently, the line
could include non-Polish populations, for instance inthe surroundings ofBi-
ałystok, but the Poles disagreed with some ofits aspects: particularly given the
fact that the territory between Vilnius (Wilno) and Grodno was inLithuania.
e Conference ofSpa took place atacritical moment for Poland, inearly July
1920, when the counter-oensive ofthe Red Army jeopardized the very existence
ofthe new state. OnJuly 9 and 10 inSpa, the representatives ofGreat Britain,
France and Italy received the Polish Prime Minister, Władyslaw Grabski, asking
for their help. David Lloyd-George demanded inreturn that Poland abandoned
its “imperialist and annexationist policy”. Consequently, an agreement was
reached, that the Polish troops would withdraw tothe line of8December 1919,
that Warsaw would renounce the Vilnius region and that the situation ofEastern
Galicia would bedecided byafurther peace conference, under British auspices.
e French President ofthe Council and Minister ofForeign Aairs, Alexandre
Millerand, was worried about the security ofPoland and his politics generally
showed astrong support toWarsaw. However, he did nothing tocounter Lloyd
George’s decisions. en Lord Curzon sent anote tothe Soviets, onJuly 11,
extending the December 8 line toGalicia. Meanwhile, Lithuania took advantage
ofthe Soviet-Polish War and occupied the area ofSuwałki before signing an ar-
mistice with Moscow onJuly 12, 1920. According tothis agreement, the Soviets
recognized the Lithuanian sovereignty over Vilnius, acapital ofthe new state.
Afew days later, inSpa, Millerand and Lloyd-George decided tosend adip-
lomatic and military mission toPoland. e French ambassador inWashington,
Jean-Jules Jusserand, and the British ambassador inBerlin, Lord Vincent d’Aber-
non, headed the mission, with General Maxime Weygand, Foch’s Chief ofSta.
is military aspect was important tothe French who did not think ofany ar-
mistice, unlike the British Government. e inter-allied mission was supposed
toinform and advise the Polish Government. Itwas arather symbolic initiative
but one whose main objective was tocontrol the Polish political and military
behavior against Soviet Russia; still, itturned out tobehelpful, especially due
toWeygand’s military advice. Meanwhile, Lloyd-George suggested apeace con-
ference inLondon and proposed British mediation toPrime Minister Grabski.
Atthe time London and Paris were atloggerheads regarding the stance that
the threatened Polish state should adopt. e British Prime Minister considered
Soviet Russia tobeafuture commercial partner, and his aim was tomake peace
asquickly aspossible. However, signing peace with Moscow was possible only
atPoland’s expense. Onthe contrary, Millerand was still waiting for the collapse
4J. Borzecki, 2008, p. 78.
5M. Wołos, 2011, p.327–335.
6J.-R. Potocki, F. Guelton, M. Grąbczewska, 2020, p.178.
7D. Szymczak, 2015, p. 33–58.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
173
ofthe Bolshevik regime. e French aim was toinvolve the British inthe defense
ofPoland (the inter-allied mission was supposed tohelp), while London wanted
toinvolve the French inapeace conference including Poland and Soviet Russia.
Atthis moment, the French political and military circles unanimously want-
ed tosupport General Pyotr Wrangel, who was leading the «White» troops
inUkraine, with war supplies. e French government hoped tobring Poland
and Wrangel’s Russia together while trying todissuade the Poles from bothering
the Russians too much with their territorial claims. Byrecognizing Wrangel’s
government onAugust 10, Paris showed its will toform acommon anti-Bol-
shevik front bringing together White Russians, Poles, Ukrainians, Romanians,
and Hungarians. Itfavored the building ofaunied Russian state with which
itwould bepossible tomaintain normal relations. is policy was carried out
until the fall of1920. e French archives also show that atthat time, the
French leaders had chosen tosupport Wrangel’s oensive inorder torelieve the
Polish front and obtain aposition ofstrength tonegotiate with the Bolsheviks.
However, since the British received the Soviet conditions for peace, they strongly
recommended the Poles toaccept them, without consulting the French. Inhis
turn, Millerand decided togoahead with the de facto recognition ofGeneral
Pyotr N. Wrangel’s regime.
France between support for Poland and return toalliance with Russia
e loss ofthe Russian ally was only temporary inthe eyes ofthe French politi-
cians, diplomats, and military. Aer the mid-August battle onthe Vistula, the
Quai d’Orsay wanted aRomanian participation inan oensive against the Bol-
sheviks. Atthe same time, itwas also trying torestrict Józef Piłsudski’s territorial
ambitions and tonot allow the Polish troops toenter non-Polish territories. Mil-
lerand, who wanted the White Russians tobereassured about Polish territorial
ambitions, warned Warsaw against any further extension tothe East. He also
advised an agreement with Wrangel. However, he had not accounted for the
Polish reticence inthis regard. For along time, Józef Piłsudski had refused tolis-
ten tothe French and British demands tojoin Polish and Russian forces against
the Red Army, because he knew that White Russian victory would result inthe
return ofPoland’s borders tothose ofthe former Russian Empire. Moreover,
the French leaders sometimes disagreed with each other about the organization
ofthe anti-Bolshevik alliance. Foch wanted tojoin the Russian and Polish forces
8M.J.Carley, 1980, p.410–425.
9
General Weygand transmitted the Russian claim tothe Quai d’Orsay and Millerand supported
it. Documents diplomatiques français (D. D. F.) 1920, t. 2, doc. n° 92, note from General Maxime
Weygand toAlexandre Millerand, June 9, 1920, 1997, p. 119–120.
10 D. D. F. 1920, t. 2, op. cit., doc. n° 175, telegram from Alexandre Millerand toHector de
Panaeu (the French diplomatic representative inWarsaw), July 4, 1920, p. 225.
11 G.-H. Soutou, 2005, p. 765.
12 DDF, 1920, t. 2, op. cit., doc. n° 269, from Field-Marshall Ferdinand Foch toA. Millerand,
August 4, 1920, p.379–380.
13
D. D. F., 1920, t. 2, op. cit., doc. n° 421, Millerand toPanaeu, September 2, 1920, p. 547–548.
14 M. Wołos, 2011, op. cit., p. 330.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
174
under French command, asWrangel had requested. Onthe contrary, the Quai
d’Orsay was reluctant toany direct involvement ofthe French High Command
because Wrangel’s situation was “too precarious” and the military operations
inSouthern Russia were still “too hazardous.”
Moreover, the French diplomacy feared that the Red Army might defeat
Wrangel during the winter and then attack Poland inspringtime. is ispartly
why Maurice Paléologue, Secretary-General ofthe Quai d’Orsay, encouraged
the Poles todelay the conclusion ofpeace with Soviet Russia. Insuch away,
the Franco-Polish negotiation for an agreement with Wrangel was destined
tofail, asthe Quai d’Orsay advised Warsaw toremain cautious vis-à-vis the
White Russians, while the Polish Government demanded French support and
Wrangel’s consent for its annexationist policy. e French proposal for ajoint
oensive did not succeed, asRomania refused toparticipate, but separate bi-
lateral talks continued between representatives ofWrangel and the French and
Polish Governments.
Atthe end ofSeptember, despite the doomed French eorts tosupport Wran-
gel’s action against the Soviet Government, Millerand’s successor, Georges
Leygues, was still banking onaunied Russia based onWrangel’s authority.
e objective was tore-engage with Russia, which would settle its old debts.
erefore, the best way was todelay the opening oftalks between Warsaw and
Moscow. e French policy nally changed when Maurice Paléologue resigned
from his post inlate September 1920. Aer the Millerand-Paléologue duo,
when Philippe Berthelot again became Secretary-General ofthe Quai d’Orsay,
the French policy became more defensive. Financial help for Wrangel was no
longer possible.
However, the primary French concern remained tosave Poland. e Poles
were essential tothe preservation ofthe Versailles settlement inthe East. e
most important aspect ofFrench eorts tohelp Poland was not only military
support but also the recognition ofWrangel, while London was pressing for the
acceptance ofaSoviet peace. e French solution– the creation ofa“useful
diversion” insouthern Russia destined todraw Soviet troops from the Polish
front– had failed.
e Polish Government understood France’s less oensive policy. For the
moment, Poland had tobemoderate inthe setting ofits eastern border. Philippe
Berthelot explained this point toEustachy Sapieha, the Polish Minister ofFor-
eign Aairs, onFebruary 10, 1921: “Russia will sooner orlater reconstitute itself
asagreat federal orunitary power, and Poland will nd itself crushed between
Germany and Russia, ifithas not obtained, byits moderation, the acceptance
ofits existence within its legitimate ethnographic borders.”
15
D. D. F., 1920, t. 2, op. cit., doc. n° 453, Maurice Paléologue, Secretary-General ofthe French
Ministry ofForeign Aairs, September 12, 1920, p.587–588.
16 M.J.Carley, 1980, op. cit., p. 421.
17 D. D. F., 1921, vol. 1, note byPhilippe Berthelot, February 10, 1921, p. 158.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
175
Poland atthe heart ofaBaltic region between Germany and Soviet Russia
(October 1920-early 1921)
e key tounderstanding the French attitude towards Poland’s eastern border
isthe question ofLithuania and the Baltic States. For the Allied powers, the main
threat for Poland resided inthe prospect ofaRussian orGerman domination
ofLithuania. Another important point isthat areal Lithuanian independence
was hard toimagine, atleast for the French, because ofGerman and Russian in-
uence. is state ofmind must betaken into account inorder tounderstand the
ambiguity ofthe French position inthe dispute between Poland and Lithuania.
Vilnius and the possibility toset Lithuania inthe «Polish orbit»
For the Polish authorities, Lithuania was important for the security ofPoland.
e possibility ofaSoviet orGerman domination ofthe Baltic country could
justify Polish intervention or, atleast, Polish inuence. e British represen-
tative inWarsaw explained itthus: “ey (the Poles) have no objection tothe
independence ofan ethnographic Lithuania but they feel that itisvital totheir
safety that such aState should revolve within the Poles’ orbit.”
However, the situation was dierent concerning Vilnius, since the city was
unquestionably Polish, atleast inthe Polish eyes. What sort ofsolution could
address the question ofthe place ofLithuania: should itexist within aBaltic
confederacy orinan enlarged Poland? Moreover, since the Polish-Lithuanian
conict took place inthe German and Russian spheres ofinuence, Lithuania
and the other Baltic States seemed tooccupy the place ofabuer zone inthe
aermath ofthe First World War. e Lithuanians could face diculties with
the Germans and the Russians, and with the Poles aswell and, therefore, could
end upinacompromising situation inthe eyes ofParis.
Aer the Polish victory onthe Vistula, the Lithuanians and the Poles had still
not reached acompromise. Inearly September 1920, they were even ghting
around Suwałki. Facing such asituation, the Polish Minister ofForeign Aairs,
Eustachy Sapieha, appealed tothe League ofNations toset the border. He
made the argument that this was necessary inorder for the Poles torecover
the territory that was under attack bythe Lithuanians with the help ofthe Red
Army. He simply demanded its plain restitution, without any international ar-
bitration. e French leaders had no other option but tosupport their Polish
ally. Nevertheless, they remained afraid that Warsaw might become involved
insomething that could stir upthe conict with Russia. at iswhat Georg-
es Leygues, the French Minister ofForeign Aairs, summarized inaphrase,
onthe eve ofthe Riga peace talks: “France will never lose sight ofthe essential
18 Documents onBritish Foreign Policy (D. B. F. P.), 1919–1939, First Series, vol. XI, London,
HMSO, 1961, Sir H. Rumbold toEarl Curzon, n° 172, January 26, 1920, p. 200.
19
J. Gueslin, 2004, p. 128. According tothe author, the French diplomats were convinced that
Lithuania was «abridge tofavor the alliance between Germany and the Soviet Union».
20 A.E. Senn, 1966, p.36–37.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
176
interests ofher Polish ally and ofthe restoring ofthe general peace towhich
itissteadfastly attached.”
is stance was predicated onan assumption ofcautiousness bythe Polish
government, whose soldiers have driven back the Red Army and, according
toParis, Warsaw had toadmit the necessity:
“tobemoderate and fair invictory, tocontent itself ofits unquestionable eth-
nographic borders inorder not toirremediably oend Russian patriotism and
(inaccordance with Mr Grabski’s promises inSpa) torespect equally the borders
ofLithuania and its capital Vilnius inorder toencourage this country towards
Poland, and thus tocomplement the system ofunion ofthe Baltic States, instead
ofrepulsing ittowards the Bolsheviks orthe Germans.”When the October
7 Suwałki agreement was reached, ademarcation line was laid down, under
the aegis ofthe Council ofthe League. Aceasere was also decided. is “Ar-
rangement” drawn upinFrench kept Vilnius inLithuania. An Allied Military
Commission had been created inSeptember, with French colonel Chardigny
asChairman. Itwas sent toLithuania when, onOctober 9, the Polish General,
Lucjan Żeligowski, crossed the demarcation line with his troops and began
tooccupy the Vilnius territory. He then declared the birth of“Central Lithuania”
(Litwa Środkowa), adistrict that joined Poland. e French and the British were
caught unprepared, Paris having even assured Lithuanian diplomats that the
Poles had positively guaranteed that they would not carry out any movement
towards Vilnius. e Allies demanded adisavowal ofthe capture ofVilnius
from the Polish government, particularly because itundermined the prestige
ofthe League. However, this demand failed totake into account the Polish
determination asitoverestimated the inuence ofthe Allies onPoland.
French diplomats severely criticized the Polish-Russian talks inRiga, aswell
asthe capture ofVilnius, asthey feared that the negotiation could bean op-
portunity for the Poles tospread their domination from Vilnius tothe whole
country. Hector de Panaeu, the French representative inWarsaw, criticized
the “Polish megalomania”, visible inPilsudski’s desire toreconstitute Poland
within its 1772 borders. e Quai d’Orsay instead advised respect for the bor-
ders ofLithuania and Vilnius, inorder toincline the country towards Poland
and thus complete the system ofunion ofthe Baltic States, instead ofrepuls-
ing itback towards the Bolsheviks. e French government had no intention
21 D. D. F, 1920, t. 3, doc. n° 23, Georges Leygues toHector de Panaeu (Warsaw), October 1,
1920, Bruxelles, P.I.E. Peter Lang, 2003, p. 28.
22 Ibid., p. 29–30. What the French diplomats and military personnel generally called «ethno-
graphic Poland» was infact the regions mainly inhabited bythe Polish speaking and Catholic
people. e French diplomats and military were extremely mistrustful towards Pilsudski’s fede-
ralist ambitions.
23 A.E. Senn, 1966, op. cit., p. 47.
24 D. D. F., 1920, vol. 3, op. cit., doc n° 79, Leygues toPanaeu, October 16, 1920, p. 111–112.
25 Ibid., n° 51, H. de Panaeu toG.Leygues, October 8, 1920.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
177
ofguaranteeing the border that would result from any treaty because Germany
remained its priority. Moreover, French leaders wanted toavoid being drawn
into aconict provoked byarevanchist Russia. ey preferred tocalm relations
between Poland and its neighbors.
Paris and the Baltic Entente
e Council ofthe League examined the Polish and Lithuanian arguments,
expressing support for the principle ofthe rights ofminorities, but the Poles
put forward historical and ethnic arguments with regard tothe Polish popu-
lation ofVilnius. e council recommended aconsultation ofthe population,
which did not take place. Paris believed that the ballot could befavorable tothe
Poles and that the result would encourage the Lithuanians toaccept the idea
ofafederation. Beyond this, the Baltic States could join afederation headed
byPoland. Infact, the group ofBaltic countries could hardly constitute abloc
ofbuer states because oftheir lack ofhomogeneity. Lithuanians, unlike Es-
tonians and Latvians, had tond support against Poland inboth Berlin and
Moscow. e de jure recognition ofLithuania remained suspended inthe works
ofthe League ofNations, while Estonia and Latvia obtained their diplomatic
recognition following France’s initiative, atthe end ofJanuary 1921. For the
Quai d’Orsay, the Lithuanian boundaries remained temporary, the relations
with Poland were unstable, inaddition tothe Memel issue. e French intention
was then toexert pressure over Lithuania inorder tomake itaccept a“narrow
union” with Poland.
InJanuary 1921, the French diplomacy changed tact, fearing an obligation
tointervene inthe possible resumption ofthe Polish-Soviet war. Paris had
asked for the recognition ofLatvia inlate December 1920. Atthis time, Gener-
al Niessel, who headed the French military mission inPoland, was describing
the Polish military weakness. Atthe Quai d’Orsay, Philippe Berthelot was now
convinced that the Soviet regime would last under the shape ofa“great federal
power”. Inthose circumstances, the Baltic countries should join Poland for their
mutual defense against the Soviet and German inuences. e Inter-Allied
Conference recognized Estonia and Latvia atthe end ofJanuary 1921, but not
Lithuania because ofthe Polish-Lithuanian dispute.
When the Riga peace treaty was signed, returning toaGreater Russia orGreat-
er Poland was impossible, but the borders remained susceptible tobeused
asapretext for launching anew conict, atthe very moment when Poland was
ocially becoming the ally ofFrance through the February 1921 French-Polish
military agreement. Inthis context, Aristide Briand, who headed the French
diplomacy atthis moment, could not aord toallow Lithuania avictory inthe
Vilnius issue. He wrote toLéon Bourgeois, chairman ofthe French delegation
inGeneva: “e French Government cannot intervene inWarsaw inorder
26 D. D. F., 1921, t. 1, Bruxelles, P.I.E. Peter Lang, 2004, doc. n° 41, Aristide Briand (Minister
ofForeign Aairs) toM. de Sartiges (Kovno/Kaunas), January 26, 1921, p. 63.
27 Ibid., doc. n° 50, Briand tode Sartiges, January 29, 1921, p.77.
28 Ibid., note byBerthelot, February 10, 1921, p.158.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
178
toimpose conditions clearly opposed tothe Polish national interest, aswell
astothe interests ofFrance.”
is was mainly due tothe bonds that Kaunas had with Berlin and Moscow.
e Quai d’Orsay above all favored aconsolidation ofPoland thanks tothe con-
stitution ofafederal structure, which would leave Vilnius toLithuania, inorder
toavoid any rapprochement between the latter and Germany orSoviet Russia.
Paris was moving toward the solution, ifnot arecognition ofthe fait accompli,
ofatleast autonomy for Vilnius inside afederation. e latter was the best
solution for French diplomacy asthe Quai d’Orsay could hardly imagine an
independent Lithuania: the country was doomed tofall under the domination
either ofthe Germans orthe Bolsheviks. is iswhy Paris apparently supported
the Polish federalist cause, all the while condemning it. is position can seem
surprising since Paris had been supporting the Polish National Committee
headed byRoman Dmowski from the beginning. Infact, the capture ofVilnius
bythe Polish federalists served the cause ofthe nationalists who demanded the
inclusion ofthe city inanational state. e Riga negotiations between the Soviet
and Polish delegations, atthe same time, ratied the solution ofastate ofaclear
Polish national domination and thus challenged the federalist solution. Inany
way, Stanisław Grabski, who led the Polish delegation, was there tofulll the am-
bitions ofthe National Democrat government against Piłsudski’s federalist aims.
e most important point, even for Roman Dmowski, was toremove Lithu-
ania from German inuence, even byannexing territories where Poles repre-
sented aminority. erefore, the French principle ofagroup ofnation-states
inthe Baltic area could beimplemented. But Paris kept the conviction that
Vilnius would remain along-lasting bone ofcontention. e Hymans Plan that
aimed togive astatus ofautonomy for Vilnius within Lithuania was rejected
inGeneva inearly 1922. e Polish Sejm voted for the annexation ofCentral
Lithuania, imposing Dmowski’s nationalist model.
The Treaty ofRiga inthe European order: French certainties and hesitations
e peace settlement ofMarch 18, 1921 was territorially advantageous for the
Poles. Itratied the solution ofastate dominated byethnic Poles and challenged
Piłsudski’s federalist solution. e border was further east than the Curzon Line,
the Soviet ambitions had been stopped dead intheir tracks, but the Ukrainian
claims were not satised, and the Lithuanians remained hostile toPoland. is
did not encourage the Allies torecognize the borders, asthey considered them-
selves the guardians ofthe border issues from the conference ofSpa.
29
D. D. F., 1921, t. 2, doc. n° 218, Briand toBourgeois, September 28, 1921, Bruxelles,
P.I.E. Peter Lang, 2005, p. 331.
30 J. Gueslin, 2004, op. cit., p. 236.
31 T. Snyder, 2003, p. 57–59.
32 Olivier Lowczyk, 2003, p.247.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
179
Riga and the French-Polish alliance
Meanwhile, France ended its military presence inRussia and its support for
White Russians, helping toevacuate Wrangel’s troops from the Crimea. Inthe
words ofthe French Vice-Admiral de Bon, who commanded the Fleet inthe
Black Sea: “e lack ofcohesion between the Allies intheir policy and their
lack ofdecisiveness have brought acomplete ruin oftheir hopes inRussia.”
OnFebruary 21, 1921, amilitary convention was signed inParis between the
French and the Poles, preceding apolitical convention. From the French point
ofview, the main advantage ofthe alliance was toprevent German revanchism
much more than toprotect Poland against aSoviet aggression. Moreover, itwas
signed thanks tothe will ofthe political leaders, Alexandre Millerand and Aris-
tide Briand, against the advice ofthe military. Numerous examples bear witness
tothe French reluctance toget involved inthe protection ofPoland against an
eastern threat. For instance, General Buat, Head ofthe French High Command,
wrote inhis diary, dated February 17, 1921: “Wecannot say that when Poland
ghts against the Soviets, wewill ipso facto declare war onthe Soviets.”
e French General was referring toavisit byGeneral Kazimierz Sosnkowski
toFoch’s home, during which the Polish Minister ofWar aimed todiscuss the
details ofthe text ofthe convention that was tobesigned. He also wanted toob-
tain assurances regarding the French military support incase ofwar. AsBuat
had toadmit, Paris was inaposition neither toassure the security ofthe ter-
restrial and naval communications between France and Poland, nor toprotect
the Polish coasts against an attack oran enemy landing.
Indeed, inthe text ofthe February 1921 military convention, Paris refused the
obligation todeclare war onSoviet Russia inthe case ofitbeing atwar with Po-
land, thus following the counter-project written two weeks before byField-Mar-
shall Foch. Inthe preamble, both the Polish and French governments agreed
tomaintain the treaties signed incommon but also torespect those that they
would beled torecognize respectively. Paris thus kept its right toabstain from
the recognition ofthe Polish-Russian border, which was under negotiation
atthat very moment, afew weeks before the signing ofthe Treaty ofRiga.
Itisobvious that Paris was guided byits German obsession inthe negotiation
ofthe Franco-Polish military alliance. Itisfair toadd that the French military
were also reluctant topromise astrong support inthe case ofaSoviet attack
onPoland. But the political and military alliance had apolitical and geopolitical
meaning. Only acouple ofweeks aer the Franco-Polish military convention,
adefensive alliance was concluded between Poland and Romania, onMarch 3,
33
DDF, 1920, t. 2, op. cit., doc. n° 368, letter from Vice Admiral de Bon toM. Landry (Minister
ofthe Navy), December 16, 1920, p.518–524.
34 Général E. Buat, 2015, p. 991.
35 Ibidem.
36 Service Historique de la Défense. Département de l’Armée de Terre (SHD/DAT), 4 N 93,
dossier 1, February 10, 1921.
37 A. Ajnenkiel, 2001, p. 209–222.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
180
1921. Almost simultaneously, the Little Entente took shape, rallying Czechoslo-
vakia, Romania and the Kingdom ofSerbs, Croats and Slovenes against the threat
ofHungarian territorial revisionism. us, itispossible toagree with Henryk
Bułhak’s opinion, according towhom the Versailles order found its conrma-
tion inCentral Eastern Europe, inrelation toFrance, inthe Treaty ofRiga, the
Little Entente, the French-Polish conventions and the Polish-Romanian defense
agreement. Indeed, Paris was supposed tobethe principal guarantor ofthe
political and territorial status quo inEurope. e problem was that the dierent
signatories ofthe alliances had dierent objectives. Itisworth recalling that
the aim ofthe French-Polish alliance was mainly todeter Germany, from the
French point ofview. Moreover, there was no master plan, even from France:
the agreements were not formalized atthe same time orfor the same purpose.
e February 1921 French-Polish alliance and its formal implementation one
year later could beapillar ofthe Versailles order inthis part ofthe continent,
thanks tothe political and military cooperation between France and Poland
and the signing ofsupplementary agreements inEastern Europe. However,
asobstacles arose between the two mistrustful partners– the question ofthe
Polish borders remained aproblem (Polish sovereignty inEastern Galicia, Te-
schen)– the articles ofthe Treaty ofRiga were always amatter ofdisagreement
and acause ofinstability.
After Riga, alack ofFrench involvement?
Aer the signing ofthe Treaty ofRiga, itwas important tokeep Poland safe
while opening relations with Russia, asWestern countries could not completely
ignore this power. Itistrue that only one month aer the treaty, inApril 1921,
David Lloyd-George took action toobtain atrade agreement with Soviet Russia.
France had the same goal: Aristide Briand wished toobtain open trade relations
but without political recognition ofthe Soviet regime.
Inany case, the post-1921 French-Polish military relations show that the issue
ofthe guarantee ofthe eastern Polish border was still insecure, partly because the
Treaty ofRiga was sometimes considered tobeprovisory. For instance, Édouard
Daladier, aradical-socialist opposition MP, wrote that the treaty ofRiga seemed
tohim tobemore advantageous toPoland and showed little respect for “the
will ofthe population that had been annexed toPoland inspite ofits wishes.”
Infact, this reservation reected, above all, disapproval ofthe Polish eastern
policy. Itisworth nothing that the radical-socialist newspapers commented
positively onthe Treaty ofRiga. Besides, the French Government did not yet
ocially recognize Poland’s eastern borders. Moreover, rumors were circu-
lating inParis about Piłsudski’s hawkish intentions. General Joseph Niessel,
the Chief ofthe French military mission inWarsaw, explained that the Polish
38 H. Bułhak, 2001, p. 223–234.
39 M.J.Carley, 2016, p.66.
40 Paper byÉdouard Daladier inBonsoir, April 20, 1921.
41 M. Wołos, 1998, p.261–273.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
181
leader was ready for an attack against Kaunas. Maurycy Zamoyski, the Polish
representative inParis, would have conrmed the worrisome news.
Germany remained the priority ofthe French diplomacy, which iswhy itwas
absolutely necessary for the French leaders not toget involved inaconict
provoked byrevanchist Russia. Moreover, when the Conference ofthe Am-
bassadors recognized the eastern borders ofPoland inMarch 1923, the Quai
d’Orsay believed that the threat from the East had been reduced. is opinion
was not shared inWarsaw. is isdemonstrated bythe fact that inautumn 1923,
the Chief ofthe Polish Sta, General Stanisław Haller, advocated for acoalition
between France, Poland, and Romania. But the French diplomacy was moving
towards collective means ofsecurity. is did not prevent the Polish leaders
tolook for adeepening ofthe French-Polish military relationship. France was
then onthe way toward ade jure recognition ofthe Soviet Union.
Wecan nd agood example ofthe intensity ofthe French-Polish debate during
the trip byGeneral Władysław Sikorski, the Polish Minister ofMilitary Aairs,
toParis, undertaken todiscuss the adaptation ofthe French-Polish military
cooperation tothe Geneva Protocol. e meetings took place inmid-October
of1924, exactly asthe French government led byEdouard Herriot was about
torecognize the Soviet government. e French tendency was tolimit what
could seem tobeoverly precise commitments regarding the security ofthe
Polish eastern border. Inthe very near prospect ofadiplomatic recognition
ofthe Soviet Union, Sikorski wanted toensure the safety ofthat frontier. He
tried toweaken the French opinion according towhich the treaty ofRiga was
unfair and could lead tofurther conicts between Poland and the USSR.
Itwas obvious tothe French that the Polish delegation was waiting for aFrench
guarantee ofthe 1921 Russo-Polish treaty, even ifWarsaw did not dare toexpress
it. e Polish Minister ofForeign Aairs, Aleksander Skrzyński, expressed
doubts about the French willingness torecognize the Polish eastern border.
Sikorski did not ask the French toguarantee itoutright but insisted onmen-
tioning the Treaty ofRiga inthe nal text ofthe conference. Herriot refused but
the nal text did mention the acceptance byParis ofthe decisions taken bythe
Conference ofthe Ambassadors.
Asfor the Baltic countries, the failure ofthe Hymans Plan that proposed asta-
tus ofautonomy within Lithuania signaled the end ofthe conciliation attempt
between Warsaw and Kaunas. Asaresult, Paris delegated the problem ofVilnius
tothe collective decision ofthe Conference ofthe Ambassadors, which settled
infavor ofthe fait accompli inMarch 1923. Infact, France was used toreacting
tothe policies ofthe main powers inthe Baltic area, rather than taking the ini-
tiative. erefore, French policy was oen passive, because ofthe German issue.
42 E. Buat, 2015, op. cit., July 9, 1921, p.1053.
43 SHD/DAT, 7 N 3446, EMA/3, note onFrench-Polish military relations, October 13, 1927.
44 SHD/DAT, 4 N 93, note bySikorski, October 18, 1924.
45
Archives du Ministère des Aaires étrangères français (AMAEF), vol.356, Panaeu to
Herriot, October 24, 1924.
46 SHD.DAT, 4 N 93, Protocol, November 6, 1924.
France and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
182
Inearly 1922, Warsaw tried toestablish aunion ofBaltic countries (Latvia,
Estonia, with Finland) around Poland; this grouping was supposed tobeex-
tended toRomania. e project was atthe heart ofthe French strategic interests
and supporting the Polish inuence onits neighborhood was vital for France.
Raymond Poincaré, then President ofthe Council, cautiously supported the
building ofaBaltic Union. e French idea was tocreate abloc against Sovi-
et Russia, but itfailed, partly because Paris did not approve ofthe inclusion
ofFinland, which hoped for aneutralization ofthe Baltic Sea. Above all, the
Baltic States deviated from this strategy bysigning peace treaties with Moscow.
Atthe same time, the Quai d’Orsay did not want toprovide too much support
for Polish regional domination. Itwas adicult balance tomaintain. Never-
theless, the time came for France togather its eastern partners, asFerdinand
Foch tried todoin1923, just aer the recognition ofthe Polish eastern border
bythe Conference ofthe Ambassadors inMarch 1923. During the following
months and years, successive French governments supported military talks be-
tween Poland and its Baltic neighbors, aswell asan Entente headed byWarsaw.
Conclusion
One may argue that the Treaty ofRiga was aconrmation ofthe Versailles
order, but only ifFrance isnot considered tohave been aguarantor inEastern
Europe. Indeed, all ofPoland’s borders remained disputed. Inthe East, aer the
1923 decisions ofthe Conference ofthe Ambassadors, the great powers recog-
nized the borders without guaranteeing them. Paris, like many other capitals,
saw Riga only asaprovisional act. Further conrmation was needed, which
came, although inan illusory way, during the Locarno era, inthe form ofthe
non-aggression pacts between the USSR and its western neighbors, and then
with the Eastern Pact project of1934.
Bibliography
Ajnenkiel A., 2001, L’Alliance entre la Pologne et la France en 1921, [in]: Bâtir une nouvelle sécu-
rité. La coopération militaire entre la France et les États d’Europe centrale et orientale de 1919
à 1929, Vincennes, p. 209–222.
Böhler J., 2018, Civil War inCentral Europe: the Reconstruction ofPoland, 1918–1921, Oxford.
Borzecki J., 2008, e Soviet-Polish Peace of1921 and the Creation ofInterwar Europe, New
Haven, p.78.
Bruski J.J., M. Wołos (ed.), 2020, Dokumenty dohistorii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945,
t. 1: 1918–1922 cz. 1: Polska między Rosją «Bialą» aCzerwoną» (listopad 1918-marzec 1921),
Warzsawa.
E. Buat (General), 2015 Journal, 1914–1923, edited and commented byF. Guelton, Paris, p.991.
Bułhak H., 2001, «L’alliance militaire franco-polonaise. Son développement et ses crises», Bâtir
une nouvelle sécurité. La coopération militaire entre la France et les États d’Europe centrale et
orientale de 1919 à 1929, Vincennes, p. 223–234.
47 D. D. F., 1922, t. 1, doc. n° 60, Poincaré toRibot (Helsingfors), January 18, 1922, Bruxelles,
P.I.E. Peter Lang, 2007, p. 117–119.
RES GESTAE 2022(14) Frédéric Dessberg
183
Carley M.J., 2016, Une Guerre sourde, Montréal, p. 66.
Carley M.J., 1980, Anti-Bolshevism inFrench Foreign Policy: e Crisis inPoland in1920, «e
International History Review», 2 (3), p. 410–425.
Dessberg F., 2011, Éviter la guerre en Europe centrale à l’heure de la sécurité collective, [in]: Les
Horizons de la politique extérieure française. Stratégie diplomatique et militaire dans les régions
périphériques et les espaces seconds (XVIe-XXe siècles), ed. F. Dessberg, E. Schnakenbourg,
Bruxelles, p.337–351.
Gerwarth R., 2016, e Vainquished. Why the First World War Failed toEnd, 1917–1923, London.
Gueslin J., 2004, La France et les petits États baltes: réalités baltes, perceptions françaises et ordre
européen (1920–1932), Paris 1 -Sorbonne University, p. 23, 128.
HMSO, 1961, Documents onBritish Foreign Policy, 1919–1939, London, p. 200.
Lowczyk O., 2003, La lutte pour Vilnius. Perceptions stratégiques de l’espace lituanien pour la Pologne
restaurée, 1918–1923, «Revue internationale d’histoire militaire», 83, p. 247.
Ministère des Aaires étrangères, 1996, Documents diplomatiques français, 1920, vol. 1, Paris, p.258.
Ministère des Aaires étrangères, 1997, Documents diplomatiques français, 1920, vol. 2, Paris,
p. 119–120, 379–380, 518–524, 547–548, 587–588.
Ministère des Aaires étrangères, 1998, Documents diplomatiques français, 1920, vol. 3, Paris,
p. 28–30.
Ministère des Aaires étrangères, 2004, Documents diplomatiques français, 1921, vol. 1, Bruxelles,
p. 63, 77, 158.
Ministère des Aaires étrangères, 2005, Documents diplomatiques français, 1921, vol. 2, Bruxelles,
p. 331.
Ministère des Aaires étrangères, 2007, Documents diplomatiques français, 1922, vol. 1, Bruxelles,
p. 117–119.
Potocki J.-R., F. Guelton, M. Grąbcewska, 2020, Frères d’armes, le soutien militaire de la France à la
Pologne/Braterstwo Broni, wsparcie wojskowe Francji dla Polski, 1917–1924, Warszawa, p. 178.
Senn A.E., 1966, e Great Powers, Lithuania and the Vilna Question, 1920–1928, Leiden, p. 36–37.
Snyder T., 2003, e Reconstruction ofNations. Poland, Ukraine, Lithuania, Belarus, 1569–1999,
New Haven- London, p. 57–59.
Soutou G.H., 2005, Le Deuil de la puissance, [in]: J.C. Allain et alii, Histoire de la diplomatie
française, vol. 2, Paris, p.765.
Szymczak D., 2015, 1914–1920 : Comment les Polonais retrouveront-ils leur indépendance?,
«Guerres mondiales et conits contemporains», 4, p.33–58.
Wołos M., 2011, Le point de vue polonais sur la coopération de la France dans la guerre polono-bol-
chevique, [in]: Les Horizons de la politique extérieure française. Stratégie diplomatique et mili-
taire dans les régions périphériques et les espaces seconds (XVIe-XXe siècles), ed. F. Dessberg,
E. Schnakenbourg, Bruxelles, p. 327–335.
Wołos M., 1998, Francja atraktat Ryski, [in]: Traktat Ryski 1921 roku po 75 latach, Toruń,
p. 261–273.
184
184
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.10
Evgeny Yu. Sergeev*
Moscow
British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga:
Searching for Stabilization inEastern Europe
Abstract
British diplomacy played an important role not only during the Soviet-Polish War of1919–20
but also inthe settlement ofthis armed conict, which ended with the signing ofthe Riga peace
treaty on18 March 1921. How eective was London? What political methods did the British
government use toachieve the main strategic objective ofstabilizing the Versailles order inEastern
Europe? And what were the short- and long-term consequences for Soviet Russia and Poland? e
answers tothese questions will begiven inthis article, based upon diplomatic correspondence
aswell asondiaries and memoirs penned bydirect participants and contemporary observers.
Keywords: Versailles world order, Soviet-Polish War, Riga peace treaty, British diplomacy, British
policy inEastern Europe
Słowa kluczowe: światowy ład wersalski, wojna polsko-sowiecka, traktat ryski, dyplomacja
brytyjska, brytyjska polityka w Europie Wschodniej
Introduction
Despite the fact ofthat the Treaty ofRiga, which Soviet Russia and Poland
concluded inMarch 1921, had adecisive impact upon the situation inEastern
Europe and may beconsidered the Interbellum’s most important East European
pact, the modern scholarship ofthe British policy during the conict remains
far from complete. Much more attention istraditionally given tothe diplomat-
*Russian Academy ofSciences State Academic University for the Humanities, e-mail: eugene
.sergeev59@gmail.com.
1
e present essay issupported bythe Russian Academy ofSciences State Academic University
for the Humanities (Grant FZNF-2020-0001).
2For the review ofscholarship onthe subject, refer toJ. Flynn, 1983, p. 5–15; J. Smele, 2003,
p. 482–495; J.Borzęcki, 2008, p. 1–22. Itisalso useful totake into consideration the published
biography ofHorace Rumbold, the British ambassador toPoland during the culmination ofthe
RES GESTAE 2022(14) Evgeny Yu. Sergeev
185
ic maneuvers byMoscow and Warsaw inthe summer-autumn of1920, when
London made strenuous eorts toarrest the Red Army penetration into Central
Europe, onthe one hand, while constraining Joseph Pilsudski’s alleged territorial
aspirations for Greater Poland tobeinvigorated aer the decades ofpartition
between Russia, Germany and Austria.
Toreach amore comprehensive understanding ofthe situation inEastern
Europe from the British point ofview, one should focus onthe Soviet-Polish
negotiations during their military conict and inits aermath, for the Treaty
ofRiga played acrucial role inthe region’s pacication. is process, inturn, led
tothe stabilization ofthe whole system ofthe post-war international relations.
Asthe contributors and editors ofthe recent collective monograph dened this
agreement, it“enhanced and detailed the Versailles order.”
Hence, this essay aims tohighlight how the British diplomacy contributed
tothe peace negotiations between the Bolshevik and Polish delegations, which
were headed byAdolph Ioe and Jan Dąbski, respectively. Another goal ofthe
author istostudy the short- and long-term consequences ofthe Riga treaty for
Eastern Europe, which sustained both the Bolshevik encroachments and the
renaissance ofnew national states asthe successors ofthree previous empires–
Russian, Austrian-Hungarian and (partly) German.
Principal challenges for Britain inEastern Europe
Itiscommon knowledge that since the last months of1919 David Lloyd George,
the Prime Minister ofthe coalition Cabinet, had been eager towithdraw the
Allied interventionist troops from Russia aswell astoend support for the an-
ti-Bolshevik forces, inorder tocome toterms with the Soviets. He was convinced
that the Bolsheviks would eventually abandon their revolutionary desires inre-
turn for persistent political and economic relations with the so-called capitalist
West. at iswhy aer the armed conict between Warsaw and Moscow entered
the phase offull-scale hostilities inmid-1920, the British leader repeatedly
claimed that Poland’s “imperialist and annexationist policy” was one ofthe most
formidable obstacles tothe appeasement ofboth the key geopolitical actors
inEurope– Russia and Germany. Itshould also betaken into consideration that
Lloyd George’s apparent unwillingness tosupport Poland was conditioned bythe
fragility ofthe coalition government and other domestic restraints onarenewed
intervention against Soviet Russia. Moreover, the Prime Minister was willing
torestore trade relations with Moscow inorder both todissolve the unemployed
workers inthe United Kingdom and topacify numerous Bolshevik sympathizers
among the lower social strata ofBritish society. Hence, assome Polish historians
Soviet-Polish warfare (see M.Gilbert, 1973), aswell asthe monograph onthe foreign secretary
George Curzon’s contribution tothe settlement inEastern Europe (see G. Bennett, 1995, p. 41–59;
E. Sergeev, 2015, p. 216–218).
3S. Dąbrowski, 1960, p. 3–4; S.Dembski [Dębski], A. Mal’gin, 2014, p. 5.
4Notes ofameeting atvilla Neubois, Spa, July 9, 1920, TNA, CAB 29/88.
5See N. Davies, 1971, 132–154.
British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
186
maintain, Lloyd George was hostile toPilsudski’s regime and sought tohold
back the ambitions ofnew Polish leaders, no matter how democratic they tried
torepresent themselves, atevery suitable opportunity.
Asthe declassied political correspondence and the diaries ofeyewitnesses
show, British military strategists and diplomatic pundits were meticulously
monitoring all the developments inthe Polish-Soviet theater ofwar. Walter
Long, the rst lord ofthe Admiralty, argued inthe memorandum for the Cab-
inet that the Bolshevik submarines inthe Baltic were about tocarry out naval
demonstrations tointimidate Poland, Finland and other “small states,” contig-
uous with Soviet Russia. e Foreign Oce analysts maintained, inturn, that
notwithstanding obvious military and political preponderance ofthe Bolshevik
regime inRussia, “its economic feebleness seemed doubtless.” ey argued
furthermore that the mass revolts bydisgruntled Russian peasants who joined
numerous detachments known asthe “Greens,” sympathizing with neither the
Reds nor the Whites, could erode the Soviet rule elsewhere inthe country.
For the lack ofany cohesive and persistent foreign strategy, the Cabinet was
split inthe perception ofthe Soviet-Polish hostilities. While Lloyd George
and Andrew Bonar Law, the then lord Privy Seal and Tory leader, pinned their
hopes onthe foreseeable diplomatic consultations with the Soviet side, Arthur
Balfour, lord president, and Austen Chamberlain, the minister without portfolio,
advocated for acautious attitude. Onthe other side, Winston Churchill, the sec-
retary for war, together with George Curzon, the foreign secretary, and Edwin
Montagu, the head ofthe India Oce, tended tomilitarily support Pilsudski.
Owing tocounter-oensive operations conducted bythe Red Army inmid-
1920, the fundamental shi inthe Soviet-Polish war triggered feverish diplomatic
activities bythe British government. Asone historian notes, “trade was seen
byLloyd George and the Labour party, aswell asbysignicant members ofthe
Conservative party” asaiming to“stabilize Russia, encouraging what wemight
call ‘convergence’ and ‘interdependence.’” e gathering that Lloyd George
and Curzon convened with the French Prime Minister, Alexander Millerand,
accompanied bythe Entente C.-in-C. Marshal Ferdinand Foch inSpa (Belgium)
onJuly 8–10, 1920 drew the attention ofmany European politicians, military
experts and general public. Władysław Grabski, the Polish Prime Minister,
escorted bythe chief ofthe General Sta, Stanisław Haller, were also invited
toattend the meeting. Being short offunds and ill-equipped tolaunch anew
large-scale military campaign torescue their Polish associates, both British and
6T. Komarnicki, 1957; P. Wandycz, 1969.
7See, for example, the diary bythe former tsarist diplomat who had been residing inWarsaw
asacorrespondent for the New York World since September 1919, V.K. Korostovets, 1928.
8Memorandum byWalter Long, for the Cabinet, May 1, 1920, TNA, CAB 24/105/9.
9Memorandum bythe Foreign Oce political intelligence department, 12 May 1920, Ibid.,
CAB 24/106/27.
10
Preliminary conversations inLondon between British ministers and the Soviet Russian
trade delegation, May 31– June 7, 1920, [in:] DBFP, 1958, First ser., vol. VIII, p. 280.
11 A. Williams, 1992, p. 88.
12 E. D’Abernon, 1930, p. 69; C.Lowe, M. Dockrill, 1972, p. 330; N.Davies, 2005, p. 69.
RES GESTAE 2022(14) Evgeny Yu. Sergeev
187
French cabinets instead warned the Bolshevik government against crossing the
“Curzon line” tofurther bolshevize the provinces where the autochthonous Pol-
ish population prevailed. e Spa declaration invited the delegates from Soviet
Russia, Poland, Lithuania, Latvia and Finland toassemble inLondon assoon
aspossible for apeace conference under the League ofNations’ patronage.
e diaries compiled byColonel Maurice Hankey, the permanent secretary
ofthe Cabinet and the Committee ofImperial Defence inthe 1920s, corrobo-
rate the view ofthose historians who wrote about the pressure which the An-
glo-French military mission toWarsaw had exerted upon the Polish politicians
and chief ocers. Contrary tothe opinion that Norman Davis, the renowned
British historian, expressed inhis monograph onthe Soviet-Polish crisis, Hankey
wrote about the British representatives pursuing close collaboration with their
French colleagues, particularly with Division General Maxime Weygand, Foch’s
deputy, inrepelling the Bolsheviks’ oensive. is also referred toencouraging
the Poles toinict adecisive blow inthe gap between the armies commanded
bythe Red generals– Mikhail Tukhachevsky and Aleksandr Yegorov. Asone
Hankey’s biographer correctly remarked, “the presence ofmilitary advisers to-
gether with the fact that on23 July [1920] Hankey passed amessage tothe War
Oce toprepare ‘alist of200 suitable ocers for service with the Poles,’ shows
that active assistance was certainly envisaged asapossibility.”
Aer the “miracle onthe Vistula river” and the Polish troops’ successful count-
er-oensive inByelorussia and Lithuania, the Entente diplomacy, not excluding
the Foreign Oce, hoped initially that the Polish government would coordinate
their military plans with General Pyotr Wrangel, whose army was occupying
the Crimean peninsula. However, these expectations proved fully abortive,
given the fact that Pilsudski deeply mistrusted the White Russian governors
who preferred torecognize Poland only within the boundaries ofthe former
Kingdom ofPoland. Itwas easier and more appropriate for Warsaw todeal with
aweakened Bolshevik government than with the rulers ofreanimated imperial
Russia who would leave no chances for Poland’s self-determination.
Itisnecessary therefore tostipulate the key tenets which the London Cabinet
put inthe foot ofthe British policy towards Poland and Russia aer the Paris
Peace Conference. ese principles were, rst, the search for aneutral status
ofthe restored Polish state suocated bythe Weimar republic and the Soviet
state; second, the resistance toPoland’s encroachments, supported byFrance,
upon the Vilnius district and the province ofGalicia; third, the restoration
ofbalance ofpowers between Paris and Berlin inEastern Europe; and last, al-
beit not least, the struggle against the Bolshevik advance inwestward direction.
“He [Lloyd George] urged moderation onboth sides,” wrote one Cambridge
historian, “and inparticular sought constantly torestrain the Poles. But also,
13 Curzon toChicherin, July 10, 1920, TNA, FO 371/4058/207846.
14 See, for example, F.S. Northedge, 1966, p.88–89; N. Davies, 1972, p.553–561.
15 N. Davies, 2005, p. 297–298.
16 S. Roskill, 1979, vol.2, p.181.
17 F. Bryant, 1990, p.526–547; Z. Steiner, 2005, p. 146.
British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
188
he was ever haunted byhis dislike and fear ofBolshevism and his dread lest
itspread westward from Russia, though he also led his government and his
country away from the intervention inher [Russia’s] civil war asthat policy
ceased tobecapable ofproducing results.”
Whitehall aorded special attention tothe Russo-Polish frontier that was
dened bythe Inter-Allied commission atthe Paris Peace Conference in1919
asthe “Curzon line” according tothe ethno-territorial principle. e problem
with the frontier’s delimitation was not only the interlacing areas ofresidence
bythe Poles, Byelorussians and Ukrainians, but also the absence ofnatural bar-
riers capable toseparate the inhabitants ofone nation from the others. Besides
that, the vacuum ofgeopolitical control over the territories under consideration
during the period ofmilitary hostilities constituted aproblem threatening
toseriously hamper the British government’s eort tosecure the international
order inEurope asawhole.
e French and Germans added toBritish annoyance during the Soviet-Pol-
ish peace negotiations rst inMinsk and then inRiga. AsCurzon repeatedly
communicated tothe diplomats inWarsaw, not excluding Horace Rumbold, the
ambassador toPoland, the French representatives attempted topatronize the
Poles atthe expense ofBritish national interests, while Berlin was about toin-
timidate the Entente powers byreaching an eventual Soviet-German accord.
What seemed even more ominous was the feeling, shared bymany policymakers
inLondon, that France was infecting Poland with her own anti-Germanism,
threatening inthis way toderail British intention toconsolidate the Versailles
system.
e Cabinet’s ocial position aer the Soviet-Polish armistice inOctober
may beillustrated byPercy Lorraine, the charge d’aaires inWarsaw, who
interviewed Prince Eustachy Sapieha, the Polish foreign minister, onOctober
17, 1920: “I[Loraine] reiterated arguments infavour ofacompact and racially
homogeneous Poland and said that solong asuncertainty prevailed asregards
Poland’s territorial ambitions, Idid not see how she was ever going toattract
the foreign capital indispensable for her economic reconstruction and consol-
idation.” Inresponse, the Polish statesman informed the British diplomat about
the government’s intention tocolonize the “eastern lands” bymeans ofsettling
there 200,000 Polish war veterans.
Inthe winter of1920–1921, there were three territorial problems intercon-
nected with the Polish-Soviet negotiations: the Polish-Lithuanian conict around
Vilnius, the Danzig problem, and the diculty ofEastern Galicia being contested
byneighboring states.
With regard tothe rst point, the British government was especially irritated
with Germany and Soviet Russia consistently stimulating Lithuanian revisionism
18 H.J.Elcock, 1969, p. 153.
19 See, for example, Curzon toMax Muller, February 16, 1921, [in:] DBFP, 1961, First ser.,
vol. XI, p.719–722.
20 F.S. Northedge, 1966, p. 88.
21 Lorraine toCurzon, October 17, 1920, [in:] DBFP, 1961, First ser., vol.XI, p.619.
RES GESTAE 2022(14) Evgeny Yu. Sergeev
189
which threatened regional stability. However, the seizure ofthe Vilnius district
bythe “mutinied” troops under General Lucjan Żeligowski inmid-October 1920
led toWhitehall vigorously protesting both through diplomatic channels and
atthe League ofNations’ tenth session. InBritish view, this military operation ob-
viously deferred the achievement offragile balance ofpower inEastern Europe.
Concerning the second issue, itwas important for London not only tosafe-
guard afree cargo transit through the Danzig corridor but also toprevent anew
surge ofstrikes bythose local dockers who sympathized with Soviet Russia.
Itsuces tomention the opposition byReginald Tower, the Allied high com-
missioner inDanzig, tothe landing ofFrench military supplies for Poland onthe
grounds that itwould violate the relevant clauses ofthe treaty ofVersailles.
Besides that, the establishment ofthe Danzig Constituent Assembly onMay
16, 1920 asaresult ofthe general elections did not prevent hostilities between
nationalists and social-democrats, which led tothe prorogation ofits session
bythe acting high commissioner, Colonel Edward Strutt, toward the end ofOc-
tober. However, the city’s statute was proclaimed the following month, following
bythe creation ofthe Free City ofDanzig onDecember 7 the same year.
Referring tothe territorial aliation ofEastern Galicia, London had torecon-
cile with fait accompli aer the Polish troops re-conquered the province inSep-
tember 1920. Despite all British warnings about Warsaw’s excessive territorial
claims toUkraine, which both inLloyd George and Curzon’s views would bring
about an eventual Russo-German military cooperation, the Polish delegation
inRiga rejected any compromise settlement, including the status ofautonomy
for Eastern Galicia.
Unsurprisingly, Hankey penned inhis diary onSeptember 18, 1920: “Ishould
mention that Ifound England ingeneral and Lloyd George inparticular very
unpopular there [inPoland] … ey [the Poles] considered that Lloyd George
had thwarted Polish aspirations inDanzig, Upper Silesia, and Eastern Galicia;
but afew, including awise under-secretary for foreign aairs, realized that Lloyd
George was really their friend byrefusing tothem atthe peace conferences
large blocks ofalien populations whom they would never have assimilated, and
bywarning them against the Kiev oensive.”
The Treaty ofRiga inthe light ofBritish foreign policy
When analyzing the “permanent bases,” asAusten Chamberlain, the chancellor
ofthe Exchequer in1919–21, called the general principles ofBritish geopolitics,
22 See C. Laurinavichius, 2010, p. 37–54.
23
Onthe British government’s sharp discontent with Żeligowski’s adventure, see Curzon
toLord Derby, October 11, 1920, [in:] DBFP, 1961, First ser., vol. XI, p. 592.
24 For more information, refer toJ.Mason, 1946.
25 Lord Derby toCurzon, August 19, 1920, BL, Curzon Papers, MSS Eur F 112/198A.
26 Anonymous, 1921, p. 78–80.
27 M.M. Narinskii, 2014, p. 48; J. Smele, 2015, p. 164–166.
28 Diary, September 18, 1920, [in:] S.Roskill, 1972, vol. 2, p. 186.
British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
190
itisimportant toconsider the geographical position ofthe United Kingdom
asagroup ofislands separated from continental Europe byanarrow sea channel.
Yet Britain’s status asagreat power was inextricably linked tothe developments
inthis part ofthe world because itwas impossible tosafeguard British security
without maintaining friendly relations with the neighboring coastal states, such
asFrance, the Netherlands, Denmark, and Norway. Any hypothetic situation
oftheir hostility toward Britain threatened toundermine the kingdom’s role
asan arbiter and principal guardian ofthe post-world war international system.
Atthe same time Great Britain was amaritime empire with global economic
interests. Under these circumstances, there was the ambiguity ofBritish foreign
policy aimed atpreserving post-bellum status quo inEurope, onthe one hand,
while safeguarding ocean communications which provided for overseas com-
mercial operations, onthe other. Itwas Bolshevism asasubversive ideology and
the export ofrevolution bythe Soviets asageneral practice that ran contrary
tothe basic principles and even liberal democratic morality ofBritain’s foreign
policy, judging from Chamberlain’s opinion. “Great Britain makes no pretention
todictate the form ofgovernment which other nations shall adopt,” wrote this
renowned British politician inajournal article, “but she expects that nations
with which she isinformal relations shall abstain from interference inher
domestic aairs, shall respect her institutions, and not excite toenmity against
her either athome orabroad.”
However, the severe industrial and commercial crisis aswell asthe nancial
indebtedness tothe United States compelled British statesmen torepeat onevery
plausible occasion that any expectation ofBritain expanding political guaran-
tees toCentral and, moreover, toEastern Europe did not stand uptocriticism.
Additional economic problems stemmed from the existing post-traumatic syn-
drome due tohuge war casualties. at iswhy no responsible British political
front-runner wished arepetition ofalarge-scale military conict inEurope,
including armed confrontation with the anti-liberal Bolshevik regime, even
though, asone diplomat wrote toCurzon, “British naval power was the only
thing, they [the Bolsheviks] feared.”
According todiplomatic correspondence and public orations byBritish states-
men, Whitehall expected that nations with which itwas informal relations
should come toacompromise decision oninternational problems, albeit taking
necessary consideration ofthe League ofNations’ Covenant. Not surprisingly,
London accentuated diplomatic eorts onthe direction ofthe Soviet-Polish
negotiations inRiga toward mutual concessions. AsA.Chamberlain correctly
remarked, “stable governments, able todefend their independence and topre-
serve their territory from attack, best serve British interests…” InOctober
1920, Lloyd George even discouraged leaders ofthe so-called Little Entente,
29 A. Chamberlain, 1931, p. 538–540.
30 Ibid., p.542.
31 Kidston, the charge d’aaires inHelsinki, toCurzon, September 21, 1920, [in:] DBFP, 1961,
First ser., vol. XI, p. 565.
32 A. Chamberlain, 1931, p. 543.
RES GESTAE 2022(14) Evgeny Yu. Sergeev
191
including Romania, Czechoslovakia and Yugoslavia, from admitting Warsaw
totheir group. Lord Curzon, for his part, severely criticized the Polish position
during the negotiations with the Bolsheviks, commenting onthe memorandum
submitted tohim bythe Foreign Oce experts: “e Poles have completely
alienated the sympathies ofthe Cabinet bytheir levity, incompetence and folly.
Ifyou are torun astate ascompletely asitishere proposed, the patient must
have condence inthe doctor, beloyal, helpful and obedient. Poland has none
ofthese qualities and the attempt toresuscitate her would beaEuropean parallel
tothe experience weare now going through inPersia.”
Although the Polish aspiration for democracy met British expectations, War-
saw’s geostrategic ambitions contradicted London’s desire for consolidated and
stabilized Europe because, asWhitehall politicians were fully aware, excessive
territorial expansion bymeans ofincorporation ofthe territories tothe east
ofthe “Curzon line” would hardly benet the Poles inthe face ofsuch revisionist
states asBolshevik Russia and Weimar Germany.
Conclusion
Summing up, one has toacknowledge that although the signing ofthe Riga
treaty contributed tothe appeasement ofEastern Europe, itcould hardly create
aformidable pillar ofthe Versailles international order for several political and
economic reasons, contrary tothe arguments which some Polish historians put
forward intheir academic works.
Inthe rst place, Soviet Russia preferred tostay outside the post-war “concert
ofpowers” until the beginning ofthe 1930s, while viewing the League ofNa-
tions– the global guardian ofthe Versailles order– as“acomplot ofcapitalist
countries against the proletarian state.” Infact, the Bolsheviks regarded the
Riga treaty togive amere breathing space for their regime inthe anticipation
ofanew round ofall-European military hostilities.
Secondly, most contemporary Western policymakers were fully aware that
neither the peace with Russia would belong-term, nor Poland’s territorial
acquisitions would besafeguarded from infringements byneighboring states.
InWarsaw, there existed comprehension that Soviet Russia had concluded the
peace treaty inextraordinary domestic (the ongoing civil war), aswell asexternal
(the need for diplomatic recognition bythe West) circumstances.
irdly, one more important dilemma formulated bythe Cabinet and Foreign
Oce remained onthe British agenda. Both Lloyd George and Curzon believed
that incase ofanew Soviet-Polish armed conict, the League ofNations would
hardly regard the crossing ofthe border bythe Red Army asan act ofaggression
33 Notes ofaconversation between Lloyd George and Take Jonescu, October 20, 1920, TNA,
CAB 29/89, I.C.P. 144 C.
34 Curzon’s commentaries onthe memorandum bythe Foreign Oce Northern Department,
December 6, 1920, [in:] DBFP, 1961, First ser., vol. XI, p.691.
35 M. Volos [Wołos], 2011, p.8–16; S. Dembski [Dębski], 2014, p.14–29; A. Novak [Nowak],
ibid., p.111–137.
British Diplomacy, Soviet-Polish War, and the Treaty ofRiga… RES GESTAE 2022(14)
192
against Poland because, according tothe Riga treaty, itwas demarcated much
tothe eastward ofthe “Curzon line.” Hankey’s diary illustrated the prepon-
derant British opinion onthis controversial issue: “He [Lloyd George] knows
that inmy[Hankey’s] view itisinevitable sooner orlater that Russia gets acon-
terminous frontier with Germany, and that… weought toorientate our policy
soastomake Germany and not Poland the barrier between eastern and western
civilization.”
Doubtlessly, the Riga treaty became aforced compromise between Polish
national claims and the Bolsheviks’ attempts tosponsor a“world revolution”
inCentral Europe. Atthe same time the diverged ethno-confessional compo-
sition ofthe territories, disputed bySoviet Russia, Poland, Ukraine, Byelorussia,
and Lithuania, tomention but afew states, predetermined the incompetence
ofthe pacication ofthis region ofthe sub-continent. Nevertheless, despite the
fact that British foreign policy seemed the reverse ofconsistent oruniform inthe
aermath ofthe First World War, the coalition Cabinet headed byLloyd George
attained the immediate stabilization ofEastern Europe, while aiding toconsoli-
date the new-born states aswell asarresting the penetration ofBolshevism into
Europe. Itappears therefore acceptable toconclude that the Treaty ofRiga made
itpossible for London tofurther maintain the balance ofpower between France
and Germany, thus creating the possibility ofconstructing an international order
which suited the mentioned principles ofBritish foreign policy.
Yet this achievement proved tobeofatactical score, since the geostrategic re-
alities soon made His Majesty’s government sacrice the independence ofnearly
all Eastern European nations for the sake ofBritish imperial interests, when
states such asPoland had fallen prey tototalitarian dictatorships.
Bibliography
Anonymous, 1921, Cementing the Russo-Polish Peace: e Vilna Problem Unsolved, “Current
History”, 13 (1), p. 78–80.
Bennett G., 1995, British Foreign Policy during the Curzon Period, 1919–24, London.
Borzęcki J., 2008, e Soviet-Polish Peace of1921 and the Creation ofInterwar Europe, New Haven,
Conn.– London.
Boyce R., 2009, e Great Interwar Crisis and the Collapse ofGlobalization, New York.
British Library (BL), Curzon Papers, MSS Eur. F/112.
Bryant F., 1990, Lord D’Abernon, the Anglo-French Mission, and the Battle ofWarsaw, 1920, “Jahr-
buecher fuer Geschichte Osteuropas”, 38, p.526–547.
Chamberlain A., 1931, e Permanent bases ofBritish Foreign Policy, “Foreign Aairs”, 9 (4),
p. 535–546.
E. D’Abernon, 1930, Ambassador ofPeace. Lord D’Abernon’s Diary, London, vol.2.
Dąbrowski S., e Peace Treaty ofRiga, “Polish Review”, 5 (1), p. 3–34.
36
Curzon toMuller, February 16, 1921, DBFP, 1961, First ser., vol.XI, p. 719–22; Memo-
randum byJohn Gregory aer the conversation with Prince Sapieha during his visit toLondon,
February 18, 1921, Ibid., p.723–730.
37 Diary, July 20, 1920, [in:] S. Roskill, 1979, vol.2, p. 181.
RES GESTAE 2022(14) Evgeny Yu. Sergeev
193
Davies N., 1971, Lloyd George and Poland, 1919–1920, “Journal ofContemporary History”, 6(3),
p. 132–154.
Davies N., 1972, Sir Maurice Hankey and the Inter-Allied Mission toPoland, July–August 1920,
“Historical Journal”, 15 (3), p.553–561.
Davies N., 2005, God’s Playground. AHistory ofPoland,Oxford, vol.2.
S. Dembski [Dębski], 2014, Neskol’ko zamechanii o Versal’sko-Rizhskoi sisteme mezhdunarod-
nykh otnoshenii iznachenii Rizhskogo dogovora v istorii Evropy, [in:] Zabytyi mir. Rizhskii
dogovor 1921 goda: interpretatsii ispory, ed. S. Dembski [Dębski], A. Mal’gin, Moscow, p. 14–29.
Documents onBritish Foreign Policy (DBFP), 1958, eds. E. Woodman, R. Butler, et al., London,
First ser., vol. VIII; 1961, eds. R. Butler, J.P.T.Bury, London, First ser., vol.XI.
Elcock H.I., 1969, Britain and the Russo-Polish Frontier, 1919–1921, “Historical Journal,” 12 (1),
p. 137–154.
Flynn J., 1983, British Diplomacy and the Polish-Soviet War of1920, M.A. thesis, University
ofVirginia, Charlottesville.
Gilbert M., 1973, Sir Horace Rumbold: Portrait ofaDiplomat, 1869–1941, London.
Komarnicki T., 1957, e Rebirth ofthe Polish Republic: AStudy inthe Diplomatic History ofEu-
rope, 1914–1920, London.
Korostovets V.K., 1928, e Re-Birth ofPoland, 1919–1928, London.
Laurinavichius C., 2010, National Self-Determination and War: e Lithuanian Case, [in:] From
Versailles toMunich. Twenty Years ofForgotten Wars, ed. D.Artico, B.Mantelli, Wroclaw,
p. 37–54.
Lowe C., M. Dockrill, 1972, e Mirage ofPower: British Foreign Policy, 1902–1922, London, vol. 2.
Mason J., 1946, Danzig Dilemma: AStudy inPeacemaking byCompromise, Berkeley.
Narinskii M.M., 2014, Sovietsko-pol’skaia voina iRizhskii mir 1921 goda, [in:] Zabytyi mir. Rizhskii
dogovor 1921 goda: interpretatsii ispory, ed. S. Dembski [Dębski], A. Mal’gin, Moscow, p. 30–50.
Northedge F.S., 1966, e Troubled Giant. Britain Among the Great Powers 1916–1939, New
York– Washington.
Novak [Nowak] A., 2014, Rizhskii mir: interpretatsii iposledstviia dlia mezhdunarodnoi politiki,
[in:] Zabytyi mir. Rizhskii dogovor 1921 goda: interpretatsii ispory, ed. S. Dembski [Dębski],
A. Mal’gin, Moscow, p. 111–137.
Roskill S., 1979, Hankey. Man ofSecrets, London, vol. 2.
Sergeev E., 2015, George Nathaniel Curzon– poslednii rytsar’ Britanskoi imperii, Moscow.
Smele J., 2003, e Russian Revolution and Civil War, 1917–1921. An Annotated Bibliography,
London– New York.
Smele J., 2015, e “Russian” Civil Wars 1916–1926. e Years that Shook the World, London.
Steiner Z., 2005, e Lights at Failed. European International History 1919–1933. Oxford.
e United Kingdom National Archives (TNA), Cabinet Papers (CAB).
M. Volos [Wołos], 2011, Mesto iznachenie Versal’sko-Vashingtonskoi (Versal’sko-Rizsko-Vashington-
skoi) sistemy v mezhdunarodnykh otnosheniyakh XIX–XXI vv., [in:] Versal’sko-Vashingtonskaia
mezhdunarodno-pravovaia sistema: vozniknovenie, razvitie, krizis, 1919–1939 gg., ed. E. Yu .
Sergeev, Moscow, p.8–16.
Wandycz P., 1969, Soviet-Polish Relations, 1917–1921, Cambridge, MA.
Williams A., 1992, Trading with the Bolsheviks. e Politics ofEast-West Trade, 1920–39, Man-
chester– New York.
194
194
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.11
*, **
-
(- 1920.)
Abstract
e article claries the actual date of the entry into force of the Soviet-Polish treaty on the
preliminary conditions of peace and armistice of October 12, 1920. e preliminary treaty
stipulated that the enactment should happen no later than November 2, and aer that date, the
withdrawal of Polish troops to the state border line was to begin. e parties pledged not to
interfere in each other’s internal aairs and not to support organizations aimed at overthrowing
the state and social system of the other party from the moment the truce was ratied under article
II of the treaty. Realizing the importance of the armistice, the Ukrainian SSR, Poland and the
RSFSR ratied the treaty within the agreed time frame, and it seemed that nothing prevented
them from immediately starting work on the nal text of the peace treaty in accordance with the
agreements. However, the Soviet peace delegation that had arrived in Riga on November 3 did not
nd the Polish delegation there. It turned out, moreover, that the Polish army was in no hurry to
leave the regions of the Ukrainian SSR and the Belorussian SSR occupied by it, and thus covered
the anks of the anti-Soviet armies of Symon Petliura, Boris Piermikin, and Stanisław Bułak-
Bałachowicz which invaded Soviet territory. e protests expressed by the Soviet side yielded
results only aer the Red Army had broken through the defense of the Crimea on November
9–10. On November 13, aPolish delegation nally arrived in Riga and ameeting of the heads
of the Soviet and Polish delegations, Adolph Joe and Jan Dąbski, took place, following which
Poland undertook to begin the withdrawal of its troops from November 19, 1920. Its yesterday’s
eastern allies retreated to Poland and were interned. e analysis of the problem shows that the
armistice agreement was actually put into eect not on November 2, but on November 19, 1920,
and Józef Piłsudski and the Polish military command are primarily to blame for this.
Keywords: Polish-Soviet war of 1918–1921, implementation of the 1920 Armistice of Riga, anti-
Soviet military formations in Poland, Józef Piłsudski, Adolph Joe, Jan Dąbski
* . .. , e-mail: gfmatveev@yandex.ru, ORID 0000-0002-2320-3068.
** . .. , e-mail: rina.renaissance7@gmail.com, ORID0000 -0003 -4944–7973.
1 -
20-59-18007.
RES GESTAE 2022(14) ,
195
Ключевые слова: - 1918–1921 ., -
, , . , .. ,
.
Słowa kluczowe: wojna polsko-sowiecka 1918–1921, implementacja ryskiego zawieszenia broni
z 1920 r., antysowieckie formacje wojskowe w Polsce, Józef Piłsudski, Adolf Joe, Jan Dąbski
12 1920 . - -
II, -
,
, -
,
« …
».
, -
, - ,
,
-
. :
II, -
. . , 14 1920. ,
,
, ,
«
,
».
, -
, , -
18 1920., 21,
, , 2
.
-
. 18 1920.
-
15
2 ,
, – . 12.10.1920, [:] -
- [ ], . III: 1920– 1921.,
1965, . 428–433.
3
Sprawozdanie stenograczne z172posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 14paździer-
nika 1920r., ł. 4.
- … RES GESTAE 2022(14)
196
,
15 (§6). -
30-
.
-
. ,
. , «, -
,
-
».
, .
13 1920. (), « ,
».
, . -
. ,
,
1920. , 1920.
.
-
10 1920. ,
«
;
». -
, -
: «
, , ,
, , ,
, ».
4
…, [:] , . III, . 434–436.
5 ..
, [:] --
[ ], . 2, . 1, . 15737, . 1-2.
6 .. -
, [:] - . 1919–1920 (
), . 2, 1994, . 89.
7 ,
: « , , -
. , ,
, , ,
». Sprawozdanie stenograczne z170posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia
7października 1920r., ł. 16.
8 -
, , [:]
, . III, .426.
RES GESTAE 2022(14) ,
197
« », :
« ,
, -
- , ,
».
.
,
, « »,
-
, .
«»
I 13 1920.
. : « , , , ,
».
,
15 16 , -
,
9 1920. ,
, - , -
12 1920.
. , , -
12 ,
,
,
.
- .
-
, , ,
« »,
1920. .
, ,
, -
. , , ,
9. : .. , . -
( 1918– 1921.),
1969, . 154.
10 Sprawozdanie stenograczne z171posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 8paździer-
nika 1920r., ł. 19.
11 . , , 2007, . 334.
12 .. , 1918–1926,
2016, . 35–36.
13 , . 69.
- … RES GESTAE 2022(14)
198
. 17 1920.
--
-
. «», ,
.
18 1920. , «18 1920
12 ».
,
.
. -
15,
(.. 27 1920.). ,
6, , .
(. ) -
.
.
, -
2-
1920. ,
48, .. 5 1920.,
.
.
8
,
,
, , ,
.. . -
() . ,
14 - -
, [:]
[ ], . 6, .4, . 486, .163.
15
, «», 17, 18 1920.,
232, 233.
16 J. Dąbski, Pokój ryski. Wspomnienia. Pertraktacje. Tajne układy zJoem. Listy, Warszawa
1931, s. 126.
17 …, [:] , . III, . 433.
18 .. ..
, 8.101920, [:] - 1918–1945. 4-
, . 1, .-. .. , 2017, . 246.
19 , . 248.
RES GESTAE 2022(14) ,
199
. 15
23–25.
20 1920.
, 22, -
. .
. -
,
– , -
, .
, , -
- , ,
,
. . ()
«…,
,
». -
. 22
. -
.
. . , -
.
23 1920.
11- .
.
, «
20 51 14 1920 .:
, , ..
, [:] - . 1919–1920…, . 2, .93.
21 62 15- 1920:
, --
, [:] -
- . 1919–1920…, . 2, .94.
22
2- -
, [:] -
- . 1919–1920…, . 2, . 99.
. -,
6
26. -, -
, .
26.– .
, – , , 26.10.1920,
[ ], . 04, .32, . 52468, . 209, .66, . 26.
23 Sprawozdanie stenograczne z177posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 22paź-
dziernika 1920r., ł. 17, 18, 22.
24 , ł. 18.
25 J. Dąbski, Pokój ryski…, s. 126.
- … RES GESTAE 2022(14)
200
23»,
-
«, , -
». -
,
. :
,
.
- « »,
.
« , -
», , –
, «
, , ,
, ».
II ,
,
: «
,
,
».
: «
, , ».
-
: «… , -
, , , 200 -
, , »
, « , ».
, -
, ,
,
26
2- …, . 2, . 99.
.– ,
23.9.1920, [:] , . III, . 399–401.
27 2- …, . 2, . 97.
28 , . 99.
29 , . 104.
30 , . 102.
31 .
32 , . 108.
RES GESTAE 2022(14) ,
201
.
12 1920. . 24
. -
.
2 1920. -
.
. -
, .
-
, . ,
,
, .
,
. -
, 18 1920.
, ,
,
- .
-
.
18 .
, , -
, 2
: ,
18 -
,
, ,
. -
, ,
. ,
( ,
. ). 1920.
-
, -
,
, .
33 , . 107–108.
34 , . 110.
35 J. Dąbski, Pokój ryski…, s. 126.
36 . 1924. : «
: „ 24 , ?»,
. . « », -
[1925], . 63.
- … RES GESTAE 2022(14)
202
1920. . -
(), -
.
.
3- -
. .
10. .
- . -,
. 1920.
15. . ,
, -
, – -
. . 1920.
40. , , 1920. .
. , « 30. -
[] ».
2 .
21 -
, . -
,
, -
, , .
37 . .: ..,
. (1920–1925),
2011.
38
: .
39
.. , .. , .
1919–1921, 2011, . 122–128.
40
Adiutantura Generalna, Belweder. Naczelne Dowództwo, Oddział II, Warszawa. Dowództwo
6armii, Oddział II, Złoczów, 3.11.1920, [
], . 471, . 1, .31, . 1. .104.
41 , . .
3- .
, « -
… , », .. ,
, . 1912–1959., 2011, . 85–86.
42
3- 10,
, .., …, . 83.
43 …, .63.
44
. : « -
, ,
.
-
. , 15 15 1920.
, : 6 , 6 15. ,
2380, 10. , 26. 8,7. …
,
, 6- ». Z. Karpus, Ukraiński sojusznik Polski
RES GESTAE 2022(14) ,
203
. : «,
, …,
,
, .
, ,
, .
».
(-
75. ),
, -
,
. , ,
,
, . 3-
, . , .
. . 24 1920.
: «2)
. 3) ,
, -
, .. , -
». .
. .
wwojnie 1920roku. Walka oddziałów Ukraińskiej Republiki Ludowej uboku Wojska Polskiego iich
dalsze losy, https://polska1918-89.pl/pdf/ukrainski-sojusznik-polski-w-wojnie-1920-roku,3112
.pdf ( 19.04.2022).
45 .. , …, . 86.
46 – 50–60. , ,
« .
, .
: – , – , – , -
– . , .., , (
,– , ),
,
. ? ,
, , ,
». …, . 65. .
- . -
, « ,
», 3 1920. . .– Adiutantura
Generalna, Warszawa, Belweder. Naczelne Dowództwo, Oddział II. Warszawa. Dowództwo
6armii, Oddział II, Złoczów, 3.11.1920, , . 471, . 1, .31, . 1, .104.
47
.. 3- ,
« ».– .
3- , 3.10.1920, [:] , . III, . 422.
48
Adjutantura Generalna Belweder. Naczelne Dowództwo, Oddział II . Warszawa. Dowództwo
6armii, 24.10.1920, , . 471, . 1, .31, . 1, .102.
49
: «
- … RES GESTAE 2022(14)
204
, ,
. -
.
, ,
. ,
« ,
, … ,
.
, », .., , , -
. 12
1920.
,
, -
, , ,
.
, « ,
. ,
».
, -
,
21 1920. , « -
,
, -
. 10
12/..», ..
.
, ? -
, , ?.. , , ,– , ,
– . ? ,
: . ,
, , : , ».
…, .66.
50 .. , …, . 85.
51 Instrukcje szefa Sztabu Generalnego dla delegacji polskich realizujących umowę orozejmie.
Po 12.10.1920.– Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945, [ DSPS],
t. I: 1918–1926, cz. 1: Polska między Rosją „Białą” a„czerwoną” (listopad 1918– marzec 1921),
red. J.J. Bruski, M.Wołos, Warszawa 2020, s. 544.
52
Rozkaz ministra spraw wojskowych ostosunku do oddziałów ukraińskich irosyjskich
znajdujących się na terytorium Polski, 21.10.1920, DSP S, t. I, cz. 1, s.552–553. . -
, : «… ,
: . , ,
, — . , , ,
…». …, . 65.
, .
RES GESTAE 2022(14) ,
205
.
-
, « »,
,
.
- ,
, . -
, ,
.
« »
, -
. II § 6 .
, -
«»
. . : «
-
. (-,
, -
[ ])
.
, , .
[]
».
. , «», . -
,
-
. , 1920. .
- .
,
. -
53 , 1920.
, -
. ,
. -
. . . 13 1920.
1–15 1920.– Telegram eksperta wojskowego
na rokowania pokojowe do Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego oprzebiegu rozmów na
temat wypełnienia preliminariów, 13.11.1920, DSPS, t. I, cz. 1, s. 574.
54 -
, § 6 ,
[:] , . III, . 472–473, 475.
55 .. , …, . 86. ,
«» .
- … RES GESTAE 2022(14)
206
. ,
.
1905–1907., . .
24 1920. - ,
1920. .
20 1920., -
, ,
. .
. . ,
, . 3 1920. . -
. . -
.
. ,
V II . -
.
. .
II -
-
,
« , -
»,
. 25 .
: « , 2.XI
- ,
».
1920. . . .
- , -
.
. 7 1920. . . ,
«
56
.. , -
1920., [:] , 1996, . 176–186.
57 List do wSławka, 26.09.1920, , . 471, . 1, .31, . 1, .166.
58 Rozkaz T. Rozwadowskiego, 3.11.1920, , . 471, .1. . 31, .1, . 209.
59
, . , -
: 10 1920. .
,
, . 6- ,
,
5 1921., , . 471., .1, . 31, .1, . 210, 212.
60 L is t W. Sławka do majora Świtalskiego. Powiadom Komendanta, 7.11.1920, , . 471,
. 1, . 31, .1, . 85–86.
61 L i st W. Sławka do podpułkownika Miedzińskiego, 25.10.1920, , .471., .1, . 31,
. 1, .74.
RES GESTAE 2022(14) ,
207
.
…».
, 10 1920. « -
» ,
- -
,
á la , ,
-« »
20., . -
. ,
. ,
1920. -
,
. ,
. - -
, ,
, , ,
. , : «
,
, , -
,
, , -
, ».
. , .
. .
« »
«», -
-
. ,
,
, « ».
: «
-
, .
, -
,
».
14 1920. - -
, ,
62 , . 86.
63 „Gazeta Warszawska”, 10.11.1920.
64 Denuncjatorzy, „Ilustrowany Kurjer Codzienny”, 13.11.1920.
- … RES GESTAE 2022(14)
208
( 830.).
, , -
. - .
. 30 1920.
6- . -
. : «
-
- 8 ,
?». 1921. ,
.
- .
,
II -
. -
,
.
,
.
-
. ,
2 1920. 26-
. . ,
«
» .
.
. 6.
65 Notatka, 14.12.1920, , . 471., .1, . 31, .1, . 108.
66 .
67 Dowództwo Grupy Ochotniczej. Rozkaz likwidacyjny, 13.01.1921, , . 471., . 1,
. 31, .1, . 69.
68 . 19
1920.– 4 .. .. ,
.. , .., .. , 19.11.1920, , . 04, . 32, .
. 52436, . 205, .34, . 64.
69
List sekretarza polskiej delegacji wRydze do szefa Referatu Polityczno-Prasowego Adiutantu-
ry Generalnej Naczelnego Wodza oprzebiegu negocjacji wsprawie przyszłości ziem białoruskich
ipodpisania preliminariów pokojowych, 10.11.1920, DSPS, t. I, cz. 1, s.537.
70 Telegram przewodniczącego delegacji sowieckiej do przewodniczącego delegacji polskiej
na rokowania pokojowe oprzyjeździe do Rygi wcelu wznowienia pertraktacji, 26.11.1920, DSPS,
t. I, cz. 1, s.557–558.
71 Telegram zastępcy przewodniczącego delegacji polskiej na rokowania pokojowe do ministra
spraw zagranicznych orozmowie zprzewodniczącym delegacji sowieckiej na temat wypełnienia
preliminariów pokojowych iwznowienia pertraktacji, 13.11.1920, DSPS, t. I, cz. 1, s.573.
RES GESTAE 2022(14) ,
209
. 3. . -
, ,
, , , «
, -
». .
13.
.
- 1920.
, «-
» 1772.
.
.
. , 10: «
[] 3-, , -
, . , ,
- ».
,
1920. . -
, . ,
. . , -
. , -
( 15
1920.). -
? 1920.
,
9 1920.
, .
, - - .
,
.
. ,
29 :
,
- .
.
26
.
72
.. .. , .. -
, .. , .. , 10.11.1920, , . 04, . 32, . . 52436,
. 205, .34, . 57.
73 .
74 M. Obiezierski, Wspomnienia zpolsko-rosyjskiej konferencji pokojowej ryskiej dla ułożenia
preliminariów pokojowych (wrzesień-październik 1920r.), Warszawa 1938, s.8.
- … RES GESTAE 2022(14)
210
, .
. , . , . -
, ,
.
, -
.
, « »
, . , , ,
, ,
. 9 1920.
,
.
, -
. ,
,
.
13, 17.15 -
§6 . ,
« , -
, .
, ,
,
14 ».
75
.: -
.. .
§ 6 , 29.10.1920, [:] , .
III, .465–467; -
.. .
, 30.10.1920, [:] , . III,
. 467–468; .. ..
, 4.11.1920, [:] - -
1918–1945. 4- …, . 1, .253; Telegram zastępcy przewodniczącego delegacji
polskiej na rokowania pokojowe do ministra spraw zagranicznych orozmowie zprzewodniczącym
delegacji sowieckiej na temat wypełnienia preliminariów pokojowych iwznowienia pertraktacji,
DSPS, t.I, cz. 1, s. 572–573.
. 10 . , . , .
. : «,
, , , -
». ..
.. , .. , .. , .. , 10.11.1920, , . 04,
. 32, . . 52436, . 205, .34, . 58.
76 1921. .. – -
.– . : .. , « ». --
1921., [:] , …
80- (1930–2005),
2010, . 198–216.
RES GESTAE 2022(14) ,
211
« ,
-
».
,
, -
.
,
. . .
: «
, ,
; -
, ,
». , –
, ,
.
,
: « -
, . ,
. § 6
–
… , , 14
12 , , ,
- ,
, -
». . . -
. , « , ,
,
…
[] 5.
».
. , , , -
, , , -
.
77
.: -
,
§ 6 . 13.11.1920, [:] , . III, . 469–475.
78 Raport eksperta wojskowego na rokowania pokojowe do Naczelnego Dowództwa Wojska
Polskiego oprzebiegu rozmów na temat wypełnienia preliminariów, 14.11.1920, DSPS, t. I, cz.
1, s. 575.
79 -
, § 6 ,
13.11.1920, [:] , . III, . 474.
80 Telegram przewodniczącego delegacji polskiej na rokowania pokojowe do MSZ owypeł-
nieniu preliminariów, 15.11.1920, DSPS, t. I, cz. 1, s. 573.
- … RES GESTAE 2022(14)
212
«-»,
, , , ,
. ,
,
. 19 1920. -
. . , .
14 .
. . -
§ 6 -
: «…
, , §
6 .
«» ,
, ,
, 19 1920 . 24 ».
.
, . -
«»? . .,
. , . . 19 1920.: «…
…
,
… ,
, . - ,
, .
, , ,
, …
… ,
§ 6 ( ) -
º , , , , , -
, …
, … ,
, 14
, , , .».
, , -
,
:
81 Raport eksperta wojskowego na rokowania pokojowe…, t. I, cz. 1, s.576.
82
(), 19.08.1920., , . 17, . 3, . 103.
83 -
, [:] , . III, . 475.
84 4 .. .. ,
.. , .., .. , 19.11.1920, , . 04, . 32, .
. 52436, . 205, .34, . 63–65.
RES GESTAE 2022(14) ,
213
, .
.
13–14
, 17 1920. .
, 14 1920.
- -
. , 14-
1920. . -
.
[ ], . 04, . 32, . . 52436,
. 205, .34, . 57, 58, 63–65; .04, . 32, . 52468, . 209, .66, . 26.
- [], . 2,
. 1, . 15737, .1-2; . 17, .3, . 103.
[], . 471, . 1, . 31, . 1. . 69, 85–86,
102, 104, 108, 166, 209, 210, 212.
Dąbski J., Pokój ryski. Wspomnienia. Pertraktacje. Tajne układy zJoem. Listy, Warszawa 1931.
Dokumenty do historii stosunków polsko-sowieckich 1918–1945 [DSPS], t. I: 1918–1926, cz. 1: Polska
między Rosją „Białą” a„czerwoną” (listopad 1918– marzec 1921), red. J.J.Bruski, M. Wołos,
2021, Warszawa.
Obiezierski M., 1938, Wspomnienia zpolsko-rosyjskiej konferencji pokojowej ryskiej dla ułożenia
preliminariów pokojowych (wrzesień-październik 1920r.), Warszawa.
Sprawozdanie stenograczne z170posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 7października
1920r., ł.16.
Sprawozdanie stenograczne z171posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 8października
1920r., ł.19.
Sprawozdanie stenograczne z172posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 14października
1920r., ł.4.
Sprawozdanie stenograczne z177posiedzenia Sejmu Ustawodawczego zdnia 22października
1920r., ł.17, 18, 22.
., 2007, , .
IX (1920–1921), 1921, .
. . « »,
[1925], .
- , [], . III:
1920– 1921., 1965, .
.., 2011, , . 1912–1959., .
- . 1919–1920 ( ),
1994, . 2, .
85 IX (1920–1921), 1921, . 27.
- … RES GESTAE 2022(14)
214
- 1918–1945. 4- , . 1, .-. .. ,
2017, .
Karpus Z., 2010, Ukraiński sojusznik Polski wwojnie 1920roku. Walka oddziałów Ukraińskiej
Republiki Ludowej uboku Wojska Polskiego iich dalsze losy, „Biuletyn IPN”, nr 7–8 (116–117),
s. 16–33.
.., 1996, -
1920., [:] , , . 176–186.
.., 2010, « ». - -
1921., [:] , …
80- (1930–2005), ,
. 198–216.
.., .., 2011, .
1919–1921, .
.., 1969, .
( 1918– 1921.), .
.., 2016, 1918–1926, .
.., 2011, .
(1920–1925), .
215
215
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.12
*
-
Abstract
e article examines the role of Lithuania in the struggle for the Eastern European region during
the Soviet-Polish War of 1919–1920. e author shows that from the very beginning, from
the rst days of January 1919 and later until the autumn of 1920, the military conict in the
space between Warsaw, Kaunas and Minsk was trilateral, as Lithuania actively participated
in it (not counting the participation of other forces north and south of the specied region).
In 1919, Lithuanian troops acted against the Reds in ade facto alliance with the Poles. Soviet
Russia pretended that it was not waging war with Poland and Lithuania, hiding behind formally
independent Soviet Lithuania and Belarus, which in February 1919 were united into asingle
republic, abbreviated as Litbel; it was supposed to play the role of a“buer” between Russia and
Poland. e existence of Litbel excluded the recognition of aseparate Lithuania by Soviet Russia.
e Soviet-Polish-Lithuanian conict developed in aterritory where the formation of modern
nations was far from complete, the borders were still plastic and ethnic interstices prevailed.
ere was astruggle of incompatible projects on this territory. e Soviet Federation opposed
the federation project centered on Warsaw. But even in Poland, the desire to create astate with
aPolish majority and non-Polish minorities without any federation or national autonomies was
inuential. e Lithuanian leadership in Kaunas sought to implement asimilar project. At the
same time, there was an irreconcilable contradiction between the national Polish and Lithuanian
projects– the question of Vilna (Vilnius). e disappearance of the Soviet-Lithuanian front in
January 1920 opened the possibility for the conclusion of the Soviet-Lithuanian peace. But its
specic parameters depended on the course of the Soviet-Polish war. Under the conditions of
the Red Army’s oensive on Vilna (Vilnius), the Lithuanian side agreed to sign peace on July 12,
1920, which was advantageous from aterritorial point of view and actually turned Lithuania into
amilitary ally of Soviet Russia. As aresult of the defeat of the Red Army near Warsaw, Lithuania
*
[Chief Researcher of the Institute of General History of the Russian Academy of Sciences],
e-mail: historian905@gmail.com.
- RES GESTAE 2022 (14)
216
could not hold Vilnius, which, due to the position of the Entente, required acomplex solution
with the formation of a“Central Lithuania” joining Poland. But the Soviet side continued to
support Lithuania’s claims to Vilnius, which determined the relatively warm Soviet-Lithuanian
relations in the interwar period.
Keywords: Soviet-Polish War of 1919–1920, Soviet-Lithuanian conict of 1919–1920, Sovi-
et-Lithuanian peace of 1920, Litbel, “Central Lithuania,” Lenin, Ioe, Voldemaras, Narushevicius,
Pilsudski
Ключевые слова: - 1919–1920., -
1919–1920 ., - 1920., , « », , ,
, ,
Słowa kluczowe: wojna polsko-sowiecka 1919–1921, konikt sowiecko-litewski z lat 1919–1920,
pokój sowiecko-litewski z 1920 r., Litbieł, Litwa Środkowa, Lenin, Joe, Voldemaras, Narushe-
vicius, Piłsudski
,
, , -,
– .
.
-
- , -
, : -
,
.
. ., « ,
, 1918 . -
-
. ,
.
,
, -
,
».
31 1918. ().
1 1919.
.
2 . -
. (
1D. Maciulis, D.Staliunas, 2015, p.66.
2Lietuvos ypatingasis archyvas (LYA), f.77, i. 2, f.29, l. 6.
RES GESTAE 2022(14)
217
) .
(), .
,
. . : «
, .
,
». , -
,
,
. -
. 8 13
(), 16 .
.
–
.
4 1919., ,
. -
. 6 1919. .
. .
,
, -
,
– .
, -
-,
. 10 , 12– .
– –
– . 14
-. -
,
, .
. -
-
,
. 5
. 7 -
, ( -
).
3–8, . -
.
3. , 1929, . 261.
4.. , 2015, . 106.
5. , 2009, . 277.
6- …, . 1, .28.
- RES GESTAE 2022 (14)
218
– -
-.
(), , . --
«» , , .
«» –
- .
« »
, ,
-
, 1919. ,
. «»
. -
, ,
«» -
, « ».
-- ,
,
. -
« » -
, .
,
.
« ».
, -
.
, ,
. ,
-
.
15 1918.
,
,
.
. , -
,
,
.
-
.
RES GESTAE 2022(14)
219
,
-
, , .
. –
, – -
, ,
. : «
, ,
, ». –
.
– ,
,
.
16 .
, ,
. . -
1772.
1919. -
. ,
. -
- . ,
, ,
. -
.
. ,
, -
- . ,
,
() -
.
. 1916 .
- , , .
, -
- .
() ,
.
«- ». 29-
7. : .., 2019, . 111–112.
8.. , 2016, . 26.
9 , . 26–27.
10 , . 28.
- RES GESTAE 2022 (14)
220
« ,
»
«, ,
». - -
. 11
, .
, 5 -
861, : « ,
, … -
, -
».
, . , ,
.
, « …
, , -
, ., , ,
“ ”,
. ».
, -
: . -
.
– .
-
. -
, .
–
().
- 1919
19 . -
21 .
. 1 -
-
. , « »
. 15
. , ,
,
14
11 …, . 1, .113.
12 , . 133.
13 , . 139.
14 LYA , f. 77, i.2, f. 5, l.222.
RES GESTAE 2022(14)
221
: «
. ., , ,
. .
, ,
,
.....,
, . .
.
-
, , -
.. .
, ,
, ..». -
. ,
.
.
–
- ,
.
8 . 16-
( -) , -
. 29 , 10– -
. ,
.
.
,
. -
1919. - , 1920.,
, .
-
12 1919.
. . 26
(),
. ,
. ,
6 11 , () -
. 11 1919.
15 , l. 214–215.
16 …, 1976, . 7, .483, 495, 499; .. , 1965, . 51, .42, 383.
- RES GESTAE 2022 (14)
222
. -
.
- -
- 1920.
- , -
- ,
- .
,
-
, .
« »,
.
31 1920. ,
: « -
, .. -
, ,
». -
.
2 «
-
»,
( ),
.
4 .
: «
?» -
,
.
«», .
, ,
.
8 : «
,
. -
, ,
17 …, 1958, .2, . 438–439.
18 , . 438.
19 , . 450–451.
RES GESTAE 2022(14)
223
,
.. … ,
, , -
,
.
, ,
, ,
, ».
,
, , , .
-
, ,
.
,
. -
- .
, , -
.
, 25
.
7 - .
. , – . .
-
. ,
,
.
, -
,
.
, .
, ,
,
. -
, , ,
,
.
: « -
, ,
, -
, ,
20 .
- RES GESTAE 2022 (14)
224
. ,
,
, ».
, -
XIII–XIV .
: «, 18- , -
, , 13-
14- , , XX
18- , 13- 14-
».
-
, «
». ,
, .
«-
», .
«, -
: , , ,
.,
». , ,
–
. .
-
, -
, .
-
, -
, –
. , «-
».
, -
. : « -
,
.
-
21 – …, 2020, .193.
22 , . 190–193.
23 , . 197.
24 , . 188.
25 . : .., 2016, . 34–35.
RES GESTAE 2022(14)
225
». ,
, - .
, 1918.
()
.
-
.
,
-
( ).
,
.
,
– -
.
-
, ,
. . ,
-
.
-
, : «
-
–
,
…
. -
,
. -
».
,
, , . -
. : « -
– ».
- , ,
, - .
,
26 – …, 2020, .203.
27 .. , …, . 145–146.
28 – …, 2020, .227–243.
29 , . 203–204.
30 , . 204.
31 .
- RES GESTAE 2022 (14)
226
, ,
, . -
- – ,
.
26 : « -
.
, -
; ,
,
… ,
, ,
,
,
».
, ,
,
, ,
,
.
,
,
. -
,
. -.
22
-
,
« ».
, -
- . 6
. 26 - -
. 5 1- 12 -
. ,
, 12 . 4
, ,
. 6 ,
. .
- , -
, .
,
32 , . 259.
33 , . 245–247.
34 , . 226.
RES GESTAE 2022(14)
227
12 1920. - , -
, -
,
.
31 ,
.
14 , . -
, ,
,
.
-
, . ,
. ,
-
,
.
17 , 19– , 23 – .
.
– -
,
, .
, -
, , . , ,
,
. -
. ,
.
: « ,
,
».
.
. 22
: « .
. ,
-
. ».
-
.
3
35 .. , 2021, .85.
36 , . 96.
37 – …, 2020, .382.
- RES GESTAE 2022 (14)
228
: « ,
. … -
… , -
,
».
. .
-
, : «
-
, ».
6 4- .
.
.
1.
- . 9
: « , -
,
».
:
(), -
.
.
-
, 25
. -
. 27.
,
. 1
.
30 , 1– . -
8 , 24
. 25
. : «-
.
38 , . 392.
39 , . 358.
40 LYA , f. 77, i.3, f. 81, l.1, 1 ., 2, 2 .
41 – …, 2020, .412.
42 .. , 2001, . 202.
43 …, 1974, . 3, .112.
RES GESTAE 2022(14)
229
, , –
– ». 28 .
.. , «
(
, -
,
, ).
3 -
». 16,
- .
, 20
. « »
. 8 1920. -
, .
-
, .
«» , -
. ,
,
,
.
1- - ( -
) . 9
,
« ». «-
“ ”,
,
»,– . -
. « »
,
: ( ), ()
(). ,
, .
. -
,
19 , ,
.
28 1920. ,
. « ,
,
44 , . 114.
45 .. , 2016, . 39.
46 , . 43.
47 . , 2015, .179.
- RES GESTAE 2022 (14)
230
, .
,
.
, -,
. ,
.
».
,
. 3 1921. , -
, -
. .
( ).
. -
, . -
,
, - .
( ,
), . ,
-, 8 .
9 1922.
, ,
. 20
. 24
. « »
, .
. 1922. ,
.
- ,
12 1920 . ,
. -
. 12 1920.
. -
(
),
,
1939., .
,
-
, .
.
48 , . 179–180.
RES GESTAE 2022(14)
231
Maciulis D., Staliunas D., 2015, Lithuanian Nathionalism and the Vilnius Question. 1883–1940.
Marburg.
.., 2021, - 1920 , -
, .
. , 1976, .7, .
., 1929, , .
(1917–1922.), . 3: 1920.–
1922., 1974, .
, 1958, .2. .
.., 2019, - .
. 1918–1921, .
., 2015, , «
. ».
.., 1965, , . 51, .
– . 1917–1920. , 2020, .
.., 2015,
(1918–1939), .
.., 2001, - . -
1918–1939., .
.., 2016, 1918–1926, .
., 2009, - 1919–1920: , [:]
. (90-
), .
. 1921–1953, 2014, .
- 1918–1945. ,
2017, .1, .
232
232
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.13
*State University in Polotsk, e-mail: shura_ogorodnikov@gmail.ru, ORCID: 0000-0002-
5415-1002.
*
Abstrat
e Riga Peace Treaty was avery important political fact for the whole of Eastern Europe and for
this reason it began to gure in Soviet historiography almost immediately aer its signing. is
interest on the part of the Soviet government in the treaty was justied by the desire to ‘soen’
the results and ‘explain’ the reasons for the defeat in the Soviet-Polish war. e war, which was
very important from an ideological point of view for Soviet Russia and was initially presented as
‘the victorious march of bolshevism to the West’. At the same time, despite the ideologization of
Soviet historiography on the issue of the Riga Peace Treaty, these works contain factual material
and also deserve critical analysis.
In modern Belarusian historiography, despite the enormous importance of issues related to the
Riga Peace Treaty, there are still no elaborated and generalizing research works of an encyclopedic
and dissertation nature that consider this issue from acritical and non-ideologized point of view.
Such works should be based on the achievements of global scholarship, take into account dierent
points of view and reveal the true reasons, conditions and consequences of the conclusion of the
Riga Peace Treaty between Poland and Soviet Russia for Belarusians and Belarusian lands. At
the same time, modern Belarusian historiography is in continuous development and, of course,
in the near future, it will be replenished with new scientic works, including those revealing the
problems of the Riga Peace Treaty.
Key words: Riga Peace Treaty, historiography, Soviet historiography, modern Belarusian histo-
riography, Soviet-Polish war
Słowa kluczowe: Traktat Pokojowy wRydze, historiograa, historiograa radziecka, współczesna
historiograa białoruska, wojna radziecko-polska
RES GESTAE 2022(14)
233
-
. -
. -
, .
–
(, -) (
), -
- –
.
,
, -
- , -
- (28 1919– 18 1921).
-
,
. -
, 18 1921., ,
,
( )
, -
.
, -
– -.
- ,
, -
, ,
( ) ,
.
- ,
, -
.
,
,
, .
. ,
,
-
,
« », ,
.
- -
,
-,
… RES GESTAE 2022(14)
234
, ,
- -
. ,
-
. --
,
. , -
- , -
.
, ,
, -
,
.
« -
», «» «-
» - , ,
« »
, -
. , «-
, , »,
,
, -
, , «-
» . ,
,
-
- .
, -
« »
, .
,
, , -
«»
-
.
,
1 …, 1959, .3, . 618.
2.. , 1969, . 200; .. , 1974, . 13.
3 …, 1930, . 392; ., 1992, .63.
4. , 1920, . 6; . , 1923, . 56; . , 1928, . 142; ..,
1963, . 164.
5.. , 1954, .49.
6
. , 1923, . 55; . , 1930, . 154; . , 1935, . 8; .. , 1958, .8.
RES GESTAE 2022(14)
235
. , -
,
«… , -
». , «»
-
.
-
, ,
-
, ,
« -
». -
,
,
« » - .
-
,
. ,
, -
,
. ,
, «
»,
,
. -
( -
) ,
, , ,
-
- - .
. -
, -
7. , 1932, . 6.
8. , 1921, . 40; .. , 1939, . 12.
9. , 1920, . 4; . , 1920, . 6; . , 1935, . 43.
10 .. , 1965, .37; .. , 1982, . 42.
11 . , 1928, . 141.
12 .. , 1963, .256.
13 …, 1966, .8; …,
1958, . 21.
14 …, 1971, .2, . 571.
15 .. , 1977, .320.
… RES GESTAE 2022(14)
236
(),
« » -
().
-
, ,
- --
.
«-
». , -
-
, ,
-
. ,
, ,
, -
. -
, -
, , ,
.
,
«» ,
-
. ,
, . -
« -
», .. ,
.
,
, , -
,
- . -
,
, -
. .
-
« »,
, , -
-
. ,
,
16 . , 1931, .5; . , ., 1927, .23.
17 . , 1932, . 23.
RES GESTAE 2022(14)
237
- -
.
, -
,
.
,
, -
,
– -, -
,
.
-
, , -
« ».
,
-
.
1980-– 1990- .
. -
,
.
- ,
-
, -
,
.
, -
,
- , , -
, , .
- -
(
),
- ( ),
( -
-
, ).
, -
18 . , 2003, . 286–300.
19 …, . 1, 1997, . 108–258.
20 …, 2007, . 118.
21 .. , 2018, .59.
… RES GESTAE 2022(14)
238
-
,
.
-
, 1921. «
» , -
52,3. . 1,5 .
1924., -
, 1926. -
,
125,8 ., 4,9 .
-
,
-
.
, -
,
.
-
, - ,
, -
,
. -
-
, -
().
, –
,
.
-
.
22 .. , 2003, . 310.
23 .. , 1997, .90.
24 …, 2007, . 187.
25 .. , 1997, .239.
26 .. , 1989, .142; .. , 2001, . 23; .. , 2011, .41.
27 . , 1995, . 47.
28 .. , 1999, . 318; .., 2018, . 196.
RES GESTAE 2022(14)
239
,
,
« ».
, -
«» -
,
. ,
,
, .
« -
-
», 113. . 4,6 ,
«
», , , , , ,
, , . , -
, « -
»,
, «-
- ».
, ,
, ,
, -,
1921 1939., ,
, , , -
, .
,
« » ,
- (23 1939.)
(17 1939 . – 5 1939.), «-
– -
». -
,
. ,
1939., - -
,
,
« ». ,
29 . , 1990, . 77.
30 …, 2014, . 6.
31 .. , 1990, . 13.
32 . , 1999, . 23.
… RES GESTAE 2022(14)
240
- (10 1939), -
( )
().
«» ( ),
,
- .
-
, « »
- . ,
«
», -
, , ,
. , -
« » ,
«
».
,
« , , -
».
,
. ,
, -
«- », «-»,
, .
-
« » «»
.
, ,
, .
,
, .
, ,
, -
,
.
, -
-
.
33 …, 1995, .259.
34 . , . , 1993, . 42.
35 .. , 2017, .8.
36 …, 1995, .43; …,, 2001, .6, . 195.
RES GESTAE 2022(14)
241
,
, . -
, ,
, -
,
,
, , ,
, .
., 1931, , .
.., 2018, - 1918–1921.
, .
, 1918–1920:
, . 2: 1919.– 1920., 1971, .
(1918–1939.), 1958, .
., 1935, , .
., ., 1927, . -
, .
.., 1965, , .
: 6, 2007, .5, .
1918–1921, 1930, .
, 1959, .3, .
., 1932, , .
. , . 1: 1917–1922., 1997,
.
.., 1954, –
(1919–1920), .
., 1930, 1918–1920.
, –.
., ., 1993, , .
.., 1963, (1919–1920), .
., 1995, ( 20- ),
« i», 4, .46–54.
.., 1999, : (1917–
1922), .
.., 1990, , «», 1, . 12–14.
.., 1958, , .
., 1999, - - -
1921., [w:] Granice ipogranicza: Historia codzienności
idoświadczeń, t. 2, red. M. Liedke, J.Sadowska, J.Trynkowski, Białystok, s. 22–27.
.., 2001, : ?,
« », 3, .23–29.
… RES GESTAE 2022(14)
242
.., 2011, - , «Białoruskie Zeszyty
Historyczne. », 35, .33–56.
.., 1982, : 1917–1982, .
.., 1977, 2
1920., .
., 2003, :
I– ., -.
., 1935, , .
.., 1939, 11 1920.:
19- , .
., 1921, ,
.
.., 1997, : .
- . , .
, .2, 1995, .
.., 1969, .
( 1918– 1921.), .
.., 1974, -
1921–1924, .
., 1920, : - , .
., 1928, - , «», 5, c. 83–100.
., 1920, , .
., 1923, , –.
(1921–1939.), 1966, .
. 1921–1953. 2, . 1, 2014, .
.., 1990, 1919.
, « » 4, c. 70–78.
.., 1997, , .
.., 2017, : - 1918–2017.,
.
.., 1989, . -
: « », «», 10, . 137–152.
., 1992, , .
.., 2003,
- (1918–1921), .
, . 6, 2001, .
243
243
RES GESTAE. CZASOPISMO HISTORYCZNE 2022 (14) ISSN 2450-4475
DOI 10.24917/24504475.14.14
RECENZJA
S.J. Żurek, 2021, Odpamiętywanie polsko-żydowskie. Szkice– studia– interpre-
tacje, (Studia. Pracownia Literatury Polsko-Żydowskiej KUL, pod red. S.J. Żurka,
t. 11; Źródła iMonograe. Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu
Lubelskiego Jana Pawła II, 517), Lublin, ss. 345.
Sławomir Jacek Żurek przyzwyczaił nas do bardzo wysokiej jakości swych prac.
Mowa tu zarówno owarstwie merytorycznej, jak też językowej iedytorskiej.
Trochę to onieśmiela przed sięgnięciem po pióro, by napisać recenzję jego
najnowszej książki. Należy się wszak spodziewać, że próba skreślenia ewen-
tualnych uwag polemicznych nie będzie zadaniem łatwym. Podejmuję jednak
to wyzwanie, gdyż uważam, że priorytetem jest poinformowanie możliwie
szerokiego grona czytelników otej niezwykle ważnej publikacji.
Praca zaczyna się od wyjaśnienia użytego wtytule pojęcia „odpamiętywanie”,
które autor rozumie jako „określenie całego procesu dokonującego się od ponad
trzydziestu lat (od roku 1989) wbadaniach historycznych, kulturoznawczych
iliteraturoznawczych obejmujących wkład polskich Żydów wrozwój kultu-
ry polskiej, ich uczestnictwo wżyciu społecznym oraz relacje między nimi
apozostałymi Polakami” (s. 9). To precyzyjne wyjaśnienie wprowadza nas
wtematykę książki, która choć układa się wmonograczny szyk, to obejmuje
dość szeroki zakres tematyczny. Dla porządku przywołam tytuły rozdziałów
wkolejności ich występowania: Między arią agolusem. Oliteraturze polskiej,
żydowskiej ipolsko-żydowskiej (s.23–118); Cztery strony czasu. Wędrówki pi-
sarskie Arnolda Słuckiego (s.121–170); Dwie ziemie idwa nieba. Literackie
obrazy polsko-izraelskie (s.173–226); Wtekstowym świecie Zagłady. Onajnow-
szej literaturze polskiej (s.229–303). Całość zwieńcza Komparatystyka pamięci.
Zakończenie (s. 305–312). Pojemne inezyjnie zatytułowane rozdziały kryją
wsobie zróżnicowane ikażdorazowo interesujące podrozdziały. Tutaj krótko
onich. Wpierwszym rozdziale znajdziemy teksty poświęcone żydowskiemu
Lublinowi, Żydom polskim warmii II Rzeczypospolitej, Adolfowi Rudnickiemu,
Szalomowi Aszowi, językowi Żydów polskich, fenomenowi Kresów Wschodnich
imotywowi dziecka wpoezji polsko-żydowskiej. Wrozdziale drugim nasza
uwaga zostanie skierowana m.in. na polsko-żydowską Warszawę widzianą zper-
spektywy Arnolda Słuckiego, atakże na jego doświadczenie Rosji idziałalność
244
Recenzja RES GESTAE 2022(14)
pisarską wIzraelu. Wtrzecim rozdziale mamy do czynienia zbardzo wnikli-
wym wejrzeniem wtwórczość autorów polskojęzycznych piszących wIzraelu.
Pojawiają się tu sylwetki np. Leo Lipskiego iAnny Frajlich, ale też środowisko
autorów skupionych wokół dziennika „Nowiny Kurier”. Ostatni rozdział autor
podzielił na następujące podrozdziały: Zagłada itopika, Rekonstrukcje, Trans-
guracje iSubwersje.
Zpowodu mnogości zagadnień poruszanych wksiążce na potrzeby niniej-
szej recenzji dokonałem ich subiektywnego wyboru. Kierowałem się przesłan-
ką, która wydaje mi się ważna: chciałbym zainteresować czytelników przede
wszystkim tymi fragmentami, które wmoim przekonaniu najlepiej oddają cechy
szczególne warsztatu naukowego ipisarskiego S.J. Żurka.
Autor posiada gruntowne iwieloletnie doświadczenie badawcze, wktóre
wpisują się studia zzakresu historii iliteratury Żydów oraz stosunków pol-
sko-żydowskich. Studiom tym od dłuższego czasu towarzyszą staże naukowe
wizraelskich uczelniach irealizowane we współpracy znimi międzynarodowe
projekty. Był m.in. koordynatorem międzynarodowego zespołu badawczego
„21st-Century Literature and the Holocaust. AComparative and Multilingu-
al Perspective” (grant Rothschild Foundation Hanadiv Europe, 2020–2023),
realizowanego wramach konsorcjum: University of Antwerp (Belgia), Bar
Ilan University (Izrael) iKatolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II (Polska).
Jednocześnie wobszarze zainteresowań badawczych prof. Żurka znajdują się
tematy zobszaru polonistyki, kultury chrześcijańskiej idialogu międzyreli-
gijnego, szczególnie chrześcijańsko-żydowskiego. Dzięki temu różne aspekty
dotyczące historii iliteratury żydowskiej poddaje on wielokierunkowej ikom-
paratystycznej analizie.
Mistrzowskim tego przykładem jest podrozdział zatytułowany: Podwójny
Mesjasz. Piotruś Leo Lipskiego (s.187–198). Wswej analizie tekstualnej autor
misternie porusza się pomiędzy dostrzeżonymi wPiotrusiu wpływami gnozy,
Ewangelii, Księgi Hioba, zapożyczeniami zliteratury polskiej (Noce idnie Marii
Dąbrowskiej), awreszcie wątkami autobiogracznymi: „Twórca Piotrusia znał
Zagładę jedynie zopowiadań tych, którzy ją przeżyli. Ale doświadczył uwię-
zienia (aprzy tym antysemityzmu) włagrze sowieckim, apóźniej, do końca
życia, we własnej cielesności (paraliż). Ponadto był skazany (przez konieczność
zamieszkania wIzraelu) na obce dla siebie kulturę ijęzyk” (s. 192). Leo Lipskiego
(1917–1997) zalicza się do najwybitniejszych pisarzy polskojęzycznych wIzraelu
(drukowały go m.in. „Kontury”), przy czym niepełnosprawność inieznajomość
hebrajskiego mocno rzutowały na jego sytuację socjalno-bytową, aprzez to na
dość specyczne usytuowanie, poniekąd wyobcowanie ze środowiska literac-
kiego. Wspomina otym również pisarka itłumaczka Irit Amiel (1931–2021),
która przełożyła na hebrajski jego opowiadanie pt. Sarni braciszek: „Był swego
czasu sklep zubraniami dla dzieci na ulicy Dizengo [wTel Awiwie– przyp.
ŁTS], gdzie […] krakowianie zostawiali buty iubrania dla pana Leosia, który
był ubogi ze względu na swój paraliż. Gościło się go po domach na podwieczor-
kach, co nie było łatwe, bo bardzo się jąkał ibył przez to małomówny. Nigdy
nie nauczył się hebrajskiego. Pamiętam, jak przechadzał się po Sderot Rotshild,
245
RES GESTAE 2022(14) Recenzja
młody, wychudzony, kulejący izręką na temblaku– ajego temblak był zawsze
kolorowym krawatem”1.
Przykładem udanego połączenia analizy tekstualnej, genologii iheurystyki
jest podrozdział pt. Polska iPolacy wpoezji autorów piszących po polsku wIzraelu
(s. 173–185), wktórym przez pryzmat literatury ukazane zostały losy Żydów
polskich wXX wieku. Zkolei dogłębne studia nad ich twórczością posłużyły do
tego, by wskazać wjaki sposób iwjakim stopniu ich droga życiowa wpłynęła
na to, co przelewali na papier, atakże motywację, jaka temu towarzyszyła. Wtle
pojawia się Polska, którą Żydzi polscy wspominali, iIzrael, wktórym próbowali
ułożyć na nowo swoje życie. Fundamentalne znaczenie ma tutaj myśl S.J. Żurka:
„Autorów piszących po polsku charakteryzuje specyczna, niezwykle skom-
plikowana relacja do Polski iPolaków […], zjednej strony będąca pochodną
wielowiekowych wspólnych doświadczeń (pozytywnych inegatywnych) tych
społeczności mieszkających obok siebie wRzeczpospolitej; zdrugiej zaś wy-
nikająca ztraumy zarówno krwawego żniwa Zagłady, jak ipogromów (m.in.
wKrakowie– 1945, iKielcach– 1946) skierowanych przeciwko pozostałym
wPRL ocalonym, zpostaw antyżydowskich wielu Polaków oraz, ostatecznie,
zkampanii antysemickiej końca lat sześćdziesiątych XX wieku. Mimo tych
wszystkich tragicznych przeżyć polscy Żydzi mieszkający w Izraelu byli isą
zadomowieni wpolszczyźnie iją pielęgnują (na pewno starsze pokolenia, które
zPolską wiążą niejednorodne– czym dalej– ale zawsze silne emocje)” (s. 174).
Autor podzielił podrozdział na Obszar sentymentu iObszar resentymentu.
Wśród twórców, których dzieła spotkały się zjego zainteresowaniem, znajduje
się wspomniana wcześniej Irit Amiel. Profesor Żurek pyta: „Co utej ocalałej
zZagłady, apotem nielegalnie przybyłej na ziemię izraelską, jest przedmiotem
nostalgii? Przede wszystkim język («zapomniana szeleszcząca mowa») ibliscy
zgładzeni podczas wojny, symbolizowani przez «dawno rozwiane dymy» oraz
«jedwabne stracone cienie/ ubiegłego wieku». Winnym wierszu Polska to dla
Amiel miejsce tragicznej erupcji (niczym tej sprzed wieków wPompejach), gdzie
dziś, po anihilacji świata żydowskiego, można jedynie prowadzić «wykopaliska»
(tu idalej Moja Pompeja)” (s.176). Występują tu również inni pisarze: Aviva
Shavit-Władkowska (ur. 1942), Aleksander Rozenfeld (ur. 1941), Łucja Glik-
sman (1913–2002), WObszarze resentymentu autor pisze m.in. oliterackim
komentarzu Irit Amiel do głośnej publikacji Jana Tomasza Grossa pt. Sąsiedzi
(Sejny, 2000), która wywołała „[B]ardzo duże poruszenie na przełomie wie-
ków (także wliterackim świecie żydowskim)” (s.180). Wtym przypadku jako
czytelnik oczekiwałbym szerszego wyboru tekstów iwypowiedzi autorów pol-
skojęzycznych dotyczących Grossa, choćby przez wzgląd na silny rezon, który
wywołały jego kolejne prace. Wkońcówce tego podrozdziału autor tłumaczy
konieczność wyboru „tylko części tekstów lirycznych autorstwa wywodzących
się zPolski Żydów mieszkających wIzraelu” (s. 184). To zrozumiałe. Pozostaje
mieć nadzieje, że tematy te wrócą jeszcze wprzyszłych pracach profesora Żurka.
Warto zauważyć rozpisany wtrzeciej części zakończenia pt. Komparatystyka
pamięci ibadania literaturoznawcze plan dalszego rozwoju badań: „Głównym
1I. Amiel, A.Piśkiewicz-Bornstein, 2021, s. 94.
246
Recenzja RES GESTAE 2022(14)
przedmiotem badań literaturoznawczych nad relacjami polsko-żydowskimi
winna stać się narracja owciąż wszerokim zakresie nieprzepracowanym Ho-
lokauście, zarówno ta obecna wpiśmiennictwie polskim, jak iwhebrajskim
(oraz winnych tzw. językach żydowskich)– ito wujęciu porównawczym. Cho-
dziłoby: oszukanie podobieństw iróżnic wsposobie mówienia okonkretnych
wydarzeniach historycznych; naświetlenie wnich cierpienia Żydów, awich
kontekście dramatów Polaków (ina odwrót); ukazywanie rozmiaru ispecyki
żydowskiej tragedii podczas drugiej wojny światowej oraz badanie jej znaczenia
dla współczesnych Polaków iIzraelczyków; przyjrzenie się temu, jak wliteratu-
rze polskiej ihebrajskiej rozpatruje się kwestię Polaków pomagających Żydom
podczas Zagłady, atakże tych, którzy byli szmalcownikami; ocenianie postaw
Polaków wobec eksterminacji Żydów; przedstawianie walki Żydów wgettach
iworganizacjach podziemnych; obserwacje podejmowanej wutworach tematyki
współpracy Żydów iPolaków wpodziemiu iwpartyzantce” (s.311). To ambitne
zamierzenie może się udać przy czynnym udziale profesora Żurka iskupionego
wokół niego zespołu naukowców, ponieważ proponowany przez niego pro-
gram badań wwysokim stopniu dotyczy pogranicza literackiego. Wnioskuję,
że miałyby one walor nie tylko naukowy, ale także dialogiczny, iwtym sensie
instytucjonalne wsparcie tych prac byłoby polską racją stanu. Przywołam tu
słowa znawcy tej problematyki, Edwarda Kasperskiego: „Ruch ku pograniczu
stwarza możliwość dialogu, albowiem jest ruchem skierowanym ku innym iku
ich inności; bywa komunikowaniem się zinnymi oraz przyswajaniem ich inno-
ści. Autentyczny dialog zkolei– oile jest tylko wysiłkiem poznania drugiego
uczestnika– ewokuje sytuację pogranicza, albowiem zmusza do przekraczania
zastanych granic iaktywnego kontaktu zdrugim. Uzmysławia wspólnotę poło-
żenia, wymienność ról oraz istniejące różnice”2. Ta wypowiedź jest jak najbar-
dziej koherentna zzałożeniami przyjętymi przez autora recenzowanej książki.
Przełomowa dla tego kierunku badań jest cezura roku 1989, która odnosi się do
przemian demokratycznych wPolsce. Przyniosły one wolność inspirującą do
odkrywania iwypełniania „białych plam”, ale historia rozumiana jako samodziel
-
na dyscyplina naukowa stanęła przed szeregiem nowych wyzwań iproblemów
3
.
Należy stwierdzić, że mamy do czynienia zksiążką obardzo dużych walo-
rach poznawczych, będącą cennym wkładem wrozwój badań nad relacjami
polsko-żydowskimi, kształtowanymi po tragicznym doświadczeniu Zagłady.
Praca jest godna polecenia przedstawicielom różnych dziedzin idyscyplin na-
ukowych, wpierwszej kolejności historii, historii literatury, literaturoznawstwa,
judaistyki istosunków międzynarodowych (zwłaszcza ukierunkowanych na
relacje polsko-izraelskie).
Prof. dr hab. Łukasz Tomasz Sroka*
*Instytut Historii iArchiwistyki Uniwersytetu Pedagogicznego wKrakowie, e-mail:
lukasz.sroka@up.krakow.pl, ORCID: 0000-0002-9422-2426.
2E. Kasperski, 2009, s.9–10.
3Zob. B. Szacka, 2009, s.415–427.
247
RES GESTAE 2022(14) Recenzja
Bibliograa
Kasperski E., 2009, Kategoria pogranicza wbadaniach literackich. Problemy metodologiczne, [w:]
Pogranicze kulturowe (odrębność– wymiana– przenikanie– dialog). Studia iszkice, pod red.
O. Weretiuk, J.Wolskiego, G. Jaśkiewicza, Rzeszów, s.7–13.
Amiel I., Piśkiewicz-Bornstein A., 2021, Ostatnie fastrygi. Irit Amiel wrozmowie zAgnieszką
Piśkiewicz-Bornstein, (Biblioteka Narracji oZagładzie, 1), Katowice.
Szacka B., 2009, Zmiany stosunku do przeszłości po przeobrażeniach ustrojowych 1989 roku wPolsce,
„Przegląd Filozoczno-Literacki”, (4), s. 415–427.
Żurek S.J., 2021, Odpamiętywanie polsko-żydowskie. Szkice– studia– interpretacje, Lublin.
Kolegium Recenzentów
Arkadiusz Adamczyk (Kielce), ks. Stanisław Adamiak (Toruń), Jakub Adamski (Warszawa), Łukasz Adamski (Warszawa),
Dmitry Anogenow (Moskwa), Michał Baczkowski (Kraków), Antoni Barciak (Katowice), Philippe Bernardi (Paryż), Marek
Białokur (Opole), Katarzyna Błachowska (Warszawa), Krzysztof Bracha (Kielce), Sławomir Bralewski (Łódź), Dariusz Brodka
(Kraków), Józef Brynkus (Kraków), Dominika Burdzy (Kielce), Grzegorz Chajko (Kraków), Jerzy Ciecieląg (Kraków), Jan
Stanisław Ciechanowski (Warszawa), Angieszka Sikorska-Chłosta (Kraków), Agnieszka J. Cieślikowa (Warszawa), Waldemar
Chorążyczewski (Toruń), Kinga Czechowska (Bydgoszcz), Ewa Danowska (Kraków), Andrzej Dróżdż (Kraków), Sławomir
Dryja (Kraków), Jarosław Dudek (Zielona Góra), Jarosław Dumanowski (Toruń), Andrzej Essen (Kraków), Dariusz Fabisz
(Zielona Góra), Maciej Fic (Katowice), Paweł Filipczak (Łódź), Kamila Follprecht (Kraków), Andrzej Gaczoł (Kraków),
Anna Jakimyszyn-Gadocha (Kraków), Agnieszka Jakuboszczak (Poznań), Tomasz Gajownik (Olsztyn), Andrzej Gillmeister
(Zielona Góra), Tomasz Gra (Kraków), Zbigniew Girzyński (Toruń-Gdańsk), Albin Głowacki (Łódź), Piotr Głuszkowski
(Warszawa), Mirosław Golon (Toruń-Gdańsk), Tomasz Gra (Kraków), Georey Greatrex (Ottawa), Piotr Grotowski (Kra-
ków), Anna Gruca (Kraków), Ryszard Grzesik (Poznań), Marek Hałaburda (Kraków), Kazimierz Ilski (Poznań), Sławomir
Jóźwiak (Toruń), Krzysztof Kania (Toruń), Tomasz Kargol (Kraków), Dariusz Karczewski (Bydgoszcz), Jarosław Kita (Łódź),
Piotr Kitowski (Gdańsk), Barbar Klich-Kluczewska )Kraków), Jarosław Kłaczkow (Toruń), Piotr Kochanek (Lublin), Maciej
Kokoszko (Łódź), Tadeusz Kondracki (Warszawa), Bartosz Kontny (Warszawa), Lidia Korczak (Kraków), Rafał Kosiński (Bia-
łystok), Anna Kotłowska (Poznań), Marek Kornat (Warszawa), Szczepan Kozak (Rzeszów), Wojciech Krawczuk (Kraków),
Adam Krawiec (Poznań), Paweł Krokosz (Kraków), Mariusz Krzysztoński (Rzeszów), Mariusz Kulik (Warszawa), Andrzej
de Lazari (Łódź), Mirosław Leszka (Łódź), Franciszek Leśniak (Kraków), Anna Rembisz-Lubiejewska (Gdańsk), Ireneusz
Łuć (Lublin), Tomasz Łaszkiewicz (Warszawa–Toruń), Paweł Madejski (Lublin), Anna Markiewicz (Kraków), Torsken
Lorenz (Hamburg), Wojciech Mazur (Kraków), Marian Mudryj (Lwów), Filip Musiał (Kraków), Anna Glimos-Nagórska
(Katowice), Grzegorz Nieć (Kraków), Jarosław Nikodem (Poznań), Wiesław Nowosad (Toruń), Barbara Obtułowicz (Kra-
ków), Przemysław Olstowski (Warszawa-Toruń), Szymon Olszaniec (Toruń), Wojciech Olszewski (Toruń), Krzysztof Ożóg
(Kraków), Tomasz Pawelec (Katowice), Janusz Pezda (Kraków), Jacek Poleski (Kraków), Jan Prostko-Prostyński (Poznań),
Małgorzata Przeniosło (Kielce), Marek Przeniosło (Kielce), Jerzy Pysiak (Warszawa), Stanisław Rosik (Wrocław), Tomasz de
Rosset (Toruń), Stanisław Roszak (Toruń), Isabel Roskau-Rydel (Kraków), Maciej Salamon (Kraków), Marek Sioma (Lublin),
Bogusław Skowronek (Kraków), Aleksander Smoliński (Toruń), Andrzej L. Sowa (Kraków), Urszula Sowina (Warszawa),
Jerzy Sperka (Katowice), Sławomir Sprawski (Kraków), Stanisław A. Sroka (Kraków), Rafał Stobiecki (Łódź), Małgorzata
Strzelecka (Toruń), Anna Supruniuk (Toruń), Mirosław Adam Supruniuk (Toruń), Anna Szczepańska-Dudziak (Szczecin),
Anna Szylar (Tarnobrzeg), Witold Szymborski (Kraków), Adam Świątek (Kraków), Joanna Zagórska-Telega (Kraków), Patryk
Tomaszewski (Toruń), ks. Jacek Urban (Kraków), Arkadiusz Wagner (Toruń), Marek Wilczyński (Kraków), Ewa Wipszycka
(Warszawa), Jan Wiśniewski (Toruń), Beata Wojciechowska (Kielce), Jakub Wojtkowiak (Poznań), Teresa Wolińska (Łódź),
Miron Wolny (Olsztyn), Grażyna Wrona (Kraków), Mateusz Wyżga (Kraków), Krzysztof Zamorski (Kraków), Jerzy Ziętek
(Lublin), Michał Zwierzykowski (Poznań), ks. Jan Żelazny (Kraków), Dorota Żołądź-Strzelczyk (Poznań), Przemysław Marcin
Żukowski (Kraków)
