Content uploaded by Aleksandra Marcinów
Author content
All content in this area was uploaded by Aleksandra Marcinów on Jun 21, 2022
Content may be subject to copyright.
209
Aleksandra Marcinów
Katedra Historii Architektury, Sztuki i Techniki
Politechnika Wrocławska
ADAPTACJE REZYDENCJI DOLNEGO ŚLĄSKA
DO WSPÓŁCZESNYCH FUNKCJI UŻYTKOWYCH
Wprowadzenie
Województwo dolnośląskie jest najbogatszym obszarem w Polsce, jeśli cho-
dzi o liczbę zabytków nieruchomych. Teren ten przoduje również w ilości obiektów
rezydencjonalnych1. Zamki, dwory i pałace od wieków stanową nieodłączny krajo-
braz Dolnego Śląska2. Jednak wiele z tych budowli znajduje się obecnie w stanie
ruiny, a ponad dwieście od czasu zakończenia II wojny światowej zostało już roze-
branych3. Stan techniczny budowli, w których o cjalnie trwają remonty, również
w niektórych przypadkach nie przedstawia się najlepiej. Fakt, iż prace są pro-
wadzone niezbyt intensywnie powoduje, że już w niedługim czasie te rezydencje
również mogą zostać zaliczone do ruin, a nawet rozebrane. Wśród 26 powiatów
województwa możemy jednak zwrócić uwagę na dwa, w których liczba wyremon-
towanych w ostatnim czasie obiektów rezydencjonalnych jest znacznie wyższa niż
1 Województwo dolnośląskie posiada 8384 zabytków nieruchomych, z czego 775 obiektów to zamki,
dwory i pałace. Jedynie na terenie Wielkopolski znajduje się więcej tego typu obiektów (812) - o cjalna strona
internetowa Narodowego Instytutu Dziedzictwa, http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/
rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/ (dostęp 12 września 2016).
2 Obszar województwa dolnośląskiego nie pokrywa się z historycznym Dolnym Śląskiem, którego tereny
znajdują się obecnie również w województwach lubuskim, opolskim, wielkopolskim oraz w północnych Czechach.
Fragment dawnej pruskiej prowincji Śląsk (obecnie część niemieckiego powiatu Görlitz) często również zalicza
się do Dolnego Śląska pomimo historycznej przynależności do Łużyc. Do obecnego województwo dolnośląskiego
dołączono za to inny fragment Łużyc oraz Ziemi Kłodzkiej – hasło: Dolny Śląsk, Wikipedia, https://pl.wikipedia.
org/wiki/Dolny_Slask (dostęp: 12 września 2016).
3 http://zabytkidolnegoslaska.com.pl/index.php/artykuly/artykuly-blog/14223-jak-naprawde-wyglada-
sytuacja-zamkow-palacow-i-dworow-na-dolnym-slasku-uzupelnienie (dostęp 10 września 2016).
210
w innych zakątkach regionu. Są to powiat wrocławski – ze względu na bogactwo
zamków i pałaców oraz na bliskie położenie w stosunku do stolicy Dolnego Ślą-
ska – oraz powiat jeleniogórski, na którego terenie znajduje się tak zwana Dolina
Pałaców i Ogrodów, której jedenaście siedzib w 2011 roku rozporządzeniem pre-
zydenta RP zostało uznanych za Pomniki Historii, a obecnie trwają starania, aby
wpisać je na listę światowego dziedzictwa UNESCO4. Zanim przedstawiona zosta-
nie kwestia adaptacji tych obiektów do współczesnych funkcji użytkowych, należy
uświadomić sobie, jak wyglądała ich niedawna historia.
Rys historyczny poprzedzający współczesne działania
(1945–2000)
Największe zniszczenia podczas drugiej wojny światowej dokonały się wśród
dolnośląskich rezydencji w pierwszej połowie 1945 roku. Znaczne straty były spo-
wodowane wielką ofensywą zimową Armii Czerwonej. Najbardziej ucierpiały wów-
czas budowle położone na terenach na południe od Wrocławia5. W najlepszym sta-
nie przetrwały zamki, dwory i pałace sudeckie oraz Przedgórza Sudeckiego. Wojska
1 Frontu Ukraińskiego przeszły przez te tereny bez większych walk, gdyż działo się
to już po podpisaniu przez Niemcy kapitulacji6.
Po zakończeniu działań wojennych rozpoczęto w kraju szacowanie znisz-
czeń w obiektach zabytkowych7. Na terenach centralnej Polski straty wynosiły
43% całkowitej wartości architektury zabytkowej, zaś na obszarze Śląska i Po-
morza już 68,8%8. Wśród zniszczonych obiektów bardzo dużą liczbę stanowi-
ły rezydencje. Zamków, dworów i pałaców, które ucierpiały nawet w niewielkim
stopniu, nie czekała jednak dużo lepsza przyszłość. W wyniku braku pieniędzy na
remonty oraz wskutek niechęci do odbudowy niemieckiej pozostałości ich stan
4 Za Pomniki Historii uznane zostały zespoły pałacowo-parkowe w Bukowcu, Karpnikach, Kowarach-Ciszycy,
Łomnicy, Mysłakowicach, Staniszowie Górnym, Wojanowie, „Paulinum” w Jeleniej Górze, Schaffgotschów
w Jeleniej Górze-Cieplicach oraz zespół pałacowo-gospodarczy w Bobrowie i willa „Pałac Dębowy” z parkiem
w Karpnikach - Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 września 2011 roku, Dz. U. Nr
217, poz. 1283.
5 Największe straty odnotowano w powiecie wrocławskim, strzelińskim oraz oławskim : R. Łuczyński, Losy
rezydencji dolnośląskich w latach 1945–1991, Wrocław 2010, s. 36–37.
6 Pomiędzy 7 a 10 maja 1945 roku zajęte zostały bez większych działań zbrojnych miejscowości: Bardo,
Boguszów, Bystrzyca, Gryfów Śląski, Jelenia Góra, Kłodzko, Lubań, Międzylesie, Strzegom, Świebodzice, Zgorzelec
oraz Żarów – ibidem, s. 37.
7 Po raz pierwszy oszacowano straty obiektów zabytkowych nieruchomych w wydziale Ochrony Zabytków
Naczelnej Dyrekcji Muzeów i Ochrony Zabytków 14 listopada 1945 roku - J. Pruszyński, Ochrona zabytków
w Polsce – geneza, organizacja, prawo, Warszawa 1989, s. 121. Większość zniszczeń było spowodowanych
celowymi działaniami już po zaprzestaniu walk - B. Szmygin, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny
konserwatorskiej w Polsce w XX wieku, Lublin 2000, s.121.
8 J. Pruszyński, op. cit., s. 120–121.
211
w szybkim tempie się pogarszał9. W rezultacie po pewnym czasie zaczynały
popadać w ruinę. Jedynie obiekty będące w dobrym stanie wkrótce znajdowały
nowych użytkowników.
Po opuszczeniu przez niemieckich właścicieli rezydencje znajdujące się na
terenach wiejskich w większości przypadków zajmowane były przez żołnierzy
Armii Czerwonej. Obiekty były przez nich plądrowane, a następnie organizowano
w nich przejściowe kwatery, lazarety oraz magazyny10. Kolejnymi użytkownikami
rezydencji były oddziały kwatermistrzowskie wojsk sowieckich oraz nowi osadni-
cy. W styczniu 1946 roku Krajowa Rada Narodowa uchwaliła ustawę nacjonali-
styczną dotyczącą przejmowania przez państwo majątku poniemieckiego, w tym
domów mieszkalnych oraz ziem. Zagospodarowanie terenów poniemieckich oka-
zało się niełatwym zadaniem. Początkowo niejasny był ich status prawny, jak rów-
nież kwestia sprawowania władzy nad nimi Związku Radzieckiego oraz Polski11.
Do marca 1946 roku w województwie wrocławskim udało się przejąć 1475 mająt-
ków rolnych12. Większość rezydencji zlokalizowanych było na wsi, dlatego nowymi
użytkownikami zostały przede wszystkim przedsiębiorstwa państwowe podle-
głe Ministerstwu Rolnictwa i Reform Rolnych. W pierwszej kolejności przejmo-
wane były one przez Przedsiębiorstwo Państwowe Nieruchomości Ziemskich,
przekształcone po kilku latach w Państwowe Gospodarstwo Rolne13. Zabytkowe
budowle przekazane przedsiębiorstwom rolnym adaptowano na mieszkania dla
pracowników, biura administracji lub łączono w jednym budynku te dwie funkcje.
Dawne rezydencje, znajdujące się w gestii państwowych przedsiębiorstw rolnych,
w trakcie adaptacji do nowych funkcji bardzo często były gruntownie przerabiane.
9 Politycy oraz publicyści próbowali jednoczyć Polaków przez wzmacnianie w nich poczucia nienawiści do
wspólnych „wrogów” Niemców i wszelkiej niemieckości. Popularne były głosy nawołujące do nieodbudowywania
ich budowli. Problem stanowiło również przyzwalanie na akty wandalizmu wobec niemieckiego dziedzictwa
kulturowego - M. Lubocka-Hoffmann, Miasta historyczne zachodniej i północnej Polski. Zniszczenia i programy
odbudowy, Bydgoszcz 2004, s. 14, 27.
10 M. Przyłęcki, Ochrona i konserwacja zabytków na Dolnym Śląsku w latach 1945–1970,[w:] Ochrona
dziedzictwa kulturowego Zachodnich i Północnych Ziem Polskich, red. J. Kowalczyk, Warszawa 1995, s. 73–89.
11 Po zakończeniu działań wojennych na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych tworzone były radzieckie
komendantury wojenne. O cjalnym ich zadaniem było administrowanie tych terenów. Jednak za ich zgodą
wywożone były do Związku Radzieckiego znajdujące się na tych ziemiach cenne przedmioty. Takie działania
uważano za „prawo łupu wojennego” oraz formę odszkodowania - R. Łuczyński, op. cit., s. 49–51.
12 W dalszym ciągu 400 majątków użytkowanych było przez Armię Radziecką. Spora liczba majątków rolnych
jeszcze w 1947 roku znajdowała się w posiadaniu wojska radzieckiego - M. Krogulski, Okupacja w imię sojuszu.
Armia Radziecka w Polsce 1944–1956, Warszawa 2000, s. 66, 73,75.
13 W roku 1949 powstały Państwowe Gospodarstwa Rolne na bazie wcześniejszych przedsiębiorstw:
Państwowych Nieruchomości Ziemskich, Państwowych Zakładów Hodowli Koni oraz Państwowych Zakładów
Hodowli Roślin. PGR-y przejęły użytkowane przez te przedsiębiorstwa majątki ziemskie. Bardzo dużo PGR-
ów zostało powołanych na terenie Ziem Odzyskanych. Dziesięć lat po zakończeniu działań wojennych PGR-y
w województwie wrocławskim użytkowały 65% dawnych rezydencji - R. Łuczyński, op. cit., s. 158.
212
Podczas wykonywania prac zniszczono w nich wiele elementów wyposażenia
i wystroju pomieszczeń, między innymi sztukaterie, boazerie oraz polichromie.
Budowle były użytkowane bez przeprowadzania w nich bieżących remontów.
Ostatecznie z powodu złego stanu technicznego cenne budynki po kilkunastu
latach opuszczano. W krótkim czasie popadały wówczas w ruinę14.
Kiedy w 1993 roku PGR-y zlikwidowano, ich majątek został przejęty przez
utworzoną dwa lata wcześniej Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa. Zmiana
ta nie poprawiła stanu technicznego dawnych rezydencji. Agencja nie przeprowa-
dzała potrzebnych remontów w podległych jej obiektach, starając się przede wszyst-
kim szybko je sprzedać15. Dla większości budynków udało jej się znaleźć nowych
nabywców do końca lat 90. Po 1989 roku wyraźnie wzrosła liczba osób zaintereso-
wanych zakupem rezydencji. Początkowo problem stanowiło to, że wielu nowych
właścicieli nie posiadało dostatecznych funduszy na przeprowadzenie potrzebnych
prac budowlano-konserwatorskich. Dopiero pod koniec lat 90. sytuacja zaczęła się
poprawiać – budowle były nabywane przez osoby świadome ilości pieniędzy po-
trzebnych do przeprowadzenia kompleksowego remontu16.
Współczesne adaptacje – nowe funkcje
W XXI wieku gruntowne prace budowlano-konserwatorskie przeprowadzo-
no w 44 zamkach, dworach i pałacach Dolnego Śląska17. Biorąc pod uwagę ilość
wyremontowanych budowli w ciągu tych kilkunastu lat jest to duża liczba w sto-
sunku do działań prowadzonych we wcześniejszym wieku18. Obecnie prace przy
14 A. Marcinów, Doktryna a praktyka w konserwacji i odbudowie zamków, dworów i pałaców Kotliny
Jeleniogórskiej w XIX i XX w., praca doktorska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. inż. arch. M. Chorowskiej,
mps, Wrocław 2013, s. 134–136.
15 Wojciech Kapałczyński, Wojewódzki Konserwator Zabytków w Jeleniej Górze podsumował działalność
Agencji na rzecz zabytków słowami: Po latach stwierdzamy, że AWRSP, podobnie jak PGR-y. nie wywiązała
się z ustawy o ochronie dóbr kultury (W. Kapałczyński, Pałac jako zabytek praktyczne doświadczenia ochrony
zabytków dworsko-pałacowych, [w]: Dolina zamków i ogrodów Kotlina Jeleniogórska – wspólne dziedzictwo,
red. O. Czerner, A. Herzig, Jelenia Góra 2001, s. 313).
16 W. Kapałczyński, Informacje o stanie zachowania zabytkowych dworów i pałaców w województwie
jeleniogórskim, „Karkonosze. Państwowa Służba Ochrony Zabytków 1991–1998” 1999, nr 223–224, s. 32–33.
17 Liczba ta nie obejmuje budowli, w których prace nie zostały jeszcze zakończone. Do współczesnej funkcji
użytkowej zaadaptowany został pałac w Biskupicach Podgórnych, Borku Strzelińskim, Borowej, Brunowie,
Brzezicy, Brzezinie, Budziszowie Wielkim, dwór w Czarnem, zamek w Czernej, pałac w Gaworzycach, zamek
w Goli Dzierżoniowskiej, pałac w Grobli, Gruszowie, „Paulinum” w Jeleniej Górze, w Kamieńcu, Karpnikach,
Kietlinie, Kłonicach, Konarach, Kwietnie, Lasowie, Łagowie, pałac w Łomnicy, Makowicach, Mirosławicach,
Myśliborzu, Pakoszowie, Pieszycach, Prężycach, Proszówce, pałac w Rachowie, Rajsku, Rzymówce, Samotworze,
dwór wieżowy w Siedlęcinie, pałac w Staniszowie Dolnym, Staniszowie Górnym, Ślęzie, Tuszynie, Witoszowie
Górnym, Wleniu, Wojanowie, Wolbromowie i Żmigrodzie.
18 Na Dolnym Śląsku w dobrym stanie technicznym jest około 90 dawnych rezydencji (w tym wymienione,
ostatnie przykłady odremontowanych obiektów).
213
zabytkowych rezydencjach są szybko wykonywane, co wynika z faktu, iż większość
właścicieli posiada fundusze na remont oraz nabywa je w celu wprowadzenia funk-
cji mającej przynieść znaczny zysk nansowy. Prawie połowa osób zdecydowała
się zaadaptować dawne rezydencje na hotele. Funkcję taką wprowadzono bowiem
w 20 budowlach (pałacach w Borku Strzelińskim, Borowej, Brunowie, Brzezinie,
zamku w Czernej, Goli Dzierżoniowskiej, pałacu w Kamieńcu, Karpnikach, Ko-
narach, Łagowie, Makowicach, Pakoszowie, „Paulinum” w Jeleniej Górze, Samo-
tworze, Staniszowie Dolnym, Staniszowie Górnym, Rajsku, Ślęzie, Wleniu i Wo-
janowie). Można zaobserwować, że w ten sposób użytkowane są głównie obiekty
położone w okolicach Wrocławia oraz na obszarze Sudetów i Przedgórza Sudeckiego.
Dopełnieniem głównej funkcji hotelowej w zespołach rezydencjonalnych jest ośro-
dek konferencyjny oraz miejsce organizacji wesel i bankietów19. Większość hoteli
znajdujących się w tego typu budowlach ma wysoki standard. Wyjątkiem jest pa-
łac w Kietlinie, mieszczący gospodarstwo agroturystyczne. Obok adaptacji na ho-
tele najczęściej rezydencje przeznaczane są na prywatne siedziby. W 12 pałacach
w XXI wieku pozostawiono funkcję podobną do pierwotnej (w pałacu w Biskupi-
cach Podgórnych, Brzezicy, Budziszowie Wielkim, pałacu w Kłonicach, Kwietnie,
Mirosławicach, Myśliborzu, Pieszycach, Proszówce, Rzymówce, Witoszowie Gór-
nym, Wolbromowie). W pojedynczych przypadkach na Dolnym Śląsku budowle
adaptowane są na szkoły (pałac w Tuszynie), domy kultury (pałac w Gaworzy-
cach), muzea (wieża w Siedlęcinie) lub na cele turystyczne (pałac w Żmigrodzie).
Niektórzy właściciele w jednym obiekcie łączą odmienne funkcje. Zazwyczaj
głównym przeznaczeniem tych budowli jest siedziba fundacji. W dworze Czarne
(oprócz tego, że zlokalizowano w nim Fundację Kultury Ekologicznej) istnieje moż-
liwość przenocowania, zorganizowania różnego typu imprez, a przez kilka lat mie-
ściła się tam również restauracja. Pałac w Łomnicy prócz głównej funkcji siedziby
ośrodka „Polsko-Niemieckie Centrum Kulturalne Pałac Łomnica” oraz pomocni-
czych związanych z fundacją (miejsce organizacji koncertów, konferencji oraz se-
minariów o tematyce ochrony zabytków i historii sztuki), mieści również muzeum
oraz mieszkanie właścicieli. Ostatni z tego typu przykładów to pałac w Rachowie,
w którym obok fundacji Henricianum znajduje się centrum rehabilitacyjne.
O ile w wymienionych obiektach prace zostały już zakończone, o tyle
w 22 rezydencjach działania jeszcze trwają – zmierzają ku końcowi lub są mocno
zaawansowane20. Nowe, planowane dopiero funkcje są różne. W dalszym ciągu
19 W pojedynczych przypadkach główną funkcją jest ośrodek konferencyjny (pałac w Grobli, Gruszowie) oraz
dom weselno-bankietowy (pałac w Lasowie, do niedawna pałac w Prężycach). Funkcja noclegowa stanowi w tych
obiektach dopełnienie wymienionego przeznaczenia.
20 Intensywne prace budowlano-konserwatorskie prowadzone są obecnie w pałacu w Chróstniku, Galowicach,
Gorzanowie, Międzylesiu, Ciechanowicach, Jastrowcu, Jedlinie-Zdroju, Jędrzychowicach, Jodłowniku, Kamieńcu
214
będzie przeważać funkcja hotelowa. Część właścicieli nie ma jednak jeszcze
pewności, jakie ostatecznie będzie przeznaczenie budowli21.
Stan zachowania rezydencji przed przystąpieniem do prac:
ruina historyczna, ruina współczesna
Podczas adaptacji dawnych rezydencji do nowych funkcji istotna jest przede
wszystkim nie szybkość prowadzonych prac, ale sposób podejścia do cennej bu-
dowli. Z punktu widzenia konserwatorskiego działania właściciela oraz projektan-
tów należy oceniać przez pryzmat postulatów zawartych w kartach międzynarodo-
wych, dotyczących ochrony zabytków22. Sposób podejścia do obiektu zależny jest
w dużym stopniu od stanu zachowania przed rozpoczęciem prac. Zabieg restaura-
cji, który w Karcie Weneckiej określono jako możliwy do zastosowania w sytuacjach
wyjątkowych, na terenie Dolnego Śląska został przeprowadzony wraz z odbudową
w większości dawnych rezydencji ze względu na ich katastrofalny stan techniczny
(il.1).
Działania konserwatorskie o ograniczonym zakresie prac byłyby niewystar-
czające, aby zaadaptować je do pełnionych obecnie funkcji. Bogusław Szmygin wy-
różnił dwa główne typy ruin: „ruiny historyczne” oraz „ruiny współczesne”. Różnią
się one czasem powstania oraz przyczynami, które doprowadziły do takiego ich sta-
nu23. Na terenie Dolnego Śląska odbudowa dawnych rezydencji dotyczyła przede
wszystkim ruin współczesnych, trwających w takim stanie od stosunkowo niedłu-
giego czasu oraz posiadających wiarygodne przekazy o wyglądzie przed zniszcze-
niem. Decyzja o rozszerzonym zakresie prac konserwatorskich przy tego typu ru-
inach nie budzi większych kontrowersji, jeśli nie uznaje się ich obecnego stanu za
walor czy dokument historyczny, który warto chronić24. Istotny jest również fakt,
iż na omawianym terenie są to budowle nowożytne, które nie uległy całkowitej de-
gradacji.
Ząbkowickim, Karczowicach, Krotoszycach, Muszowie, Naroczycach, Piotrowicach Nyskich, Radomierzycach,
Rysiowicach, Stanowicach, Twardocicach, zamku i dworze w Płoninie oraz w zamku w Ząbkowicach Śląskich.
21 Na przykład właściciel dworu i zamku w Płoninie planował pierwotnie zaadaptować dwór na pensjonat
z gastronomią a w zamku umieścić mieszkanie dla siebie na górze, a dół udostępnić do zwiedzania, jest to jednak
już nieaktualne z powodu braku funduszy.
22 Głównym dokumentem obowiązującym do dzisiaj jest Karta Wenecka z 1964 roku. Stanowi ona aktualizację
wcześniejszej Karty Ateńskiej.
23 B. Szmygin, Historyczna ruina w świetle teorii konserwatorskiej i współczesnych uwarunkowań, [w:]
Ochrona zabytków architektury obronnej. Teoria i praktyka, red. M. Lewicka, Warszawa 2008, s.32.
24 P. Dettloff, Wartość historycznych ruin w Polsce wobec współczesnych zagrożeń i szans ochrony, [w:]
Zamki, grody, ruiny: waloryzacja i ochrona, red. M. Lewicka, Warszawa–Białystok2009, s. 147, 150.
215
Trwała ruina – adaptacja do funkcji turystycznej
W XX wieku na Dolnym Śląsku część ruin historycznych poddano kon-
serwacji zachowawczej, jak również przeprowadzono działania mające na celu
ulepszenie komunikacji turystów w tych obiektach. Inicjatywy te dotyczyły przede
wszystkim pozostałości średniowiecznych zamków, których malowniczy wygląd
w niekompletnym stanie stanowił o wysokiej wartości artystycznej25. Obec-
nie na Dolnym Śląsku większe prace budowlano-konserwatorskie prowadzone
są w dwóch trwałych ruinach historycznych – zamku Niesytno w Płoninie oraz
w Ząbkowicach Śląskich. Podejmowane działania nie będą polegały na całkowitej
odbudowie zamków. Głównym zadaniem jest zabezpieczenie ich substancji
zabytkowej przy jednoczesnym ponownym udostępnieniu ich turystom. W przy-
padku zamku w Ząbkowicach Śląskich podjęte prace dotyczą głównie południowej
części skrzydła wschodniego. Planowane jest tam przywrócenie dachu, odtworze-
nie attyki, przekrycie stropem parteru oraz pierwszego piętra w celu stworzenia
sal ekspozycyjnych. Uzupełniony zostanie również obwód i sklepienie usytuow-
25 Odbudowa tych budowli zmniejszyłaby ich wartość artystyczną. W ostatnich latach w Polsce pojawiają
się jednak przykłady rekonstrukcji ruin historycznych. Najwięcej kontrowersji wzbudziła odbudowa zamku w
Poznaniu, Bobolicach oraz Tykocinie.
Il.1. Pałac w Wojanowie, stan przed przystąpieniem do prac
budowlano-konserwatorskich, widok od strony elewacji ogrodowej
(fot. J. Grochowski, 2004)
216
anej w tej części warowni bastei26. W zamku w Płoninie odtwarzane są sklepienia,
stropy oraz elementy konieczne do tego, aby móc udostępnić obiekt do zwiedzania.
Obok warowni znajdują się ruiny renesansowego dworu, które obecnie są w trakcie
adaptacji do funkcji muzealnej27.
Interesującym przypadkiem, który do tej pory nie miał miejsca na Dolnym
Śląsku, jest adaptacja do funkcji turystycznej ruiny współczesnej w sposób pozo-
stawiający ją w formie trwałej ruiny. Barokowego pałacu Hatzfeldów w Żmigrodzie
zdecydowano się nie odbudowywać, a jedynie poddać pracom konserwatorskim
oraz udostępnić jego pozostałości do zwiedzania28. Spalony w styczniu 1945 roku
obiekt w kolejnych latach ulegał degradacji i zaczął stanowić zagrożenie dla ży-
cia osób przebywających w pobliżu. W latach 70. znaczną część pałacu rozebrano.
Na początku XXI wieku podjęto decyzję o ekspozycji zabytkowych ruin. W latach
2007–2008 dokonano renowacji fasady i zabezpieczenia korpusu głównego pała-
cu. Naruszone bądź rozebrane fragmenty murów zostały odbudowane przy użyciu
cegieł odzyskanych z wyburzonych ścian grożących zawaleniem. Fronton został
odrestaurowany przy zachowaniu istniejącego tynku. Elewacje skrzydeł pałacu
pozostawiono w formie istniejącej – ukazującej ich tragiczny stan po zniszczeniu.
Poddano je jedynie konserwacji zachowawczej (il.2.).
Konstrukcja muru została wzmocniona przy pomocy stali. W celu stworze-
nia ciągu komunikacyjnego dla turystów, wzdłuż ściany frontowej od strony wnę-
trza wykonano galerię przylegającą do muru. Piwnice pałacu zostały odgruzowane,
a następnie zaadaptowane do funkcji gastronomicznej. Położoną obok rezyden-
cji basztę zaczęto użytkować jako ośrodek kulturalny promujący sztukę, a także
historię Żmigrodu29.
26 M. Małachowicz, R. Karnicki, Projekt budowlany – remont zamku w Ząbkowicach Śląskich, etap II a,
Wrocław 2013. Dostępny w Internecie: http://archiwum.zabkowiceslaskie.pl/BIP/2008/Z/2012/pb040413_z.
pdf (dostęp: 3 listopada 2016).
27 O cjalna strona internetowa Zamku Niesytno w Płoninie,www.niesytno.pl (dostęp 15 października 2016).
28 Początki rezydencji wiążą się z rokiem 1683, kiedy to powstała kaplica pałacowa zaprojektowana przez
Carlo Rossi’ego na zamówienie Heinricha v. Hatzfeldta. Główna bryła założenia wybudowana została w latach
1706–1708 dla Franza Adriana Hatzfelda przez Krzysztofa Hacknera. W latach 60. XVIII w. obiekt rozbudował
o klasycystyczne skrzydło Carl Gotthard Langhans. Kolejne zmiany nastąpiły wiek później, kiedy to między innymi
barokowa fasada pałacu uzyskała neorenesansowy wystrój. W 1945 roku budowla została spalona (S. Brzezicki,
Ch. Nielsen, G. Grajewski, D. Popp, Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, Warszawa 2006, s.1108).
29 D. Chlebowska, Trwała ruina w Polsce koniecznym świadkiem historycznego krajobrazu, „Wiadomości
konserwatorskie” 2004, nr 16, s.76–83.
217
Odbudowa oraz adaptacja ruin współczesnych
Jak już wspomniano, ze względu na tragiczny stan techniczny większość dol-
nośląskich rezydencji wymagała przeprowadzenia szerszego zakresu działań bu-
dowlano-konserwatorskich w celu umożliwienia ich adaptacji do nowych funkcji
użytkowych30. Obecnie podczas dokonywania różnego rodzaju prac w zabytkach
zwraca się szczególną uwagę na zapis z Karty Weneckiej mówiący o tym, iż podczas
użytkowania budowli zabytkowej nie należy zmieniać jej układu oraz istniejącego
wystroju. W większości z omawianych, odbudowanych budowli nie istnieją pier-
wotne stropy, więźby dachowe, stolarka okienna, drzwiowa oraz wyposażenie po-
mieszczeń. Oryginalne elementy nie zachowały się lub zostały wymienione podczas
odbudowy ze względu na ich zły stan techniczny31.
30 Podczas tworzenia projektu remontu i przebudowy poszczególnych rezydencji ważnym źródłem informacji
o nich były studia historyczno–architektoniczne, opracowane w latach 1954-1990 przez Pracownię Dokumentacji
Naukowo-Historycznej Przedsiębiorstwa Państwowego Pracownie Konserwacji Zabytków. Materiały są obecnie
przechowywane w zasobach Narodowego Instytutu Dziedzictwa oraz w archiwach Wojewódzkich Konserwatorów
Zabytków.
31 W większości przypadków nowe elementy wykonywane są w stylu historyzującym (poza elementami
konstrukcji).
Il.2. Pałac w Żmigrodzie w formie trwałej ruiny, widok od strony elewacji frontowej
(fot. T. Marcinów, 2016)
218
Osoby zaangażowane w odbudowę dolnośląskich rezydencji bardzo często
stawały przed dylematem, jak rozwiązać niektóre elementy. Podstawowy problem
dotyczył kwestii wyglądu budowli: czy powinna ona być taka jak przed zniszcze-
niem, czy należy przywrócić jej formę pierwotną, a może należy wykonać remont
jeszcze inaczej. Przykładowo: podczas działań wojennych spaleniu uległ szczyt da-
chu quasi-donżonu znajdującego się przy renesansowym zamku w Goli Dzierżo-
niowskiej32. Obecnie został on przywrócony w formie nawiązującej do pierwotnej
(przed zniszczeniem znajdował się podwójny neorenesansowy szczyt z początku
XX wieku)33. Jednak nie jest to dokładna rekonstrukcja, ponieważ zmieniono usy-
tuowanie kalenicy dachu czterospadowego z prostopadłej na równoległą do drogi.
Druga zmiana dotyczyła usunięcia z elewacji sgraf ta neorenesansowego, pocho-
dzącego z XIX wieku. Obecnie uczytelniono i zachowano w formie świadków tynki
oryginalne (il.3.).
32 J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005, s.88.
33 Szczegółowy opis budowli w jej początkowej formie zawarł Krzysztof Eysymontt w swojej pozycji na temat
dolnośląskich dworów w okresie renesansu (K. Eysymontt, Architektura renesansowych dworów na Dolnym
Śląsku, Wrocław 2010, s. 263-264).
Il.3. Pałac w Goli Dzierżoniowskiej po odbudowie, widok od strony elewacji frontowej
(fot. J. Golonka, 2016)
219
Natomiast w pałacu „Paulinum” w Jeleniej Górze adaptacja budowli do no-
wej funkcji hotelowej umożliwiała odtworzenie pierwotnego wysokiego dachu.
Element ten uległ spaleniu w latach 60. XX wieku. Nadbudowano wówczas pa-
łac o jedną kondygnację i zakończono płaskim dachem. Obecnie nie zmieniono tej
formy, a zadecydowały o tym względy ekonomiczne (rozwiązanie bez skosów
dawało większą powierzchnię użytkową) 34.
Wśród wymienionych nowych funkcji, które pełnią dziś dawne rezydencje na
Dolnym Śląsku, najwięcej zmian wprowadzono w obiektach zaadaptowanych na
hotele. Pomimo, iż przyjmuje się, że rezydencje pałacowe są odpowiednimi budow-
lami do pełnienia tej funkcji, ponieważ posiadają historyczne przeznaczenie do go-
ścinności, właściwą strukturę wnętrz oraz malowniczą lokalizację35, obiekty hotelo-
we wymagają wprowadzenia obszernego układu programowego36. W celu uniknięcia
przebudowywania i rozbudowywania rezydencji większość programu funkcjonal-
nego umieszcza się w zabudowaniach folwarcznych, znajdujących się niedaleko
głównego budynku (m.in. pałac w Brunowie, zamek w Goli Dzierżoniowskiej, pałac
w Staniszowie Górnym, Wojanowie czy zamek Topacz w Ślęzie). Konserwatorzy
zabytków, którzy starają się dopilnować aby autentyzm cennej rezydencji zacho-
wany był w możliwie największym stopniu, w przypadku dawnych stajni, stodół
czy obór pozwalają na wprowadzanie większych zmian. Zazwyczaj inwestorzy
umieszczają w nich usługi kongresowe, bankietowe, rozrywkowe, noclegowe oraz
strefy basenów i SPA. W samej rezydencji znajdują się pokoje o najwyższym stan-
dardzie oraz część gastronomiczna. Podczas adaptacji wyburzenia dotyczą przede
wszystkim wtórnych ścian działowych, które wykonano w zabytkowych budowlach
po 1945 roku. Nowe podziały pojawiają się w związku z wprowadzaniem do ho-
telowej restauracji zaplecza kuchennego (zazwyczaj takie zaplecze pojawia się na
poziomie piwnic) oraz wydzieleniem węzłów higieniczno-sanitarnych w pokojach.
Wyjątkowym przykładem są pałac w Pakoszowie oraz zamek w Goli Dzierżoniow-
skiej, gdzie właściciele, aby nie ingerować w substancję zabytkową przez tworze-
nie dodatkowych pomieszczeń, zdecydowali się na wprowadzenie elementów
łazienkowych w pokojach (il.4.).
34 P. Napierała, Pałac Paulinum. Historia i współczesność, Wrocław 2005, s.18, 20-21.
35 R. Rouba, Hotelarstwo w zabytkowych rezydencjach jako czynnik mody kujący otoczenie, Łódź 2010.
36 Część eksploatacyjną hotelu najwyższej kategorii tworzą cztery piony: mieszkalny, gastronomiczny, sal
wielofunkcyjnych oraz rekreacyjny, oprócz tego znajduje się jeszcze strefa administracyjna, socjalna i techniczno-
gospodarcza (M. Grabiszewski, Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe,[w:]Adaptacja obiektów
zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych,red. B.Szmygin, Warszawa–Lublin 2009, s. 43–54).
220
W rezydencjach mieszczących obecnie hotele przeznaczenie niektórych po-
mieszczeń zostało zmienione, aby zwiększyć powierzchnię niezbędną do nowego
sposobu funkcjonowania. W pałacu w Wojanowie apartamenty zostały umieszczo-
ne na poziomie wcześniej nieużytkowego poddasza (widoczne są zakotwienia więź-
by dachowej). Doświetlenie tych nowych pomieszczeń wykonano we fryzie elewacji
(il.5).
Dwa pawilony połączone przeszklonymi łącznikami z główną bryłą wojanow-
skiej rezydencji, pełniące dawniej funkcję oranżerii, zostały obecnie zaadaptowane
na dwupoziomowe apartamenty. Zmiana przeznaczenia wymagała wyburzenia we-
wnętrznych podziałów37. We wspomnianym już pałacu w Pakoszowie, we wnętrzu
pełniącym dawniej funkcję bielarni lnu usytuowano restaurację.
Istotną kwestią z punktu widzenia konserwatorskiego jest wprowadzanie
nowej kubatury, w związku z adaptacją rezydencji do nowej funkcji. Sposób wy-
konania jej wpływa na odbiór zabytku oraz na stopień jego wartości autentyzmu.
Można zaobserwować trzy sposoby dodawania brył:
forma współczesna kontrastowa,
forma pełnej integracji,
forma współczesna harmonijna.
37 Pierwotnie na dachach oranżerii znajdowały się tarasy widokowe. Podczas ostatniej adaptacji nie zostały
jednak przewrócone (P. Napierała, Pałac w Wojanowie, Wrocław 2008, s. 42).
Il.4. Pałac w Pakoszowie, łazienka połączona z pokojem
(A. Marcinów, 2012)
221
Il.5. Pałac w Wojanowie, apartament na poziomie poddasza dawniej
nieużytkowego (A. Marcinów, 2012)
Il.6. Pałac w Pakoszowie, widok elewacji frontowej z dobudowaną bryłą
(A.Marcinów, 2012)
222
Il.7. Zamek Topacz w Ślęzie, widok elewacji ogrodowej z dobudowaną bryłą
(L.Golonka, 2016)
Il.8. Dwór wieżowy w Siedlęcinie, sala reprezentacyjna
(A. Marcinów, 2012)
223
W latach 60–90. XX wieku na Dolnym Śląsku wykonywano przy rezyden-
cjach dobudówki prezentujące styl współczesny, w żaden sposób nie komponują-
cy się ze starymi budowlami (Bukowiec, Sobieszów, pałac Ziethena w Cieplicach).
Obecnie takie rozwiązania należą już do rzadkości38. W XXI wieku, kiedy właści-
ciele decydowali się wprowadzić nowe kubatury do kilku dolnośląskich rezydencji,
przede wszystkim projektowano je w sposób w pełni zintegrowany z substancją
zabytkową, nie odróżniając ich od partii autentycznej. Dobrze ten sposób postę-
powania obrazuje dobudowana do pałacu w Pakoszowie niska, podłużna bryła
z basenem wykonana w stylu historyzującym39 (il.6.).
Podobnym przykładem jest szyb windy przy pałacu w Wojanowie, który
został umieszczony w formie dobudówki przy elewacji bocznej. Pokryto go pseu-
doboniowaniem, aby nie odróżniał się od starszej budowli. W sposób odmien-
ny właściciel wraz z architektem podeszli do kwestii rozbudowy zamku Topacz
w Ślęzie – zaprojektowano niskie dobudówki o nowoczesnej formie (umieszczono
w nich restaurację oraz basen)40. Bryły dopasowane zostały w sposób harmonijny,
nie fałszujący właściwego odbioru budowli (il.7.).
Podobnie jak możemy obserwować różne podejścia do kwestii wykonania
formy dobudowanej do zabytkowej rezydencji, tak samo możemy zauważyć w os-
tatnim czasie zmiany związane ze sposobem podejścia do tematu wystroju wnętrz
budowli. Tak jak zostało już powiedziane, w dolnośląskich zamkach, dworach
i pałacach nie zachowało się oryginalne wyposażenie. Jeszcze kilka lat temu
w zaadaptowanych rezydencjach dominowały eleganckie wnętrza w stylu
historyzującym. Obecnie możemy zauważyć, że właściciele decydują się na
współczesny wystrój. W pałacu w Pakoszowie architekt podjął decyzję o nierekon-
struowaniu detali oraz nieistniejących elementów budowli (poza tymi znajdującymi
się w najważniejszych pomieszczeniach, m.in. w dawnej sali balowej)41. Wnętrza
barokowego obiektu są obecnie nowoczesne. W zamku w Goli współczesna
38 W pałacu w Wierzbnie, który pełni funkcję ośrodka leczniczego, nowa bryła nawiązuje do zabytku w sposób
zupełnie dowolny, ale przede wszystkim swoją ogromną kubaturą całkowicie dominuje nad dawną rezydencją.
39 Bryła kubaturą nawiązuje do istniejącego wcześniej w tym miejscu budynku gospodarczego.
40 Rezydencje rzadko są w stanie pomieścić w swojej oryginalnej bryle basen, który jest koniecznym elementem
ekskluzywnego hotelu. Na Dolnym Śląsku tylko w Brunowie mieści się basen w pałacu (kondygnacja piwniczna).
Zazwyczaj usytuowany jest on w dawnych zabudowaniach folwarcznych (m.in. zamek w Goli Dzierżoniowskiej,
pałac w Staniszowie Dolnym, Staniszowie Górnym czy Wojanowie) lub – tak jak w przypadku Ślęzy czy Pakoszowa
– w dobudowanych bryłach. Umieszczanie basenu w innym budynku niż ten, w którym są pokoje hotelowe, nie
jest praktycznym rozwiązaniem. W zamku Gola problem rozwiązano przez połączenie tunelem podziemnym
rezydencji z dawnym budynkiem gospodarczym zaadaptowanym do tej funkcji.
41 A. Augustyn, Hagen Hartmann wrócił do pałacu w Pakoszowie[online]. Dostępny w Internecie: http://
wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,11225626,Hagen_Hartmann_wrocil_do_palacu_w_Pakoszowie .html
[dostęp 10 lipca 2016].
224
elegancja została połączona z wyeksponowaniem oryginalnych elementów –
kominków czy fragmentów muru. W przypadku zachowania przekazów ikonogra-
cznych właściciele decydują się na odtworzenie historycznego wystroju. Zamek
w Karpnikach jest jednym z nielicznych tego typu przykładów, gdzie na podstawie
starych rysunków można było zrekonstruować gabinety i pokoje z XIX wieku,
gdy właścicielami obiektu byli książę Wilhelm Pruski wraz z małżonką42.
Zabytkowe rezydencje są w stanie zachować swój autentyzm w największym
stopniu w momencie adaptacji ich do funkcji muzealnej. Na Dolnym Śląsku naj-
lepszym na to dowodem jest średniowieczny dwór wieżowy w Siedlęcinie. Budow-
la w 2001 roku zakupiona została przez Fundację Zamek Chudów. Od 2008 roku
w wieży organizowane są wystawy czasowe, a w 2011 roku otwarto stałą wystawę
muzealną. Na ekspozycji prezentowane są elementy odnalezione podczas badań
archeologicznych, prowadzonych w wieży oraz wokół niej. Oprócz tego cały czas
można oglądać średniowieczne malowidła na II piętrze budowli43. Są to cenne
XIV-wieczne dzieła przedstawiające historię rycerza Okrągłego Stołu – sir Lancelo-
ta z Jeziora44. Polichromie zostały poddane zabiegom konserwatorskim, a w całym
obiekcie przeprowadzana jest konserwacja zachowawcza (il.8.).
Drugim obiektem, pełniącym na razie w części pomieszczeń funkcję muze-
alną, jest będący w trakcie remontu konserwatorskiego pałac Jedlinka w Jedlinie
Zdrój. W barokowym obiekcie podczas II wojny światowej znajdował się sztab
nazistowskiej organizacji TODT. Obecnie jedna z sal pałacu została wyposażona
w historyczne niemieckie sprzęty, mające inscenizować pracę organizacji. W pod-
ziemiach mieszczą się pozostałości po niemieckim schronie przeciwchemicznym.
W rezydencji jest również sala poświęcona ostatniemu przedwojennemu właści-
cielowi – Gustawowi Böhmowi45. Funkcję muzealną zaczął również pełnić w ostat-
nim czasie pałac w Pieszycach, mający według nowego właściciela stanowić przede
42 W Archiwum Państwowym we Wrocławiu (Oddział w Jeleniej Górze) w Aktach Majątku Karpniki znajdują
się szkice księcia Wilhelma dotyczące przebudowy zamku. Nawiązując do stylu gotyckiego ówczesny właściciel
wykonał rysunki detali architektonicznych, które miały znaleźć się w budowli oraz nowego wyposażenie wnętrz
(Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze, Akta Majątku Karpniki, Rysunki księcia Wilhelma
Pruskiego, Sygn. 23).
43 www.zamekchudów.pl[dostęp: 26.07.2016].
44 Polichromie wykonane zostały techniką al secco (na suchym tynku); artysta mógł pochodzić z północno-
wschodniej Szwajcarii; wykonał swoje dzieło w nurcie linearno-idealistycznym, zapoczątkowanym w sztuce
dworskiej we Francji i Anglii (J. Witkowski, Szlachetna a wielce żałosna opowieść o Panu Lancelocie z Jeziora,
Wrocław 2002, s. 35, 42–43, 55).Są to jedne z najstarszych malowideł o tematyce świeckiej na terenie Śląska;
reprezentują również wysoki poziom artystyczny (M. Staffa, Słownik geogra i turystycznej Sudetów. Kotlina
Jeleniogórska, Wrocław 1999, s. 405).
45 O cjalna strona internetowa Pałacu Jedlinka w Jedlinie Zdroju, http://www.jedlinka.pl/index.php/palac/
warto-zobaczyc [dostęp 7 listopada 2016].
225
wszystkim jego siedzibę prywatną46. Stanley Hyduke kilka razy do roku oprowadza
turystów po ponad 60 pokojach (jest to największy barokowy pałac w tej części
Polski). Podczas prowadzonych prac budowlano-konserwatorskich służby ochrony
zabytków zadbały, aby elewacja odzyskała oryginalny wygląd. We wnętrzu pozwo-
lono właścicielowi zrealizować swoje własne wizje. W obiekcie możemy obecnie
zaobserwować ogromny przepych (na granicy kiczu). Przytłaczająca jest ogrom-
na ilość złoconych elementów oraz malowideł ściennych przedstawiających nie
tylko historyczne postacie, ale również współczesne47. Obiekt ten jest wyjątkowy
ze względu na gościnność właściciela. W większości zamków, dworów i pałaców
Dolnego Śląska pełniących funkcje prywatnych siedzib, osoba postronna nie ma
możliwości wejścia. Właściciele uważają turystów za intruzów próbujących naru-
szyć ich przestrzeń prywatną. Zdarzają się nawet sytuacje, kiedy nie życzą sobie
robienia zdjęć budowli (pałac w Chróstniku, przed obecną adaptacją zamek
w Karpnikach, pałac w Kwietnie podczas remontu)48.
Podsumowanie
Wielość ruin współczesnych na Dolnym Śląsku oczekujących na remont
i adaptację do nowych funkcji sprawia, iż służby ochrony zabytków mniej restrykcyj-
nie podchodzą do proponowanych przez inwestorów zmian w cennych obiektach.
Z jednej strony mogą powstać tak interesujące przykłady, jak adaptacja do funk-
cji turystycznej nowożytnego pałacu w sposób pozostawiający go w formie trwałej
ruiny, z drugiej strony istnieje zagrożenie dla budowli zakupionych przez bogatych
właścicieli, którzy z myślą o zysku prowadzą prace szybko, bez dokonywania głęb-
szej analizy wartości obiektu. Zapominają, że w momencie wzrostu wartości użytko-
wej maleje walor autentyzmu. Służby konserwatorskie muszą stawiać inwestorom
jasne granice, których nie można przekraczać. Ich zadaniem jest bowiem nie tylko
ochrona konkretnych zabytków, ale również kształtowanie świadomości właścicieli
oraz społeczeństwa na temat wagi wartości substancji zabytkowej, a przede wszyst-
46 Pałac w kompletnej ruinie zakupiony został przez milionera Stanley’a Hyduke’a, który w latach 60.
wyemigrował z Polski do Ameryki i tam się wzbogacił(B. Kluska, M. Rozwadowski,Web Master – pierwsza polska
gra komputerowa? [Bajty z brodą] [online]. Dostępny w Internecie: http://gadzetomania.pl/2902,web-master-
pierwsza-polska-gra-komputerowa-bajty-z-broda[dostęp: 10 listopada 2016].
47 M. Piwowar, Polskie zamki i ich właściciele [online]. Dostępny w Internecie: http://www.rp.pl/
Kultura/160819554-Polskie-zamki-i-ich-wlasciciele [dostęp 7 listopada 2016].
48 O Mirosławie Bilińskim, obecnym właścicielu pałacu w Kwietnie, dziennikarz Grzegorz Borowski napisał:
„Co zrozumiałe – jak każdy strzeże on swojego majątku i tylko nieliczni mogą dostać się do środka” (G. Borowski,
Poznajemy powiat średzki – Kwietno [online].Dostępny w Internecie:
http://sroda.express-miejski.pl/wiadomosc/20933,poznajemy-powiat-sredzki-kwietno [dostęp: 7 sierpnia
2016]).
226
kim postrzegania dolnośląskich ruin jako indywidualnych budowli o wysokiej
wartości artystycznej i historycznej, które należy chronić.
Abstract
The Adaptation of Old Residences in Lower Silesia
for Contemporary Uses
Lower Silesia is the region most abundant in castles, manors and palaces in Poland
but at the same time it is an area where many historic residences lie in ruins. This state
is due not only to the military operations that devastated the region during World War II
but also to negligence on the part of subsequent users. However, among the 26 counties
Lower Silesian Voivodeship is subdivided into two stand out as those where the number of
recently revived old residential sites has been much larger than in other places. These are
Wrocław County, favoured by the abundance of castles and palaces as well as their proxi-
mity to Wrocław, the capital of Lower Silesia, and Jelenia Góra County which includes the
area commonly called the Valley of Palaces and Gardens whose eleven sites were declared
historic monuments by the President of Poland in 2011 and are currently going through the
nominating process in the hope of being inscribed on UNESCO’s World Heritage List.
Lower Silesian residences gain a second life mainly through adaptation for contem-
porary uses. Because of the huge cost of construction and conservation work and, later, of
site maintenance, historic abodes are assigned new functions capable of generating sub-
stantial pro ts to their owners. Most castles, manors and palaces are transformed into ho-
tels, business meeting places or celebration venues. In such cases, however, the investors’
desire to obtain the most usable space possible may pose a considerable risk to the historic
substance. Thus the historic building’s use value increases at the cost of its authenticity va-
lue. Another problem is that works are often carried out rapidly, many times without prior
conservation studies. Fortunately, there are also owners who are fully conscious of the im-
portance of the heritage sites they have in their hands and who give priority to historical
over nancial considerations while carrying out works.
The problem of adapting old residences for new uses will be illustrated with the most
representative examples from Lower Silesia from recent years.
227
Literatura
S. Brzezicki, Ch. Nielsen, G. Grajewski, D. Popp, Zabytki sztuki w Polsce. Śląsk, Warszawa
2006.
D. Chlebowska, Trwała runa w Polsce koniecznym świadkiem historycznego krajobrazu,
„Wiadomości konserwatorskie” 2004, nr 16, s.76–83.
P. Dettloff, Wartość historycznych ruin w Polsce wobec współczesnych zagrożeń i szans
ochrony, [w:]Zamki, grody, ruiny: waloryzacja i ochrona, red. M. Lewicka,
Warszawa–Białystok2009, s. 139-161.
K. Eysymontt, Architektura renesansowych dworów na Dolnym Śląski, Wrocław 2010.
M. Grabiszewski, Adaptacja budowli zabytkowych na cele hotelowe,[w:] Adaptacja
obiektów zabytkowych do współczesnych funkcji użytkowych,red. B. Szmygin,
Warszawa–Lublin 2009, s. 43–54.
W. Kapałczyński, Informacje o stanie zachowania zabytkowych dworów i pałaców
w województwie jeleniogórskim, „Karkonosze. Państwowa Służba Ochrony
Zabytków 1991–1998” 1999, nr 223–224, s. 32–33.
W. Kapałczyński, Pałac jako zabytek praktyczne doświadczenia ochrony zabytków
dworsko-pałacowych, [w]: Dolina zamków i ogrodów Kotlina Jeleniogórska –
wspólne dziedzictwo, red. O. Czerner, A. Herzig, Jelenia Góra 2001, s. 306-314.
M. Krogulski, Okupacja w imię sojuszu. Armia Radziecka w Polsce 1944–1956, Warszawa
2000.
M. Lubocka-Hoffmann, Miasta historyczne zachodniej i północnej Polski. Zniszczenia
i programy odbudowy, Bydgoszcz 2004.
R. Łuczyński, Losy rezydencji dolnośląskich w latach 1945–1991, Wrocław 2010.
P. Napierała, Pałac Paulinum. Historia i współczesność, Wrocław 2005.
P. Napierała, Pałac w Wojanowie, Wrocław 2008.
J. Pilch, Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
J. Pruszyński, Ochrona zabytków w Polsce – geneza, organizacja, prawo, Warszawa
1989.
M. Przyłęcki, Ochrona i konserwacja zabytków na Dolnym Śląsku w latach 1945–1970,
[w:] Ochrona dziedzictwa kulturowego Zachodnich i Północnych Ziem Polskich, red.
J. Kowalczyk, Warszawa 1995, s. 73–89.
R.Rouba, Hotelarstwo w zabytkowych rezydencjach jako czynnik mody kujący otoczenie,
Łódz 2010.
M. Staffa, Słownik geogra i turystycznej Sudetów. Kotlina Jeleniogórska,Wrocław 1999.
B. Szmygin, Historyczna ruina w świetle teorii konserwatorskiej i współczesnych
uwarunkowań, [w:] Ochrona zabytków architektury obronnej. Teoria i praktyka,
red. M. Lewicka, Warszawa 2008, s. 30–40.
228
B. Szmygin, Kształtowanie koncepcji zabytku i doktryny konserwatorskiej w Polsce
w XX wieku, Lublin 2000.
J. Witkowski, Szlachetna a wielce żałosna opowieść o Panu Lancelocie z Jeziora,
Wrocław 2002.
Niepublikowane materiały:
Archiwum Państwowe we Wrocławiu Oddział w Jeleniej Górze
Akta Majątku Karpniki, Rysunki księcia Wilhelma Pruskiego, Sygn. 23.
Biblioteka Główna Politechniki Wrocławskiej
A. Marcinów, Doktryna a praktyka w konserwacji i odbudowie zamków, pałaców
i dworów Kotliny Jeleniogórskiej w XIX i XX wieku, praca doktorska, promotor:
prof. dr hab. inż. arch. M. Chorowska, Politechnika Wrocławska, Wrocław 2013.
Akty prawne:
Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 20 września 2011 roku,
Dz. U. Nr 217, poz. 1283.
Internet:
A. Augustyn, Hagen Hartmann wrócił do pałacu w Pakoszowie [online].
Dostępny w Internecie:
http://wroclaw.gazeta.pl/wroclaw/1,35771,11225626,Hagen_Hartmann_wrocil_do_
palacu_w_Pakoszowie.html [dostęp 10 lipca 2016].
G. Borowski, Poznajemy powiat średzki – Kwietno[online].
Dostępny w Internecie:
http://sroda.express-miejski.pl/wiadomosc/20933,poznajemy-powiat-sredzki-kwietno
[dostęp: 7 sierpnia 2016].
B. Kluska, M. Rozwadowski,Web Master – pierwsza polska gra komputerowa? [Bajty
z brodą] [online]. Dostępny w Internecie: http://gadzetomania.pl/2902,web-master-
pierwsza-polska-gra-komputerowa-bajty-z-broda [dostęp: 10 listopada 2016].
M. Małachowicz, R. Karnicki, Projekt budowlany – remont zamku w Ząbkowicach
Śląskich, etap II a, Wrocław 2013 [online].
Dostępny w Internecie:
http://archiwum.zabkowiceslaskie.pl/BIP/2008/Z/2012/pb040413_z.pdf [dostęp: 3
listopada 2016].
O cjalna strona internetowa Fundacji „Zamek Chudów”,
www.zamekchudów.pl [dostęp: 26.07.2016].
O cjalna strona internetowa Narodowego Instytutu Dziedzictwa,
http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/
zestawienia-zabytkow-nieruchomych/ [dostęp: 12 września 2016].
O cjalna strona internetowa Pałacu Jedlinka w Jedlinie Zdroju,
229
http://www.jedlinka.pl/index.php/palac/warto-zobaczyc [dostęp 7 listopada 2016].
O cjalna strona internetowa Zamku Niesytno w Płoninie,
www.niesytno.pl [dostęp: 15 października 2016].
M. Piwowar, Polskie zamki i ich właściciele [online].
Dostępny w Internecie: http://www.rp.pl/Kultura/160819554-Polskie-zamki-i-ich-
wlasciciele [dostęp 7 listopada 2016].
Strona internetowa Zabytki Dolnego Śląska,
http://zabytkidolnegoslaska.com.pl/index.php/artykuly/artykuly-blog/14223-jak-
naprawde-wyglada-sytuacja-zamkow-palacow-i-dworow-na-dolnym-slasku-uzupelnienie
[dostęp: 10 września 2016].