Sport w Sparcie, Sparta w sporcie. Spartan mirage w nowożytnym ruchu sportowym [eng. Sport in Sparta, Sparta in Sport. The Spartan Mirage in the Modern Sports Movement] in: Almanach Historyczny

Abstract

Słowa kluczowe: antyczna Sparta, agōgē, greckie agony, recepcja antyku, Spartan mirage, onomastyka sportowa, holenderskie kluby piłkarskie.
Summary: The Spartan mirage in the modern sports movement We know that the athletes who came from Sparta did not dominate the ancient Panhellenic Games, although they were by no means regarded as outstanding favourites of these agones.

Streszczenie: Wiedza w zakresie antycznych igrzysk panhelleńskich przekonuje, że wywodzący się ze Sparty atleci z różnych powodów nie zdominowali tych agonów i bynajmniej nie uchodzili za ich wy-bitnych faworytów. Tymczasem współczesny sport chętnie i często (najbardziej spektakularnie w onomastyce klubów sportowych) nawiązuje do antycznej Sparty. Dzieje się tak dlatego, że najważniejszy element ciągle żywego Spartan mirage stanowi spartańskie militarne wychowanie. Poddawane idealizacji okazało się w założeniach i celach zbieżne z systemem wartości przypisywanym sportowi przez dziewiętnasto-i dwudziestowiecznych edukatorów, mentorów i polityków. Najwcześniej i najpełniej fenomen ten pojawił się w Holandii.

Full text

Dariusz Słapek (U M C-S L)
ORCID: https://orcid.org/0000-0002-9477-9697
Sport wSparcie, Sparta wsporcie.
Spartan mirage wnowożytnym ruchu sportowym*
DOI:10.25951/4401
S
Wiedza wzakresie antycznych igrzysk panhelleńskich przekonuje, że wywodzący się ze Sparty
atleci zróżnych powodów nie zdominowali tych agonów ibynajmniej nie uchodzili za ich wy-
bitnych faworytów. Tymczasem współczesny sport chętnie iczęsto (najbardziej spektakularnie
wonomastyce klubów sportowych) nawiązuje do antycznej Sparty. Dzieje się tak dlatego, że
najważniejszy element ciągle żywego Spartan mirage stanowi spartańskie militarne wychowa-
nie. Poddawane idealizacji okazało się w założeniach icelach zbieżne z systemem wartości
przypisywanym sportowi przez dziewiętnasto- idwudziestowiecznych edukatorów, mentorów
ipolityków. Najwcześniej inajpełniej fenomen ten pojawił się wHolandii.
S : antyczna Sparta, agōgē, greckie agony, recepcja antyku, Spartan mi-
rage, onomastyka sportowa, holenderskie kluby piłkarskie.
S
Sport in Sparta, Sparta in Sport.e Spartan mirage in the modern sports
movement
We know that the athletes who came from Sparta did not dominate the ancient Panhellenic
Games, although they were by no means regarded as outstanding favourites of these agones .De-
A H 2021, t.23, z. 1, s.39–58
* Artykuł powstał jako element większej całości w ramach projektu NPRH: „Antyczna Spar-
ta. Spartańska rzeczywistość i mit spartański w polskiej i europejskiej nauce oraz mémoire
collective”.

Dariusz Słapek
40
spite this fact, modern sport refers to ancient Sparta eagerly and frequently (most spectacularly
in the onomastics of sports clubs). is is caused by the fact that the most important element
of the still living Spartan mirage lies in the Spartan military upbringing. Having been idealized,
its suppositions and aims turned out to coincide with the value system ascribed to sport by the
educators, mentors and politicians of the nineteenth and twentieth centuries.is phenome-
non first appeared in its most complete form in Holland.
K: Ancient Sparta, agōgē, Greek agones, reception of antiquity, Spartan mirage,
sports onomastics, Dutch football clubs.
Amatorów współczesnego sportu, wmniejszym chyba stopniu miłośników an-
tyku, nie zdziwi fakt, że wgreckim mieście Sparta funkcjonuje klub A.E.Sparti
(Athlitiki Enosis Spartis, Αθλητική Ένωση Σπάρτη). Choć nie należy on nawet
do lokalnych liderów greckiego futbolu, to nazwę zaczerpnął bodaj zpewnych eu-
ropejskich wzorców itradycji. Liverpool iHamburg np. zagorzałym fanom piłki
nożnej mogą chyba kojarzyć się częściej znazwą klubu niż dużymi europejskimi
miastami. Wieści na temat A.E.Sparti nie rozchodzą się ztakim rozmachem, jak
drobne choćby informacje tyczące wspomnianych potentatów itrudno wyroko-
wać wsprawie mocy antycznych tradycji jako siły sprawczej decydującej ona-
zwie tego prowincjonalnego dziś klubu1. Początki dziejów nowożytnego sportu
greckiego pokazują jednak, że odległa przeszłość poddawana była wjego ramach,
wróżnych formach ina różne sposoby, swego rodzaju rewitalizacji. Biorąc pod
uwagę, że wpiłkarskiej topografii współczesnej Grecji A.E. Sparti jest jedynym
„wspomnieniem” antycznej Sparty, sądzić należy, że wpełni świadome nawiązy-
wanie do helleńskich tradycji sportu żywotne było jedynie wokresie początków
budowania niepodległego państwa wXIXw.2
1 Założono go dopiero w1991 r., http://www.it1me.com/learn?s=A.E._Sparti_F.C.(dostęp:
12.12.2018), awspomniana strona WWW jest niezwykle… lakoniczna. Wiadomo, że po-
przednikiem tego klubu był Evrotas założony wSparcie już w1887r. Por. Ch. Koulouri,
Athleticism and Antiquity: Symbols and Revivals in Nineteenth-century Greece, „e In-
ternational Journal of the History of Sport” 1998, 15, 3, s.147. Gdyby udało się zrealizo-
wać dziewiętnastowieczne plany uczynienia ze Sparty miasta równorzędnego wobec Aten
(por. Y.Hamilakis, e Nation and Its Ruins: Antiquity, Archaeology, and National Imagi-
nation in Greece, Oxford–New York 2007, s.183), pewnie dzisiejsze derby Grecji między
A.E.Sparti aktórymś zrównie potężnych klubów ateńskich wywoływałoby asocjacje zwoj-
ną peloponeską (takie echo towarzyszy też innym derbom).
2 Np. koryncki klub „Poseidon” [sic!], wzgodzie ze swym statutem z1887r., planował od-
rodzenie igrzysk istmijskich. Spartański Evrotas tworzył z kolei wspólnotę opartą na la-
końskich zasadach, wprowadzając do wewnętrznych regulacji zapis, wedle którego każdy,

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
41
Kazus Grecji niej jest dowodem na to, że jedynie nowożytny ruch olimpijski
był iciągle pozostaje wyjątkowym depozytariuszem spuścizny antycznej agoni-
styki. Ta zód Pindara rodem tkwi jednak korzeniami w wielkich panhelleńskich
agonach, co przy ich idealizacji skutkuje wrażeniem, że atletyka starogrecka była
doskonałą jednią niwelującą wszelkie partykularyzmy, zjawiskiem niemal pod
każdym względem homogenicznym3. Wistocie było jednak zgoła inaczej, awiele
argumentów przemawia za tym, aby spartańską „kulturę fizyczną” (głównie po-
jawiający się wróżnych kontekstach trening fizyczny iudział jej reprezentantów
wagonach) wyłączyć zcałości atletyki greckiej itraktować zarówno jako oddziel-
ną, mającą swoją tożsamość kategorię historyczną, jak iszczególną przestrzeń ba-
dawczą4. Wobrębie tej drugiej jest chyba również miejsce na refleksję nad szcze-
gólną częścią Spartan mirage, przestrzenią sportową mitu, miejscem obfitującym
wotyle zaskakujące spartańskie skojarzenia ioryginalne przywołania, że okazują
się one uchwytne wświecie, wktórym nikt ich dotąd wzasadzie nie poszukiwał5.
Trudno pogodzić się zkategoryzowaniem sportu jako elementu kultury po-
pularnej6. U swojej genezy ten nowożytny był wytworem dziewiętnastowiecz-
kto okazał się tchórzem lub dokonał czynu niegodnego, zostanie zniej usunięty. Szerzej:
Ch.Koulouri, Athleticism and Antiquity, s.147–148.
3 D.C.Young, e Modern Olympics: AStruggle for Revival, Baltimore 1996, passim.
4 D.G.Kyle, Origins, w: Routledge Companion to Sports History, eds S.W.Pope, J.Nauright,
London–New York 2010, s.114–127, 119, pisał: „At Athens and even at less urbanized
Sparta, earlier contests, cults and rites of passage of clans and sub-communities were in-
corporated or ‘nationalized’ in local athletic systems supported and supervised by the city-
state”. Gdzie indziej ten sam wybitny znawca sportu antycznego, D.G.Kyle, Sport and So-
ciety in Ancient Greece, Cambridge 1998, s.9, dodał, że atletyka spartańska to „resonance
of local particularities”. Patrz też: P.Christesen, D.G.Kyle, General Introduction, w: ACom-
panion to Sport and Spectacle in Greek and Roman Antiquity, eds P.Christesen, D.G.Kyle,
Malden–Oxford 2014, s.1, „Geographical coverage is intentionally broad; contributions
in this volume explore sport in avariety of sites and regions in the Greek world, including
Athens, Sparta, the northern Peloponnese, the Greek West, Macedonia, Egypt, and Asia
Minor”.
5 Refleksja nad mitem spartańskim w kulturze popularnej koncentrowała się dotychczas na
filmie, różnych odmianach beletrystyki czy grach komputerowych. Patrz np.: D.Kaja, 300
(na) przeciw masom? Przestrzeń Termopil wkinie polskim iświatowym (wkontekście zjawisk
kultury popularnej), w: Sparta wkulturze polskiej, cz.1, Model recepcji, spojrzenie europejskie,
konteksty greckie, red. M.Borowska iin., Warszawa 2014, s.411–450; L.S.Fotheringham, e
Positive Portrayal of Sparta in Late-twentieth-century fiction, w: Sparta in Modern ought:
Politics, History and Culture, eds S. Hodkinson, I. M. Morris, Swansea 2012, s. 393–430;
P.Cartledge, Ancient Sparta in Modern Fiction, „History Today” 2015, 65, 8, s.56–57.
6 Dyskusję wtym zakresie, ze smutnymi dla historyków sportu wnioskami, zaprezentował
. Scanlon, Contesting Ancient Mediterranean Sport, „e International Journal of the
History of Sport” 2009, 26, 2, s.52.

Dariusz Słapek
42
nych elit społecznych, awobec tego, wprzeciwieństwie do obecności mitu spar-
tańskiego we współczesnej kulturze popularnej, ówczesna fascynacja „sportem
antycznym” wdużo większym stopniu poddaje się pewnej racjonalizacji. Pytam
zatem oźródła ipowody tej atencji, niekiedy graniczącej wręcz zzauroczeniem,
choć wpoczątkowym etapie „sportowego lakonizowania”, jak sądzę, więcej było
roztropności ipremedytacji niż właściwego współczesności naśladownictwa oraz
wtórnego przywoływania istniejących już stereotypów lub efemerycznych mód.
Za niezwykle istotne uważam rozstrzygnięcie wątpliwości, co do właściwego
przedmiotu recepcji. Zpewnością nie była nim spartańska atletyka, azaprezen-
towane niżej argumenty dowodzą (wzgodzie zdotychczasowym jedynie zdro-
worozsądkowym przekonaniem, stąd mowa owątpliwościach), że rudymentem
tego zjawiska był synchronicznie postrzegany system spartańskiego wychowania7
imechanicznie wiązane znim wartości wyjątkowo kompatybilne zkanonem cech
idealnego atlety. Awansem powiedzieć można, że przypominało to nieco inną
formę zachwytu nad antycznym sportem, która zaowocowała wprowadzeniem
do dziewiętnastowiecznych zapasów stylu walki pod nazwą tzw. styl grecko-
-rzymski. Problem wtym, że jego reguły wniczym nie przypominały sposobu
walki antycznych atletów…8
Przybierająca różne formy sportowa lakonofilia z największym natężeniem
występuje wsferze sportowej onomastyki (nazw głównie piłkarskich klubów). Ich
analiza daleka jest jednak od dominującego w nauce podejścia językoznawcze-
go9. Wsposób przekonujący dowiedziono, że pozornie trywialne nazewnictwo
klubów to klucze do częściowego choćby zrozumienia fenomenu współczesnego
sportu. Są one nie tylko prostym narzędziem identyfikacji, ale ipodstawą kształ-
towania określonej tożsamości, kreowania wspólnoty, patriotyzmów lokalnych
7 Zupełnie nieprzydatny i zdradliwy w badaniach nad agōgē. Por. P.Christesen, Athletics
and Social Order in Sparta in the Classical Period, „Classical Antiquity” 2012, 31, 2, s.199;
R.Kulesza, Sparta wV–IV wieku p.n.e., Warszawa 2003, s.135.
8 R.Crego, Sports and Games of the 18th and 19th Centuries, Westport–London 2003, s.130–
131.
9 Wpolskiej refleksji tego typu ledwie dostrzega się obecność „Sparty”, np. J.Ożdżyński, Na-
zwy polskich klubów sportowych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Zeszyt 47. Prace Języ-
koznawcze II” 1973, s.123. Wwielu innych podobnych pracach daje osobie znać spora
ignorancja autorów nie tylko wzakresie dziejów sportu (zob. np. A.Kijak, Onazwach klu-
bów biegowych, „Polonica” 2015, 35, 16, s.204). Rzadko podejmuje się wspomnianą kwe-
stię motywów wyboru iznaczenia samej nazwy dla określonej społeczności. Por. B.Dunaj,
Teoretyczne problemy onomastyki sportowej. Sposoby identyfikacji klubów, w: Nowe nazwy
własne. Nowe tendencje badawcze, red. A.Cieślikowa, B.Czopek-Kopciuch, K.Skowronek,
Kraków 2007, s.489–494.

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
43
(wroli totemu iikony), wreszcie kultywowania przywoływanego przez nią syste-
mu wartości, stylu życia itp.10 Oznacza to, że refleksja nad nimi bronić się może
przed zarzutami zwykłego antykwaryzmu, prostej statystyki czy kazuistyki11.
Pozostałe partie artykułu dotyczą innych form obecności Sparty wnowożytnym
iwspółczesnym sporcie (np. wruchu olimpijskim czy wświecie sportowego biz-
nesu).
Walka zmitem wyjątkowości, surowości i pełnego militaryzmu spartań-
skiego wychowania, a tym bardziej fundamentalnych związków agōgē zatle-
tyką, przypominać może mało efektywne przekonywanie, że pierwsze igrzyska
olimpijskie wstarożytności bynajmniej nie odbyły się w 776r. p.n.e., aRzym
nie został zbudowany w753r. p.n.e. Opinie specjalistów ztrudnością trafiają
„pod strzechy”, apopularyzowanie ich odkryć, co chyba nie do końce ryzykow-
ne, burzyć może nawet pewien ustalony powszechnie ład i wprowadzać spo-
rą dezorientację. Permanentne poszukiwanie ideałów wychowawczych kusiło
wskazywaniem modeli historycznie sprawdzonych, których starożytność sama
wsobie dodaje im prestiżu i estymy. Wkażdej niemal epoce postantycznego
10 Naukowej powagi dodają temu zagadnieniu studia z zakresu antropologii społecznej
C.Lévi-Straussa (e Savage Mind, Oxford 1962), wedle której poprzez nazwy porządku-
jemy otaczający nas świat, czyniąc go jednocześnie bardziej zrozumiałym. Starożytnicy po-
dejmowali ten problem niezwykle rzadko. M.Golden, Sport and Society in Ancient Times,
Cambridge 1998, s. 17, sugerował, że nazwy amerykańskich klubów typu Lions, Sharks
lub Tigers mogą być reminiscencją genezy sportu wywodzonego z rytuału polowania…
Opowadze nazw klubów w różnych kontekstach, socjologicznych, historycznych imar-
ketingowych: J.Bale, e Place of „Place” in Cultural Studies of Sport, „Progress in Human
Geography” 12, 1988, s.513–516; R.Holt, Sport and the British. AModern History, Oxford
1990, s.150, 166–175; J.Boessenkool, „It Is aProcess Filled with Struggles”. Mergers of Sport
Clubs, w: Making Sense of Diversity in Organizing Sport, eds A.Knoppers, A.Anthonissen,
Oxford 2006, s.53–54; Ch. Kassimeris, European Football in Black and White: Tackling
Racism in Football, Lanham 2008, s.7–19; V.Duke, L.Crolley, Football, Nationality and the
State, New York–London 1996, s.51–57; e Organisation and Governance of Top Football
Across Europe: An Institutional Perspective, eds H.Gammelsæter, B.Senaux New York,
London 2011, passim.
11 Wpewnym sensie wtej części artykułu pojawiają się swego rodzaju case studies, stanowiące
jednak podstawę do wyciągania szerszych wniosków. Wsferze głębszego zainteresowania
znalazły się jedynie kluby najstarsze, których spartańskie nazwy pojawiły się wspecyficz-
nym kontekście historycznym. Tylko na tym adekwatnym dla spektakularnych przypadków
tle daje się odnaleźć właściwe motywy korzystania zmiana Sparta. Analiza lakonizowania
wsporcie XIX lub początku XXw. dawała też szanse na wykorzystanie wartykule specja-
listycznej literatury. Wwielu przypadkach jednak nie uchroniło mnie to od korzystania
zinternetu, bacząc przy tym, aby przywoływać jedynie oficjalne strony WWW klubów
sportowych.

Dariusz Słapek
44
świata przywoływano prawem stanowione wzorce Likurga, stawiając je, zwie-
lu różnych powodów, raz wroli modelu, innym znów razem jako uosobienie
edukacyjnej aberracji. Naturalnie, często znajdowały się one wcentrum uwagi,
innym razem schodziły nieco na margines spartańskiego dyskursu, ale zwielu
wątków Spartan mirage akurat tego nigdy nie odesłano do lamusa historii12.
Ciągle inspiruje poważną naukową refleksję13, ale irozbudza wyobraźnię14. Po-
społu sprawia to, że wraz zpojęciem „wychowanie” stworzyło już chyba trwały
związek frazeologiczny.
Ciekawe, że takiej nobilitacji nie doczekała „atletyka”, gdyż temu greckiej pro-
weniencji słowu nie towarzyszy żaden inny mechanicznie kojarzony znim deter-
minant.Atletyka ma co najwyżej wspólną helleńską ojczyznę irzadko łączy się
ją ze Spartą. Pewną dlań rekompensatą jest fakt, że językowy następca atletyki–
sport15 – zwychowaniem spartańskim znajduje nadzwyczaj zgodne połączenie.
Choć nikt nigdy wapodyktyczny sposób nie przekonał do prymarnych związków
militarnej edukacji z atletyką/sportem16, powszechnie uważa się, że to klasycz-
12 Patrz np., E.Rawson, e Spartan Tradition in European ought, Oxford 1969, passim;
S.Hodkinson, I.M.Morris, Introduction, w: Sparta in Modern ought, s.VII–XXVI.
13 Celem tego artykułu nie jest badanie ani wychowania spartańskiego, ani lacedemońskiej
atletyki. Stąd wkilku poniższych notach przywołuję jedynie relatywnie nowe aważne pra-
ce tyczące tych kwestii. Odnośnie agōgē ograniczam się do: J.Ducat, Spartan Education.
Youth and Society in the Classical Period, Swansea 2006; tenże, Perspectives on Spartan Ed-
ucation in the Classical Period, w: Sparta: New Perspectives, eds S.Hodkinson, A.Powell,
London 1999, s.43–66; P.Cartledge, Spartan Reflections, Berkeley 2001, s.79–90; N.Ken-
nell, e Gymnasium of Virtue. Education and Culture in Ancient Sparta, Chapel Hill 1995,
szczególnie s.98–114; Kulesza, Sparta, s.131–142.
14 Niechże nieco ironiczną ilustracją będzie artykuł: V. Xue-Ning, Comparative Study on
Physical Education between Sparta and Ancient Chinese Western Zhou Dynasty, „Reports
of International Olympic Academy” 1997, 15, 6, s.24–26.
15 Dbałość o adekwatność terminologiczną sprowadzam do unikania używania pojęcia
„sport” wrelacji do antycznej atletyki, podobnie atletyki nie wiąże zagōgē. Historycy sportu
różnie sobie radzą zwłaściwym stosowaniem historycznych pojęć. P.Christesen, Athle-
tics, s.197–198, pojęcia sport nie ogranicza do atletyki (wykorzystuje je także do zawodów
iigrzysk), a rozciąga je też na wszelką aktywność podejmowaną w związku zprzygoto-
waniem do rywalizacji, co nieco zamazuje różnice między wychowaniem asportem. Por.
D.Kyle, Athletics in Ancient Athens, Leiden 1987, s.10.
16 Np. P.Christesen, Athletics, s.203, stwierdził, że: „Spartiate boys and men who were tal-
ented and motivated athletes had alarge number of opportunities to participate voluntarily
in formally organized athletic competitions held in and around Sparta that had no direct
connection to the Spartan educational system”. Wcałym toku jego wywodów widać jednak,
że agōgē i atletyka stanowią dla niego jednię (wynikającą nie tylko z konfuzji terminów,
por. s.237–238). Bardziej jednoznaczny jest R.Kulesza, Męstwo itchórzostwo wsystemie
prawnym iobyczajowym starożytnej Sparty, w: Contra leges et bonos mores.Przestępstwa

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
45
ne– wsensie pewne imodelowe – syjamskie rodzeństwo17. Istota problemu tkwi
bodaj wniemal identycznym dla obu sfer aktywności ludzkiej systemie wartości,
abarierę wyznacza tylko zakładany (raczej wteorii) subtelnie różny cel wysiłków
służących wykreowaniu zjednej strony dobrego wojaka, zdrugiej zaś znakomi-
tego atlety. Sport nie jest poza tym zjawiskiem autotelicznym ina tyle sposobów
wikła się wrozmaite relacje z innymi, pozornie często odległymi, dziedzinami
życia, że wyznaczanie linii demarkacyjnej akurat wtym przypadku byłoby chyba
nie do końca rozsądne. Stąd zdużą dozą pewności zakładać można, że to wy-
obrażenia na temat spartańskiego wychowania zdeterminowały obecność Sparty
ugenezy nowożytnego iwnowoczesnym sporcie. Wobec powszechności, popu-
larności ipoczytności dwu najważniejszych źródeł wiedzy oagōgē – Ksenofonta
obyczajowe wstarożytnej Grecji iRzymie, red. H.Kowalski, M.Kuryłowicz, Lublin 2005,
s.174, według którego „Długotrwałość szkolenia oraz nacisk na ćwiczenia fizyczne, rywali-
zację indywidualną igrupową sprawiały, że Spartanin mógł być rzeczywiście sprawniejszy
isilniejszy od innych Greków”. Przegląd stanowisk na temat niejednoznacznej już wsamej
starożytności relacji atletyka – militarne wychowanie: M.B. Poliakoff, Stadium and Are-
na: Reflections on Greek, Roman, and Contemporary Social History, „Olympika” 2, 1993,
s.67–78; tenże, e Ancient Combat Sports: Competition, Violence and Culture, New Hav-
en 1987, s.94–103; M.Golden, Sport and Society, s.12–14, 91–95; M.Lämmer, Zum Ver-
hältnis von Sport und Krieg in der griechischen Antike, w: Sport im Spannungsfeld von Krieg
und Frieden, Hrsg. H.Becker, Clausthal-Zellerfeld 1985, s.17–30; . Scanlon, Combat
and Contest: Athletic Metaphors for Warfare in Greek Literature, w: Coroebus Triumphs,
ed. S.Bandy, San Diego 1988, s.230–244; G.Nagy, e Best of the Achaeans: Concepts of the
Hero in Archaic Greek Poetry, Baltimore 1979, passim; N.Crowther, Sport in Ancient Times,
Westport–London. 2007, s.76–77; N.Spivey, e Ancient Olympics, Oxford 2004, s.1–29.
17 Generalnie otożsamość agōgē iatletyki łatwo, jeśli zcałego system wychowawczego, świata
religii itakże rytuałów wysublimować militarny trening fizyczny (ijego ersatze) lub uznać
go za jego istotę. Najwcześniej, wskali dotąd niespotykanej, uczynili to już w XVIII w.
Niemcy. Wuwielbieniu dla agōgē trwali wciągu XIX stulecia ipotem: H.Roche, „Go, tell
the Prussians...”. e Spartan Paradigm in Prussian Military ought during the Long Nine-
teenth Century, „New Voices in Classical Reception Studies” 7, 2012, s.25–39; O.Kustrin,
J.A.Mangan, Lasting Legacy? Spartan life as aGermanic Educational Ideal: K.O.Müller
and Die Dorier, w: Militarism, Sport, Europe. War without Weapons, red. J.A. Mangan,
London 2005, s.29–46; V.Losemann, e Spartan Tradition in Germany, 1870–1945, w:
Sparta in Modern ought, s.254, 258–259, 267–268, 280. Nie należy tego lekceważyć,
gdyż zwłaszcza druga połowa tego stulecia to czas narodzin nowożytnego sportu. Było
wtym coś więcej niż zachwyt nad pięknem ludzkiego ciała Winckelmanna iGoethego.
Por. G.Siebert, Goethe, lecteur de Philostrate, „Revue des Études Grecques” 2010, 123, 1,
s.391–392. Warto też dodać, że antyk odgrywał dość ważną rolę „legitymizującą” wosiem-
nastowiecznym niemieckim ruchu gimnastycznym: patrz np. V.Losemann, e Spartan
Tradition, s.255, szerzej, A.Krüger, Sport und Politik, von Turnvater Jahn zum Staatsama-
teur, Hannover 1975, passim.

Dariusz Słapek
46
Lakedaimoniôn Politeia igłównie Lykoûrgos Plutarcha18 – podobne dossier spar-
tańskiej atletyki/sportu uznać należy za dostępne dla wybranych tajemne wręcz
archiwum. Nie sądzę zresztą, aby nowoczesne, specjalistyczne studia nad lace-
demońską atletyką19, których notabene nikt na przełomie XIX i XX wieku nie
prowadził, mogły stanowić rodzaj katalizatora wrozszerzaniu obecności „seman-
tycznej Sparty” we współczesnym sporcie. To Plutarch iKsenofont towarzyszyli
narodzinom jego nowożytnej wersji.
Dominacja Plutarcha iKsenofonta wkształtowaniu wyobrażeń na temat spar-
tańskiego wychowania zdaje się nie budzić wątpliwości. Zawsze jednak pojawić
18 Owyjątkowym znaczeniu Plutarcha iKsenofonta whistorycznym rozwoju mitu Sparty od
XVIw.: S.Hodkinson, I.M.Morris, Introduction, s.IX. Por. E.Rawson, e Spartan Tradi-
tion, passim. Pojawiają się oni zawsze, gdy mowa oznaczącej roli spartańskiego wychowania:
A.Arcangeli, Recreation in Renaissance. Attitudes Towards Leisure and Pastimes in Europe-
an Culture, c. 1425–1675, New York 2003, s.22–32; V.Losemann, e Spartan Tradition,
s.267–268, 280–281, 288; H.Roche, Xenophon and the Nazis: A Case Study in the Politi-
cisation of Greek ought through Educational Propaganda, „Classical Receptions Journal”
2016, 8, 1, s.71–89; taż, „Go, tell the Prussians...”, s.25, 30; K.Dybowska, J.Raszewski, Sparta
wpropagandzie reżimu Metaksasa (1936–1941), w: Model recepcji, spojrzenie europejskie,
konteksty greckie, cz.1, red. M.Borowska iin., Warszawa 2014, s.454. Zwykorzystania filo-
spartanina Plutarcha (por. G.J.D.Aalders, Plutarch’s Political ought, Amsterdam–Oxford
1982, s.36–38) nie rezygnują historycy zajmujący się spartańską atletyką: J.Ducat, Perspec-
tives on Spartan, s.44; tenże, Spartan Education, s.1–34; P.Christesen, Athletics, s.198.
19 P.Christesen, Athletics, s.193–255 (rozpatrywał jedynie konteksty wewnętrzne, socjalne,
raczej agonistyki niż atletyki spartańskiej); Podobnie S.Hodkinson, An Agonistic Culture?
Athletic Competition in Archaic and Classical Spartan Society, w: Sparta: New Perspectives,
eds S.Hodkinson, A.Powell, P.Cartledge, London–Swansea 1999, s.147–187, choć zwrócił
uwagę na pewne zasadnicze cechy atletyki spartańskiej: dominacja rywalizacji drużynowej,
koncentracja uwagi na zapasach ibiegach, to jego podejście bliskie jest Christesenowi. Rela-
tywnie niewielka liczba prac „monograficznych” pokazuje, jak trudno wpraktyce oddzielać
od siebie zjawiska/pojęcia (agon, atletyka, wychowanie), których dywersyfikacja przycho-
dzi nam chyba dzisiaj łatwiej. Por. np. D.S.Potter, e Victor’s Crown: AHistory of Ancient
Sport from Homer to Byzantium, Oxford 2012, szczególnie s.112–115. Nie wolno pomijać
nieco tradycyjnych, „statystycznych” prac N.Crowthera, Elis and the Games, „L’antiquité
classique” 1988, 57, s.301–310; tenże, ASpartan Olympic Boxing Champion, „L’Antiquité
Classique” 1990, 59, 1, s.198–202. Te istotnie traktują oatletyce, asądzić można, iż synteza
podejść Hodkinsona, Christesena iCrowthera przyniesie wreszcie pełną, wieloaspektową
monografię lacedemońskiego sportu (być może zwłączeniem doń także rzymskiej Sparty?).
Por. A.Spawforth, High Culture and Agonistic Festivals, w: P.Cartledge, A.Spawforth, Hel-
lenistic and Roman Sparta. Atale of two cities, part 2, London–New York 2002, s.163–175;
tenże, ASeveran Statue-Group and an Olympic Festival at Sparta, „Annual of the British
School at Athens” 81, 1986, s.313–332.

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
47
się może pytanie, wjakim zakresie oba dzieła „trafiały pod strzechy”20. Nie chodzi
tu wyłącznie ośledzenie narodowych edycji obu autorów greckich, co oposzu-
kiwanie form popularyzowania ich dzieł iich filospartanizmu. Wydaje się, że
dość istotnym pasem transmisyjnym między zwykle ograniczoną idość elitarną
lekturą źródeł atzw. popularnym, zwłaszcza młodym, „konsumentem” antyku
greckiego okazało się wielotomowe dzieło Jeana Jacquesa Barthélemy’ego, Voy-
age du jeune Anacharsis en Grèce, dans le milieu du quatrième siècle avant l’ère
vulgaire (Ied. z1788r.). Zdobyło ono ipopularność, ipoczytność, co sprawiło,
że już od końca XVIIIw. doczekało się wielu wydań oraz tłumaczeń, zwłaszcza
na angielski iniemiecki. Wtomie IV utworu Barthélemy dał wyraz ogromnej
atencji dla dziejów Sparty. Wykorzystane źródła, głównie Plutarch iKsenofont,
były znakomitą podstawą do pokazania wielkości Likurga iwykreowania Sparty
na państwo idealne (przy tonowaniu kwestii kłopotliwych). Sporo uwagi au-
tor poświęcił wychowaniu, nie zapominając też ospartańskich świętach irytu-
ałach. Oile treści dzieła uznać można za tradycyjne, to forma, powieściowy ko-
stium dla przedstawienia historii, zdecydowała otym, że filospartanizm autora
przenosić się mógł na wiele pokoleń młodych Europejczyków21.
Jedynie zdroworozsądkowym argumentem za tezą, że istotnie oabsorbowa-
niu mitu spartańskiego we współczesnym sporcie zdecydowało wyobrażenie
20 Przypominam, kreatorzy nowożytnego sportu to ówczesna elita (por. np. P.Bailey Leisure
and Class in Victorian England: Rational Recreation and the Contest for Control, 1830–
1885, London 1978), której nie sposób porównywać np. „do szerokiej publiczności” kin,
adresatów komiksów igier komputerowych. Por. D.Kaja, 300 (na) przeciw masom?, s.412.
21 J.-J.Barthélemy, Voyage du jeune Anacharsis en Grèce, dans le milieu du quatrième siècle
avant l’ère vulgaire, t.4, Paris.1790, s.180–201 (oedukacji spartańskiej), s.236–242 (ore-
ligii, świętach irytuałach). Ocharakterze ipoczytności dzieła: M.Winston, Spartans and
Savages: Mirage and Myth in Eighteenth-century France, w: Sparta in Modern ought,
s. 140–142; É. Egger, L’Hellénisme en France: leçons sur l’influence des études grecques
dans le développement de la langue et de la littérature françaises, t. 2, XIXe s., Paris
1869, s.294–310. Tylko we Francji wlatach 1825–1868 ukazało się osiem wydań książki.
Tłumaczenie na polski pojawiło się już w1821r. Rolę popularnego orędownika Sparty
wpodobnej powieściowej formule mogły też pełnić wcześniej słynne Podróże Guliwera
(1726). Por. I.Higgins, Swift and Sparta: e Nostalgia of Gulliver’s Travels, „Modern
Language Review” 78, 1983, s.513–531. Ta supozycja skłania do dość ryzykownego po-
szerzania listy podobnych publikacji. Ograniczę się zatem do przykładu popularnej serii
„sportowo-młodzieżowych”, awczesnych chronologicznie powieści Horace’aAnnesley’a
Vachella zpoczątku XX w., wktórych wyraźnie obecny jest system spartańskich war-
tości wychowawczych. Por. A.Skillen, Sport: An Historical Phenomenology, „Philosophy”
68, 1993, s.361. Współcześnie rzecz wygląda dość obiecująco, por. L.S.Fotheringham, e
Positive Portrayal, s.393–430.

Dariusz Słapek
48
oówczesnym systemie edukacyjnym, nie zaś świadomość wielkości lacedemoń-
skiej atletyki, jest znaczące milczenie nowożytnej i współczesnej onomastyki
sportowej wokół Aten22. Zarówno Plutarch, jak iKsenofont nie obfitują winfor-
macje osukcesach spartańskich atletów czy owielkości organizowanych wSpar-
cie agonów. Hodkinson zwrócił uwagę na zasadnicze cechy atletyki spartańskiej:
dominację rywalizacji drużynowej (objawiającej się głównie wgrach z użyciem
piłki), koncentrację uwagi na zapasach ibiegach. Choć listę tych cech można uzu-
pełniać23, to po dodaniu do nich jedynie „sportowej” emancypacji kobiet spar-
tańskich, wyłania się – obecny przecież w tych dwu źródłach, stąd łatwy wre-
cepcji, ale iatrakcyjny wroli godnego do naśladowania iakceptacji – model dla
rodzącego się wdrugiej połowie XIXw. sportu. Starożytność wzorca dawała mu
zpewnością ważną legitymację. Jeśli wspomniane tezy raczej niż jednoznaczne
argumenty uzupełnić ooczywistą tożsamość systemu wartości militarnego wy-
chowania, atletyki isportu24, to rola Plutarcha iKsenofonta jako „fundatorów”
22 D.A.Dombrowski, Contemporary Athletics and Ancient Greek Ideal, Chicago 2009, s.71,
zaakceptował fakt, że „that many colleges (e.g., Michigan State), high schools, and athletic
teams have as their nickname the Spartans”. Natomiast dziwiło go, iż „Crawfordsville High
School in Indiana adopted as its nickname the Athenians”. Problem obecności „Aten” wna-
zewnictwie klubów sportowych właściwie nie istnieje.
23 S.Hodkinson, An Agonistic Culture?, s.147–187. Warto wspomnieć sukcesy Spartan weli-
tarnych wyścigach konnych izamiłowanie do polowań (por. np. M.Golden, Sport and So-
ciety, s.174), gdyż zrazu arystokratyczny sport XIXw. znajdował wtym argument przeciw
jego egalitaryzacji. Patrz np. szczególnie ważna, przy atencji dla piłki nożnej, sphairoma-
chia, Xen., Lak.Pol. 2. 8–9; 9.4–5, wroli wręcz katalizatora recepcji. Jeśli dodać do tego, co
prawda pochodzące często zinnych, mocno rozproszonych źródeł, informacje otym, że
wzakresie atletyki (pierwsze zwycięstwa wdyscyplinach dopiero co obecnych wagonach
panhelleńskich, inwencja wtreningu fizycznym, wyjątkowość form rywalizacji), to wartość
tego wzorca niepomiernie wzrasta. Obawy obyczajowe budzić mogła natomiast spartań-
ska nagość ipederastia; por. N.Crowther, Athletic Dress and Nudity in Greek Athletics,
„Eranos” 80, 1982, s.163–168; . Scanlon, e Dispersion of Pederasty and the Athletic
Revolution in Sixth-century BC Greece, „Journal of Homosexuality” 2005, 49, 3–4, s.63–85.
Watletyce spartańskiej brakowało też, zwielu pozasportowych powodów (por. M.Golden,
Sport and Society, s.81; P.Christesen, Athletics, s.227), gwiazd pokroju Milona, ale pro-
blem ten wXIXw. pojawiał się jeszcze śladowo…
24 Patrz choćby R.Kulesza, Męstwo itchórzostwo. H.L.Reid, Sport and Moral Education in
Plato’s Republic, „Journal of the Philosophy of Sport” 34, 2007, s.160–175, zasugerował, iż
często wspominającego owychowaniu spartańskim Platona należy uznać za twórcę senten-
cji, wedle której „sport builds character”. T.Delaney, T.Madigan, Sports: Why People Love
em, Lanham 2009, s.231, napisali natomiast wprost: „We love winners; we love excite-
ment; we love the camaraderie of being together with fellow fans; we love aheated rivalry;
and most of all, we love agod game”. Nie należy zapominać otkwiącej uPlutarcha sporej
dozie patriotyzmu, por. E.Rawson, e Spartan Tradition, s.344–347.

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
49
mitu Sparty wsporcie znakomicie wzrasta25. Czy wystarczy to do przekonującego
uzasadnienia nieco prowokujących zabiegów onomastycznych obecnych wtytule
artykułu?
Warto pokusić się orodzaj case study, które daje szanse na to, aby teoretyczne
dotąd rozważania oprzeć na praktyce. Poszukiwań obecności Sparty whistorycz-
nych iaktualnych nazwach klubów piłkarskich nie sposób nie rozpocząć od Ho-
landii26. Zadziwiająca iwyjątkowa dla tego państwa jest bowiem skala szczególnej
atencji zrazu dla antycznej Sparty, potem zaś szacunku głównie wobec Sparty
Rotterdam. Korzenie amatorskiego klubu zAmsterdamu VVA Spartaan sięgają
aż 1903r. Powstał on wśrodowisku miejscowych dokerów, asubtelna zmiana
wnazwie (na Spartaan) wynikała zfaktu, że Sparta istniała już w Rotterdamie.
VVA Sparta wbrabanckim miasteczku Beek en Donk została powołana do życia
wmarcu 1920r., awspółczesna nazwa Sparta’25 odzwierciedla fakt rewitalizacji
upadającego klubu dokonanej w1925 r. Zkolei wRotterdamie amatorski kato-
licki RKSV Spartaan’20 powstał w1920r. (pierwotnie proponowaną nazwą była
Concordia). WNijerk wGeldrii Sparta pojawiła się zaś w1931r. Wtym samym
regionie wZaltbommel w1953r. narodziła się N.I.V.OSparta. Sparta AV jest naj-
młodszym spartańskim dzieckiem wpiłce holenderskiej (1961), jako amatorskie
zaplecze wielkiej Sparty Rotterdam27.
Spośród wsumie ośmiu „lakonizujących” klubów holenderskich tylko wprzy-
padku ostatniego można mieć pewność, że jego nazwa jest naśladownictwem
najbardziej znanej na świecie rotterdamskiej Sparty. Wpozostałych przypadkach
trzeba zakładać, że wybór nazwy stał się efektem wyjątkowej estymy Holendrów
25 Jeśli wrecepcji antycznego sportu mówić opewnej adekwatności wykorzystywanych wjej
ramach źródeł antycznych, to należy wspomnieć, że traktat Filostratosa, Gymnasticus, od-
kryty ok.połowy XIXw. iopublikowany po raz pierwszy przez M.Mynasa w1858r., wszedł
do obiegu naukowego dopiero po edycji dziełka przez J.Juethnera w1909r. Por. J.König,
Introduction, w: Philostratus Heroicus, Gymnasticus, Discourses 1 and 2, eds J. Rusten,
J.König, Cambridge–London 2014, s.382–383; A.Billault, Le Γυναστικό de Philostrate
a-t-il une signification littéraire?, „Revue des Études Grecques” 106, 1993, s.142–162. Dzie-
ło nie odegrało znaczącej roli wpropagowaniu igrzysk olimpijskich, por. D.C.Young, e
Modern Olympics, s.14, 18.
26 Zpunktu widzenia natury tych dociekań oboczności językowe typu „Spartan” lub „Spar-
tans” nie mają znaczenia.
27 Strony klubowe, VVA Spartaan, http://www.vva-spartaan.nl/ (dostęp: 5.03.2016.), choć
sporo uwagi poświęcają ich historii, to nie dostarczają żadnych informacji na temat oko-
liczności pojawienia się nazwy. Por odpowiednio: Sparta Beek en Donk, http://www.spar-
ta25.nl/; Spartaan’20, http://www.spartaan20.nl/de-club/historie/1920-1950; Sparta Nijerk,
http://www.vvspartanijkerk.nl/de-vereniging/historie/; Nivo Sparta, http://www.nivo-
-sparta.nl/; Sparta AV, http://www.sparta-rvav.nl/16/historie.html (dostęp: 4.02.2016).

Dariusz Słapek
50
wobec antyku. Do dziś w Niderlandach funkcjonują kluby nawiązujące do tej epo-
ki poprzez obieranie patronów wśród takich mitycznych postaci jak Hercules,
Alcides, Heracles, Achilles czy historycznych bohaterów typu Leonidas (patrz
niżej). Sami kibice holenderscy mają ztym dzisiaj pewien kłopot28. Tego fenomenu
nie wyjaśnia bowiem historia holenderskiego futbolu. Można jedynie domniemy-
wać, że wzorowany na brytyjskiej piłce nożnej, tworzony in gremio przez uczniów
istudentów, słuchaczy odpowiedników angielskich public schools na tyle mocno,
że doskonale rozpoznane w nich (via Plutarch iKsenofont) klasyczne korzenie
sportu, atletyki oraz stojące za nimi wartości wychowawcze przekładali iwyrażali
wnazwach swych klubów29. Właściwe źródła lakońskiego zauroczenia tkwią chyba
poza samym sportem. Istnieją solidne podstawy, aby twierdzić, że wdużym stopniu
wprotestanckim państwie etyka kalwińska30 bliska była ideałom spartańskim. Spar-
ta, kojarzona zkonserwatyzmem, dyscypliną, atrakcyjna przez swą surowość iasce-
tyczność, dla jeszcze purytańskiej społeczności przełomu XIX iXXw. była ważnym
wzorcem przenoszonym również do sportu. Piłka nożna przynosiła ze sobą masowe
uczestnictwo wsporcie, które nie zawsze było akceptowane31. Zpodobnych powo-
dów wyjątkowo długo sprzeciwiano się też wHolandii profesjonalizacji wfutbolu32.
28 Na http://totaldutchfootball.com/2015/02/09/whats-in-a-name/ (dostęp: 4.02.2016.), au-
tor, wymieniający antyczne miana rodzimych klubów, napisał: „Sparta (after the gladiator
Spartacus)”!!!
29 P. Breuker, „Sport” in het Nederlands Introductie en acceptatie van woord en activite-
it (1840–1900), „De Sportwereld” 50–51, 2008, s. 3–19. Samo pojęcie sport pochodziło
oczywiście zAnglii, ale długo jego synonimem było m.in. „ćwiczenie fizyczne” wiążące go
zwychowaniem. Patrz też: C.Miersman, Voetbal in Nederland. Assen een onderzoek naar
de maatschappelijke en sportieve aspecten, Assen 1955, s.90–100.
30 Kalwin znał iczytał „Żywoty” Plutarcha!, por. np. S.Jones, Calvin and the Rhetoric of Piety,
Louisville 1995, s.165; E.A.De Boer, John Calvin on the Visions of Ezekiel. Historical and
Hermeneutical Studies in John Calvin’s „sermons inédits”, Leiden–Boston 2004, s.210–211.
Trudno sądzić, aby uwagi amsterdamskiego filozofa Corneliusa de Pauw odzikości ibarba-
rzyństwie agōgē miały większy posłuch niż nauczanie Kalwina. Por. M.Winston, Spartans,
s.142–146. Większe znaczenie miał pozytywny obraz Sparty kreowany przez Hugo van
Grotiusa; por. K.Vlassopoulos, Sparta and Rome in Early Modern ought: AComparative
Approach, w: Sparta in Modern ought, s.54.
31 Powstała w1888r. Sparta Rotterdam od swych początków uchodziła za klub elitarny, gen-
telmen’s club. Wtym tkwi historyczne źródło konfliktów kibiców Sparty z„robotniczym”
Fejenordem Rotterdam. Por. R.Spaaij, Understanding Football Hooliganism: AComparison
of Six Western European, Amsterdam 2006, s.219–220. Szerzej: C.Zevenbergen, Rotter-
dams voetbalglorie 1886–1986. Kroniek van een eeuw voetbalhistorie, Rotterdam 1986.
32 Na temat niezwykle ważnej wtym kontekście idei Christian Sparta patrz szerzej: M.Za-
firovski, e Protestant Ethic and the Spirit of Authoritarianism: Puritanism Democracy,
and Society, New York 2007, s.13–15, 47, 69, 121–125, 148, 312–313; tenże, e Destiny

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
51
Fenomen „holenderskich Spart” zdaje się tkwić wkalwińskich wyobrażeniach ide-
alnego państwa – antycznej Sparty.
Wydaje się, że argumentem świadczącym o takich inspiracjach jest też
wHolandii klubowe nazewnictwo, które nawiązuje do antycznej Sparty poprzez
przywoływanie pamięci Leonidasa. Historyczna postać władcy ma ważne miej-
sce wkreowaniu Spartan mirage, ale wpoważnej literaturze traktującej owie-
lowymiarowym postantycznym micie obrońcy Termopil pominięto jego obec-
ność iżywotność wświecie sportu33. Trudno określić to mianem zjawiska tak
powszechnego jak przywoływanie wdzisiejszym sporcie miana Sparta ikwestię
wypada traktować nawet nie jako jako case study, arodzaj, co prawda znaczą-
cej, ale jednak ciekawostki. Oto wHolandii funkcjonują dwa kluby piłkarskie
wykorzystujące wnazwach imię Leonidasa. Jeden znich, RKSV Leonidas, mie-
ści się w [sic!] Rotterdamie, drugi zaś, RKSV Leonidas Wolder, reprezentuje
jedną zdzielnic Maastricht.Oba kluby nie są futbolowymi potentatami, aich
amatorski charakter nie wróży rychłych sportowych sukcesów, które mogłyby
rozsławiać imię historycznego patrona. Zadziwiająca jest jednak ich historia,
gdyż pierwszy znich rolę niedzielnego klubu wychowującego młodzież pełni od
1909, aobdarzony nieco większymi ambicjami sportowymi klub zMaastricht
of Modern Societies: e Calvinist Predestination of aNew Society, Leiden–Boston 2009,
s.355–356, 553-561. Por. R.MacDonald, Muller, kips and the birth of Dutch football http://
inbedwithmaradona.com/retro/2016/1/1/netherlands (dostęp: 5. 03. 2016), który przyto-
czył taką opinię: „It was argued in some quarters that success would evolve from the coach-
ing of apinnacle of intelligentsia, not from offering facilities to abroad strata of the people”.
33 Oile praca I.Macgregor Morris, „To make aNew ermopylae”. Hellenism, Greek Liberation
and the Battle of ermopylae, „Greece and Rome” 47, 2000, s.211–230, która pozostawała
pod ogromnym wpływem eposu Richarda Glover’a, dotyczy okresu nieco wcześniejszego
niż narodziny nowożytnego sportu (Europy XVIII ipoczątku XIXw.), Leonidas z1737r.,
otyle w innych pracach, jak można sądzić, powaga tkwiących w „Leonidasowej spuściź-
nie” wartości totalnie zdominowała iprzesłoniła itak ledwie dostrzegany sportowy wątek
mitu spartańskiego króla. S.Rebenich, Leonidas und die ermopylen. Zum Spartabild
in der deutschen Altertumswissenschaft, w: Das Frühe Sparta, Hrsg. A.Luther, M.Meier,
Stuttgart 2006, s. 193–215, śledził wszak rozwój naukowych interpretacji powszechnie
kojarzonej z Leonidasem bitwy oraz wykorzystanie ich raczej w polityczno-kulturowej
symbolice ipropagandzie, choć nieco uwagi poświęcił też nazistowskiej edukacji; tamże,
s. 205–209. Trochę inny charakter ma jednak praca J.Christien, Y.Le Tallec, Léonidas,
Histoire et mémoire d’un sacrifice, Paris 2013, amimo to autorzy wrozdziałach poświęco-
nych zupełnie „gorącej” recepcji Leonidasa ograniczyli się jedynie do obecności Leonidasa
wkinie (s.300–319), powieści historycznej (s.320–326) oraz frazeologii związanej zwojną
wAfganistanie (s.327–338).

Dariusz Słapek
52
powstał w1940r.34 Daty powstania obu są jednak otyle istotne, że imię Leoni-
dasa nie pojawiało się na klubowych sztandarach wefekcie zauroczenia posta-
cią przez filmowe superprodukcje poświęcone obrońcom Termopil35. Tą wła-
śnie (banalną?) drogą Leonidasowemu zauroczeniu uległ znany amerykański
gracz futbolowy reprezentujący barwy New England Patriots w rozgrywkach
NFL, Nate Ebner36.
Wykorzystanie imienia wielkiego spartańskiego wodza wroli ikony klubu nie
wydaje się niczym nadzwyczajnym, nawet jeśli zantyczną atletyką iagonami nie
miał on nic wspólnego. Owyborze tego patrona decydowały kompatybilne wo-
bec sportu cechy iwartości37, których trwałym depozytariuszem został Leonidas,
34 RKSV Leonidas, http://www.rksvleonidas.com/clubinformatie/ (dostęp: 11.03.2016.); http://
www.footballdatabase.eu/football.club.leonidas-wolder..14050..en.html (dostęp: 11.03.2016).
Trudno sobie wyobrazić, jaki rodzaj emocji towarzyszy derbowym spotkaniom RKSV Le-
onidas Rotterdam zinnym miejscowym klubem RFC Xerxes (powstał w 1904 r.!), patrz:
http://www.xerxesdzb.nl/clubinfo-2/historie/overzicht-voorzitters/ (dostęp: 11.03.2016).
Ciekawe, ile razy wtych potyczkach to Leonidas pokonał Xerxesa…
35 Osposobie ukazywania tej postaci we współczesnym kinie patrz np.: K. Combe, B.Boyle,
Masculinity and Monstrosity in Contemporary Hollywood Films, New York 2013, s.105–109.
36 Jeden z komentatorów sportowych napisał, że Ebner przybrał pseudonim Leonidas po
obejrzeniu filmu 300, „because of his intense workout regimen, and his beard”. Patrz: „Nate
Ebner Earns ‘Leonidas’ Nickname, Dubbed Ohio State’s Most Valuable Player for Strong
Work Ethic”, http://nesn.com/2012/05/nate-ebner-earns-leonidas-nickname-dubbed-
ohio-states-most-valuable-player-for-strong-work-ethic/ (dostęp: 11.03.2016). Miesza się
wtych motywach śmieszne z poważnym, co poniekąd popkulturze właściwe… Pod tym
względem współczesna antykomania różni się od tej francuskiej zepoki rewolucji, kiedy
znamaszczeniem dzieciom nadawano imię Leonidas; por. R.Kulesza, Antyczna Hellada.
Szkice zdziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013, s.210. Nie ma żadnych podstaw,
aby sądzić, że spartański pseudonim przyjęła jedna zgwiazd brazylijskiej piłki nożnej Le-
ônidas da Silva (1913–2004). Patrz: I.C.Friedman, Latino Athletes, New York 2007, s.115.
Leonidas grywał z pewnością pod swoim rodowym nazwiskiem. B.G. Rade, In Its Own
Image: How Television has Transformed Sports, London 1984, s.20–21, pisał: „Sportswrit-
ers in the 1920s were literary craftsmen who sought to enhance the drama of sport events
and colourfully embellish incidents involving prominent sporting figures.ey contrived
nicknames for high profile players that added to their cultural appeal and popularity. In the
field of football Red Grange became the ‘Galloping Ghost’ and in baseball Babe Ruth was
described as the ‘Sultan of Swat’”. Warto dodać, że logo wielu lakonizujących organizacji
istowarzyszeń sportowych to zbrojna whełm głowa spartańskiego wojownika, aniektóre
kluby deklarują, że przedstawia ona właśnie Leonidasa; patrz np. powstały w1970r. au-
stralijski Brunswick City Soccer Club, http://www.brunswickcitysc.com.au/home/ (dostęp:
12.03.2016.).
37 Starożytnej proweniencji sublimacją wiary wtrwały związek sportu zwojną jest fakt, że
wszwedzkim Södertälje w 1974r. powstał piłkarski team Assyriska FF (Assyryjczycy!).
Szerzej: C.Rommel, Assyrians or Syriacs? Middle Eastern Identity Formation through Foot-

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
53
nim pojawił się nowożytny sport.Woczywisty sposób aura starożytnego bohate-
ra iidealnego wodza okazywała się szczególnie atrakcyjna wówczas, kiedy sport
wprzęgnięto w sferę polityki, a klubowy patron uzewnętrzniał też tęsknotę za
wspaniałą przeszłością38.
Kazus Holandii zdaje się przekonywać, że nie trzeba wnikliwie śledzić historii
poszczególnych klubów39, aby rozstrzygać opowodach popularności „sportowej
Sparty” wspołeczności traktującej to greckie państwo poniekąd jako pewien wzo-
rzec. Sportowe archiwa klubowe Holandii są nieźle zachowane idotyczy to także
najbardziej znanej holenderskiej Sparty Rotterdam. Mimo to wedle mojej wiedzy
nie powstała jeszcze poważna naukowa monografia Sparty, choć doczekały się
tego inne kluby holenderskie40. Aktualna bibliografia dziejów sportu wHolandii
liczy prawie 8 tys.pozycji iznaleźć wnich można opracowania tyczące Sparty
Rotterdam41. Przypuszczać jednak należy, że efekt długich nawet kwerend wska-
zać może co najwyżej przyczynę bezpośrednią, szczegółowe okoliczności, swego
rodzaju „iskrę na beczkę prochu”, którą zawsze jest szeroko pojmowany intelektu-
alny, kulturowy ipewnie religijny background. Inaczej łatwo wpaść wpułapkę klu-
bowych mitów, anegdot, nie do końca potwierdzonych opowieści ofundacyjnych
spotkaniach, które nierzadko miały miejsce wpiwiarniach iwiniarniach.
Przykład Holandii jest istotny jeszcze zinnego punktu widzenia. Oto topogra-
fia spartańskiego nazewnictwa klubowego ma charakter wyspowy, co znaczy, że
zjawisko to nie ma np. wskali Europy waloru uniwersalnego (nieporównywalnie
ball in Sweden, w: Sports and the Middle East.ASpecial Edition of Viewpoints, Washington
2010, s.19–23.
38 Gwoli ilustracji warto posłużyć się spektakularnymi przykładami zprzełomu XIX iXXw.
Najstarsze kluby żydowskiej diaspory często przyjmowały takie imiona jak Samson, Bar
Kochva czy Yehuda Hamaccabi. Por. H.Kaufman, Jewish Sports in the Diaspora, Yishuv,
and Israel: Between Politics and Nationalism, „Israel Studies” 2005, 10, 2, s. 148, 151.
Wpewnym sensie palestyńską reakcją na to zjawisko było wlatach trzydziestych XXw. to,
że arabskie kluby „were named after renowned Muslim and Arab military commanders”.
Szerzej: T.Sorek, Arab Soccer in aJewish State, Cambridge 2007, s.18.
39 Wedle C.Miersmana, Voetbal, s.125–141, w1901r. wHolandii było ok.200 klubów, a10
lat potem już ponad 600, wtym wiele protestanckich. Sporo znich funkcjonowało także
poza oficjalnymi strukturami Nederlandschen Voetbal-en Athletischen Bond (NVAB).
40 W.van Buuren, Sportarchieven in Nederland, http://www.desportwereld.nl/uploads/files/
Sportarchieven_in_Nederland_Van_Buuren.pdf (dostęp: 03.03.1016), s. 39. Chodzi np.
oAZ Alkmar, Feyenoord, Ajax iPSV Amsterdam. Stan historiografii holenderskiej wtym
zakresie omówił R.Stokvis, Belgium and Netherlands, w: Routledge Companion to Sports
History, eds S.W.Pope, John Nauright, New York 2010, s.330–350.
41 Por. W.van Buuren, Bibliografisch apparaat voor de Nederlandse sportgeschiedenis, Nieu-
wegein 2006.

Dariusz Słapek
54
mniej nazw „Sparta” wligach niemieckich, brytyjskich, dużo więcej wczeskiej,
słowackiej ipolskiej42). Można zatem powiedzieć, że tkwi wsportowej mutacji
Spartan mirage potencjał poniekąd uniwersalny, ale wykorzystywany on bywa
wróżnej skali inatężeniu. Zdaje się, że decydują otym jakieś okoliczności, czyn-
niki natury subiektywnej, swego rodzaju rodzime, właściwe danemu państwu
ispołeczności katalizatory. Niewątpliwie wprzypadku Holandii była to prote-
stancka etyka kalwińska bliska ideałom spartańskim. Czerpała ona zuznawanego
za wzorzec konserwatyzmu idyscypliny modelu funkcjonowania całej wspólnoty,
aszczególnie rudymentu wychowania.
Jeśli tylko nazwy klubów traktować jako formę zmaterializowania pewnej idei,
to sądzić wypada, że Spartan mirage tkwić będzie wideologicznej warstwie spor-
tu dopóty, dopóki ta forma ludzkiej aktywności wywoływać będzie skojarzenia
zretorycznym, heroicznym wzorcem agōgē. Stanie się tak wzasadzie niezależnie
od kierunku, wjakim podąży współczesny sport.Jeśli pójdzie wstronę okrucień-
stwa ibrutalności, to jego mentorzy wmicie spartańskim znajdą dla takiej meta-
morfozy „historyczne” uzasadnienie. Jeśli utraci walory pełnej determinacji walki,
to promotorzy sportu tym usilniej poszukiwać będą wagōgē gotowych wzorców
„prawdziwej, męskiej iszlachetnej rywalizacji”.
B (B)
Aalders G.J.D., Plutarch’s Political ought, Amsterdam, Oxford 1982.
Arcangeli A., Recreation in Renaissance. Attitudes Towards Leisure and Pastimes in Euro-
pean Culture, c. 1425–1675, New York 2003.
Bailey P., Leisure and Class in Victorian England: Rational Recreation and the Contest for
Control, 1830–1885, London 1978.
Bale J., e Place of „Place” in Cultural Studies of Sport, „Progress in Human Geography”
12, 1988.
Barthélemy J.-J., Voyage du jeune Anacharsis en Grèce, dans le milieu du quatrième siècle
avant l’ère vulgaire, t.4, Paris 1790.
Billault, A., Le Γυναστικό de Philostrate a-t-il une signification littéraire?, „Revue des
Études Grecques” 106, 1993.
Boessenkool J., „It Is aProcess Filled with Struggles”. Mergers of Sport Clubs, w: Making
Sense of Diversity in Organizing Sport, eds A.Knoppers, A.Anthonissen, Oxford 2006.
42 Zjawisko to wymaga osobnej analizy.

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
55
Breuker P., „Sport” in het Nederlands Introductie en acceptatie van woord en activiteit
(1840–1900), „De Sportwereld” 50–51, 2008.
Buuren W.van, Bibliografisch apparaat voor de Nederlandse sportgeschiedenis, Nieuwe-
gein 2006.
Cartledge P., Spartan Reflections, Berkeley 2001.
Cartledge P., Ancient Sparta in Modern Fiction, „History Today” 2015, 65, 8.
Christesen P., Athletics and Social Order in Sparta in the Classical Period, „Classical An-
tiquity” 2012, 31, 2.
Christesen P., Kyle D.G., General Introduction, w: ACompanion to Sport and Spectacle in
Greek and Roman Antiquity, ed. P.Christesen, D.G.Kyle, Malden, Oxford 2014.
Christien J., Le Tallec Y., Léonidas.Histoire et mémoire d’un sacrifice, Paris 2013.
Combe K., Boyle B., Masculinity and Monstrosity in Contemporary Hollywood Films, New
York 2013.
Crowther N., Athletic Dress and Nudity in Greek Athletics, „Eranos” 80, 1982.
Crowther N., Elis and the Games, „L’Antiquité Classique” 1988, 57.
Crowther N., ASpartan Olympic Boxing Champion, „L’Antiquité Classique” 1990, 59, 1.
Crowther N., Sport in Ancient Times, Westport, London 2007.
Crego R., Sports and Games of the 18th and 19th Centuries, Westport, London 2003.
De Boer E.A., John Calvin on the Visions of Ezekiel. Historical and Hermeneutical Studies
in John Calvin’s „sermons inédits”, Leiden, Boston 2004.
Delaney, T., Madigan T., Sports: Why People Love em, Lanham 2009.
Dombrowski D.A., Contemporary Athletics and Ancient Greek Ideal, Chicago 2009.
Ducat J., Perspectives on Spartan Education in the Classical Period, w: Sparta: New Per-
spectives, eds S.Hodkinson, A.Powell, London 1999.
Ducat J., Spartan Education. Youth and Society in the Classical Period (tł. E.Stafford, P.-
J.Shaw, A.Powell) Swansea 2006.
Duke V., Crolley L., Football, Nationality and the State, New York, London 1996.
Dunaj B., Teoretyczne problemy onomastyki sportowej. Sposoby identyfikacji klubów, w:
Nowe nazwy własne. Nowe tendencje badawcze, red. A.Cieślikowa, B. Czopek-Kop-
ciuch, K.Skowronek, Kraków 2007.
Dybowska K., Raszewski J., Sparta w propagandzie reżimu Metaksasa (1936–1941), w:
Model recepcji, spojrzenie europejskie, konteksty greckie, cz.1, red. M.Borowska iin.,
Warszawa 2014.
Egger É., L’Hellénisme en France: leçons sur l’influence des études grecques dans le dévelop-
pement de la langue et de la littérature françaises, t.2, XIXe s., Paris 1869.
Fotheringham L.S., e Positive Portrayal of Sparta in Late-Twentieth-Century Fiction, w:
Sparta in Modern ought: Politics, History and Culture, eds S.Hodkinson, I.M.Mor-
ris, Swansea 2012.
Friedman I.C., Latino Athletes, New York 2007.
Golden M., Sport and Society in Ancient Times, Cambridge 1998.

Dariusz Słapek
56
Hamilakis Y., e Nation and Its Ruins: Antiquity, Archaeology, and National Imagination
in Greece, Oxford, New York 2007.
Higgins I., Swift and Sparta: e Nostalgia of Gulliver’s Travels, "Modern Language Re-
view” 78, 1983.
Hodkinson S., An Agonistic Culture? Athletic Competition in Archaic and Classical Spar-
tan Society, w: Sparta: New Perspectives, eds S.Hodkinson, A. Powell, P. Cartledge,
London–Swansea 1999.
Hodkinson S., Morris I.M., Introduction, w: Sparta in Modern ought: Politics, History
and Culture, eds S.Hodkinson, I.M.Morris, Swansea 2012.
Holt R., Sport and the British. AModern History, Oxford 1990.
Jones S., Calvin and the Rhetoric of Piety, Louisville 1995.
Kaja D., 300 (na) przeciw masom? Przestrzeń Termopil w kinie polskim i światowym
(wkontekście zjawisk kultury popularnej, w: Sparta wkulturze polskiej, cz.1, Model re-
cepcji, spojrzenie europejskie, konteksty greckie, red. M.Borowska iin., Warszawa 2014.
Kassimeris Ch., European Football in Black and White: Tackling Racism in Football, Lan-
ham 2008.
Kaufman H., Jewish Sports in the Diaspora, Yishuv, and Israel: Between Politics and Natio-
nalism, „Israel Studies” 2005, 10, 2.
Kennell N., e Gymnasium of Virtue. Education and Culture in Ancient Sparta, Chapel
Hill 1995.
Kijak A., Onazwach klubów biegowych, „Polonica” 2015, 35, 16.
Koulouri Ch., Athleticism and antiquity: symbols and revivals in nineteenth-century Gre-
ece, „e International Journal of the History of Sport” 1998, 15, 3.
König J., Introduction, w: Philostratus Heroicus, Gymnasticus, Discourses 1 and 2, eds
J.Rusten, J.König, Cambridge, London 2014.
Krüger A., Sport und Politik, von Turnvater Jahn zum Staatsamateur, Hannover 1975.
Kuczma K., Nazwy klubów piłkarskich – próba typologii, „Sport Wyczynowy” 2010, 1.
Kulesza R., Antyczna Hellada. Szkice zdziejów starożytnych Greków, Warszawa 2013.
Kulesza R., Męstwo itchórzostwo wsystemie prawnym iobyczajowym starożytnej Sparty,
w: Contra leges et bonos mores.Przestępstwa obyczajowe wstarożytnej Grecji iRzymie,
red. H.Kowalski, M.Kuryłowicz, Lublin 2005.
Kulesza R., Sparta wV–IV wieku p.n.e., Warszawa 2003.
Kustrin O., Mangan J.A., Lasting Legacy? Spartan life as aGermanic. Educational ideal:
K.O.Müller and Die Dorier, w: Militarism, Sport, Europe. War without Weapons, ed.
J.A.Mangan, London 2005.
Kyle D.G., Athletics in Ancient Athens, Leiden 1987.
Kyle D.G., Origins, w: Routledge Companion to Sports History, eds S.W.Pope, J.Nauright,
London–New York 2010.
Kyle D.G., Sport and Society in Ancient Greece, Cambridge 1998.
Lämmer M., Zum Verhältnis von Sport und Krieg in der griechischen Antike, w: Sport im
Spannungsfeld von Krieg und Frieden, Hrsg. H.Becker, Clausthal-Zellerfeld 1985.

Sport wSparcie, Sparta wsporcie
57
Lévi-Strauss C., e Savage Mind, Oxford 1962.
Losemann V., e Spartan Tradition in Germany, 1870–1945, w: Sparta in Modern o-
ught: Politics, History and Culture, Swansea 2012.
MacDonald R., Muller, Kips and the Birth of Dutch Football, http://inbedwithmaradona.
com/retro/2016/1/1/netherlands (dostęp: 5. 03. 2016).
Macgregor Morris I., „To Make aNew ermopylae”. Hellenism, Greek Liberation and the
Battle of ermopylae, „Greece and Rome” 47, 2000.
Miersman, C., Voetbal in Nederland. Assen een onderzoek naar de maatschappelijke en
sportieve aspecten, Assen 1955.
Nagy G., e Best of the Achaeans: Concepts of the Hero in Archaic Greek Poetry, Baltimore
1979.
e Organisation and Governance of Top Football Across Europe: An Institutional Perspec-
tive, eds H.Gammelsæter, B.Senaux, New York–London 2011.
Ożdżyński J., Nazwy polskich klubów sportowych, „Rocznik Naukowo-Dydaktyczny. Ze-
szyt 47. Prace Językoznawcze” 2, 1973.
Poliakoff M.B., e Ancient Combat Sports: Competition, Violence and Culture, New Ha-
ven 1987.
Poliakoff M.B., Stadium and Arena: Reflections on Greek, Roman, and Contemporary So-
cial History, „Olympika” 2, 1993.
Potter D.S., e Victor’s Crown: A History of Ancient Sport from Homer to Byzantium,
Oxford 2012.
Rade B.G., In Its Own Image: How Television Has Transformed Sports, London 1984.
Rawson E., e Spartan Tradition in European ought, Oxford 1969.
Rebenich S., Leonidas und die ermopylen. Zum Spartabild in der deutschen Altertum-
swissenschaft, w: Das Frühe Sparta, Hrsg. A.Luther, M.Meier, Stuttgart 2006.
Reid H.L., Sport and Moral Education in Plato’s Republic, „Journal of the Philosophy of
Sport” 34, 2007.
Roche, H., „Go, tell the Prussians...”. e Spartan paradigm in Prussian Military ought
during the Long Nineteenth Century, „New Voices in Classical Reception Studies” 7,
2012.
Roche H., Xenophon and the Nazis: ACase study in the Politicisation of Greek ought
through Educational Propaganda, „Classical Receptions Journal” 2016, 8, 1.
Rommel C.Assyrians or Syriacs? Middle Eastern Identity Formation through Football in
Sweden, w: Sports and the Middle East.ASpecial Edition of Viewpoints, Washington
2010.
Scanlon ., Combat and Contest: Athletic Metaphors for Warfare in Greek Literature, w:
Coroebus Triumphs, ed. S.Bandy, San Diego 1988.
Scanlon ., Contesting Ancient Mediterranean Sport, „e International Journal of the
History of Sport” 2009, 26, 2.
Scanlon ., e Dispersion of Pederasty and the Athletic Revolution in Sixth-century BC
Greece, „Journal of Homosexuality” 2005, 49, 3–4.

Dariusz Słapek
58
Siebert G., Goethe, lecteur de Philostrate, „Revue des Études Grecques” 2010, 123, 1.
Skillen A., Sport: An Historical Phenomenology, „Philosophy” 1993, 68, 265.
Sorek T., Arab Soccer in aJewish State, Cambridge 2007.
Spaaij R., Understanding Football Hooliganism: AComparison of Six Western European,
Amsterdam 2006.
Sparta in Modern ought: Politics, History and Culture, edsS.Hodkinson, I.M.Morris,
Swansea 2012.
Spawforth A., High Culture and Agonistic Festivals, w: P.Cartledge, A.Spawforth, Helleni-
stic and Roman Sparta. ATale of Two Cities, part 2, London–New York 2002.
Spawforth A., ASeveran Statue-Group and an Olympic Festival at Sparta, „Annual of the
British School at Athens” 81, 1986.
Spivey N., e Ancient Olympics, Oxford 2004.
Stokvis R., Belgium and Netherlands, w: Routledge Companion to Sports History, eds
S.W.Pope, J.Nauright, New York 2010.
Vlassopoulos K., Sparta and Rome in Early Modern ought: AComparative Approach, w:
Sparta in Modern ought: Politics, History and Culture, eds S.Hodkinson, I.M.Mor-
ris, Swansea 2012.
Winston M., Spartans and Savages: Mirage and Myth in Eighteenth-century France, w:
Sparta in Modern ought: Politics, History and Culture, eds S.Hodkinson, I.M.Mor-
ris, Swansea 2012.
Xue-Ning V., Comparative Study on Physical Education between Sparta and Ancient Chi-
nese Western Zhou Dynasty, „Reports of International Olympic Academy” 1997, 15, 6.
Young D.C., e Modern Olympics: AStruggle for Revival, Baltimore 1996.
Zafirovski M., e Destiny of Modern Societies: e Calvinist Predestination of aNew So-
ciety, Leiden–Boston 2009.
Zafirovski M., e Protestant Ethic and the Spirit of Authoritarianism: Puritanism Demo-
cracy, and Society, New York 2007.
Zevenbergen C., Rotterdams voetbalglorie 1886-1986. Kroniek van een eeuw voetbalhisto-
rie, Rotterdam 1986.
Oautorze:
dr hab. Dariusz Słapek, prof. UMCS – pracownik Katedry Historii Starożytnej iŚre-
dniowiecznej wInstytucie Historii UMCS w Lublinie, badacz antycznej agonistyki
greckiej oraz widowisk świata rzymskiego.
Zainteresowania badawcze: sporo uwagi poświęca obecności antyku we współ-
czesnej popkulturze. Próbuje także swych sił wtrudnej roli historykanowoczesnego
sportu.
e-mail: slapekdariusz@gmail.com 