Available via license: CC BY-NC-ND 4.0
Content may be subject to copyright.
article is an
Attribution
© by the author, licensee University of Lodz – Lodz University Press, Lodz, Poland. This
open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons
license CC BY-NC-ND 4.0 (https://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0/)
Internaonal Studies. Interdisciplinary Polical and Cultural Journal
Vol. 27, No. 1/2021, 195–214
hps://doi.org/10.18778/1641-4233.27.12
hps://orcid.org/0000-0003-0561-0230
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
Wydział Prawa i Nauk Społecznych
Instytut Stosunków Międzynarodowych i Polityk Publicznych
e-mail: adark@interia.pl
Abstrakt
Geopolityka środkowoeuropejskiej
solidarności. Polacy i Węgrzy między
historią, stereotypem a uwarunkowaniami
przestrzenno-politycznymi
Słowa kluczowe:
Geopolics of Central European Solidarity
Poles and Hungarians between History,
Stereotype and Spaal and Polical Issues
Abstract
Keywords:
Uwagi wstępne
Na poziomie banału relacje polsko-węgierskie sprowadzane są do powtarzanego
przy różnych okazjach sloganu „Polak Węgier –dwa bratanki…”1. Jednakże stry-
wializowanie tegoż pojęcia nie odbiera mu bynajmniej szczególnej roli, polegającej
na podkreśleniu fenomenu związku dwóch narodów. Dewiza ta od ponad tysiąca
lat znajduje swoje odzwierciedlenie na różnych poziomach: społecznym, kultural-
nym, politycznym jak również –chyba wnajmniejszym stopniu –również gospo-
darczym. Mimo niejednokrotnie występujących rozbieżności, wynikających zod-
mienności interesów, różnic wdeniowaniu celów, różnych narzędzi używanych
dla ich osiągnięcia przez politycznych decydentów, zjawisko trwałości wzajemnych
relacji pozostaje zasadniczo ugruntowane wświadomości obu narodów. Jest to tym
bardziej symptomatyczne, iż wiedzy Polaków na temat Węgier iWęgrów na temat
Polski nie można uznać za wystarczającej, dla uargumentowania tezy oświado-
mych podstawach wzajemnej sympatii2.
Użycie narzędzi właściwych socjologom dla poszukiwania źródeł zarówno samego
zjawiska społecznego jak ijego trwania, wskali niespotykanej najprawdopodobniej
pod innymi szerokościami geogracznymi, pokazuje jak bardzo jest to instrumen-
tarium niedoskonałe. Przy rozpatrywaniu niemal tysiącletniego okresu kształtowa-
nia wzajemnych powiązań trudno wogóle mówić ozasadności tego typu badań.
Wkwestii tego fenomenu zniemałą trudnością wypowiadają się również historycy
ipolitologowie. Prosta próba analizy porównawczej potencjalnych efektów badań
socjologów, historyków ipolitologów wskazuje, iż wśredniowieczu iwczesnej epoce
nowożytnej sympatie makrostruktur pozostają trudne do zbadania. Przyjmuje się
raczej, że podążały one zazwyczaj za wolą elit panujących. Pewne ślady pozytywnej
obecności widoczne są jednak wwarstwie kulturowej, przede wszystkim wjęzyku.
Przykłady można mnożyć, wskazując choćby słowo „węgrzyn”, które wprawdzie
wychodzi dziś zpowszechnego użycia wjęzyku polskim jako synonim wykwintne-
go wina, niemniej rolę taką pełniło wnowożytnej historii Polski iokresie zaborów.
Zkolei wjęzyku węgierskim do dzisiejszego dnia obecne jest określenie „Lengyel ne-
mes” (wdosłownym tłumaczeniu: polski szlachcic) używane na określenie wyjątkowo
dobrze wychowanego mężczyzny. Co istotne, wobszarze wzajemnego odnoszenia
się do siebie Polaków iWęgrów trudno jest też znaleźć terminy jednoznacznie pejo-
ratywne, jakie znajdujemy wodniesieniu do innych nacji.
1
Lengyel, Magyar – két jó barát, egy ü harcol, s issza borát
Polacy, Węgrzy – dwaj dobrzy przyjaciele, walczący razem i pijący wino
2
Właściwym instrumentarium pozwalającym wsposób właściwy odpowiedzieć
na pytanie oźródło zjawiska wydaje się metodologia badań geopolitycznych. Po-
zwala ona po pierwsze na precyzyjne zakreślenie przestrzeni geogracznej wraz
zodniesieniem do sfery symbolicznej oile oddziaływanie tej sfery pociąga za sobą
skutki polityczne; po drugie właściwe umiejscowienie opisywanych zjawisk wcza-
sie; po trzecie wreszcie uwypuklenie wczasoprzestrzeni czynników decydujących
o zdolności realizowania celów politycznych (Szűcs, Vázlat Európa ). Wprzypad-
ku Polaków iWęgrów istotnym pozostaje ukazanie ich jako odrębnych podmiotów
politycznych, funkcjonującej wzamkniętej iściśle zdeniowanej przestrzeni po-
łączonych wspólnym doświadczeniem wdążeniu do realizacji celów politycznych
(lub przeciwdziałaniu zagrożeniom) wsposób pozwalający na uzyskanie efektu sy-
nergii (Škrabec ). Celem artykułu, oprócz analizy zasadności zastosowania war-
sztatu geopolityki dla wyjaśnienia fenomenu relacji polsko-węgierskich pozostaje
potwierdzenie lub odrzucenie wtym kontekście tez Jeno Szűcsa (oukształtowaniu
wcentrum Starego Kontynentu regionu łączącego wpływy wschodu izachodu oraz
roli obu nacji spełniania pomostu między odrębnymi bytami) (Szűcs, Trzy Europy)
oraz Simony Škrabec (na temat zdolności funkcjonowania obu narodów w„prze-
strzeni wyobrażonej”)3.
Chrześcijaństwo jako oś moderowania
wzajemnych relacji
Rozpatrywanie fenomenu relacji polsko-węgierskich nie można oderwać od łącz-
ności zchrześcijańskimi korzeniami obu narodów. Należy przy tym podkreślić,
iż symbolem osobowym budowy wyobrażonej przestrzeni polsko-węgierskiej by-
najmniej nie pozostaje ani Polak, ani Węgier. Świadomość faktu, iż rolę tę odegrał
Czech nadaje nowego wymiaru współczesnej symbolice politycznej. Wojciechowi
Sławnikowicowi bowiem oba kraje zawdzięczają wymierne korzyści polityczne:
Węgry –przez chrzest, który według tradycji wroku zrąk św. Wojciecha miał
przyjąć Stefan IWielki –włączenie worbitę polityczną ówczesnej Europy (Pobóg-
-Lenartowicz ), Polska zaś –na skutek decyzji Bolesława Chrobrego ostworzeniu
wGnieźnie miejsca kultu męczennika –możliwości realnego upodmiotowienia
politycznego (Deptuła –). Zadziwiającym pozostaje niewykorzystanie postaci
Wojciecha (wświecie Zachodu znanego jako Adalbert), jako symbolu osobowego
3
integrującego przestrzeń środkowoeuropejską. Abądź co bądź mowa jest opostaci,
która po ogłoszeniu go świętym Kościoła katolickiego, pozostaje patronem Czech,
Polski iWęgier oraz do dziedzictwa której nawiązują bezpośrednio współcześni
hierarchowie kościołów polskiego, czeskiego iwęgierskiego4.
Chrześcijańskie korzenie religijno-kulturowe wydają się być istotnym czyn-
nikiem wywierającym wpływ na ówczesną politykę. Prawdopodobnie bez stwo-
rzenia ram kulturowych nie byłoby możliwe budowanie związków politycznych,
apróby takowe podjęto już wXI wieku. Wymiernym symbolem rodzącego się
aliansu miał być ślub Bolesława Chrobrego, który za drugą żonę miał pojąć nie-
znaną zimienia, domniemaną siostrę św. Stefana. Wprawdzie współcześni gene-
alogowie uważają, iż bardziej prawdopodobnym jest, iż żoną przyszłego polskiego
króla została księżniczka Karolda, spokrewniona zżoną króla Gejzy imatką Ste-
fana, niemniej sam fakt pierwszej próby dynastycznego zbliżenia polskich Pia-
stów iwęgierskich Arpadów raczej nie jest kwestionowany (Urbańczyk –).
Zarówno silny związek między polityką akorzeniem kulturowym widoczny jest
wkolejnych wiekach, ajego symbolem pozostają kolejni wspólni święci Kościoła
katolickiego. Pierwszym na którego należy zwrócić uwagę jest św. Władysław
– urodzony wKrakowie wnuk Mieszka II Lamberta, syn króla Węgier Beli I, pa-
nujący na Węgrzech jako Laszlo IŚwięty. Panowanie Władysława nieodmiennie
kojarzy się zMadziarom zpostępami wchrystianizacji Węgier iposzerzeniem
terytorium okomitaty siedmiogrodzkie. Wszerszym wymiarze natomiast ztwar-
dym, antycesarskim stanowiskiem ipoparciem udzielonym papieżowi Grzego-
rzowi VII. Wswej polityce, sprowadzającej się de facto do ograniczenia wpływów
germańskich, można doszukać się politycznych analogii do działań króla polskie-
go Bolesława II Szczodrego, ztą jednak różnicą iż oile wprzypadku węgierskim
świętym ogłoszony został zwolennik łączności zRzymem, otyle wprzypadku
polskim godności tej dostąpił zdeklarowany przeciwnik obozu królewskiego, bi-
skup krakowski Stanisław ze Szczepanowa (Grudziński). Symbolem osobowym,
reprezentatywnym dla związków wwieku XIII pozostaje postać św. Kingi. Choć
wiedza na temat związku księżniczki węgierskiej zksięciem Bolesławem Wstyd-
liwym, sprowadza się do legendy opojawieniu się soli wWieliczce ifundacji
klasztoru wStarym Sączu (nawiasem mówiąc do dnia dzisiejszego pozostającego
głównym miejscem kultu św. Kingi), nie wyczerpuje ona politycznego aspektu jej
obecności na tronie krakowskim. Adość wspomnieć, że był to moment wktó-
rym po raz pierwszy Węgry iPolskę dotknął huntingtonowski problem clash of
4
civilizations idoświadczenie to będzie zarówno wyznacznikiem wspólnoty in-
teresów jaki ielementem rywalizacji. Ponadto nie można zapominać, iż właśnie
wtym czasie św. Kinga przyczyniła się do włączenia Spiszu wgranice Polski.
Między budową środkowoeuropejskiego imperium
a rywalizacją o miano antemurale christinitatis
Wydaje się, iż nie bez powodu współczesne próby integracji przestrzeni środko-
woeuropejskiej nawiązują do symboliki dwóch zjazdów wWyszehradzie. Nie było
bowiem przypadkiem, że prezydenci Polski (Lech Wałęsa), Czech (Wacław Havel)
iWęgier (Jozsef Antall) wybrali wroku na miejsce swego spotkania przestrzeń,
wktórej niemal sześć ipół wieku wcześniej władcy tych państw: Kazimierz Wielki,
Jan zLuksemburga iKarol Andegaweński decydowali okształcie tej części Starego
Kontynentu (Od Zjazdu wWyszehradzie do Grupy Wyszehradzkiej). Wkwestii rela-
cji polsko-węgierskich owiele większe znaczenie miał drugi zXVI-wiecznych Zjaz-
dów Wyszehradzkich, wwyniku którego –jak się okazało trzydzieści lat później
– doszło do pierwszej unii personalnej, łączącej koronę św. Stefana zdziedzictwem
św. Wojciecha (Dąbrowski –; Sroka ) Najbardziej brzemienna wskutkach
okazała się jednak nie intronizacja króla Ludwika zwanego wPolsce Węgierskim
(na Węgrzech –Lajosa Wielkiego), awstąpienie na tron jego córki Jadwigi. Zgeo-
politycznego punktu widzenia zpanowaniem Jadwigi Andegaweńskiej wPolsce
związanych jest kilka wątków: ) wzmożenie wysiłków na rzecz dążenia do likwida-
cji zagrożenia ze strony pierwiastka germańskiego (zakonu krzyżackiego)5, ) chry-
stianizacja Litwy, skutkująca włączeniem dzisiejszych państw bałtyckich wkrąg
kultury zachodnioeuropejskiej (Wisner ), ) konsekwencje wprowadzenia księcia
Jagiełły na tron Polski wpostaci stworzenia fundamentów panowania najpotęż-
niejszej europejskiej dynastii wXV w(Labuda, Michowicz ) i) przekonanie
Polaków oich dziejowej roli związanej zrozprzestrzenianiem dorobku cywilizacji
zachodniej na wschód, nieuchronnie prowadzącej do zderzenia zrosyjskim prawo-
sławiem itureckim islamem6.
5
Drang nach OstenGeopolikThe Demon of Geo-
polics
6
.
Śladów wzajemnego przenikania się wątków polskich iwęgierskich na podłożu
religijno-kulturowym wokresie od XIV do XVIw. można wskazać wiele. Świade-
ctwem wzajemnie postępującej chrystianizacji pozostaje sprowadzenie zWęgier
Zakonu Świętego Pawła Pierwszego Pustelnika iosadzenie go na dobrach jasnogór-
skich (Pieradzka, Fundacja; Przybycie –) czy oddanie postępów kontrrefor-
macji wSiedmiogrodzie wręce polskich jezuitów prowadzonych przez legendarne-
go tłumacza Biblii, o. Jakuba Wujka SI (Kuźmina –; Ślaski ).
Element chrześcijaństwa wydawał się również decydujący dla trwałości obu
państw narodowych. Generalnie należy podkreślić, że niewykorzystane zostały
możliwości wynikające zpołączenia polityki dynastycznej zmisją przeciwsta-
wienia się obcym wpływom religijno-kulturowym. Zarówno Rzeczpospolita jak
iWęgry wdłuższej perspektywie nie doceniły zagrożenia ze strony państw nie-
mieckich rządzonych przez chrześcijańskie dynastie, konsekwentnie realizujące
wizję wschodniej ekspansji pierwiastka germańskiego (oba kraje uległy przewadze
katolickich Habsburgów (Grodziski ), aPolska dodatkowo uległa ekspansji prote-
stanckich Hohenzollernów (Palmer et al. ). Jednocześnie patrząc przez pryzmat
trwania przy rzymskim katolicyzmie, oba narody skupiały się na powstrzymaniu
pochodu tureckiego islamu (Kubinyi –) iwpływów rosyjskiego prawosławia
(A. F. Grabski –), jednocześnie –szczególnie na przełomie XV iXVIw. –ry-
walizując ze sobą omiano antemurale christianitatis (Johnson ). Następstwa tejże
rywalizacji okazały się fatalne przede wszystkim dla Węgrów już wXVI wieku.
Po bitwie pod Mohaczem () ceną, którą Madziarowie musieli zapłacić za utrzy-
manie zdolności politycznego funkcjonowania był zwrot wkierunku sułtana Sulej-
mana Wspaniałego iniemal stuletnie lawirowanie między uzależnieniem od Tur-
cji iAustrii (Pály ). Skutki procesu niekonsekwencji wbudowaniu współpracy
wzagospodarowaniu przestrzeni środkowoeuropejskiej uwidoczniły się wXVII
wieku, kiedy to wysiłek militarny obu narodów, którego symbolem stały się bitwy
pod Parkanami iodsiecz wiedeńska (Parvev ), przełożył się na wzmocnienie po-
zycji Habsburgów, awdalszej perspektywie przestrzennej na stworzenie ram rywa-
lizacji Wiednia, Berlina iPetersburga zwykluczeniem Budy iWarszawy. Po pokoju
wKarłowicach, postanowienia którego skutkowały odsunięciem groźby ekspansji
islamu na tereny Europy Środkowej, iWęgrzy iPolacy stracili de facto zwornik wa-
runkujący podstawy budowania wzajemnych relacji. Procesy wewnętrznych prze-
mian, jakie zaszły wobu narodach, zbiegły się wczasie zukształtowaniem nowego
ładu wprzestrzeni środkowoeuropejskiej, wktórym argumenty polityczne brały
górę nad religijnymi iideologicznymi. Wnowym porządku regionalnym Węgry
skazane były na podporządkowanie Habsburgom. Ten sam los powoli miał się stać
udziałem Polaków, ztą jednak różnicą, iż naród ipaństwo stopniowo (aż po po-
nad -letni okresu niebytu) popadały wzależność od trzech potęg (Austrii, Prus
iRosji) dyktujących warunki funkcjonowania tej części Starego Kontynentu.
Przypadki sprzeciwu –wystąpienia magnaterii węgierskiej przeciwko panowaniu
Habsburgów, czy konfederacja barska stanowiąca przejaw buntu szlachty przeciwko
kurateli Rosji –były na tyle ograniczone terytorialnie ipozbawione politycznego
znaczenia, że nie były wstanie zmienić politycznego oblicza przestrzeni między
Bałtykiem aAdriatykiem7.
Przestrzeń utraconej wolności. Polacy i Węgrzy
wobec ładu wiedeńskiego
Choć Polacy oponad wiek później niż Węgrzy zatracili zdolność funkcjonowania
jako samodzielny podmiot polityczny, nie zmieniło to sytuacji, wktórej oba narody
znalazły się wsytuacji podległości wobec ówczesnych potęg, dzierżących zdolność
moderowania przestrzeni środkowoeuropejskiej. Na przełomie XVIII iXIX wieku
nie spełniły się nadzieje wiązane zrozprzestrzenianiem się idei Rewolucji Fran-
cuskiej itryumfalnym pochodem Napoleona. Ustalenia kongresu wiedeńskiego
roku wprowadziły trwały podział środkowej części Starego Kontynentu (Chap-
man ), bez możliwości odegrania szerszej roli przez przedstawicieli obu narodów
(Zajewski –). Najbardziej brzemienną wskutki dla obu narodów okazała się
decyzja opowołaniu Świętego Przymierza, sojuszu Rosji, Austrii iPrus otwartego
na inne nacje, mającego na celu strzeżenie ustalonych wtrakcie Kongresu zasad le-
gitymizmu irównowagi europejskiej (Bridge –). Wchwili powstawiania aliansu
wydawało się, iż głównym celem jego powstania było przeciwdziałanie zmianom
wprzestrzeni zajmowanej niegdyś przez Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Osta-
tecznie jednak okazało się, iż zwartość iskuteczność sojuszu została wykazana
wmaju roku, kiedy to siły rosyjskie dowodzone przez gen. Iwana Paskiewicza
udzieliły wsparcia Austriakom, nie potraącym wówczas poradzić sobie zpowsta-
niem węgierskim.
Powstanie Węgrów przeciwko Austriakom stanowi niezwykle istotną cezurę dla
dziejów środkowoeuropejskich. Nie polskie powstania lat , , i,
ale właśnie wystąpienie Węgrów stało się bowiem najbardziej znanym symbolem
XIX-wiecznego sprzeciwu wobec zdominowania ipodziału centralnej części Eu-
ropy między żywioły niemiecki irosyjski. Biorąc pod uwagę udział Polaków iich
zaangażowanie wwalkę owolność Węgrów (ale też przeciwko zaborcom doko-
nującym rozbioru Rzeczypospolitej), symboliczny (czy nawet mityczny) wymiar
tego wydarzenia wykroczył znacznie poza historyczne doświadczenie Madziarów8.
7
8
Zaznaczył się on bowiem nie tylko wpostaci wskrzeszeniu tradycji „braterstwa
broni” iwalki ourzeczywistnienie wspólnie wyznawanych wartości. Jakkolwiek był
to czynnik ważny to owiele istotniejsze wydaje się doświadczenie (ponad)narodo-
wej lojalności. Symptomatycznym dowodem zaufania Węgrów do Polaków stała się
decyzja naczelnego przywódcy powstania, Lajosa Kossutha, niewahającego się od-
dać naczelnego dowództwa nad walczącymi oddziałami wręce polskich ocerów,
Henryka Dembińskiego iJózef Bema. Szczególnie ten ostatni doczekał się uznania
Węgrów, przechodząc do pamięci zbiorowej określany mianem „ojczulka Bema”.
Wwymiarze intelektualnym zkolei Powstanie roku dało impuls renesanso-
wi myśli wobszarze idei powrotu obu państw do współpracy wsferze uzyskania
zdolności moderowania przestrzeni środkowoeuropejskiej. Powstałe ówcześnie
programy ipo stronie węgierskiej ipo stronie polskiej zgodnie wskazywały na po-
trzebę prac nad federalizacją tej części kontynentu. Między polskimi iwęgierskimi
koncepcjami, sformułowanymi przez ks. Adama Czartoryskiego iLajosa Kossutha,
panowała wówczas zasadnicza zgodność, iż integracja regionu winna zacząć się
od federalizacji regionu Dunaju (Szabad –; Skowronek ).
Przedstawicielom obu narodów towarzyszyła jednak świadomość, iż wwa-
runkach braku suwerenności nawet najbardziej daleko idące zbliżenie poglądów,
jakkolwiek pozostawało świadectwem gotowości do podjęcia wspólnego wysiłku
przeobrażenia Europy Środkowej, nie miały szans urzeczywistnienia. Dlatego też za-
równo udział Polaków wRewolucji Węgierskiej –roku, jaki iuczestnictwo
Węgrów wpowstaniu styczniowym roku9, można rozpatrywać wkategoriach
prób wytworzenia „środkowoeuropejskiego Piemontu”, który –wpierw umocniwszy
się –oddziałując na inne narody obecne wcentralnej przestrzeni Starego Konty-
nentu dałby impuls do rozpadu systemu wiedeńskiego. Wdążeniach swych elity
polskie iwęgierskie wznikomym stopniu brały jednak pod uwagę zmieniające się
uwarunkowania. Przede wszystkim niedoceniana została determinacja Habsbur-
gów wkwestii utrzymania status quo igeopolitycznego określenia zasięgu wpływu
żywiołu niemieckiego. To właśnie po roku została sformułowana koncepcja
9
Vide inter aliam
Mitteleuropy, której autorstwo błędnie przypisuje się Friedrichowi Naumannowi
(Tokarz ). Prawdziwy jej autor, premier iminister spraw zagranicznych monar-
chii Habsburskiej, Felix zu Schwarzenberg, propagował wizję Europy Środkowej
całkowicie podporządkowanej Cesarstwu iżywiołowi niemieckiemu, zabsolutnym
wykluczeniem zprocesu decyzyjnego Słowian iinnych narodów przestrzeń tę za-
mieszkujących (Kiszling ). Wznikomym stopniu iwPolsce ina Węgrzech bra-
no pod uwagę konsekwencje demograczne igospodarcze, wynikające zrewolucji
przemysłowej. One wznacznej mierze odpowiadały za wykreowanie wroku
Cesarstwa Niemieckiego jako podmiotu roszczącego sobie prawo do dominacji
wtej części kontynentu. Ponadto część elit obu narodów żyła wprzeświadczeniu,
iż główny powód niedoprowadzenia do restytucji obu państw wkształcie sprzed
okresu upadku tkwił wyłącznie wprzyczynach zewnętrznych, wznikomym stop-
niu biorąc pod uwagę zjawisko budzenia się (względnie rewitalizacji) świadomości
narodowej narodów zamieszkujących odpowiednio Pierwszą Rzeczpospolitą oraz
Koronę św. Stefana (Porter-Szűcs ; Péter ). Choć narody te były uwzględnia-
ne wkoncepcjach uregulowania przestrzeni środkowoeuropejskiej, to jednak już
ich rola budziła poważne kontrowersje włonie samych elit, prowadząc do sporów
pomiędzy nurtami politycznymi10, awkonsekwencji do powstania rozbieżnych
(anawet przeciwstawnych) pomysłów przypisujących poszczególnym nacjom ich
znaczenie wregionie iwarunkujących zasadność ich koegzystencji zPolakami iWę-
grami (Micewski –). Gwoździem do trumny dla zmian ocharakterze rewolu-
cyjnymi iprób wybicia się na niepodległość oraz podjęcia współdziałania wprocesie
przeobrażeń kontynentalnego centrum stało się uzyskanie przez Madziarów pozycji
narodu współdecydującego olosach monarchii habsburskiej (Evans). Uzyskanie tej
rangi sprawiło, iż Węgrzy byli bardziej zainteresowani poszukiwaniem rozwiązań
ewolucyjnych, możliwych do zrealizowania wramach monarchii niż wdążeniu
do całkowitego wywrócenia ładu, wykrystalizowanego wroku.
Między dwoma totalitaryzmami. Polacy i Węgrzy
wobec ładu wersalsko-trianońskiego
i jałtańsko-poczdamskiego
Wiek XX pozostaje whistorii obu narodów okresem największych sprzeczności,
ajednocześnie obtującym wprzykłady niespotykanej solidarności, skutkującej
zbliżeniem społeczeństw przy jednoczesnej znikomej inicjatywie rządzących. Ślady
10
solidarności widoczne były zresztą już wczasie Wielkiej Wojny. Niemal niezna-
nym pozostaje fakt, iż wLegionach Polskich służyło ok. Węgrów, wtym kilku
(amoże nawet kilkunastu) wPierwszej Brygadzie pod bezpośrednimi rozkazami
Józefa Piłsudskiego (Varga ).
Na stan wzajemnych relacji po zakończeniu zmagań bezpośredni wpływ miały
postanowienia pokojowe, zapisane wtraktatach zawartych wroku wWer-
salu iwr. wTrianon. Oba te dokumenty wpłynęły bezpośrednio na wykry-
stalizowanie się ładu, na który oba państwa posiadały odmienne zapatrywania.
Polska, jako jeden zgłównych benecjentów rozpadu systemu wiedeńskiego, była
zainteresowana wutrwalaniu iścisłym przestrzeganiu porozumień zawartych
wkonsekwencji pierwszej wojny światowej. Zkolei Węgry, obarczone wTrianon
na równi zAustriakami odpowiedzialnością za doprowadzenie do wojny izmu-
szone do oddania / swego terytorium11, były bardziej zainteresowane rewizją
traktatu. Niemniej nawet wmomencie, gdy negatywne dla Węgrów skutki zrea-
lizowały się wpostaci narzuconych im traktatów, dzierżący wówczas ster rządów
Pál Teleki podjął bezprecedensową decyzję omaterialnym wsparciu walczących
zbolszewikami Polaków oraz ooddaniu pod rozkazy Piłsudskiego -tysięczne-
go legionu kawalerii węgierskiej12 . Wkrytycznym momencie, na kilka dni przed
bitwą warszawską do Skierniewic dotarł transport amunicji wyprodukowanej
wwęgierskich zakładach zbrojeniowych na wyspie Csepel. Polacy odpowiedzieli
zresztą równie wymownym gestem, nie poddając pod ratykację traktatu wTria-
non, mimo iż jego postanowienia przewidywały oddanie Polsce fragmentu Spiszu
iOrawy (Hronsky –).
Wzajemne gesty zroku nie przełożyły się jednak na wzajemne zbliżenie.
Wburzliwej historii dyplomacji polskiej trudno bowiem doszukać się kontaktów
na najwyższym szczeblu. Wymownym pozostaje fakt, że wizyty wBudapeszcie nie
złożył wokresie dwudziestolecia żaden zprezydentów Rzeczypospolitej, ado po-
bytu Regenta Horthyego wPolsce doszło dopiero wprzededniu upadku polskiej
państwowości (Kertesz ). Polacy pozostawali niemal nieobecni wwęgierskich
wizjach modernizacji przestrzeni środkowoeuropejskiej (koncentrujących się wo-
kół zagospodarowania obszaru naddunajskiego) (Gyarmati –), podobnie jak
Węgrzy nie mieścili się wprogramie federacyjnym Piłsudskiego (Paruch –),
nie mówiąc już ojawnej wrogości wobec Madziarów emanującej zprac twórcy kon-
cepcji inkorporacyjnej (Dmowski –). Choć niewątpliwie przedstawiciele obu
narodów niejednokrotnie manifestowali wzajemną sympatię, wczym niemałą rolę
11
.
12
odgrywali stosunkowo węgierscy polonole ipolscy hungarole13 , słowa igesty nie
przełożyły się na wypracowanie jakichkolwiek geopolitycznych rozwiązań, zdol-
nych zadowolić obie strony. Jedyną koncepcją dopuszczającą współpracę Polaków
iWęgrów wkształtowaniu oblicza Europy Środkowej pozostawała idea „Trzeciej
Europy”, wypracowanej przez Józefa Becka izakładającej współdziałanie Polski,
Włoch, Węgier, Rumunii iJugosławii woderwaniu od wpływów Trzeciej Rzeszy
(Kornat –). Wśród polityków budapesztańskich zabrakło jednak partnera
zdolnego wykazać się polityczną odwagą, zrozumieć zarówno intencje polskiego
ministra, jak idocenić dalekosiężność proponowanych rozwiązań (Adamczyk –
). Jedynym wspólnym osiągnięciem Polaków iWęgrów wobszarze przeobrażeń
terytorialnych wnajbliższym otoczeniu obu krajów było ustanowienie wspólnej
granicy wdniu marca r. (Dąbrowski).
Należy podkreślić, iż wkontekście geopolitycznym wszelkie polskie iwęgierskie
projekty –niezależnie od zakresu izdolności ich realizacji wokresie dwudzie-
stolecia międzywojennego oraz wokresie wojny –nie uwzględniały zasadniczej
kwestii wpostaci jednoczesnego zagrożenia całego regionu ze strony Trzeciej Rze-
szy ibolszewickiej Rosji (ZSRR). Polacy nie wytworzyli żadnego alternatywnego
rozwiązania dla rozbudowanych przez Karla Haushofera schwarzenbergowsko-
-naumannowskich idei Mitteleuropy (Eberhard –) oraz leninowsko-sta-
linowskich celów strategicznych (Grygajtis ), na tyle atrakcyjnych dla poten-
cjalnych partnerów by zasadnicza ich część porzuciła uprawianie tzw. „polityki
bluszczowej”14. Węgrzy zkolei ograniczyli się do postulatu rewizji Trianon iwedług
diagnozy części elit budapesztańskich, mogli uzyskać to tylko będąc we wspólnym
obozie zNiemcami15. Słabość ta ujawniła się wraz zzawarciem paktu Ribbentrop–
Mołotow, pieczętującego rozkład systemu wersalskiego. Niezależnie od wzajem-
nych gestów (odmowa współuczestnictwa Węgrów wataku na Polskę, przyjęcie
uchodźców, bierność korpusu węgierskiego wytypowanego do działań przeciw
Powstaniu Warszawskiemu (Batowski ; Zima), czy polskich prób wyrwania
Węgier zkoalicji zRzeszą (Ciechanowski –; A. Dubicki, T. Dubicki –)
wokresie drugiej wojny światowej dał znać osobie brak należytej analizy geopoli-
tycznej, przemawiającej za kompleksowym uregulowaniem problemu organizacji
13
Raport o sta-
nie Europy środkowo-wschodniej
14
symbiotyczneowinięcie się wokół mocodawcy
Vide
15
przestrzeni środkowoeuropejskiej. Stan ten skutkował forsowaniem ograniczonych
co do zasięgu iponadto błędnych posunięć, których konsekwencje –jak wprzy-
padku decyzji rządu Rzeczpospolitej ozbliżeniu zCzechosłowacją izawiązaniu
konfederacji polsko-czechosłowackiej (Kisielewski; Skodlarski), czy decyzji władz
węgierskich owejściu do wojny zZSRR po stronie Niemców (Kolontári –)
– rzutowały na rozstrzygnięcia dotyczące całego regionu. Atomizacja państw naro-
dowych imarginalizacja znaczenia podmiotów posiadających najdłuższą tradycję
państwowotwórczą legła upodstaw procesu stworzenia ładu jałtańsko-poczdam-
skiego izdominowania Europy Środkowej przez Związek Radziecki. Idee, które
iPolacy iWęgrzy formułowali wlatach –, oparte oklasykę brytyjskiej
myśli geopolitycznej (głównie koncepcje H. Mackindera), pozostawały wzajemnie
nieznane (Bibó; Kowal; Matuszewski).
Wokresie zdominowania Europy Środkowowschodniej przez ZSRR wszelkie
związki między europejskimi krajami tworzącymi blok tzw. demokracji ludowej
podlegały moskiewskiej centralizacji ireglamentacji. Mimo propagandowo pod-
kreślanej przyjaźni między poszczególnymi narodami zdominowanymi przez
ZSRR podstawą jakości kontaktów pozostawały interesy Kraju Rad, aostopniu
intensywności iskali integracji decydowały przede wszystkim względy militarne
(wtłoczenie poddanych Moskwie krajów wramy Układu Warszawskiego), względ-
nie podporządkowanie gospodarcze (Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej) (No-
wak –; Ślusarczyk). Jednak paradoksalnie to właśnie brutalna sowietyzacja
przyczyniła się nie tylko do rozbudzenia dążeń prowolnościowych, ale również
do rewitalizacji myśli przestrzennej. Wprzypadku Polaków iWęgrów wstopniu
decydującym zaważyły doświadczenia Rewolucji roku (Karwat, Tischler), które
wpołączeniu zpamięcią Praskiej Wiosny (Blažek –) idoniosłością polskiej
Solidarności (Ash), stały się wspólnym, ponadnarodowym dziedzictwem. Wkonse-
kwencji przełożyły się na zbiorową determinację wdążeniu do uwolnienia od zależ-
ności sowieckiej istworzenie nowej organizacji przestrzeni środkowoeuropejskiej.
Zamiast konkluzji. Geopolityczne funkcjonowanie
Polaków i Węgrów po 1989 roku
Przeobrażenia polityczne będące skutkiem rozpadu ZSRR iupadku dwubiegu-
nowego podziału świata de facto zawróciły Polaków iWęgrów do pozycji prze-
strzennej (oczywiście wrozumieniu założeń geopolityki, nie geograi politycznej
bazującej na kształcie terytorialnym iprzebiegu granic), jaką państwa te zajmowały
między XIV aXVI wiekiem. Przede wszystkim oba kraje zaczęły funkcjonować
jako samodzielne podmioty. Co również istotne, wsposób właściwy dla swych
doświadczeń itradycji zaczęły szukać sposobów na organizację wewnętrzną oraz
znalazły się wzbliżonej przestrzeni polityczno-kulturowej. Wswym otoczeniu
międzynarodowym zjednej strony zaczęły akcentować swą przynależność do pnia
kulturowego Europy (Sutarski), zdrugiej uwzględnić wswych działaniach poli-
tycznych znaczenie pierwiastka germańskiego16, ztrzeciej zaś sytuując się na eu-
ropejskich peryferiach wracają do funkcji przypisanych im wmicie antemurale
christianitatis17.
Wkwestiach geopolitycznych oba państwa woczywisty zostały zmuszone
do dostosowania się do realiów zastanych po rozpadzie bloku sowieckiego. Nie
przeszkodziło to jednak wpróbach skoordynowania działań wkierunku urzeczy-
wistnienia zorientowanej na przyszłość „przestrzeni wyobrażonej”. Za takie należy
uznać przede wszystkim powołanie Grupy Wyszehradzkiej (Grupa Wyszehradzka
– lat transformacji, integracji irozwoju). Niezależnie od skuteczności iwe-
wnętrznych sprzeczności oraz zaszłości historycznych między państwami tworzą-
cymi V, organizacja ta –przede wszystkim wokresie akcesji do struktur euro-
atlantyckich ieuropejskich –potwierdziła swoją zdolność tworzenia warunków
ramowych dla urzeczywistnienia celów politycznych18. Podobnie należy ocenić
powołanie wroku Inicjatywy Środkowoeuropejskiej. Ta forma współpracy
powstałej zinicjatywy Włoch, skupiająca Austrię, Jugosławię iWęgry, rozszerzona
wroku oCzechosłowację awroku następnym oPolskę19, nawiązywała wprost
do geopolitycznych korzeni wpostaci rozwiązań proponowanych przed ro-
kiem przez Józefa Becka, Oskára Jásziego iwęgierskich geopolityków Dunaju.
Osiągnięcie wroku dążeń artykułowanych wokresie zniewolenia komu-
nistycznego ipo roku wpłynęło na krótki okres stagnacji wformułowaniu
nowych koncepcji geopolitycznych. Niemniej wkolejnej dekadzie XXI wieku po-
jawiły się projekty wzmacniające wzajemne związki obu państw. Stanowiły one
potwierdzenie braku zaspokojenia potrzeb iambicji ich uczestników przy próbach
stworzenia politycznej „przestrzeni wyobrażonej”, rozumianej jako układ zapew-
niający krajom partycypującym bezpieczeństwo imożliwość nieskrępowanego
rozwoju. Za takie należy uznać m.in. działania na rzecz stworzenia wroku
Wyszehradzkiej Grupy Bojowej (Zieleński ) (wktórej skład –oprócz jednostek
16 Traktatu między Rzecząpospo-
litą Polską a Republiką Federalną Niemiec o dobr ym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy, podpisany
w Bonn dnia 17 czerwca 1991 r
17
Vide inter aliam
18 Atlas Wyszehradzki)
19
wojskowych pochodzących zkrajów V –weszły formacje ukraińskie i[od r.]
chorwackie) czy Dziewiątki Bukaresztańskiej (Pawłowski). Wszystkie te inicjatywy
potwierdzały zainteresowanie Polski iWęgier stworzeniem obszaru bezpieczeń-
stwa iwspółpracy militarnej wprzestrzeni koncepcyjnie lokującej się pomiędzy
zdominowaniem przez niemiecką Mitteleuropę arosyjski Euroazjanizm. Najpoważ-
niejszym wyzwaniem zpewnością pozostanie wypracowanie koncepcji funkcjono-
wania Trójmorza, będącej zkolei ograniczoną do gospodarczego wymiaru sumą
wszelkich rozwiązań geopolitycznych, proponowanych przez przedstawicieli obu
krajów wXX wieku (Kowal, Orzelska-Stączek –). Niemniej należy podkreślić,
iż oba narody odrobiły bolesną lekcję zprzeszłości. Niezależnie od naturalnie ist-
niejących rozbieżności wpostrzeganiu swego otoczenia20, wXXI wieku trudno jest
wskazać jakąkolwiek polską koncepcję geopolityczną nie uwzględniającą obecności
Węgier, czy węgierską, pomijającą Rzeczpospolitą.
Bibliografia
Źródła
Bibó, I. Nędza małych państw wschodnioeuropejskich. Warszawa: Alkano, 2010.
Dmowski, R. Polityka polska i odbudowanie państwa. Warszawa: Instytut
Wydawniczy Pax, 1988.
Grupa Wyszehradzka –30 lat transformacji, integracji irozwoju. Raport Polskiego
Instytutu Ekonomicznego. Web. https://pie.net.pl/wp-content/uploads/2021/02/
PIE-Raport-Grupa-Wyszehradzka.pdf
Matuszewski, I. Wola Polski. Nowy Jork: b.d., 1942.
Raport ostanie Europy środkowo-wschodniej. Warszawa: Instytut Studiów Politycz-
nych, 1991.
Traktat między Rzecząpospolitą Polską aRepubliką Federalną Niemiec odobrym
sąsiedztwie iprzyjaznej współpracy, podpisany wBonn dnia 17 czerwca 1991r.,
Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej 1992, nr14, poz. 56.
Zdziechowski, M. Węgry iPolska na przestrzeni historii. Warszawa: Miles, 2020.
Opracowania
Adamczyk, A. Józef Beck, Galeazzo Ciano i János Esterházy. Między apro-
batą wizji „Trzeciej Europy” a rozbieżnością narodowych interesów. Red.
20
E. Znamierowska-Rakk, Międzymorze w polityce II Rzeczypospolitej. Nadzieje
i ograniczenia. Warszawa: Studium Europy Wschodniej Uniwersytetu Warszaw-
skiego, 2016: 153–171.
Ash, T. G. Polska rewolucja. Solidarność 1980–1981. Warszawa: Res Publica, 1990.
Atlas Wyszehradzki. Red. P. Śleszyński, K. Czapiewski. Warszawa: Instytut
Współpracy Polsko-Węgierskiej, 2021.
Bartosiak, J. Rzeczpospolita między lądem amorzem. Owojnie ipokoju. Warszawa:
Zona Zero, 2019.
Batowski, H. Pierwsze tygodnie wojny. Dyplomacja zachodnia do połowy września
1939r. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 1967.
Blažek, P. „Wszystko pójdzie w innym kierunku”. Wpływ polskiego marca ‘68 na pra-
ską wiosnę. Red. Ł. Kamiński, Wokół praskiej wiosny. Polska i Czechosłowacja
w 1968 roku. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej, 2004: 32–44.
Bridge, R. Allied Diplomacy in Peacetime. e Failure of the Congress System 1815–
23. Red. A. Sked, Europe’s Ballance of Power 1815–1848. London: Palgrave Mac-
millan, 1979: 34–53. https://doi.org/10.1007/978-1-349-16196-6_3
Chapman, T. e Congress of Vienna. Origins, Processes and Results. London–New
York: Routledge, 2008.
Ciechanowski, J.S. Misja ppłk. dypl. Jana Kowalewskiego w Portugalii. Red. T. Du-
bicki, D. Nałęcz, T. Stirling, t. I, Polsko-brytyjska współpraca wywiadowcza pod-
czas II wojny światowej. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych,
2004: 519–530.
Czyż, A. „Państwa Grupy Wyszehradzkiej wobec kryzysu migracyjnego”. Studia
Politicae Universitatis Silesiensis (18) 2017: 143–161.
Dąbrowski, D. Rzeczpospolita Polska wobec kwestii Rusi Zakarpackiej (Podkarpack-
iej) 1938–1939. Toruń: Centrum Edukacyjne Europejskie, 2007.
Dąbrowski, J. „Polityka andegaweńska Kazimierza Wielkiego”. Kwartalnik Histo-
ryczny 36 (1922): 11–40.
Deptuła, C. Galla Anonima mit genezy Polski. Studium zhistoriozoi ihermeneu-
tyki symboli dziejopisarstwa średniowiecznego. Lublin: IEŚW, 2000.
Dubicki, A., Dubicki, T. „Misja ppłk. dypl. Jana Kowalewskiego wPortugalii (1940–
1944)”. Acta Universitatis Lodziensis Folia Historica 105 (2019): 125–142. https://
doi.org/10.18778/0208-6050.105.08
Dubicki, T. Między kompromisem iwalką zbrojną. Drogi do niepodległości Europy
Środkowej. Częstochowa: Wydawnictwo WSP, 1999.
Dzieszyński, R. Polak, Węgier – milenium przyjaźni. Warszawa: Polonia, 1988.
Eberhard, P. „Koncepcje geopolityczne Karla Haushofera”. Przegląd Geograczny 4
(2009): 527–549. https://doi.org/10.7163/PrzG.2009.1.5
Evans, R. J. W. Austria, Hungary, and the Habsburgs. Central Europe c.1683–1867.
Oxford: Oxford University Press, 2006.
Giertych, M. Dmowski czy Piłsudski. Wrocław: Nortom, 1995.
Grabski, A. F. Troski inadzieje. Zdziejów polskiej myśli społecznej ipolitycznej XIX
wieku. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1981.
Grodziski, S. Habsburgowie. Dzieje dynastii. Wrocław: Zakład Narodowy im.
Ossolińskich, 1998.
Grudziński, T. Bolesław Śmiały-Szczodry ibiskup Stanisław. Dzieje konfliktu.
Kraków: UNIVERSITAS, 2010.
Grygajtis, K. Sowiecka strategia geopolityczna wEuropie aPolska: 1924–1943. Wa r-
szawa: Sprawy Polityczne, 2006.
Gyarmati, G. Conceptual Changes on Central European Integration in Hungar-
ian Political Th inking 1920–1948. Red. I. Romasics, B. Király, Geopolitics
in the Danube Region. Hungarian Reconcilliation E orts 1848–1998. Budapest:
Budapest Central University Press, 1999: 201–226. https://doi.org/10.7829/j.
ctv1wvms9m.13
Herwig, H. H. Geopolitik. Haushofer, Hitler and Lebensraum. Red. C. S. Gray,
G. Sloan, Geopolitics, Geography and Strategy. London: Frank Cass, 2003: 218–
241. https://doi.org/10.1080/01402399908437762
Herwig, H. H. e Demon of Geopolitics. How Karl Haushofer “Educated” Hitler
and Hess. Lanham: Rowman &Littleeld, 2016.
Hronsky, M. e Struggle For Slovakia And e Treaty Of Trianon. Bratislava:
VEDA, 2001.
Huntington, S. Zderzenie cywilizacji inowy kształt ładu światowego. Przeł.
H. Jankowska. Warszawa: MUZA, 1998.
Johnson, L. Central Europe. Enemies, Neighbours, Friends. Oxford: Oxford Univer-
sity Press, 1996.
Karwat, J., Tischler, J. 1956. Poznań –Budapeszt. Warszawa: Media Rodzina, 2006.
Kertész, S. D. Diplomacy in aWhirlpool. Hungary Between Nazi Germany and So-
viet Russia. Notre Dame (Ind.): University of Notre Dame Press, 1953.
Kisielewski, T. Federacja środkowoeuropejska. Pertraktacje polsko-czechosłowackie
1939–1943. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1991.
Kiszling, R. Fürst Felix zu Schwarzenberg. Der politische Lehrmeister Franz Josephs.
Graz: Bőhlau, 1952.
Knatchbull-Hugessen, C. M. e Political Evolution of the Hungarian Nation. T. 1
New York: Arno Press, 1971.
Kolontári, A. Hungarian-Soviet Relations 1920–1941. Przeł. M. Caples, S. Lambert.
Boulder: Dist. Columbia University Press, 2010.
Kornat, M. Polityka równowagi 1934–1939. Polska między Wschodem aZachodem.
Kraków: Arcana, 2007.
Kowal, P. Testament Prometeusza. Źródła polityki wschodniej III Rzeczypospolitej.
Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, 2018.
Kowal, P. Orzelska-Stączek, A. Inicjatywa Trójmorza. Geneza, cele ifunkcjonowanie.
Warszawa: Instytut Studiów Politycznych Polskiej Akademii Nauk, 2019.
Krasiwski, O. „Czynnik rosyjski jako zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego
Ukrainy iPolski”. Studia Europaea Gnesnensia 11 (2015): 323–337. https://doi.
org/10.14746/seg.2015.11.16
Kubinyi, A. Nándorfehérvártól Mohácsig. AMátyásés aJagellókor hadtörténete. Bu-
dapest: Argumentum, 2007.
Kuźmina, D. „Pierwsza misja jezuitów wSiedmiogrodzie wXVI wieku”. Przegląd
Humanistyczny 2 (2005): 115–128.
Labuda, G., Michowicz, W. Historia dyplomacji polskiej X–XXw. Warszawa:
Wydawnictwa Sejmowe, 2002.
Micewski, A. Zgeograi politycznej II Rzeczypospolitej. Szkice. Kraków: Społeczny
Instytut Wydawniczy, 1964.
Mitrovits, M., red. Lengyel –Magyar –„két jó barát”. Amagyar-lengyel kapcsolatok
dokumentumai, 1957–1987. Budapest: Napvilág Kiado, 2007.
Nowak, J. R. Węgry 1939–1969. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1971.
Od Zjazdu wWyszehradzie do Grupy Wyszehradzkiej. Kilkaset lat współpracy
środkowoeuropejskiej, red. R. Kowalski. Nowy Targ: nakł. Polskiego Towar-
zystwa Historycznego: Zakład Poligraczny “MK”, 2017.
Pály, G. e Kingdom of Hungary and the Habsburg Monarchy in the Sixteenth
Century. Przeł. J. omas, H. D. DeKornfeld. Boulder: Social Science Mono-
graphs, 2009.
Palmer, R. R., Colton, J., Kramer, L. AHistory of the Modern World. New York:
Knopf, 1992.
Paruch, W. Myśl polityczna obozu piłsudczykowskiego, 1926–1939. Lublin:
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2005.
Parvev, I. Habsburgs and Ottomans Between Vienna and Belgrade (1683–1739). New
York: Columbia University Press, 1995.
Pawłowski, K. Bukareszteńska Dziewiątka. Współpraca państw wschodniej anki
NATO, Lublin: Instytut Europy Środkowej, 2020.
Péter, L., Lojkó, M. Hungary’s Long Nineteenth Century. Constitutional and Demo-
cratic Traditions in aEuropean Perspective. Leiden–Boston: Brill, 2012. https://
doi.org/10.1163/9789004224216
Pieradzka, K. Fundacja klasztoru Jasnogórskiego wCzęstochowie w1382r. Kraków
1939.
Pieradzka, K. „Przybycie paulinów do Polski”. Przegląd Powszechny 9 (1938):
262–273.
Pobóg-Lenartowicz, A. Opolskie drogi św. Wojciecha. Opole: Uniwersytet Opolski,
19 97.
Poláčková, H. „Regional Cooperation in Central Europe: Poland, Hungary, Czech
Republic and Slovakia. From Visegrad to CEFTA”. Perspectives 3 (1994): 117–129.
Porter-Szűcs, B. Gdy nacjonalizm zaczął nienawidzić. Wyobrażenia nowoczesnej
polityki wdziewiętnastowiecznej Polsce. Sejny: Pogranicze, 2011.
Romsics, I. e Dismantling of Historic Hungary. e Peace Treaty of Trianon 1920.
New York: Columbia University Press, 2002.
Sedlar, J. W. Hitler’s Central European Empire 1938–1945. Philadelphia: Booklocker,
2007.
Seegal, S. Mediating an Antemurale Myth in East Central Europe. Religion and
Politics in Modern Geographers’ Entangled Lives and Maps. Red. L. Berezhnaya,
H. Hein-Kircher, Rampart Nations. Bulwark Myths of East European Multicon-
fessional Societies in the Age of Nationalism. New York: Berghahn Books, 2019:
262–292. https://doi.org/10.2307/j.ctv12pns5t.16
Skodlarski, J. Epilog układu Sikorski-Beneš. Zdziejów polsko-czechosłowackich
1939–1949. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie, 1988.
Skowronek, J. Polityka bałkańska Hotelu Lambert (1833–1856). Wa rszawa:
Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 1976.
Sroka, S. Genealogia Andegawenów węgierskich. Kraków: Towarzystwo Naukowe
„Societas Vistulana”, 2015.
Sutarski, K. Zarys dziejów Polski zwęgierskimi powiązaniami. Warszawa–Buda-
peszt: Wydawnictwo Antyk, 2019.
Szabad, G. Lajos Kossuth Role in the Conceptualization of a Danubian Federation.
Red. I. Romasics, B. Király, Geopolitics in the Danube Region. Hungarian Rec-
oncilliation E orts 1848–1998. Budapest: Central European University Press,
1999: 61–98. https://doi.org/10.7829/j.ctv1wvms9m.8
Szűcs, J. Trzy Europy. Przeł. J. M. Kłoczowski. Lublin: Instytut Europy Środkowo-
Wschodniej, 1995.
Szűcs, J. Vázlat Európa három történeti régiójáról. Budapest: Magvető, 1983.
Szwed, R. Powstanie styczniowe wZagłębiu Dąbrowskim. Warszawa: PWN, 1978.
Ślaski, J. Literatura staropolska a literatura starowęgierska. Red. T. Michałowska,
J. Ślaski, Literatura staropolska w kontekście europejskim (Związki i analogie).
Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1977.
Ślusarczyk, J. Układ Warszawski. Działalność polityczna 1955–1991. Warszawa: In-
stytut Studiów Politycznych PAN, 1992.
Škrabec, S. Geografia wyobrażona. Koncepcja Europy Środkowej wXX wieku.
Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2014.
Tokarz, G. „Koncepcja Mitteleuropa –historyczne iwspółczesne uwarunkowania”.
Wschodnioznawstwo (11) 2017: 73–83.
Urbańczyk, P. Bolesław Chrobry –lew ryczący. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uni-
wersytetu Mikołaja Kopernika 2017.
Varga, E. L. „Węgrzy wLegionach Polskich wlatach 1914–1918”. Przegląd History-
czno-Wojskowy 5 (2008): 27–58.
Wandycz, P. S. Zdziejów dyplomacji. Londyn: Polonia, 1988.
Wisner, H. Litwa iLitwini. Zprzeszłości państwa inarodu. Warszawa: Kaunas
„Šviesa”, 1993.
Zajewski, W. „System wiedeński”. Dzieje Najnowsze 1–2 (1990): 101–110.
Zieleński, T. Inicjatywa Smart Defence szansą na zwiększenie zdolności obron-
nych NATO. Red. R. Czulda, R. Łoś, J. Reginia-Zacharski, NATO wobec
wyzwań współczesnego świata. Warszawa: Instytut Badań nad Stosunkami
Międzynarodowymi, 2013: 297–309.
Zima, M. Węgrzy wobec Powstania Warszawskiego. Warszawa: Ocyna Wydawni-
cza „Ajaks”, 2016.
Arkadiusz Adamczyk –prof. dr hab., kierownik Zakładu Stosunków Międzynaro-
dowych wInstytucie Stosunków Międzynarodowych iPolityk Publicznych Uniwer-
sytetu Jana Kochanowskiego wKielcach; zastępca dyrektora ds. badawczych Sieci
Badawczej Łukasiewicz –Łódzkiego Instytutu Technologicznego, Przewodniczący
Rady Komisji Fulbrighta wWarszawie; redaktor tematyczny Przeglądu Sejmowego;
autor ponad publikacji naukowych.
