Content uploaded by Ewa Markiewicz
Author content
All content in this area was uploaded by Ewa Markiewicz on May 24, 2022
Content may be subject to copyright.
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
26
Inicjatywa społeczna w kształtowaniu tożsamości lokalnej –
przykład projektu „Cichy Memoriał” (region Podkarpacia)
Ewa Markiewicz
ewa.markiewicz@amu.edu.pl
ORCID 0000-0001-7600-054X
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydział nauk Geograficznych i Geologicznych
Katedra Turystyki i Rekreacji
Agnieszka Niezgoda
agnieszka.niezgoda@ue.poznan.pl
ORCID 0000-0002-2456-1633
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
Instytut Gospodarki Międzynarodowej
Katedra Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych
Abstrakt: Sednem tożsamości terytorialnej jest związek emocjonalny mieszkańców z ich okolicą.
Tożsamość lokalna sprzyja zatem podtrzymaniu regionalnych tradycji i zwyczajów, przez co może
mieć znaczny wpływ na zachowanie kultury będącej elementem atrakcyjności turystycznej. Celem
artykułu jest przedstawienie roli inicjatywy społecznej w kształtowaniu tożsamości miejsca
poprzez procesy partycypacji społecznej na przykładzie projektu „Cichy Memoriał”
w województwie podkarpackim. Zadaniem tej inicjatywy było przybliżenie losów przeciętnych
ludzi, mieszkańców bieszczadzkich wsi i uhonorowanie ich poprzez stworzenie im „graficznego”
pomnika” na deskach wiejskich prywatnych zabudowań gospodarczych. Pomysł tak się spodobał,
iż projekt jest kontynuowany i prace powstają również w innych regionach kraju. Wyniki badań
jakościowych pokazały, że „Cichy Memoriał” pozwolił wykorzystać poczucie tożsamości lokalnej,
a jednocześnie uświadomił mieszkańcom, że są częścią regionu, w którym mieszkają i posiadają
unikatowe dobro, które wzmacnia atrakcyjność turystyczną. Ukazany przykład potwierdza, że
tożsamość lokalna sprzyja podtrzymaniu regionalnych tradycji i zwyczajów, przez co może mieć
znaczny wpływ na zachowanie kultury, nawiązywać do przeszłości i stanowić cząstkę
autentyczności dziedzictwa kulturowego regionu.
Słowa kluczowe: tożsamość lokalna, dziedzictwo kulturowe, atrakcyjność turystyczna,
partycypacja społeczna
Wprowadzenie
W dobie procesów konkurencji, które dotyczą nie tylko produktów materialnych,
ale również jednostek terytorialnych (regionów), ważnym problemem staje się
kształtowanie atrakcyjności poprzez wyróżnienie tych jednostek cechami odrębnymi
od innych i trudnymi do naśladowania. Zgodnie z koncepcją marketingu
terytorialnego, zintegrowany kompleks wartości oferowanych przez obszar (miejsce,
jednostkę terytorialną) tworzy „produkt”, którego odbiorcami są: mieszkańcy,
inwestorzy i turyści. Każde miejsce może rozwijać się, przeżywać odrodzenie, zmieniać
wizerunek w wyniku właściwego zarządzania. W takim ujęciu „miejsce” to nie tylko
obszar w rozumieniu geograficznym, ale również ludzie, kultura, zasoby naturalne
i antropogeniczne, infrastruktura i wszelkie przyszłe możliwości z tym miejscem
związane [Niezgoda 2006, s. 64].
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
27
W ujęciu socjologicznym przyjmuje się, że podstawowym kryterium
wyodrębnienia regionu spośród innych typów społeczności terytorialnych jest poczucie
odrębności od innych zbiorowości oraz siła więzi emocjonalnych koncentrująca
się wokół emocjonalnego stosunku do regionu [Jałowiecki, Szczepański, Gorzelak
2007]. Można zgodzić się z tezą Danuty Walczak-Duraj [2011, s. 162], że zasadniczym
sposobem budowania kapitału społecznego na poziomie regionalnym jest
skoncentrowanie się przez władzę samorządową na procesie wykształcania i/bądź
podtrzymywania tożsamości wspólnot lokalnych danej wsi, gminy, miasta,
a w konsekwencji regionu.
Tożsamość lokalna sprzyja podtrzymaniu regionalnych tradycji i zwyczajów,
przez co może mieć znaczny wpływ na zachowanie kultury będącej elementem
atrakcyjności turystycznej. Poprzez wykorzystanie potencjału społecznego wspólnot,
szukanie nowych form partycypacji obywatelskiej w życiu społecznym, kształtowanie
aktywnych postaw czy integrowanie wspólnot i społeczności lokalnych tworzone jest
dziedzictwo kulturowe [Gajowiak 2012, s. 68].
Turystyka opierająca się na eksploracji dziedzictwa pozwala gościowi (turyście)
przybliżyć się do zjawisk, które miały miejsce w przeszłości [Czerny 2005]. Przyjmując
optykę marketingu terytorialnego, taki historyczny wyróżnik może zachęcać turystów
do przyjazdu w określone miejsce i stanowić o przewadze konkurencyjnej tego miejsca
w stosunku do innych regionów. W kontekście poszukiwania przez turystów
autentycznych doświadczeń wagi nabiera uwierzytelnienie przekazu dotyczącego
posiadanego dziedzictwa kulturowego. Wśród modeli bezpośredniego uwierzytelnienia
na szczególne uznanie zasługuje model gorący (procesowy), w którym uwzględniono
zarówno perspektywę gospodarza, jak i gości oraz nieuniknione oddziaływanie ich
wzajemnej interakcji, czego efektem jest wzrost autentycznych doświadczeń turysty
i stworzenie obrazu miejscowej społeczności jako „depozytariuszy dziedzictwa, jego
gospodarzy i użytkowników (w wielu wymiarach) a więc tych, którzy podtrzymują jego
żywotność i nadają mu wciąż nowe znaczenia” [Mikos von Rohrscheidt 2020, s. 78].
W kreowaniu atrakcyjności, odrębności regionalnej ważną rolę może odgrywać
tożsamość lokalna i inicjatywa społeczna. Jak stwierdza Mirosława Czerny
[2005, s. 221] „ludzie, którzy tam żyją, kształtują tę przestrzeń, ale też sami są przez
nią kształtowani”.
Celem artykułu jest przedstawienie roli inicjatywy społecznej w kształtowaniu
tożsamości miejsca poprzez procesy partycypacji społecznej. Na przykładzie projektu
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
28
„Cichy Memoriał” w województwie podkarpackim autorki wskażą możliwości i skutki,
jakie ta inicjatywa wywołała dla kształtowania atrakcyjności turystycznej. Przy wyborze
podmiotu badań autorki kierowały się potrzebą poszanowania autentyzmu
kulturowego, bowiem budowanie marki miejsca powinno opierać się na jego
rzeczywistej tożsamości, a nie na nowych, sztucznie wykreowanych walorach
[Mikos von Rohrscheidt 2020].
Tożsamość lokalna – pojęcie i cechy
Jednostki terytorialne stanowią pewien otwarty system uwarunkowany
historycznie, ciągle zmieniający się i ewaluujący wraz z zachodzącymi w nim relacjami
miedzy ludźmi a środowiskiem [Niezgoda 2006; Griszel 2015]. Koncepcja marketingu
terytorialnego zakłada, że na grunt zarządzania jednostkami terytorialnymi można
przetransponować pojęcia i działania wypracowane dla potrzeb zarządzania
organizacją. Tożsamość można zdefiniować jako zespół cech i właściwości, pozwalający
określić oraz zidentyfikować daną organizację [Figiel 2015]. Tożsamość jest zestawem
podstawowych atrybutów wyróżniających daną organizację od innych graczy
rynkowych, a zwłaszcza bliskich konkurentów [Altkorn 2002, s. 7; Florek 2014, s. 21].
Również wyjątkowe cechy miejsca decydują o możliwościach kształtowania jego
tożsamości. Należą do nich dzieje miasta/regionu, zwyczaje, tradycje, styl życia
mieszkańców, a także symbole kulturowe charakterystyczne dla danego obszaru. Ewa
Glińska [2012, s. 271] nazywa je „kapitałem tożsamości”. W oparciu o definicję
tożsamości organizacji tożsamość miejsca definiowana jest jako zbiór elementów i cech
miejsca umożliwiających jego identyfikację i wyróżniających spośród innych miejsc
[Berbeka 2018, s. 56]. Miejsce staje się fundamentalną składową tożsamości osobistej
oraz środkiem do odróżniania się od innych i budowania pozytywnej samooceny.
Przywiązanie do miejsca odgrywa rolę w pogłębianiu indywidualnej, grupowej
i kulturowej samooceny, poczucia wartości i dumy z samego siebie [Florek 2018,
s. 154].
Z takiego ujęcia wynikają dwie ważne implikacje. Po pierwsze, historyczne
uzasadnienie kreowania tożsamości, co uwzględnia następująca definicja określająca
tożsamość miejsca jako „ogół cech wyróżniający dany obszar, które historycznie
ukształtowały jego charakter” [Glińska 2012, s. 271]. Miejsce ma więc też wymiar
diachroniczny – ma swoją historię, a spostrzegana ciągłość miejsca jest czynnikiem
silnie wpływającym na jego tożsamość i doświadczenie [Beatley 2004; Hayden 1997].
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
29
Drugą ważną konsekwencją tych rozważań jest konieczność zauważenia, że tożsamość
terytorialna może być pojmowana jako indywidualna i zbiorowa. Indywidualna
tożsamość terytorialna określana jest jako umysłowa reprezentacja i emocjonalna
ocena danego obszaru, który człowiek włącza do koncepcji samego siebie i postrzega
jako swoją część [Łukowski 2002, s. 82-83]. Tożsamość zbiorowa jest poczuciem więzi
łączących człowieka z innymi ludźmi zamieszkującymi wspólnie dane terytorium.
Tożsamość lokalna wywodzi się od takich pojęć jak: tożsamość miejsca,
tożsamość społeczna i tożsamość kulturowa. „Miejsce” może być definiowane w różny
sposób. W literaturze występują najczęściej odniesienia do miast [Klage 1991; Glińska
2012; Florek 2014].
Tożsamość społeczną Piotr Sztompka [2016, s. 136] określa jako „szczególnie
kwalifikowany rodzaj więzi społecznych, wyróżniający się poczuciem emocjonalnej
wspólnoty nie z jednym partnerem, ale z całą realnie istniejącą grupą społeczną, albo
z całą statystycznie wyróżnialną kategorią społeczną, o której myślimy «my»”.
Formułując podstawowe tezy dotyczące roli przestrzeni międzyludzkiej w tworzeniu
kapitału społecznego Autor stwierdza: „jesteśmy tym, co otrzymaliśmy od innych,
których spotkaliśmy w życiu” [Sztompka 2016, s. 334].
W procesie powstania tożsamości społecznej jednym z zasadniczych czynników
jest świadomość istnienia w najbliższym otoczeniu wspólnego dziedzictwa
materialnego i duchowego [Czerny 2005, s. 223]. Wpływ kultury określonej przestrzeni
decyduje o tożsamości kulturowej, która w raz z indywidualnością cech kształtuje
tożsamość lokalną i sprawia, że jednostka utożsamia się z tym miejscem. Kultura pełni
funkcję integrującą, a jej unikatowy charakter w danym miejscu może być wyróżnikiem
określającym przewagę konkurencyjną.
Jednym z kluczowych elementów budujących tożsamość miejsca jest koncepcja
tzw. genius loci (duch miejsca). Stanowi on zespół lub ogół elementów materialnych
(krajobraz, budynki, przedmioty), niematerialnych (wspomnień, przekazów ustnych,
dokumentów pisanych, rytuałów, umiejętności), wszelkich walorów fizycznych
i duchowych, które nadają sens emocjonalny miejscu [Wiśniewska 2012, s. 77; Berbeka
2018, s. 57]. Koncepcja ta jest dość nieprecyzyjna, ale zwraca uwagę na związek między
cechami miejsca i sposobami ludzkiego zachowania [Mikułowski Pomorski, 2011].
Na popularności zyskuje również pojęcie miejskiego czy regionalnego DNA,
które na wzór DNA biologicznego jest gwarantem tożsamości miejsca, mimo różnych
przemian, jakim to miejsce podlega [Silva 2004; Lewicka 2012].
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
30
Tożsamość lokalna jest pierwszym elementem w wielowarstwowym układzie,
na nią nakładają się jeszcze inne typy tożsamości, m.in. narodowa, europejska
i globalna [Lewandowska 2004, s. 10]. Tożsamość lokalna powinna charakteryzować
się trwałymi elementami, dzięki czemu może sprzyjać wyróżnieniu regionu
i podtrzymaniu cech regionalnych i unikatowych.
Tożsamość lokalna a partycypacja lokalna
Badacze zajmujący się budowaniem kapitału społecznego podkreślają znaczenie
więzi społecznych na poziomie lokalnym i regionalnym [Sztompka 2016; Walczak-
Duraj 2011; Weryński 2008]. Bez aktywnych obywateli nie może rozwijać się
społeczeństwo obywatelskie. Obok wspierania istniejących organizacji ważna jest
mobilizacja i aktywizacja lokalnych społeczności. Wspieranie i aktywizacja
społeczności lokalnych są ważne aby nie zaprzepaścić tego, co stanowi o oryginalności
i wyjątkowości lokalnych społeczności i tradycji. Jak stwierdza Anna Kłoczko-
Gajewska [2016, s. 12]: „w przeciwieństwie do kapitału fizycznego zarówno kapitał
ludzki, jak i społeczny rozwijają się wtedy, gdy są używane”. Partycypacja społeczna
mieszkańców w działaniach na rzecz rozwoju lokalnego jest podstawą samorządności
lokalnej. Inicjatywa oddolna pozwala na wyeksponowanie zasobów, które mogą być
wyjątkowe w porównaniu z innymi regionami.
Partycypację obywatelską można zdefiniować jako zdolność do generowania
działań lokalnych, które prowadzą do realizacji potrzeb i interesów społeczności
[Weryński 2008, s. 183]. Aktywny udział lokalnych społeczności w tworzeniu
tożsamości miejsca zwiększa ich świadomość i wiedzę o dziedzictwie kulturowym
własnego regionu. Społeczność lokalna staje się współ-narratorem dziedzictwa
kulturowego. Poprzez uświadomienie mieszkańcom ich relacji do dziedzictwa jako jego
prawowitych depozytariuszy i głównych użytkowników wzmocniona zostaje ich
tożsamość jako mieszkańców konkretnego miejsca [Mikos von Rohrscheidt 2020].
Zwiększa się ich szacunek i poczucie dumy z regionu, w którym mieszkają, pojawiają
się nowe formy kulturalnej aktywności, wzmocnieniu ulegają lokalne więzi społeczne.
Przekłada się to również na stosunek do przyjeżdżających turystów. Mieszkańcy mają
możliwość bezpośredniego kontaktu z turystami, nawiązania z nimi dialogu
i osobistych znajomości. Pojawia się zaciekawienie sposobem życia i spędzania
wolnego czasu przez przedstawicieli innych kultur, co pozytywnie wpływa na otwartość
i tolerancyjność społeczności lokalnej wobec przyjezdnych. Z punktu widzenia turysty,
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
31
aktywny udział mieszkańców zwiększa poczucie autentyzmu kulturowego
odwiedzanych regionów.
Działania podejmowane na rzecz aktywizowania społeczności lokalnych mają
długą historię i bogatą literaturę przedmiotu [szerzej: Mularska 2008]. Szczególną rolę
odgrywają w nich działania na terenach wiejskich. Tradycyjne społeczności wiejskie
wyróżniają się silnymi więziami i silnym poczuciem przynależności do grupy, tzw.
wspólnotowością. Wpływ na tą cechę ma pierwotny typ stosunków nieformalnych,
więzi rodzinne i sąsiedzkie [Toennies 1998]. Mieszkańcy obszarów wiejskich kultywują
zwykle tradycyjne wartości i chronią dziedzictwo kulturowe [Spychalski 2010, s. 44].
Jednocześnie obszary wiejskie poprzez swoją przyrodę, architekturę i cechy
poszukiwane przez turystów charakteryzują się wysokim poziomem atrakcyjności
turystycznej. W artykule przedstawione zostaną wyniki badań przeprowadzonych na
przykładzie województwa podkarpackiego.
Zakres przestrzenny badań
W regionie bieszczadzkim występują bogate walory turystyczne, do których
należą niepowtarzalne w skali kraju urozmaicenie terenu, piękno krajobrazu, zabytki
historyczne oraz bogactwo kulturowe. Atutem regionu jest urok dziewiczej przyrody,
urzekający zabytkami przeszłości i bogatą kulturą dawnego pogranicza. Jak stwierdzają
Wiesława Kuźniar i Marta Kawa [2008, s. 67], produkt turystyczny kreowany przez
bieszczadzkie gminy ma za zadanie pozostawić w pamięci turysty odczucie unikalności,
dostarczając mu przy tym wrażeń i atrakcji.
O atrakcyjności obszaru turystycznego decyduje też pewien poziom inscenizacji
w kształtowaniu krajobrazu urlopowego, w celu podkreślenia kontrastu do świata pracy
i codzienności. Jak wynika z badań, turyści przyjeżdżający w Bieszczady cenią sobie
także niematerialne aspekty miejscowości turystycznej, do których należą przychylność
i gościnność mieszkańców, a także rodzinna atmosfera [Kuźniar, Kawa 2008, s. 69].
Biorąc pod uwagę uwarunkowania społeczne województwa podkarpackiego,
badania socjologiczne wskazują, że społeczeństwo tego regionu jest niezamożne,
wiejskie, religijne z małymi enklawami mniejszości narodowych i religijnych. W tej
strukturze tkwi siła i słabość społeczeństwa południowo–wschodniej Polski
[Makieła, Rejman 2010]. Cechą charakterystyczną są silne więzy rodzinne i silna
pozycja rodziny w strukturze społecznej, która ukształtowała się w wyniku działania
czynników historycznych, w tym wyjazdów emigracyjnych i pomocy ekonomicznej
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
32
członków rodzin, którzy wyjechali za granicę. Tym sposobem silne więzi rodzinne stały
się czynnikiem indywidualnego sukcesu ekonomicznego [Jestal 2008; Makieła
Rejman 2010].
Zróżnicowanie zasobów gmin województwa podkarpackiego zależy od tradycji
kulturowej poszczególnych układów lokalnych, które sięgają wcześniejszych lat
związanych z samoorganizacją społeczności wiejskiej. Jak wykazała Monika Borowiec
[2010], w regionie podkarpackim tradycje historyczne wpłynęły w większym stopniu
na obecne zasoby, niż współczesny poziom rozwoju. Wynika to z faktu, że na terenie
byłego zaboru austriackiego, w przeciwieństwie do innych zaborów, był położony
nacisk na poziom wykształcenia i samoorganizację ludności wiejskiej. Tradycja
kulturowa samoorganizowania się społeczności jest zatem ważnym czynnikiem
wpływającym na obecne zasoby gmin. Jak zauważa Sylwia Michalska [2008, s. 127],
masowe przesiedlenia ludności po drugiej wojnie światowej, sposób przeprowadzenia
reformy rolnej, pozbawienie rolników rzeczywistej reprezentacji politycznej są
powodem obniżenia poziomu zaufania wśród mieszkańców wsi, ale z drugiej strony to
właśnie w społecznościach wiejskich istniała tradycja pomocy sąsiedzkiej, wspólnych
działań na rzecz własnej wsi czy gminy oraz silne więzi rodzinne. Na wsi zauważa się,
większe niż w miastach łączenie swojego losu z konkretną społecznością.
Społeczeństwo województwa podkarpackiego wykazuje cechy społeczeństwa
tradycyjnego, co poprzez wpływ na niematerialne elementy produktu turystycznego,
może być cechą wyróżniającą i wpływającą na chęć poznania regionu przez
potencjalnych turystów. Jednocześnie, jak wskazują Zbigniew Makieła i Krzysztof
Rejman [2010], w regionie Podkarpacia coraz częściej zauważyć można zjawiska
indywidualnych inicjatyw gospodarczych i społecznych. Do tego typu inicjatyw zaliczyć
można projekt „Cichy Memoriał”.
Metodyka badania
W celu przedstawienia roli inicjatywy społecznej w kształtowaniu tożsamości
miejsca poprzez procesy partycypacji społecznej zastosowano jakościową metodę
zbierania danych. Ze względu na obecną (w czasie pisania artykułu) w Polsce sytuację
związaną z pandemią Covid-19, jako metodę, która umożliwiła najefektywniejszą
realizację celu badań, autorki wybrały metodę wywiadu telefonicznego. Zastosowano
celowy dobór próby, respondentami badania byli: inicjator i twórca projektu „Cichy
Memoriał” Arkadiusz Andrejkow oraz 11 uczestników projektu, mieszkańców
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
33
województwa podkarpackiego. Badanie przeprowadzono w okresie grudzień 2021 –
styczeń 2022.
„Cichy Memoriał” to projekt z 2017 roku autorstwa Arkadiusza Andrejkowa,
sfinansowany ze stypendium Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Pomysł
zrodził się podczas wędrówek po Podkarpaciu, kiedy autor dostrzegł malarski potencjał
w starych stodołach i szopach, które postanowił wykorzystać w swojej twórczości.
Celem projektu było przybliżenie losów przeciętnych ludzi, mieszkańców
bieszczadzkich wsi i uhonorowanie ich poprzez stworzenie im „graficznego” pomnika”
na deskach prywatnych, wiejskich zabudowań gospodarczych. Mur i ściana od dawna
stanowią przestrzeń „miejsc pamięci” rozumianych jako pewna reprezentacja
przeszłości przede wszystkim w zakresie kulturowym.
Wykorzystane w przestrzeni publicznej tworzą współcześnie swoiste galerie
sztuki ulicznej (street art). W przypadku omawianego projektu to nie mur,
ale drewniane stodoły, jako nieodzowny element krajobrazu polskich wsi, stały się
dzięki artyście wiejską, plenerową galerią sztuki, a eksponowane na nich dzieła
opowiadają historię danej wsi i żyjących w niej przed laty ludzi
[tygodniksanocki.pl/2017/07/11/arkadiusz-andrejkow-stypendysta-ministerstwa-
kultury-i-dziedzictwa-narodowego/, 26.01.2022]. Z tego powodu prace powstałe
w ramach „Cichego Memoriału” zostały nazwane deskalami.
Drewno, materiał nietrwały często starzeje się wraz z obrazem, który na nim
powstał przez co stworzone dzieło jest zamazane, a z czasem trudne do odczytu.
Dodatkowo prace w większości powstają nie jak ma to miejsce w przypadku murali
w przestrzeniach publicznych, ale w zamkniętych przestrzeniach prywatnych,
do których dostęp jest często utrudniony. Podczas realizacji projektu autor
wykorzystywał stare fotografie rodzinne pochodzące ze zbiorów prywatnych
mieszkańców miejscowości, w których powstawały prace. Założeniem projektu było,
aby fotografia pochodziła z miejscowości, w której przebiega realizacja.
Każda z prac powstawała w jeden dzień. Obraz był przenoszony na ścianę metodą
siatki kwadratów, w niektórych przypadkach za pomocą rzutnika cyfrowego,
a wysokość ścian wynosiła w okolicach 4-8 metrów, autor wykorzystał specjalistyczne
farby w sprayu przystosowane do malowania ścian zewnętrznych oraz farb fasadowych.
Projekt wykonano zgodnie z techniką pozwalającą pozostawić jak najwięcej surowości
ściany, obrazy miały bowiem nie ingerować zanadto w budynek oraz otoczenie,
a surowe podłoże miało stanowić naturalne tło dla postaci, namalowanych w sposób
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
34
subtelny i częściowo transparentny, aby oddać klimat starej fotografii. Arkadiusz
Andrejkow starał się uzyskać wrażenie „postaci wychodzących z budynku, tak jakby
dawni członkowie rodziny byli tu od zawsze…” [andrejkow.pl/street-art-cichy-
memorial/, 26.01.2022].
Obok drewnianych zabudowań i fotografii trzecią składową powstających deskali
jest sama historia fotografii. Uczestniczący w projekcie mieszkańcy, przez cały czas,
kiedy dzieło powstaje, podpatrują cały proces, wspominają postacie z fotografii,
zgadują, w którym roku ona powstała. Historia fotografii ważna jest także dla twórcy
projektu. Arkadiusz Andrejkow wykazuje zainteresowanie dopytując o malowane
osoby, często prosi o spisanie opowieści o nich i ich przesłanie. Dopiero wtedy dzieło
zostaje uznane za kompletne.
W okresie od kwietnia do listopada 2017 roku powstało 19 prac autora w 10
miejscowościach. Początkowo autor wykorzystywał media społecznościowe
do zachęcania mieszkańców województwa podkarpackiego do udziału w swoim
projekcie. Z czasem dzięki realizacji projektu Arkadiusz Andrejkow stał się artystą
rozpoznawalnym i mieszkańcy sami zgłaszali się do niego z prośbą o realizację projektu
w ich prywatnych przestrzeniach. Pomysł tak się spodobał, iż projekt jest
kontynuowany i prace powstają również w innych regionach kraju, w Małopolsce,
na Podlasiu, w Wielkopolsce, na Helu. Od 2017 roku powstało około stu prac autora.
Projekt ma nawiązywać do przeszłości i stanowić cząstkę autentyczności dziedzictwa
kulturowego regionu, być zwieńczeniem podkarpackiej tożsamości.
Powstałe deskale są nośnikami pamięci historycznej, poprzez nowoczesną formę
autor pragnął zbudować most pomiędzy pokoleniami, pomiędzy tymi, którzy
pamiętają, a młodymi i stać się wsparciem dla transmisji historii rodzinnych i tradycji.
Dodatkowo obecne w prywatnych przestrzeniach wiejskich mają wskazywać na małe,
lokalne, prywatne historie i stać się dowodem na to, że sztuka street artu może mieć
swoje miejsce również poza granicami wielkich miast [Wilk 2017]. Na fotografiach 1, 2
i 3 przedstawiono przykłady prac wykonanych w ramach „Cichego Memoriału” wraz
z fotografiami, na podstawie których zostały wykonane.
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
35
Ryc. 1. Myczkowce 2017
Źródło: andrejkow.pl/street-art-cichy-memorial/, 26.01.2022
Ryc. 2. Komańcza 2017
Źródło: andrejkow.pl/street-art-cichy-memorial./, 26.01.2022
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
36
Ryc. 3. Wolica Piaskowa 2017
Źródło: andrejkow.pl/street-art-cichy-memorial/, 26.01.2022
Wyniki badań
Pierwsza cześć badania dotyczyła motywacji uczestnictwa w „Cichym Memoriale”
(perspektywa twórcy i mieszkańców). Badani respondenci (mieszkańcy biorący udział
w projekcie) wskazali na czynniki związane z estetyką i autentyzmem wykonanych prac
(ładne, minimalistyczne, prostota malunku, deskale są po prostu piękne!,
autentyczne, wpisujące się w otoczenie, jakby były tu od zawsze, autentyczny,
niepodważalny urok) oraz z powrotem do korzeni i uhonorowaniem członków swoich
rodzin (lubię prace autora, przywracają wspomnienia, przywołują wspomnienia
o bliskich, upamiętnienie ważnych dla mnie osób, upamiętnienie pamięci bliskich
i rodziny, forma podziękowania najbliższym, utrwalenie w pamięci mamę męża,
która była Wzorową gospodynią, pomyśleliśmy razem z żoną, że fajnie byłoby mieć
i u siebie taką pamiątkę).
Inicjator projektu wskazał dodatkowo na pobudki związane z modą (inni mają,
to ja też chcę) oraz czynniki ekonomiczne tzn. fakt, iż autor nie pobierał za swoje prace
opłat, a w zamian mieszkańcy oferowali produkty takie jak: jajka, miody, przetwory itp.
bowiem pierwsze prace powstałe w ramach projektu były finansowane
z ministerialnego stypendium (obecnie twórczość artysty ma charakter komercyjny,
autor wycenia swoje dzieła i pobiera za nie opłatę).
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
37
W dalszej części badania zapytano respondentów o korzyści z udziału w „Cichym
Memoriale”. Wszyscy badani mieszkańcy wskazali przede wszystkim, iż udział
w projekcie umożliwił im uhonorowanie bliskich i stworzenie dla nich swoistego
„pomnika pamięci” (100% odpowiedzi). Dodatkowo projekt uświadomił im, że są
częścią regionu, w którym mieszkają i posiadają unikatowe dobro, które ktoś chce
zobaczyć (10 odpowiedzi), dał im poczucie dumy z miejsca zamieszkania
(9 odpowiedzi), zwiększył ich wiedzę na temat swojego regionu (np. poszukiwanie
informacji na temat wykorzystanych fotografii - 8 odpowiedzi), połączył lokalnych
mieszkańców i wpłynął na nawiązanie bliższych relacji z innymi uczestnikami projektu
(8 odpowiedzi). Jak podkreślał Arkadiusz Andrejkow, w czasie powstawania dzieł
mieszkańcy konkretnych miejscowości przychodzili je zobaczyć, uczestniczyli
w powstawaniu prac, nawiązywali rozmowy, poznawali się nawzajem.
Jak zadeklarowali respondenci, udział w projekcie zwiększył też ich zainteresowanie
innymi kulturami (7 odpowiedzi).
Warto zauważyć, że na sukces „Cichego Memoriału” mają wpływ wskazane
wcześniej cechy społeczności omawianego regionu, takie jak silne więzy rodzinne
i ważna pozycja rodziny w strukturze społecznej oraz kultywowanie tradycyjnych
wartości i ochrona dziedzictwa kulturowego. Jak podkreślali respondenci, przyjazd
Arkadiusza Andrejkowa jest zazwyczaj dużym wydarzeniem dla gospodarzy, którzy są
często początkowo zdenerwowani, ale niezwykle pomocni i zaangażowani w tworzenie
dzieła. Artysta nie uwiecznia znanych postaci, bohaterów narodowych, ale normalnych,
zwykłych ludzi, którzy mieszkali w tym regionie upamiętniając prawdziwe życie
podkarpackiej wsi i jej mieszkańców. Jak podkreślali badani mieszkańcy, uczestnicy
projektu - historia lokalna jest dla nich bardzo ważna i cieszy ich to, że ktoś ją
upamiętnia (wziąłem udział w projekcie, bo kocham podtrzymywanie tradycji
regionu poprzez historię).
Analiza wyników badań pozwala wyciągnąć wnioski dotyczące wzmocnienia
tożsamości lokalnej ludności jako mieszkańców konkretnego miejsca, zwiększenia ich
indywidualnego kapitału kulturowego oraz poprzez integrację społeczną członków
społeczności lokalnej – zwiększenia kapitału społecznego.
W zakresie możliwości wykorzystania projektu dla podniesienia atrakcyjności
turystycznej regionu mieszkańcy mają świadomość posiadania unikatowego dobra,
który stał się produktem turystycznym regionu choć nie spodziewali się aż tak dużego
zainteresowania nim ze strony turystów. Respondenci zapytani o to czy udział
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
38
w projekcie „Cichy Memoriał” zmienił ich podejście do rozwoju turystyki w regionie
w większości (8 odpowiedzi) stwierdzili, że tak i jest to zmiana pozytywna, pozostałe
osoby wskazały, że ich podejście się nie zmieniło.
Ciekawym spostrzeżeniem twórcy projektu było wskazanie cech osób, które
uczestniczyły w projekcie: zazwyczaj były to osoby z ciekawą rodzinną historią,
życzliwe, gościnne, otwarte, które chętnie dzielą się informacją o swojej historii
z turystami przyjeżdżającymi zobaczyć deskale. Świadomość posiadania unikatowego
dobra przez mieszkańców i deklarowana chęć dzielenia się informacją o posiadanym
dziedzictwie kulturowym z turystami daje szansę na zwiększenie atrakcyjności
turystycznej omawianego regionu.
Arkadiusz Andrejkow do projektu zaprasza zwykłych ludzi, żyjących potomków
malowanych postaci, prawdziwych świadków, żywych nosicieli dziedzictwa, którzy
poprzez wspomnienia i opowieści nadają mu personalną perspektywę. Dzięki temu,
dzieła artysty gwarantują ciągłość miejsca, która, jak wcześniej wspomniano, jest
czynnikiem silnie wpływającym na jego tożsamość i doświadczenie. Powstałe prace
jako unikatowy produkt turystyczny, wywołujący silne emocje i na długo pozostający
w pamięci jest odpowiedzią na poszukiwanie przez turystów autentycznych
doświadczeń.
Należy podkreślić, iż wszyscy badani respondenci wskazali, iż turyści
odwiedzający ich prywatne przestrzenie, w których powstały deskale nie przechodzą
obok nich obojętnie uwieczniając je jedynie na zdjęciach, ale są szczerze zainteresowani
poznaniem ich historii. Dzięki temu, że „Cichy Memoriał” jest - jak go określił jego
twórca - projektem „żywym”, i przyjeżdzający do regionu turyści mogą porozmawiać
z gospodarzami i poznać historię danego dzieła ułatwiony jest proces interpretacji
treści komunikatu przekazanego za pośrednictwem obrazu umieszczonego na deskalu.
Mamy tu do czynienia ze wspomnianym wcześniej bezpośrednim, procesowym
modelem uwierzytelnienia przekazu dotyczącego posiadanego dziedzictwa
kulturowego.
Turysta oprócz walorów wizualnych, poprzez opowiadanie historii zyskuje
dodatkową wiedzę, „zagłębia się” w odwiedzanej społeczności, poprzez autentyczność
miejsca, ludzi i wydarzeń, w których uczestniczy, staje się niejako częścią tego miejsca.
Należy również zauważyć, że im większe zaangażowanie turysty oraz silniejszy jego
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
39
kontakt z otoczeniem, tym większa szansa na gorącą autentyczność
1
jego doświadczeń,
która wiąże się z doznaniami turysty, polegającymi na odkrywaniu siebie samego,
najczęściej właśnie poprzez bliski kontakt z lokalnymi mieszkańcami odwiedzanych
regionów (subiektywna ocena autentyczności, ogromna rola emocji). Wspomniana
gorąca autentyczność przenosi punkt ciężkości z obiektów i wydarzeń na
doświadczenia turystów. W przypadku tego rodzaju autentyczności, turysta pragnie
współuczestniczyć w rzeczywistości, która nie została sztucznie zaaranżowana na jego
potrzeby. Chce wierzyć, że rzeczywistość, którą zastał była taka sama w przeszłości,
zanim do niej przyjechał i taka pozostanie w przyszłości, gdy z niej wyjedzie
[Markiewicz 2015]. Ma to odniesienie do wspomnianego wcześniej pojęcia rzeczywistej
tożsamości miejsca oraz poszanowania autentyzmu kulturowego. Wskazuje to na
ogromną rolę społeczności lokalnych jako współ-narratorów dziedzictwa kulturowego,
którego mieszkańcy stają się ambasadorami.
Pomimo, iż badani nie spodziewali się tak dużego zainteresowania projektem
ze strony turystów nie żałują swojej decyzji związanej z udziałem w nim (100%
odpowiedzi), a wręcz deklarują, iż powstałe dzieła są dla nich „świętością”. Jeden
z respondentów stwierdził: Jestem wciąż pod głębokim wrażeniem stworzonego u nas
deskalu, jego autentyczny i niepodważalny urok jest umileniem każdej chwili, kiedy
odwracam wzrok w jego stronę.
Mieszkańcy często obok drewnianych zabudowań, na których powstał deskal
stawiają ławeczki, pniaki, sadzą kwiaty. Zdarzają się również przypadki, gdy
mieszkańcy wzbogacają ścianę zabudowania, na której powstało dzieło, montując na
niej np. drewniane półki czy stare drewniane drzwi. Przykładem jest deskal w Woli
Jasienickiej, gdzie jego właścicielka uzupełniła go o drzwi i okno oraz dostawiła schodki
stwarzając wrażenie rzeczywistego wejścia do domu [Andrejkow 2021]. Respondenci
deklarowali również chęć posiadania kolejnej pracy Arkadiusza Andrejkowa na swojej
prywatnej przestrzeni.
Z punktu widzenia marketingu terytorialnego ważna jest identyfikacja zasobów
dziedzictwa kulturowego regionu, identyfikacja grup odbiorców (w tym turystów)
oraz określenie i wybór metod i rodzaju działań marketingowych. Równie ważne jest
określenie podmiotów biorących udział w promowaniu zasobów dziedzictwa
kulturowego, w tym inicjatorów inicjatyw społecznych. Projekt „Cichy Memoriał”
1
Tom Selwyn wyróżnia dwa rodzaje autentyczności: zimną i gorącą [więcej: Selwyn 1996].
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
40
stanowić powinien jeden z zasobów dziedzictwa kulturowego Podkarpacia, a twórca
projektu powinien być aktywnym podmiotem w jego promowaniu.
W badaniu zapytano artystę o jego współpracę w tym zakresie
z przedstawicielami odpowiedzialnymi za rozwój turystyki w regionie. Arkadiusz
Andrejkow wskazał, iż projekt jest w regionie znany, ale promowany głównie przez
blogerów. Przykładowo, „Cichy Memoriał” pojawia się w filmie promującym
Podkarpacie w ramach turystycznych mistrzostw blogerów 2020 organizowanych
przez POT. Jak mówi artysta: najwięcej dzieje się na portalach społecznościowych,
gdzie powstała np. stale aktualizowana internetowa mapa deskali stworzona przez
jednego z fanów. Inicjator projektu, wykorzystując osobiste media społecznościowe,
stara się dotrzeć z projektem do jak największej liczby osób, aby zachęcić je do
odwiedzenia regionu i zobaczenia jego prac.
Aby zobaczyć dzieła artysty powstałe w ramach projektu nie trzeba zakupić biletu
wstępu, jedynie pojedynczy uczestnicy prowadzą księgi wpisów odwiedzających,
trudno jest więc precyzyjnie określić liczbę osób, które przybyły na Podkarpacie
i zobaczyły powstałe prace. O zainteresowaniu projektem mogą świadczyć jedynie
statystyki: liczba obserwujących profil artysty na facebooku (33 tys.), liczba wyświetleń
internetowej mapy projektu (ponad 78 tys.), jeden post na profilu facebook
z podsumowaniem działalności w roku 2020 wywołał reakcję blisko 5 tys. osób, został
udostępniony prawie 3 400 razy i skomentowany prawie 400 razy
[andrejkow.pl/street-art-cichy-memorial/,26.01.2022;
www.facebook.com/andrejkowarkadiusz, 26.01.2022]. Według informacji uzyskanych
od artysty zdjęcia opublikowane przez niego w Google zostały wyświetlone 150 tys.
razy. Sam Arkadiusz Andrejkow otrzymał w roku 2020 tytuł Nieprzeciętnego
w plebiscycie Polskiego Radia Czwórka [www.polskieradio.pl/10/8672,Nieprzecietni-
2020, 26.01.2022].
Należy zauważyć, iż włodarze województwa podkarpackiego zdają sobie sprawę
z możliwości pozyskania do współpracy w ramach promowania dziedzictwa
kulturowego różnych grup interesariuszy (lokalnych mieszkańców, inicjatorów
społecznych) posiadających w tym zakresie istotny potencjał. Inicjator omawianego
projektu, dostał bowiem zaproszenie do uczestnictwa w marcu 2022 roku w Expo
w Dubaju. Arkadiusz Andrejkow ma wystąpić w roli ambasadora instalacji
tematycznych o Podkarpaciu, gdzie zostanie oficjalnie zaprezentowany jego obraz na
deskalu, „Podkarpacki Deskal Łukasiewicza”, ukazujący Ignacego Łukasiewicza
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
41
(głównego ambasadora i przewodnika po wystawie Podkarpacia w Pawilonie Polskim
na Expo) [podkarpackie.eu/biznes/ambasadorzy-podkarpackiego-na-expo/,
26.01.2022]. Podczas wydarzenia w Dubaju, województwo podkarpackie w ramach
kampanii promocyjnej, której przyświeca hasło: „Podkarpackie z natury kreatywne”
zaprezentuje trzy obszary tematyczne, wśród których znajdą się zasoby naturalne,
zrównoważony rozwój, natura, kultura, tradycja i kreatywność oraz gospodarka, nauka
i technika. Pawilon polski zostanie wybudowany z drewna, a prezentowany obraz
namalowany na deskach (przypominających ścianę stodoły) idealnie ma wpisać się
w przekaz Podkarpacia.
Jak wcześniej wspomniano, zasadniczym sposobem budowania na poziomie
regionalnym kapitału społecznego jest skoncentrowanie się przez władzę samorządową
na procesie wykształcania i/bądź podtrzymywania tożsamości wspólnot lokalnych
regionu co sprzyja podtrzymaniu regionalnych tradycji i zwyczajów i ma wpływ na
zachowanie kultury będącej elementem atrakcyjności turystycznej. Efektem
omawianej inicjatywy społecznej dla regionu jest oryginalny, spójny z przestrzenią
i regionem oraz wyróżniający się na tle konkurencyjnych regionów, zasób kulturowy.
Poprzez wykorzystanie potencjału jaki tworzy tożsamość lokalna i partycypacja
społeczna mieszkańców województwa podkarpackiego jest więc dziedzictwo
kulturowe.
Wnioski – możliwości i skutki projektu dla kształtowania atrakcyjności
turystycznej
Sednem tożsamości terytorialnej jest związek emocjonalny mieszkańców z ich
okolicą [Łukowski 2002, s. 82-83]. Zaprezentowany przykład, którym jest projekt
„Cichy Memoriał” potwierdza, że tożsamość lokalna sprzyja podtrzymaniu
regionalnych tradycji i zwyczajów, przez co może mieć znaczny wpływ na zachowanie
kultury będącej elementem atrakcyjności turystycznej.
Podsumowując można wskazać na skutki, jakie opisana inicjatywa wywołała
w odniesieniu do różnych grup odbiorców. Dla mieszkańców poszczególnych
miejscowości, w których powstały deskale takimi skutkami są: wzmocnienie poczucia
dumy z regionu, poszerzenie wiedzy oraz wzrost poszanowania dóbr kulturowych
regionu zamieszkania. Można zatem stwierdzić, że udział w projekcie umożliwił
wzmocnienie tożsamości lokalnej ludności jako mieszkańców konkretnego miejsca.
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
42
Jak stwierdza Piotr Weryński [2008], społeczność lokalna powinna posiadać
umiejętność uczenia się na podstawie posiadanych doświadczeń, adaptowania swoich
strategii rozwojowych do zmieniających się warunków zewnętrznych i tradycji
lokalnych. Zaprezentowana inicjatywa spowodowała integrację społeczną członków
społeczności lokalnej, czyli zwiększenie kapitału społecznego.
Można zgodzić się z opinią, że grupy gorzej wyposażone w kapitał społeczny to
często nie tyle grupy wyzbyte z tradycji, co pozbawione mechanizmów jej
zachowywania [Bratkowski 2003, s. 48; Theiss 2012, s. 111]. „Cichy Memoriał”
spowodował zwiększenie świadomości powiązań między elementami lokalnych
ekosystemów. Mieszkańcy, którzy wzięli w nim udział przyjęli rolę współ-
narratorratorów i ambasadorów dziedzictwa kulturowego regionu. Dzięki temu
działaniu mieszkańcy biorą udział w kreowaniu produktu turystycznego, a turyści
mogą wejść w bezpośredni kontakt z osobami zaangażowanymi w historię i kulturę
regionu. Można sądzić, że udział w działaniach wspierających dziedzictwo kulturowe
regionu może być też związany ze wzrostem zainteresowania innymi kulturami,
postawami otwartości i tolerancji oraz wzrostem pozytywnego nastawienia gospodarzy
do rozwoju turystyki.
Z punktu widzenia turystów zaprezentowany projekt umożliwił doświadczanie
rzeczywistego dziedzictwa kulturowego (autentyzm kulturowy) poprzez bezpośredni,
procesowy model uwierzytelnienia przekazu dotyczącego posiadanego dziedzictwa
kulturowego. Wejście turystów w kontakt z gospodarzami może skutkować wzrostem
zainteresowania innymi kulturami, otwartością i tolerancją, a także poczuciem
bezpieczeństwa wobec pozytywnych postaw lokalnej ludności.
Zgodnie z koncepcją marketingu terytorialnego, kolejną grupą „odbiorców”
działań są władze lokalne [Niezgoda 2006]. Dla tej grupy skutki projektu „Cichy
Memoriał” wpisują się w konstrukt genius loci oraz tzw. DNA regionu.
Biorąc pod uwagę możliwości marketingowe, jakie przyniósł projekt „Cichy
Memoriał” dla władz lokalnych, można zauważyć, że nastąpiło zwiększenie zakresu
nośników, za pomocą których następuje przekaz o dziedzictwie kulturowym regionu
(prywatne przestrzenie mieszkańców). Region może się wyróżnić, przez co staje się
bardziej atrakcyjny dla turystów.
Powstałe w ramach projektu deskale są oryginalnym elementem produktu
turystycznego: autentycznym, spójnym z przestrzenią i obszarem, w którym powstał
projekt, wyróżniającym się na tle konkurencyjnych regionów. Dzięki projektowi mogła
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
43
nastąpić intensyfikacja i personalizacja relacji mieszkańców lokalnych i inicjatorów
społecznych z dziedzictwem kulturowym, a władze lokalne pozyskały do współpracy
w ramach promowania dziedzictwa kulturowego te nowe grupy interesariuszy.
Jednocześnie można zauważyć, że współcześnie, w przeciwieństwie do okresu
panowania komunizmu w Europie, rozumie się rolę, jaką odgrywa tożsamość
regionalna przy utrzymaniu wysokiej aktywności obywatelskiej i zaangażowania
w sprawy społeczne [Zarycki 2008]. Zauważa się wagę lokalnych produktów, które
w pewnych przypadkach, są jedyną szansą na rozwój i wyróżnienie danego regionu.
Szczególne znaczenie ma ten proces w turystyce, gdzie cechy charakterystyczne regionu
stanowią źródło przewagi konkurencyjnej w stosunku do innych regionów
odwiedzanych (wybieranych) przez turystów. Produkty lokalne są sposobem na
ożywienie gospodarcze terenów wiejskich i poprawę ich atrakcyjności. Szczególną rolę
te procesy odgrywają w kształtowaniu oferty turystycznej w ramach turystyki
kulturowej, ponieważ każdy region posiada pewien symboliczny obraz (wizerunek).
Często to właśnie spuścizna pozostawiona przez przodków decyduje o charakterze
danego miejsca i jego popularności. Takie działania, jak przedstawione w artykule
mogą być podstawą narzędzi z zakresu marketingu terytorialnego skierowanych
zarówno do odbiorców wewnętrznych (mieszkańcy regionu), jak też odbiorców
zewnętrznych (turyści).
Bibliografia
Altkorn J., 2002, Kształtowanie rynkowego wizerunku firmy, Wydawnictwo Akademii
Ekonomicznej w Krakowie, Kraków
Andrejkow A., 2021, Cichy memoriał, Wydawnictwo Libra PL, Rzeszów
Beatley T., 2004, Native to nowhere. Sustaining home and community in a global age., Island
Press, Washington
Berbeka J., 2018, Rola wielkich wydarzeń w kształtowaniu wizerunku miasta, [w:] A.
Niemczyk, R. Seweryn (red.), Wizerunek miasta w aspekcie wielkich wydarzeń
religijnych, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa, s. 55-66
Borowiec M., 2010, Kapitał ludzki w procesie rozwoju obszarów wiejskich województwa
podkarpackiego, [w:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i społeczny w
procesie rozwoju obszarów wiejskich, Polska Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego
Zagospodarowania Kraju, Studia, T5m CXXVI, s. 181 – 203
Bratkowski J., 2003, Tradycja i polityka. Wpływ tradycji kulturowych polskich regionów na
współczesne zachowania społeczne i polityczne, Wydawnictwo Akademickie „Żak”,
Warszawa
Czerny M., 2005, Globalizacja a rozwój. Wybrane zagadnienia geografii społeczno –
gospodarczej świata, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
44
Figiel A., 2015, Teoretyczne aspekty zarządzania reputacją jednostki osadniczej, [w:] A.
Szromnik (red.), Marketing terytorialny. Nowe obszary i narzędzia, Edu- Libri, Kraków
– Legionowo, s. 11-31
Florek M., 2014, Kapitał marki miasta zorientowany na konsumenta. Źródła i pomiar,
Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań
Gajowiak M., 2012, Kapitał społeczny. Przypadek Polski, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne,
Warszawa
Glińska E., Wyróżniki tożsamości miast podlaskich w opinii ich lokalnych liderów, [w:] G.
Rosa, A. Smalec (red.), Marketing przyszłości. Trendy, strategie, instrumenty, Zeszyty
Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 709, s. 267 – 284
Griszel W., 2015, Marka jako instrument marketingu terytorialnego, [w:] A. Szromnik (red.),
Marketing terytorialny. Nowe obszary i narzędzia, Edu- Libri, Kraków – Legionowo, s.
32-55
Hayden D., 1997, The power of place. Urban landscapes as public history. MA: MIT Press,
Cambridge
Jałowiecki B., Szczepański M., Gorzelak G., 2007, Rozwój lokalny i regionalny w
perspektywie socjologicznej, Śląskie Wydawnictwo Naukowe, Tychy
Jestal J., 2008, Społeczeństwo Podkarpacia z perspektywy teorii kapitału społecznego R.
Putmana, [w:] M. Malinowski (red.), Społeczeństwo Podkarpacia w badaniach
rzeszowskiego ośrodka socjologicznego, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego,
Rzeszów
Klage J.P., 1991, Corporate Identyfity im Kreditwesen, Deutscher Universitat Verlag,
Wiesbaden
Kłoczko-Gajewska A., 2016, Kapitał społeczny a efekty gospodarowania rodzinnych
gospodarstw rolnych, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
Kuźniar W., Kawa A., 2008, Rola aktywności władz samorządowych w kształtowaniu
wizerunku turystycznego jednostki terytorialnej (na przykładzie powiatu
bieszczadzkiego), [w:] M. Florek, K. Janiszewska (red.), Marketing terytorialny. Studia
przypadków, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań, s. 67-75
Lewandowska I., 2004, Co to jest świadomość i tożsamość regionalna? „Puls Regionu”, nr 55,
s. 10
Lewicka M., 2012, Psychologia miejsca, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Łukowski W., 2002, Społeczne tworzenie ojczyzn, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Makieła Z., Rejman K., 2010, Kapitał ludzki i społeczny a rozwój społeczny na obszarach
wiejskich woj. Podkarpackiego, [w:] W. Kamińska, K. Heffner (red.), Kapitał ludzki i
społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, Polska Akademia Nauk, Komitet
Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Studia, Tom CXXVI, s. 101-119
Markiewicz E., 2015, W poszukiwaniu autentyzmu doświadczeń turysty. Rola konsumpcji
kolaboratywnej w kreowaniu autentycznych doświadczeń na rynku turystycznym.
Zarys problematyki, „Kultura -Historia -Globalizacja”, nr 17, s. 109-121
Michalska S., 2008, Aktywność społeczna i postawy obywatelskie mieszkańców wsi a rodzaje
ich życiowych orientacji, [w:] H. Podedworna, P. Ruszkowski (red.) Społeczne aspekty
zrównoważonego rozwoju wsi w Polsce. Partycypacja lokalna i kapitał społeczny,
Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s. 123-142
Mikos von Rohrscheidt A., 2020, Konteksty i uwarunkowania zarządzania interpretacją
dziedzictwa w turystyce kulturowej, „Turystyka Kulturowa”, nr 3 (114), s. 41-102
Mikułowski Pomorski J., 2011, Miasto twórcze w trzech różnych ujęciach a posiadanie
przestrzeni publicznej [w:] Twórcze miejsca, twórczy ludzie. Akademia „genius loci” w
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
45
przestrzeni dziedzictwa wilanowskiego, A. Surdej (red.), Wydawnictwo Muzeum Pałac
w Wilanowie, Warszawa, s. 25-51
Mularska M., 2008, Czy można zmienić wieś bez udziału jej mieszkańców? O znaczeniu
podmiotowości dla koncepcji zrównoważonego rozwoju, [w:] H. Podedworna, P.
Ruszkowski (red.) Społeczne aspekty zrównoważonego rozwoju wsi w Polsce.
Partycypacja lokalna i kapitał społeczny, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa, s.
220-232
Niezgoda A., 2006, Obszar recepcji turystycznej w warunkach rozwoju zrównoważonego,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań
Selwyn T., 1996, The Tourist Image: Myths and myth making in tourism, Wiley, Chichester
Silva E. A., 2004, The DNA of our regions: Artificial intelligence in regional planning,
„Futures”, nr 36, s. 1077–1094
Spychalski G., 2010, Implikacje światowego kryzysu gospodarczego dla procesów rozwoju
kapitału ludzkiego i społecznego obszarów wiejskich, [w:] W. Kamińska, K. Heffner
(red.), Kapitał ludzki i społeczny w procesie rozwoju obszarów wiejskich, Polska
Akademia Nauk, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Studia, Tom CXXVI,
s. 29-48
Sztompka P., 2016, Kapitał społeczny. Teoria przestrzeni międzyludzkiej, Wydawnictwo
„Znak”, Kraków
Theiss M., 2012, Krewni - Znajomi – Obywatele. Kapitał społeczny a lokalna polityka
społeczna, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń
Toennies F., 1998, Wspólnota i stowarzyszenie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
Walczak – Duraj D., 2011, Polityczny kontekst tworzenia kapitału społecznego na poziomie
regionalnym, [w:] F. Bylok, A. Czarnecka (red.), Kapitał społeczny w organizacji i
regionie, Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej, Częstochowa, s. 156 – 169
Weryński P., 2008, Typologia uczestnictwa obywatelskiego polskich liderów lokalnych [w:]
H. Podedworna, P. Ruszkowski (red.) Społeczne aspekty zrównoważonego rozwoju wsi
w Polsce. Partycypacja lokalna i kapitał społeczny, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa, s. 177-192
Wilk E., 2017, Arkadiusz Andrejkow stypendystą Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa
Narodowego, „Tygodnik Sanocki”, 11 lipca 2017
Wiśniewska W., 2012, Krajobraz miejski. Odnowa i kreacja w procesie odnowy,
Wydawnictwo Politechniki Łódzkiej, Łódź
Zarycki, T., 2008, Wybrane dylematy budowy tożsamości regionalnej, [w:] A. Kasińska-
Metryka, R. Miernik (red.), Tożsamość województwa świętokrzyskiego w kontekście
kraju i Unii Europejskiej, Wydawnictwo Unikat 2, Kielce-Katowice, s. 37-47
Netografia
https://andrejkow.pl/street-art-cichy-memorial/ [26.01.2022]
https://krainabugu.pl/cichy-memorial-czyli-historia-ze-stodoly/ [26.01.2022]
https://podkarpackie.eu/biznes/ambasadorzy-podkarpackiego-na-expo/ [26.01.2022]
https://tygodniksanocki.pl/2017/07/11/arkadiusz-andrejkow-stypendysta-ministerstwa-
kultury-i-dziedzictwa-narodowego/ [26.01.2022]
www.facebook.com/andrejkowarkadiusz [26.01.2022]
www.polskieradio.pl/10/8672,Nieprzecietni-2020 [26.01.2022]
Turystyka Kulturowa nr 1 (122) marzec 2022 www.turystykakulturowa.org
46
Social initiative in shaping local identity - example of the
"Silent Memorial" project
Abstract: The core of territorial identity is the emotional connection of its inhabitants with their
surroundings. Local identity is therefore conducive to the preservation of regional traditions and
customs, and can have a significant impact on the preservation of culture, which is an element of
tourist attractiveness. The aim of this paper is to present the role of social initiative in shaping the
identity of a place through the processes of social participation, using the example of the "Silent
Memorial" project in the Podkarpackie Province. The task of this initiative was to bring closer the
fate of average people, inhabitants of Bieszczady villages and to honour them by creating
a "graphic" monument to them on the boards of rural private farm buildings. The idea appealed
so much that the project is continued and works are created also in other regions of the country.
The results of the qualitative research showed that the "Silent Memorial" allowed for tapping into
a sense of local identity and at the same time made the residents aware that they are part of the
region where they live and that they have a unique asset that strengthens the tourist attraction.
The presented example confirms that local identity is conducive to the preservation of regional
traditions and customs, and thus it may have a significant impact on cultural preservation, refer
to the past, and be a part of the authenticity of the region's cultural heritage.
Key words: local identity, cultural heritage, tourist attractiveness, social participation
