BookPDF Available

Geopolityka Trójmorza. Przestrzeń - Historia - Dawne idee i współczesne koncepcje, „Three Seas Initiative Insight – Baro-meter 2”, Warszawa 2021

December 2021

ISBN: 987-83-959986-2-1

Authors:

Radek Zenderowski

Cardinal Stefan Wyszyński University in Warsaw

Content uploaded by Radek Zenderowski

Content may be subject to copyright.

Content uploaded by Radek Zenderowski

Content may be subject to copyright.

BAROMETER

Geopolityka Trójmorza

Przestrzeń -

Historia -

Dawne idee i współczesne koncepcje

Radosław Zenderowski

Warszawa 2021

Radosław Zenderowski

Wydawnictwo

Collegium Interethnicum

Geopolityka Trójmorza

Przestrzeń -

Historia -

Dawne idee i współczesne koncepcje

Projekt 3 Seas Iniave Insght jest realizowany przez Fundację Collegium Interethnicum.

Zadanie jest nansowane ze środków uzyskanych od Narodowego Instytutu Wolności w ramach

Programu Rozwoju Organizacji Obywatelskich na lata 2018-2030 PROO.

Seria wydawnicza BAROMETER, cz. 2

ISBN 987-83-959986-2-1

Autor opracowania

Radosław Zenderowski

Projekt okładki i opracowanie graczne

ARtograa i Autor

Fotograa: Johannes Rapprich (Pexels)

Wydawca

Wydawnictwo Collegium Interethnicum

ul. Sokratesa 9/172

01-909 Warszawa

Strona www: interethnicum.pl

Adres e-mail: collegium@interethnicum.pl

 
04 
 
Spis treści 
 
 
Spis ilustracji ……………………………………………………………………………………………………………………. 4 
Spis tabel …………………………………………………………………………………………………………….. 5 
Wstęp ………………………………………………………………………………………... 7 
1. Geograa Trójmorza ………………………………………………………………. 16 
2. Zasoby Trójmorza …………………………………………..………………………. 22 
A. Zasoby demograczne ………………………………………………………………………………... 22 
B. Zasoby gospodarcze ……………………………………………………………………………………. 28 
C. Zasoby infrastrukturalne …………………………………………………………………………….. 32 
D. Zasoby militarne …………………………………………………………………………………………. 37 
3. Państwa Inicjatywy Trójmorza i ich interesy …………………………… 40 
A. Wspólnota losu – wspólnota interesów? ……………………………………………………. 41 
B. Rozbieżne wektory i interesy ………………………………………………………………………. 51 
C. Determinanty integracji trójmorskiej ………………………………………………………….. 53 
4. Kluczowi gracze geopolityczni wobec Inicjatywy Trójmorza ……. 55 
A. Federacja Rosyjska ……………………………………………………………………………………… 60 
B. Chińska Republika Ludowa ………………………………………………………………………….. 64 
C. Stany Zjednoczone Ameryki ………………………………………………………………………… 69 
D. Unia Europejska i Niemcy …………………………………………………………………………… 71 
E. Turcja ………………………………………………………………………………………………………….. 73 
F. Serbia ………………………………………………………………………………………………………….. 74 
G. Ukraina ……………………………………………………………………………………………………….. 76 
H. Japonia ……………………………………………………………………………………………………….. 77 
J. Korea Południowa ……………………………………………………………………………………….. 78 
Wnioski …………………………………………………………………..…………………. 79 
Bibliograa ………………………………………………………………………………… 81 
O nas i o Autorze ……………………………………………………………….………. 85 

 
 
Spis ilustracji 
 
 
 
04 
Rysunek 1. Mieleuropa wg J. Partscha (1904) ……………………………………………………………………………………………………………….. 9 
Rysunek 2. Mapa geostrategicznego położenia Europy oraz Państw Trójmorza .................................................................... 18 
Rysunek 3. Makroregion karpacki …………………………………………………………………………………………………………………………………….. 19 
Rysunek 4. Zlewiska mórz i rzek w Europie ………………………………………………………………………………………………………………………. 21 
Rysunek 5. Zróżnicowanie etniczne państw Europy Środkowo-Wschodniej …………………………………………………………………….. 26 
Rysunek 6. Średnioroczna dynamika wzrostu gospodarczego państw Inicjatywy Trójmorza w latach 2004-2019 (%) ……... 29 
Rysunek 7. Główne drogowe korytarze transportowe w Unii Europejskiej ………………………………………………………………………. 33 
Rysunek 8. Gęstość sieci autostrad i dróg szybkiego ruchu w Trójmorzu (w km na 1000 km2) …………………………………………. 34 
Rysunek 9. Jakość dróg w Europie ............................................................................................................................................ 35 
Rysunek 10. Gęstość linii kolejowych (km linii na 1000 km2), 2019 ………………………………………………………………………………….. 36 
Rysunek 11. Linie kolejowe (wg dopuszczalnej prędkości) ……………………………………………………………………………………………….. 37 
Rysunek 12. Szacunkowe wydatki na cele wojskowe w 2021 roku państw NATO (w mld USD oraz w % PKB) ………………….. 39 
Rysunek 13. Tradycje państwowe narodów Trójmorza ……………………………………………………………………………………………………. 45 
Rysunek 14. Rail-2-Sea i Via Carpaa ……………………………………………………………………………………………………………………………….. 49 
Rysunek 15. Państwa europejskie pod rządami Jagiellonów (pocz. XVI w.) ………………………………………………………………………. 57 
Rysunek 16. Rosja i Trójmorze ………………………………………………………………………………………………………………………………………….. 61 
Rysunek 17. Skala zależności państw UE od dostaw gazu rosyjskiego ………………………………………………………………………………. 63 
Rysunek 18. Inicjatywa Trójmorza i Inicjatywa 17+1 …………………………………………………………………………………………………………. 65 
Rysunek 19. Trójmorze w perspektywie rozwoju Inicjatywy Pasa i Szlaku ………………………………………………………………………… 66 
Rysunek 20. Skumulowana wartość chińskich inwestycji w Europie w latach 2000-2019 …………………………………………………. 68 

 
Spis tabel 
 
Geopolityka Trójmorza 
05 
Tabela 1. Powierzchnia terytorialna państw Inicjatywy Trójmorza ……………………………………………………………………………………. 17 
Tabela 2. Zmiany liczby ludności państw Trójmorza 1989-2019 ……………………………………………………………………………………….. 23 
Tabela 3. Zmiany liczby ludności wybranych państw Europy Zachodniej w latach 1989-2019 ………………………………………….. 24 
Tabela 4. Odsetek osób w różnych przedziałach wiekowych w państwach Trójmorza w 1990 i 2020 roku ………………………. 25 
Tabela 5. Odsetek członków trzech największych mniejszości narodowych i etnicznych w państwach Trójmorza ............... 27 
Tabela 6. PKB państw Inicjatywy Trójmorza 1990-2019 (w USD) ………………………………………………………………………………………. 29 
Tabela 7. Bilans handlu zagranicznego Niemiec (2019) …………………………………………………………………………………………………….. 30 
Tabela 8. Główni producenci węgla brunatnego oraz kamiennego w Trójmorzu [mln ton] ………………………………………………. 32 
Tabela 9. Towarowe przewozy kolejowe (w mln ton na km) w Trójmorzu w 1995 i 2019 r. ……………………………………………… 36 
Tabela 10. Wydatki na cele militarne państw Inicjatywy Trójmorza (% PKB) w 2000 i 2019 r. ………………………………………….. 38 
Tabela 11. Tradycje państwowe narodów Trójmorza ……………………………………………………………………………………………………….. 42 
Tabela 12. Udział państw TSI w inicjowaniu i realizacji wielostronnych projektów rozwojowych  
w regionie Europy Środkowej …………………………………………………………………………………………………………………………………………… 
 
48 
Tabela 13. Wpłaty do Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza …………………………………………………………………………………………….. 50

Wstęp

Trójmorze z uwagi na swoje położenie między Europą Wschodnią, Rosją i Turcją z jednej strony

a Europą Zachodnią z drugiej strony, stanowi bez wątpienia ważny region geopolityczny. Z perspek-

tywy historycznej był to obszar ścierania się wpływów niemieckich (Prusy, Austria, Niemcy po 1871

r.), rosyjskich, tureckich (osmańskich), a także polskich (lub ściślej – polsko-litewskich) oraz

węgierskich. Narody i państwa „zakotwiczone” w tymże regionie podejmowały począwszy od

średniowiecza po wiek XX próby politycznej integracji tego obszaru jako warunku sine qua non

zachowania suwerenności i niezależności od zewnętrznych potęg. Kilka wieków politycznej historii

Europy Środkowo-Wschodniej lub Europy Środkowej po pierwsze określają jej tożsamość jako pola

gry mocarstw względnie swoistej i nieuchronnie tymczasowej strefy buforowej, po drugie

wskazują na różne próby przezwyciężenia statusu obszaru peryferyjnego eksploatowanego przez

zewnętrzne potęgi.

W drugiej dekadzie XXI wieku daje się zauważyć szybko rosnące zainteresowanie tym regionem

ze strony światowych potęg. Powodem było samo jego położenie pomiędzy Rosją a Europą Zachod-

nią, które w geopolitycznej grze Rosji, USA, Chin i Niemiec zaczyna odgrywać coraz istotniejszą rolę.

Ponadto – co należy mieć na uwadze – ważnym czynnikiem jest szybki rozwój gospodarczy państw

regionu, związane z tym rosnące zapotrzebowanie na surowce energetyczne oraz wzrastające am-

bicje polityczne poszczególnych krajów Inicjatywy Trójmorza [Zhigao 2020 : 109].

Geopolityka Trójmorza

Europa Środkowa ma swoją osobną półkę w bibliotece geopolitycznej. Do grona klasyków próbują-

cych zrozumieć i jednocześnie politycznie wykorzystać przestrzeń Europy Środkowej należy zaliczyć

w pierwszej kolejności niemieckich uczonych, dla których Mieleuropa jawiła się jako wielki projekt

i wyzwanie. Wskazać należy na Josefa Partscha (1851-1925), który w opublikowanym w 1904 dziele

zatytułowanym Mieleuropa do rzeczonego obszaru zaliczył Rzeszę Niemiecką, Cesarstwo Austro-

Węgierskie łącznie z Bośnią, na północy Belgię i Holandię, na południu Szwajcarię, zaś na południo-

wym wschodzie ówczesną Serbię, Rumunię i Bułgarię, wskazując na dominację narodu niemieckie-

go predestynowanego do sprawowania kontroli nad tym terytorium [Eberhardt 2005 : 464-465].

Piotr Eberhardt zauważa, iż „przed ukazaniem się książki Partscha wielu badaczy niemieckich

zajmowało się Europą Środkową jako wyodrębnionym obszarem, nad którym pełną dominację

powinny utrzymywać Niemcy. Można wskazać na twórczość F. Lista (1789-1846), prekursora

geopolityki niemieckiej, który postulował utworzenie unii germańsko-madziarskiej jako trzonu

Mieleuropy. Miało to być krokiem wstępnym do opanowania Bałkanów. Podobne poglądy prezen-

tował Paul de Lagarde (1827-1891), dla którego opanowanie środkowej Europy miało stanowić

podstawę do stworzenia imperialnych Niemiec. Według autora Mieleuropa musi być krajem

rządzonym przez Niemców. Do prekursorów koncepcji Mieleuropy należy zaliczyć również

C. Frantza (1817-1891). (…) Według niego Mieleuropa miała być konfederacją państw środkowo-

europejskich przy pozostawieniu poszczególnym państwom tożsamości kulturowej i pełnej autono-

mii” [Eberhardt 2005 : 465-466]. Największy jednak rezonans polityczny wywołała książka Friedri-

cha Naumanna (1860-1919) opublikowana w drugim roku I wojny światowej, a zatytułowana:

Mieleuropa. Była ona najpełniejszym opracowaniem szeregu podobnych, popularnych w Niem-

czech koncepcji przestrzeni środkowoeuropejskiej. Do obszaru, do którego odnosi się to pojęcie

Naumann zaliczył: Niemcy, Austro-Węgry, Rumunię, Bułgarię, Albanię i Czarnogórę. Podobnie

jak inni autorzy, Naumann był przekonany, że przewodnią siłą na tym obszarze mieli być Niemcy,

którzy jednak powinni wypracować jakąś formę pokojowego i zgodnego współżycia z innymi

narodowościami [Buchowski, Kołbon 2001 : 17-19].

Radosław Zenderowski

_____________________________________

1 Nie wdając się niepotrzebnie zważywszy na cel niniejszej analizy w dłuższe dywagacje na temat denicji

pojęć „Europa Środkowa” oraz „Europa Środkowo-Wschodnia”, którym to pojęciom poświęcono tysiące ana-

liz i polemik, na użytek tego tekstu przyjmuje się koncepcję Oskara Haleckiego, według którego Europa Środ-

kowo-Wschodnia to wschodnia część Europy Środkowej położona między Szwecją, Niemcami, Austrią i Wło-

chami z jednej strony oraz Turcją i Rosją z drugiej strony. Halecki do obszaru Europy Środkowo-Zachodniej

(nazwa ta, w odróżnieniu od wcześniej wspomnianej nie przyjęła się w literaturze) zaliczył państwa niemiec-

kojęzyczne: Niemcy, Austrię, Szwajcarię i Liechtenstein [Halecki 1952]. Zatem używając pojęcia Europa Środ-

kowo-Wschodnia będę mieć na uwadze większą, wschodnią część Europy Środkowej.

Rysunek 1. Mieleuropa wg J. Partscha (1904)

Źródło: hps://3obieg.pl/wp-content/uploads/2017/06/Mieleuropa_Partsch.jpg [dostęp: 27.12.2021].

Wspomnieć wreszcie należy o Rudole Kjellénie (1864-1922), szwedzkim politologu o silnie germa-

nolskich i antyrosyjskich inklinacjach, twórcy pojęcia „Geopolityka”, który postulował utworzenie

w Europie Środkowo-Wschodniej „bardzo rozległego bufora geopolitycznego, wyznaczanego na

zachodzie przez linię Gdańsk–Triest, a na wschodzie – Archangielsk–Azow. Taki obszar miałby obej-

mować całe Austro-Węgry i Bałkany oraz oderwane od Imperium Rosyjskiego Królestwo Polskie,

Ukrainę, Białoruś, gubernie bałtyckie (dzisiejszą Litwę, Łotwę i Estonię) i Finlandię. Tereny te zostały

nazwane przez Kjelléna ‘strefą krytyczną’ i miały stać się przedmiotem bezwzględnej dominacji Nie-

miec, które ponadto miały do spełnienia w tym regionie misję cywilizacyjną” [Świder 2018 : 19].

Drugim znaczącym obok Kjelléna autorem odnoszącym się w swoich pracach do przestrzeni środko-

woeuropejskiej był brytyjski geograf i polityk Halford John Mackinder (1861-1947). Po I wojnie

światowej wysunął on koncepcję utworzenia „skonsolidowanego sojuszem i koordynowanego

przez Brytyjczyków szerokiego pasa niepodległych państw w Europie Środkowej i Europie Wschod-

niej, oddzielającego Niemcy od Rosji” (Middle Tier). Rola takiego „środkowoeuropejskiego klina”

byłoby „z jednej strony niedopuszczenie do wychodzenia kolejnych ekspansji z Heartlandu na Za-

chód, a z drugiej – uniemożliwienie kontynentalnemu mocarstwu zachodniemu – czyli Niemcom –

opanowania Heartlandu (Rosji)” [Świder 2018 : 21-22].

Geopolityka Trójmorza

Niemieckie koncepcje geopolityczne dotyczące Europy Środkowej są bez wątpienia najliczniejsze,

choć polski dorobek intelektualny w tym względzie wart jest pilnej uwagi. Idea Międzymorza, jaka

nabrała za sprawą Józefa Piłsudskiego (1867-1935) konkretnych kształtów w dwudziestoleciu

międzywojennym jest bardzo mocno wpisana w polskie doświadczenia historyczne i zakorzeniona

jest w epoce jagiellońskiej – panowaniu dynasi Jagiellonów na tronach Europy Środkowej, w dzia-

łalności dyplomatycznej księcia Adama Jerzego Czartoryskiego na emigracji, wreszcie wspólnej

walce narodów I Rzeczypospolitej z rosyjskim zaborcą w okresie XIX-wiecznych powstań narodo-

wych [Cieplucha 2014 : 39-40]. Sama idea Intermarium oparta była na koncepcjach geopolitycz-

nych tworzonych przez takich geografów jak np. Eugeniusz Romer [Sykulski 2020 : 19]. Koncepcja

Międzymorza, jak zauważa Konrad Świder, była „szerszym projektem, zakładającym utworzenie

pod przywództwem Polski silnego sojuszu państw środkowoeuropejskich, obejmującego kraje poło-

żone między akwenami Morza Bałtyckiego, Morza Czarnego oraz Morza Adriatyckiego. Alians

ten miał skutecznie zabezpieczyć jego członków przed rewizjonizmem ze strony Niemiec i Związku

Radzieckiego, które nie uznały systemu wersalskiego. Jednak realizacja tej koncepcji rozbijała się

o sprzeczne interesy i konikty między państwami regionu” [Świder 2018 : 14].

W czasie II wojny światowej polskie i czechosłowackie elity pozostające na emigracji, doświadczając

właśnie konsekwencji nieudanych prób integracji Europy Środkowej, poważnie zaczęły rozważać

projekt konfederacji polsko-czechosłowackiej, co wcale nie było takie oczywiste jeszcze w przeded-

niu wybuchu II wojny światowej. Jak bowiem pisze Tadeusz Kisielewski: „ W obliczu tego zagrożenia

nie doszło jednak do uzgodnienia ani wspólnych interesów, ani wspólnych działań nowych państw.

Sprzeczności polityczne i zadawnione antagonizmy między tymi państwami były zbyt silne. Nie

doszło też do ściślejszej współpracy, przede wszystkim politycznej i wojskowej, między Polską

i Czechosłowacją, a taka współpraca mogłaby mieć kluczowe znaczenie dla procesów zbliżenia

w całej Europie Środkowej. Polska była krajem największym w tym rejonie Europy, Czechosłowacja

zaś krajem o dużym potencjale gospodarczym. Między Polską a Czechosłowacją panowała jednak

nieufność i wzajemne niezrozumienie oraz pewna rywalizacja polityczna o pozycje w tej części

Europy. (…) Edvard Beneš uważał Polskę za Bałkany Europy Środkowej i przewidywał jej konikt

z Niemcami lub Związkiem Radzieckim, bądź z obu tymi mocarstwami naraz. Stąd nie chciał on wią-

zać Czechosłowacji z Polską (…)” [Kisielewski 1991 : 13]. Cytowany autor jednocześnie zauważa,

iż „niewątpliwie politycznemu i wojskowemu zbliżeniu polsko-czechosłowackiemu, jak i wszelkim

planom ścisłego współdziałania w Europie Środkowej, był przeciwny z jednej strony Hitler, z drugiej

– Stalin” [Kisielewski 1991 : 14].

Pod koniec II wojny światowej także na Bałkanach dyskutowano o planach (kon)federacji państw

regionu. Jak pisze Danuta Gibas-Krzak, „właściwe rozmowy między Jugosławią a Bułgarią o powoła-

niu federacji, zainicjowane przez Belgrad, toczyły się od jesieni 1944 r. aż do początku 1948 r.

Według planów rządu Jugosławii federacja miała obejmować 6 republik jugosłowiańskich i Bułgarię

(7 podmiotów). Projekt bułgarski z kolei zakładał federację dwóch podmiotów - Bułgarii i Jugosła-

wii, która miała nazywać się Federacją Słowian Południowych, choć bardziej przypominała konfede-

rację” [Gibas-Krzak 2008 : 197].

Radosław Zenderowski

Wojciech Gizicki i Piotr Łoś przypominają również, że „w 1946 r. w Rzymie w ramach Klubu Federal-

nego Środkowo-Europejskiego powstała idea przyjęcia Karty Wolnego Międzymorza. Autorzy

manifestu w 12 postulatach wskazali kluczowe powody i obszary współpracy, jakie były wspólnym

interesem państw Europy Środkowo-Wschodniej. Wśród nich szczególnie istotne wydawały się:

(1) imperialność ZSRR; (2) podkreślenie tożsamości i wspólnej historii narodów Międzymorza;

(3) stworzenie konfederacji wolnych narodów Międzymorza ze wspólną polityką zagraniczną,

wspólną obroną, wspólnie kierowaną gospodarką; (4) promowanie wspólnego dziedzictwa, kultury

i historii (Międzymorze 1946). Ponadto wyraźnie podkreślono, że od stabilności regionu zależy los

160 mln Europejczyków” [Gizicki, Łoś : 2]. Godzi się zauważyć, że zarówno w kręgach emigracyjnych

na Zachodzie jak i w środowisku opozycji demokratycznej działającej w państwach tzw. bloku

państw socjalistycznych od zakończenia II wojny światowej niezwykle ożywione były dyskusje

dotyczące przyszłej integracji politycznej państw regionu Międzymorza, których wspólnym

mianownikiem było głębokie przekonanie, iż tylko skuteczna integracja polityczna i gospodarcza

jest w stanie zagwarantować poszczególnym państwom regionu ich autonomię polityczną

i suwerenność, czyniąc z nich podmioty polityki międzynarodowej.

Warto wspomnieć także o prezydencie Czechosłowacji Tomaszu G. Masaryku, któremu marzyła

się wielka wspólnota państw położonych między Morzem Egejskim a Bałtykiem. W składzie tego

zgrupowania jednostek politycznych Masaryk widział: Polskę, Czechosłowację, Węgry, Rumunię,

Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców oraz ewentualnie jeszcze Bułgarię i Grecję. Należy

zaznaczyć, że dla Czechosłowacji – najbogatszego państwa tak zarysowanego regionu, o rozwinię-

tym przemyśle i dogodnie położonego – Masaryk przewidywał wiodącą rolę w tym aliansie. Proble-

mem pozostawały jednak liczne roszczenia terytorialne oraz te odnoszące się do statusu mniejszo-

ści narodowych. Masaryk myśląc o regionie, który obecnie deniujemy jako Europę Środkowo-

Wschodnią lub Europę Środkową, traktował go jako osobliwą strefę „mniejszych i małych narodów

rozpościerających się między Zachodem a Wschodem, a dokładnie pomiędzy Niemcami a Rosjana-

mi” [Eberhardt 2017 : 329-330]. Piotr Eberhardt zauważa przy tym, że „Masaryk zorientował się,

że propozycja utworzenia tzw. ‘Unii Demokratycznej Europy Środkowej’ nie ma szans. Głównym

przeciwnikiem tego układu były Węgry, które nie godziły się z narzuconymi im powojennymi

granicami. Wielokrotnie zapowiadały, że będą się domagały radykalnej rewizji postanowień narzu-

conych im przez mocarstwa zachodnie. Licząc się z rewanżyzmem węgierskim Masaryk przyjął

program bardziej ograniczony, czyli sojusz tylko tzw. państw dunajskich (z wykluczeniem Węgier) –

przyjął on nazwę Małej Ententy i tak jest nazywany w literaturze przedmiotu. Był to ścisły alians

polityczny wojskowy Republiki Czechosłowackiej, Królestwa Rumuńskiego oraz Królestwa Serbów,

Chorwatów i Słoweńców (…)” [Eberhardt 2017 : 330]. Innym politykiem czechosłowackim, z którym

silnie związana jest idea federalizacji Europy Środkowej był Milan Hodža. Federalizm uznawał on za

jedyne możliwe zabezpieczenie bytu małych narodów wciśniętych pomiędzy wielkie geopolityczne

bloki. Ten słowacki myśliciel na krótko przed konferencję monachijską (1938) wyznał, że „tylko

wspólny front państw położonych ‘między Gdańskiem a Salonikami’ jest w stanie uratować

te państwa przed zbliżającą się katastrofą geopolityczną” [Eberhardt 2016 : 229]. Przebywając

na emigracji w 1942 r. wydał w Londynie książkę pt. Federation in Central Europe. Jak pisze Piotr

Geopolityka Trójmorza

Eberhardt, „planując przyszłość państw usytuowanych w dorzeczu Dunaju Hodža starał się ograni-

czyć ich straty ekonomiczne wynikłe z rozpadu wielkiego mocarstwa Habsburgów. Nowa koncepcja

integracyjna miała znacznie szerszy zakres terytorialny oraz bardziej uwypuklała kwese geopoli-

tyczne. Ideą przewodnią było utworzenie wielkiej federacji, która mogłaby przeciwstawić się zarów-

no Niemcom, jak i Rosji. Wymagałoby to zjednoczenia kilkunastu państw położonych miedzy

Bałtykiem, Morzem Czarnym i Adriatykiem – zróżnicowanych etnicznie i kulturowo, a nękanych

od stuleci koniktami o dominację i dogodniejsze granice” [Eberhardt 2016 : 237].

Na zakończenie krótkiego przeglądu wybranych koncepcji politycznej integracji Europy Środkowej

w XIX i XX wieku wspomnieć należy o koncepcji rumuńskiego prawnika i polityka, profesora Uniwer-

sytetu Wiedeńskiego Aurela Popovici, który w 1906 roku ogłosił książkę pt. Stany Zjednoczone Wiel-

kiej Austrii (pełny tytuł w oryginale: Die Vereinigten Staaten von Groß-Österreich : polische Studien

zur Lösung der naonalen Fragen und staatsrechtlichen Krisen in Österreich-Ungarn) w której

proponował podział całej monarchii austro-węgierskiej na piętnaście terytoriów narodowych,

nie pokrywających się z krajami historycznymi, krzyżując kryteria etniczne z historycznymi. Według

tej koncepcji, nad tymi fragmentami regionalnymi „silne, wspólne państwo z niemieckim językiem

nadrzędnym działałoby jako parasol ochronny dla całości” [Forst-Baaglia 2017 : 172]. Pomysły

te były zbliżone do koncepcji następcy tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda, później zamordo-

wanego w Sarajewie w 1914 roku, który chciał ograniczyć tym samym umacniającą się pozycję

Węgrów w ramach monarchii [Forst-Baaglia 2017 : 172].

Podejmując się analizy geopolitycznych aspektów Inicjatywy Trójmorza, projektu zapoczątkowane-

go w 2015 roku, należy na początku określić swoje rozumienie geopolityki, nie wchodząc jednak

w szersze rozważania na temat poszczególnych szkół geopolitycznych. Otóż, jak trafnie zauważa

Maciej Zakrzewski, „widoczne są dwie główne tendencje w deniowaniu tego obszaru wiedzy.

Jedna traktuje geopolitykę jako naukę o przestrzennych uwarunkowaniach procesów politycznych,

druga zaś jako teorię polityczną umożliwiającą formułowanie i uzasadnienie politycznych celów

państwa” [Zakrzewski 2021 : 13]. Obydwa ujęcia geopolityki mają swoje racje, ale i pewne

ograniczenia. W pierwszym przypadku istnieje bowiem pokusa pojmowania przestrzeni geogracz-

nej jako bezwarunkowej determinanty decyzji i procesów politycznych, geograi poniekąd

przypisuje się sprawczość polityczną. Mamy tutaj do czynienia ze swoistą deprecjacją woli

politycznej jako czynnika sprawczego. W drugim przypadku geograa jawi się jako pretekst

i uzasadnienie określonych decyzji politycznych, ma niejako dostarczać argumentów służących

określonej linii ideologicznej i strategicznej.

Radosław Zenderowski

Z kolei Leszek Sykulski wyodrębnia cztery kategorie rozumienia geopolityki: „1) geopolityka akade-

micka badająca od strony naukowej relacje pomiędzy przestrzenią i strukturą zyczną ziemi a ludz-

ką aktywnością; 2) geopolityka rozumiana jako paradygmat, tzn. pewne określone podejście

badawcze w ramach nauki o stosunkach międzynarodowych; 3) doktryna geopolityczna jako pewna

określona interpretacja i teoria porządku międzynarodowego (…); 4) geopolityka określana jako

określony sposób działania politycznego lub jego postulat określający treść żywotnych interesów

podmiotów stosunków międzynarodowych i sposoby ich realizacji (…)” [Sykulski 2021 : 21-22].

W niniejszym tekście pod pojęciem geopolityki rozumieć będziemy ogół uwarunkowań procesów

politycznych związanych z położeniem interesujących nas państw środkowoeuropejskich w określo-

nym sąsiedztwie krajów o różnym statusie (populacyjnym, gospodarczym, ideologicznym i in.) oraz

tych spoza bezpośredniego otoczenia realizujących określone interesy w regionie Trójmorza.

Wspomniane procesy polityczne dokonujące się w geogracznej przestrzeni Europy Środkowej,

będące w polu naszego zainteresowania, rozpatrujemy zarówno w wymiarze ad intra (działania

na rzecz integracji przestrzeni trójmorskiej), jak i ad extra (różnego rodzaju sposoby pozycjonowa-

nia Trójmorza i państw go tworzących wobec potęg zewnętrznych). Przedmiotem analiz są zatem

zmienne w czasie układy sił powstające na niezmiennej przestrzeni [Moczulski 1999 : 75].

Inicjatywa Trójmorza jest drugą od 1989 roku próbą politycznego i gospodarczego zintegrowania

przestrzeni geopolitycznej między Rosją a Niemcami. W 1989 roku cztery państwa – Włochy,

Austria, Węgry i Jugosławia zdecydowały się na utworzenie nowego formatu współpracy międzyna-

rodowej pod nazwą Quadragonale. Po przystąpieniu Czechosłowacji w 1990 inicjatywa była znana

jako Pentagonale, zaś po przystąpieniu Polski w 1991 – Hexagonale. Po akcesji szeregu państw

w latach 90. XX w. i na początku wieku XXI zmieniono nazwę tego formatu współpracy na Inicjaty-

wę Środkowoeuropejską, którą po wystąpieniu Austrii w 2018 roku tworzy siedemnaście państw

regionu Europy Środkowo-Wschodniej. Głównym powodem utworzenia tego formatu współpracy

w 1989 roku była chęć zrównoważenia siły zmierzających do zjednoczenia Niemiec [Calheiros

2019 : 115].

Powstanie Inicjatywy Trójmorza na nowo zdeniowało pojęcie Europy Środkowej poszerzając

je o państwa bałtyckie (Litwa, a zwłaszcza Łotwa, Estonia) oraz bałkańskie (Rumunia, a zwłaszcza

Bułgaria). Pierwsze przymiarki do organizacji nowego forum współpracy miały miejsce w Nowym

Jorku, na 70. Sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ we wrześniu 2015 r. Wówczas jednak – zauważa

Paweł Ukielski – nie poszły za tym konkrety, nie zostały wykonane żadne działania mające

urzeczywistnić współpracę w regionie ABC (mórz: Adriatyckiego, Bałtyckiego i Czarnego).

Ocjalna inauguracja Inicjatywy Trójmorza (która nie ma stanowić formalnej struktury międzynaro-

dowej) przypadła zatem dopiero na rok następny i szczyt w Dubrowniku 25–26 sierpnia 2016 r.

[Ukielski 2018 : 45-46].

Geopolityka Trójmorza

Zawiązanie inicjatywy na pierwszym, inauguracyjnym szczycie w Dubrowniku, dokonało się w odpo-

wiedzi na kilka ważnych wydarzeń i zainicjowanych procesów mających lub mogących mieć istotne

znaczenie dla losów tej części Europy.

Po pierwsze, Trójmorze tworzą państwa (nie dotyczy Austrii), które do Unii Europejskiej i NATO

przystąpiły stosunkowo późno (UE – 2004, 2007, 2013; NATO – 1999, 2004, 2009), ale przez

kilkanaście lat uczestnictwa w tych projektach integracyjnych, zwłaszcza w Unii Europejskiej, na tyle

rozwinęły się gospodarczo by chcieć zrzucić z siebie gorset krajów (pół)peryferyjnych, jedynie

adaptujących się do rozwiązań politycznych i gospodarczych generowanych przez państwa należące

do „jądra” UE. Wola bardziej aktywnego uczestnictwa w projekcie europejskim zdaje się być waż-

nym czynnikiem integrującym państwa Trójmorza, zwłaszcza że od kilkunastu lat organizacja ta

przeżywa głęboki kryzys strukturalny, którego jednym z oznak było wystąpienie Wielkiej Brytanii

(Brexit). W ostatnim czasie trudno nie zauważyć, że pomiędzy tzw. starą i nową Unią dochodzi

do licznych kontrowersji odnośnie do docelowego ustroju tej organizacji. Rośnie napięcie między

zwolennikami federalizacji Unii czy tworzenia europejskiego „superpaństwa”, a protagonistami

pozostania na poziomie integracji międzyrządowej z zachowaniem zasadniczych atrybutów suwe-

renności przez państwa narodowe. Pojawienie się w sposób jawny określenia „suwerenność

europejska” w dyskursie politycznym najsilniejszego państwa Unii Europejskiej – Niemiec, sprawia,

że dyskusja wokół pożądanego kształtu Unii Europejskiej wchodzi w decydująca fazę. Należy to

widzieć w kontekście innej postulowanej „paneuropejskiej suwerenności”, a mianowicie francuskiej

koncepcji „suwerenności strategicznej” (w sferze polityczno-militarnej), której celem jest de facto

„wypchnięcie” USA z Europy.

Po drugie, wojna rosyjsko-gruzińska z 2008 roku, jak i aneksja Krymu oraz faktyczna okupacja

Donbasu (2014) przez Federację Rosyjską, a także kryzys migracyjny wywołany na granicy polsko-

białoruskiej przez A. Łukaszenkę (w porozumieniu z Moskwą) oraz manewry wojsk rosyjskich przy

granicy rosyjsko-ukraińskiej (2021), uświadomiły wielu decydentom politycznym w Europie

Środkowo-Wschodniej istnienie poważnego zagrożenia bezpieczeństwa militarnego ze strony

Moskwy [Thomann 2019 : 38]. Jednym z instytucjonalnych efektów prób zaradzenia temu zagroże-

niu jest powstanie tzw. Bukareszteńskiej Dziewiątki oraz przyspieszenie planów modernizacji

poszczególnych armii, zwłaszcza polskiej i rumuńskiej – dwóch największych armii Inicjatywy

Trójmorza. Należy przy tym zauważyć, że państwa Trójmorza różnią się w zakresie percepcji

zagrożenia ze strony Rosji. Do państw, które postrzegają je jako realne i zagrażające ich bezpieczeń-

stwu zaliczyć należy „nowych zimnowojennych wojowników”: Polskę, Rumunię, państwa bałtyckie

(Litwa, Łotwa, Estonia) i Chorwację. Po drugiej stronie są kraje określane przez Óscara Méndez

Péreza i Petara Kurečića jako „pragmatycy”: Austria, Węgry, Bułgaria, Słowacja i Słowenia [Pérez

2021 : 10; Kurečić 2018 : 102-107]. Trzeba przy tym zauważyć, iż narzędziem Moskwy służącym

wytwarzaniu presji politycznej na państwa Europy Środkowej jest groźba szantażu energetycznego

(gaz ziemny). W ciągu ostatnich kilkudziesięciu lat Rosja wielokrotnie sięgała po ten środek swojej

polityki zagranicznej wobec Europy.

Radosław Zenderowski

Po trzecie, na początku drugiej dekady XXI wieku wzmożeniu uległa aktywność Chin w regionie

Bałkanów i Europy Środkowej. Instytucjonalnym wymiarem tego zaangażowania było powstanie

w 2012 roku Inicjatywy 16 + 1, zrzeszającej państwa regionu oraz Chiny. W pewnym sensie to wła-

śnie Pekin przyczynił się do powstawania kolejnych planów integracyjnych w regionie. Głównym

celem tego formaty współpracy były i są nadal duże projekty infrastrukturalne mające umożliwiać

Pekinowi szybki i łatwy dostęp do rynków Europy Zachodniej poprzez Bałkany i Europę Środkową.

Aktywność Chin w regionie od samego początku wywoływała niepokój Stanów Zjednoczonych,

obawiających się o nadwątlenie swoich tradycyjnie dobrych relacji z państwami Europy Środkowej.

Z tego też powodu Waszyngton zdecydował się w sposób nie budzący wątpliwości poprzeć

utworzenie Inicjatywy Trójmorza mającej służyć integracji państw regionu w obszarze infrastruktu-

ry, energetyki i cyfryzacji pod politycznym patronatem USA, i z aktywną współpracą 3SI zwłaszcza

w obszarze energetyki.

Po czwarte, czynnikiem dopingującym część państw regionu do zacieśnienia współpracy w obszarze

infrastruktury, energetyki i cyfryzacji jest bez wątpienia wciąż wzrastająca rola Niemiec zarówno

w sferze gospodarki, jak i polityki. Niemiecka gospodarka liczona rocznym PKB jest nie tylko większa

od wszystkich razem wziętych gospodarek państw Inicjatywy Trójmorza, ale przede wszystkim

istotne są tutaj zarówno niemieckie wpływy gospodarcze w postaci choćby inwestycji bezpośred-

nich i udziałów w sektorach bankowych, jak i silne funkcjonalne zależności od gospodarki niemiec-

kiej, dla której gospodarki państw Trójmorza stanowią w dużej mierze korzystnie zlokalizowane

geogracznie zaplecze podwykonawcze. W ostatnich latach na ewidentną hegemonię gospodarczą

Niemiec, coraz wyraźniej nakładają się wspomniane wcześniej ambicje związane z realizacja projek-

tu „europejskiej suwerenności”. Przekreślenie międzyrządowego charakteru Unii Europejskiej

w praktyce oznaczałoby rządy Berlina za pośrednictwem (przy wykorzystaniu) mechanizmów

unijnych. Tym samym Inicjatywa Trójmorza stanowić może próbę ograniczenia wzrastającej

niemieckiej hegemonii Niemiec w Europie i jest to jednocześnie powód, dla którego Niemcy dążą

do przejęcia kontroli nad tym formatem współpracy.

Geopolityka Trójmorza

Geograa Trójmorza

Trójmorze stanowi przestrzeń, która spełnia rolę obszaru pomostowego pomiędzy Europą Zachod-

nią a Azją i obszarem postradzieckim oraz Bliskim Wschodem. Łączna powierzchnia państw należą-

cych do Inicjatywy Trójmorza wynosi 1.218.703 km2, z czego blisko połowa przypada na Polskę

i Rumunię, dwa największe terytorialnie państwa Trójmorza. Powierzchnia Trójmorza stanowi 1/3

całej Unii Europejskiej i jest zlokalizowana we wschodniej jej części. Żadne państwo UE (nie licząc

Cypru), które nie należy do Inicjatywy Trójmorza, nie leży na wschód od państw tworzących

tę inicjatywę. Powierzchnia Niemiec jako lidera UE jest prawie trzykrotnie mniejsza od Inicjatywy

Trójmorza. Wielkość Trójmorza nie przekłada się jednak (póki co) na siłę ekonomiczną i populacyjną

(o czym w dalszej części).

Radosław Zenderowski

Tabela 1. Powierzchnia terytorialna państw Inicjatywy Trójmorza

Źródło: opracowanie własne na postawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 27.12.2021]

Obszar zajmowany przez państwa Trójmorza, w perspektywie geogracznej można podzielić na dwie

główne części:

A) Północną, której Nizina Środkowoeuropejska od zachodu graniczy z Bramą Łużycko-Szczecińską

(Pomost Niemiecko-Adriatycki – centrum Europy Zachodniej) oraz od wschodu z przestrzenią,

którą Eugeniusz Romer określił mianem „Pomostu Bałtycko-Czarnomorskiego” [Romer 1910 :

241-243]. Obszar ten był areną rywalizacji politycznej między Rzeczpospolitą oraz Rosją od XVI

w. Należy również zauważyć, że Nizinę Środkowoeuropejską od Europy Południowej (włącznie

z Wielką Niziną Węgierską – Doliną Dunaju) rozdzielają Karpaty oraz Sudety. Pomiędzy nimi

w okolicach Cieszyna na południu znajduje się Brama Morawska. Jest to bezpośrednia droga

prowadząca z regionu Morza Bałtyckiego na południe Europy do regionu Morza Adriatyckiego

oraz Morza Śródziemnego. Północna część Trójmorza nie kończy się wraz z granicami państwa

polskiego na Bugu. Z punktu widzenia geostrategicznego ogromną rolę odgrywa wspomniany

Geopolityka Trójmorza

już Pomost Bałtycko-Czarnomorski, który od południa rozpoczyna się w delcie rzeki Dniepru do

i na północy kończy się przy ujściu rzeki Niemen do Morza Bałtyckiego [Geograczny atlas

świata 1988: 38-39].

B) Południową, która rozpoczyna się na północy od Bramy Morawskiej oraz na zachodzie od Wyżyny

Czesko-Morawskiej i kończy na Górach Dynarskich bezpośrednio graniczących z Morzem

Adriatyckim. Z kolei na południe od Karpat południowa część Trójmorza przebiega przez

Kotlinę Panońską (m.in. Nizinę Węgierską – dolina Dunaju) i rozpościera się w kierunku Delty

Dunaju przez Nizinę Rumuńską (Brama Czarnomorska), która znajduje się w bliskiej odległości

od Półwyspu Krymskiego. Należy zaznaczyć, że dolina Delty Dunaju graniczy bezpośrednio

z Besarabią (obszarem historycznym rozpościerającym się między rzeką Prut oraz rzeką

Dniestr). Na lewym brzegu tej rzeki położone jest tzw. Naddniestrze stanowiące przyczółek

Moskwy na kierunku Bramy Czarnomorskiej, która bezpośrednio prowadzi do obszaru rdzenio-

wego Rumunii z Bukaresztem położonym na Nizinie Rumuńskiej.

Rysunek 2. Mapa geostrategicznego położenia Europy oraz Państw Trójmorza

Źródło: Geograczno-Polityczny Atlas Polski, red. M. W. Solarz, Warszawa 2018, s. 66.

Radosław Zenderowski

W geopolityce Trójmorza ważną rolę odgrywają góry, zwłaszcza Karpaty. Są one ważne nie tylko

pod względem kulturowym, społecznym i środowiskowym, ale mają również charakter typowo

transgraniczny oraz istotne znaczenie komunikacyjne, a także spełniają wyjątkową rolę strategicz-

ną. Karpaty zajmują powierzchnię 190 tys. km2, co czyni je po Alpach drugim co do wielkości obsza-

rem górskim na kontynencie europejskim. Są „kręgosłupem” Europy Środkowo-Wschodniej, poło-

żonym w jej centrum, przez które przechodzi oś Północ–Południe, osłaniając linię Wschód–Zachód.

Karpaty rozdzielają Europę Środkowo-Wschodnią, ale jednocześnie są zwornikiem części południo-

wej i północnej tego obszaru. Makroregion karpacki obejmuje nie tylko państwa członkowskie UE,

lecz również Mołdawię, Serbię i Ukrainę, co pozwala nie tylko zwiększyć integrację pomiędzy pań-

stwami UE, ale także oddziaływać na państwa sąsiadujące, włączając je w relacje pogłębionej

współpracy. Znaczną część makroregionu karpackiego stanowią najbiedniejsze regiony państw

członkowskich, a wskaźnik PKB na mieszkańca w większości z nich nie przekracza 50% średniej dla

UE. Ich zdolności rozwojowe są ograniczone peryferyjnym położeniem w stosunku do europejskich

centrów rozwojowych, słabym rozwojem powiązań komunikacyjnych wynikającym z uwarunkowań

górskiego terenu i historycznie odziedziczonymi barierami granicznymi. Kolejnym czynnikiem jest

też niedostatek infrastruktury spowodowany wieloletnim niedoinwestowaniem i procesami trans-

formacji gospodarek, jak i zaniedbaniem potencjału rozwojowego [Paruch 2019 : 4-5].

Rysunek 3. Makroregion karpacki

Źródło: W. Paruch, Europa Karpat, Warszawa 2016, s. 4.

Geopolityka Trójmorza

Z perspektywy geograczno-politycznej ogromną rolę odgrywają główne rzeki Trójmorza. Są to

kolejno: Dunaj, Łaba, Odra i Wisła. Ważną rolę odgrywają również dopływy tych rzek, które komuni-

kują poszczególne regiony krajów ze światem zewnętrznym. Rzeki w historii cywilizacji odgrywały

istotną rolę, determinując powstawanie miast i w konsekwencji także państw. Nie inaczej jest

w przypadku regionu Trójmorza. Najważniejszą rzeką spośród nich należącą do europejskiej sieci

TEN-t jest Dunaj. To druga najdłuższa rzeka Europy o długości około 2.850 km, łącząca Czarny Las

z Morzem Czarnym i przepływająca przez dziesięć państw. Dunaj dzięki połączeniu z Renem (Kanał

Ren-Men-Dunaj) odgrywa rolę kluczowego węzła komunikacyjnego między Europą Północną

a regionem Morza Czarnego. Zlewnia Dunaju rozciąga się na terytoriach 19 państw i obejmuje

ponad 800.000 km2. W zlewni mieszka ponad 80 mln ludzi, dla których Dunaj odgrywa istotną rolę

węzła handlowego i gospodarczego pozwalającego rozwijać się państwom na tej przestrzeni

[hps://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/panorama/pdf/mag37/mag37_pl.pdf].

Mniejsze znaczenie gospodarczo-polityczne odgrywają Odra oraz Wisła, gdyż nie są one skomuni-

kowane z innymi rzecznymi węzłami komunikacyjnymi. Niemniej, stanowią one w połączeniu

z dopływami rzecznymi (m.in. Wartą, Bugiem, Sanem, czy też Wkrą) istotny czynnik państwowo-

twórczy i regionalny, a także w pewnym sensie militarny. Zarówno rzeka Wisła, jak i Odra

w przeciwieństwie do innych rzek europejskich (m.in. Dunaju) płyną na północ, a nie w kierunku

prostopadłym (z zachodu na wschód – jak np. Dunaj). Warto w tym kontekście wspomnieć

o toczących się od pewnego czasu dyskusjach nad wprowadzeniem w życie wielkiego projektu

hydrologicznego pod postacią kanału Odra-Dunaj-Łaba.

Ważną rolę z perspektywy gospodarczej odgrywają zlewiska rzek w państwach Trójmorza. Z mapy

wynika, że podział między północną częścią Trójmorza, jak i południową wyznaczają również

zlewiska mórz i rzek. Państwa Trójmorza położne na Południu (Austria, Bułgaria, Republika Czeska,

Chorwacja, Rumunia, Słowacja, Słowienia oraz Węgry) znajdują się stree zlewiska rzeki Dunaju,

który odgrywa kluczową rolę rozwojową tej części regionu Trójmorza. Spośród wszystkich ww.

państw należy wyróżnić Węgry oraz Rumunię. Węgry z perspektywy geogracznej odgrywają z racji

swojego „naddunajskiego” położenia podobnie zresztą jak Rumunia rolę sworzniową. Rumunia

de facto położona jest na styku zlewiska Dunaju, jak i Dniepru. Chociaż nie są te oba zlewiska

ze sobą połączone odrębnymi – sztucznymi kanałami wodnymi, to ich położenie determinuje także

pozycję geoekonomiczno-geostrategiczną państw położonych w ich obrębie. Dolina Dunaju podob-

nie jak jej delta znajdująca się w Rumunii wypełniają rolę sworzniową pomiędzy Europą Zachodnią

oraz Europą Wschodnią. Z perspektywy geostrategicznej jest to o tyle ważne, gdyż Rumunia

w swoim „sąsiedztwie” ma Morze Czarne rozgraniczające Trójmorze Południowo-Wschodnie

od Azji Centralnej i Bliskiego Wschodu. Nie można również zapominać o tym, że Rumunia położona

jest blisko Wielkiego Stepu, który rozciąga się od Delty Dunaju i kończy się na pograniczu Mandżurii

i Korei. Dlatego położenie geograczne Rumunii można porównywać wykazując jednocześnie

podobieństwa do położenia geograczno-politycznego Polski. Oba państwa są położone między

Europą Zachodnią oraz wielkimi przestrzeniami Euroazji [Geograczny atlas świata 1988 : 38-39].

Radosław Zenderowski

Last but not least ważnym zagadnieniem jest dostęp do mórz. Spośród 12 państw Trójmorza cztery

państwa: Węgry, Słowacja, Republika Czeska i Austria nie mają bezpośredniego dostępu do które-

goś z trzech mórz. Nad Bałtykiem położone są: Estonia (długość linii brzegowej: 3.794 km — z racji

wysp), Łotwa (498 km), Litwa (90 km) oraz Polska (440 km). Nad Morzem Czarnym znajdują się:

Rumunia (225 km) i Bułgaria (354 km). Dostęp do Adriatyku mają: Słowenia (46,6 km) i Chorwacja

(5.835 km) [hps://www.citypopulaon.de/en/world/bymap/coastlines].

Rysunek 4. Zlewiska mórz i rzek w Europie

Źródło: hps://www.eduscience.pl/artyku%C5%82y/tr%C3%B3jmorski-wierch-jedyna-g%C3%B3ra-w-polsce-z-kt%C3%

B3rej-wody-p%C5%82yn%C4%85-do-trzech-m%C3%B3rz, [dostęp: 02.12.2021]

Radosław Zenderowski

Zasoby Trójmorza

W ramach niniejszej analizy temat zasobów zostanie potraktowany kompleksowo, co oznacza, że

zamierzamy wskazać na: (a) zasoby ludnościowe, (b) zasoby gospodarcze, (c) zasoby infrastruktural-

ne, (d) zasoby (potencjały) militarne. Z perspektywy geopolitycznej kluczowa jest kombinacja tych-

że zasobów z wcześniej omówionym potencjałem geogracznym Trójmorza.

A. Zasoby demograczne

Międzymorze wyludnia się, w przeciwieństwie do Europy Zachodniej. Na przestrzeni lat 1989-2019

ubyło ponad 7 milionów mieszkańców, co stanowi ubytek na poziomie 6% populacji. W tym samym

czasie w Europie Zachodniej przybyło ponad 49 mln mieszkańców co stanowi przyrost rzędu 13%.

Spadku liczby ludności nie odnotowały tylko: Austria, Republika Czeska, Słowacja, Słowenia, Polska.

Znacząco maleje odsetek populacji do 14 roku życia, a jednocześnie szybko wzrasta odsetek popu-

lacji w wieku emerytalnym. W odniesieniu do tej kwesi problem ten dotyka w podobnym stopniu

Trójmorze i Europę Zachodnią.

Radosław Zenderowski

Tabela 2. Zmiany liczby ludności państw Trójmorza 1989-2019

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 27.12.2021]

Geopolityka Trójmorza

Tabela 3. Zmiany liczby ludności wybranych państw Europy Zachodniej w latach 1989-2019

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 28.12.2021]

Radosław Zenderowski

Pogłębiającym się problemem Trójmorza poza depopulacją, która ma wiele różnych źródeł, w tym

np. migracje zarobkowe poza region, jest starzenie się społeczeństw. We wszystkich państwach

Trójmorza na przestrzeni lat 1990-2020 zmniejszył się średnio o 6,39% odsetek osób w przedziale

wieku 0-14, o 1,77% odsetek osób w przedziale wieku 15-64. Z drugiej strony o 8,15% wzrósł odse-

tek osób w wieku powyżej 64 roku życia.

Tabela 4. Odsetek osób w różnych przedziałach wiekowych w państwach Trójmorza w 1990 i 2020 roku

Źródło: opracowanie własne na podstawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 28.12.2021].

Większość państw Trójmorza jest niejednorodna etnicznie, tj. naród większościowy (co do zasady:

tytularny) stanowi mniej niż 90% populacji. Na podstawie spisów powszechnych do państw jedno-

rodnych etnicznie zaliczyć należy tylko Polskę i Chorwację (nota bene inicjatorów Trójmorza),

ale faktycznie także Republikę Czeską i Węgry, gdzie znaczący odsetek respondentów w ostatnim

opublikowanym spisie powszechnym (2011) odmówił odpowiedzi na pytanie o narodowość,

niemniej z innych źródeł wynika, że są to jednak państwa jednorodne etnicznie. Mniejszości

narodowe i etniczne stanowią ponad 10% populacji w: Rumunii, Bułgarii, Słowacji, Litwie oraz

Słowenii. Próg 20% przekraczają w przypadku: Łotwy i Estonii.

Geopolityka Trójmorza

Rysunek 5. Zróżnicowanie etniczne państw Europy Środkowo-Wschodniej

UWAGA. Brak przedziału 85,0-89,9% wynika z faktu, że żaden naród większościowy w EŚW nie mieści się w tym przedziale.

Źródło: opracowanie J. Pieńkowski, na podstawie wyników spisów powszechnych z poszczególnych państw (pełny wykaz w

bibliograi). Opublikowano w: R. Zenderowski, J. Pieńkowski, Etniczność i religia w Europie Środkowo-Wschodniej. Ujęcie

statystyczne 1989-2019, Warszawa 2020, s. 38.

Radosław Zenderowski

Tabela 5. Odsetek członków trzech największych mniejszości narodowych i etnicznych w państwach Trójmorza

Źródło: R. Zenderowski, J. Pieńkowski, Etniczność i religia w Europie Środkowo-Wschodniej.

Ujęcie statystyczne 1989-2019, Warszawa 2020, s. 40-42.

Geopolityka Trójmorza

B. Zasoby gospodarcze

Ważnym kryterium porównawczym wskazującym na siłę danego państwa jest kryterium gospodarcze

w postaci PKB danego kraju, jak również dynamiki wzrostu gospodarczego. Jeśli nie liczyć Austrii

(drugiej co do wielkości, po polskiej gospodarki regionu), której historia gospodarcza od zakończenia

II wojny światowej kształtowała się według zgoła odmiennych wzorców rozwojowych, w gronie pozo-

stałych państw Trójmorza trzy największe gospodarki to: Polska (blisko 600 mld USD rocznie) oraz

niemal ex equo Republika Czeska i Rumunia (po ok. 250 mld USD).

Należy wskazać na silne powiązania ekonomiczne między krajami Grupy Wyszehradzkiej (V-4) oraz

Austrią i Rumunią. Ponadto Austria, Chorwacja i Słowenia mają także dobrze rozwiniętą współpracę

ekonomiczną. Jednak generalnie dla wszystkich krajów Trójmorza – zauważa Adam Balcer – kluczo-

wi są partnerzy ekonomiczni spoza regionu (Skandynawia – dla Estonii, Niemcy i Włochy dla pozo-

stałych). Współpracę ekonomiczną między krajami Trójmorza na osi północ–południe najbardziej

utrudnia niewystarczająca i niedostatecznie rozwinięta infrastruktura transportowa. Według

szacunków Komisji Europejskiej podróż przez kraje Trójmorza w osi północ–południe zajmuje

średnio dwa do czterech razy więcej czasu niż podróż na takim samym dystansie w państwach

Europy Zachodniej i Północnej [Balcer 2021 : 3].

Biorąc pod uwagę progres procentowy w 2019 w stosunku do 2000 roku zdecydowanym liderem

jest gospodarka rumuńska (spektakularny wzrost o 570%), gospodarka polska odnotowała wzrost

o 246%, zaś czeska o 305%. Łączne PKB Polski i Rumunii stanowiło w 2019 roku 40% PKB wszystkich

dwunastu państw Trójmorza (łącznie z Austrią), jeśli zaś odliczyć Austrię byłoby to 50,7%. Jeśli

zaś chodzi o średnioroczną dynamikę wzrostu gospodarczego w latach 2004-2019 na pierwszym

miejscu plasuje się Polska (5,3%), na drugim Słowacja (4,8%), na trzecim zaś Rumunia (4,7%).

Jak zauważa Marta Gębska, „w latach 2015-2018 liderami były Estonia i Łotwa, z tendencją

wzrostową PKB do około 5% rocznie, Polska ze wzrostem między 3,1% a 4,8% i Rumunia – między

3,9% a 7% rocznie. W większości państw wyróżniającą się przyczyną wzrostu był wysoki poziom

konsumpcji (Estonia, Węgry, Rumunia, Chorwacja)” [Gębska 2020 : 175-176]. Najwyższy przyrost

PKB w roku 2019 w odniesieniu do roku 2000 odnotowały następujące państwa: Rumunia –

570,27%, Estonia – 452,70% oraz Bułgaria – 417,59%, najniższy z kolei – Austria – 126,16%,

Słowenia – 167% i Chorwacja – 180,82%. Średnia przyrostu PKB dla całego Trójmorza w omawia-

nym okresie wyniosła 238,27%. Dla porównania – w przypadku Niemiec było to 50,02%, zaś

Rosji – 226,5%.

Radosław Zenderowski

Tabela 6. PKB państw Inicjatywy Trójmorza 1990-2019 (w USD)

Źródło: opracowanie własne na postawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 27.12.2021].

Rysunek 6. Średnioroczna dynamika wzrostu gospodarczego państw Inicjatywy Trójmorza w latach 2004-2019 (%)

Źródło: K. Popławski, J. Jakóbowski,

W kierunku budowy bliższych powiązań. Trójmorze

jako obszar gospodarczy, Warszawa 2020, s. 12.

Geopolityka Trójmorza

Jeśli chodzi o handel zagraniczny, to zasadnicze znaczenie mają relacje gospodarcze państw regionu

z Niemcami jako państwem dominującym w przestrzeni ekonomicznej Trójmorza. Niemcy w 2019

roku miały dodatni bilans handlowy w przypadku siedmiu państw (Austria, Chorwacja, Estonia,

Litwa, Łotwa, Polska, Rumunia), zaś ujemny w przypadku pięciu państw (Bułgaria, Republika Czeska,

Słowacja, Słowenia, Węgry). Summa summarum nadwyżka handlowa w skali całego Trójmorza

wyniosła ponad 10%. Podkreślić należy, że zarówno niemiecki eksport, jak i import z Rosji

są aż dziesięciokrotnie mniejsze niż ma to miejsce w relacjach z Trójmorzem.

Tabela 7. Bilans handlu zagranicznego Niemiec (2019)

Źródła: hps://wits.worldbank.org/CountryProle/en/Country/DEU/Year/2019/TradeFlow/EXPIMP/Partner/by-country#

[dostęp: 27.12.2021].

Połowa krajów Trójmorza znajduje się w stree euro (Austria, Słowenia, Słowacja, Litwa, Łotwa,

Estonia), dwa przystąpiły niedawno do ERM II (Bułgaria i Chorwacja), co oznacza że powinny w naj-

bliższych latach wprowadzić wspólną europejską walutę. Wkrótce do ERM II może wejść Rumunia,

która deklaruje gotowość przystąpienia do strefy euro, co cieszy się poparciem zdecydowanej więk-

szości Rumunów. Natomiast Republika Czeska, Węgry i Polska nie są zainteresowane akcesją

do strefy euro co najmniej w średniej perspektywie [Balcer 2021 : 3].

Kolejnym istotnym elementem składającym się na geograę tego regionu to występujące surowce

naturalne. Należy zwrócić uwagę, iż surowce naturalne w obecnie zmieniającej się sytuacji geopoli-

tycznej odgrywają bardzo istotną rolę, gdyż to one są kluczem do współczesnego rozwoju państw.

Surowce naturalne, w tym przede wszystkim nośniki energetyczne są głównym elementem współ-

czesnej geostrategii i polityki. Region Trójmorza jest uzależniony od importu tradycyjnych nośników

energetycznych takich jak m.in: gaz ziemny oraz ropa naowa. W regionie Trójmorza występuje

niewielka ilość tych surowców, które nie gwarantują realizacji bieżących zapotrzebowani gospoda-

rek tych państw.

Radosław Zenderowski

Wyjątkiem z geostrategicznego punktu widzenia jest Rumunia, która posiada jedne z najbogatszych

w Europie pokładów ropy naowej oraz gazu ziemnego. Ponadto, posiada liczne złoża miedzi,

cynku, a także złota. Na podstawie indeksu produkcji przemysłowej, wydobycie węgla wzrosło

o 11,8%, a wydobycie ropy naowej i gazu ziemnego wzrosły o 5,3%. Jednakże wydobycie kopalin

metalicznych zmniejszyło się o 14,1%. Górnictwo i wydobywczy zatrudniały 51 447 osób, co stano-

wiło spadek o 4,8% w porównaniu z 2016 r., a przemysł sektor – w tym górnictwo i kopalnictwo –

zatrudnia 1,4 mln osób, co stanowiło wzrost o 3,6% w porównaniu z 2016 r. [hps://prd-wret.s3.us

-west-2.amazonaws.com/assets/palladium/producon/atoms/les/myb3-2017-18-ro.pdf]. Ponad-

to, jak wynika z międzynarodowych danych statystycznych, Rumunia spośród wszystkich pozosta-

łych państw Trójmorza jest największym producentem ropy naowej oraz gazu ziemnego. Według

danych przedstawionych w Stascal Review of World Energy, Rumunia w latach 2009-2019

produkowała średnio 9,7 mln m3 gazu ziemnego, co pozwoliło Rumunii uplasować się na piątym

miejscu w Europie [hps://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/

pdfs/energy-economics/stascal-review/bp-stats-review-2020-full-report.pdf]. Główne zasoby

gazu ziemnego oraz ropy naowej znajdują się na południu kraju na wschód od rumuńskiego

miasta Ploeș oraz na północ od stolicy kraju – Bukaresztu. Pozostałe pokłady gazu ziemnego oraz

ropy naowej znajdują się południowym wschodzie kraju. Jednakże kluczowe i perspektywiczne

zasoby gazu ziemnego znajdują na rumuńskiej części Morza Czarnego w pobliżu strategicznego

portu w Konstancy. Kluczowym z perspektywy geoenergetycznej odgrywa złoże Neptun Deep,

o które toczy się rywalizacja zewnętrznych koncernów energetycznych. Szacuje się, że pod

powierzchnią tej części Morza Czarnego może znajdować się złoże gazu ziemnego na poziomie 42-

84 mld m3 [hps://ies.lublin.pl/komentarze/zloze-neptun-problemy-gazowe-rumunii/; hps://

www.ecpp.org. pl/romgaz-pozyskuje-udzialy-w-projekcie-oshore-neptun-deep dostęp:

27.12.2021]. Rumunia zatem należy do grupy państw o dużym potencjale wydobycia gazu ziemne-

go. Tym samym Rumunia będzie na przestrzeni następnych lat wraz z otwarciem produkcji gazu

z nowych złóż istotnym ogniwem inicjatywy Trójmorza. Tym bardziej, że te kluczowe dla współcze-

snej gospodarki znajdują się praktycznie w centrum Bramy Czarnomorskiej. Z perspektywy intensy-

kacji współpracy energetycznej regionu Trójmorza odgrywać będzie ta przestrzeń kluczową rolę

tranzytową tworząc w połączeniu z Doliną Dunaju strategiczną arterię komunikacyjną.

Potencjałem występowania surowców naturalnych są także Republika Czeska oraz Polska, która

mają największe złoża węgla brunatnego oraz kamiennego w całym regionie Trójmorza. Główne

i największe złoża tego odchodzącego na boczny tor surowca znajdują się w Polsce na Górnym

Śląsku oraz w Północnej części Czech, w zagłębiu ostrawskim i karwińskim (Śląsk Cieszyński i Śląsk

Opawski). W 2020 r. w Polsce wydobyto ponad 54 mln ton węgla kamiennego, tym samym osiąga-

jąc pierwszy wynik wydobycia w całej Europie. Należy jednak podkreślić, iż zmieniający się stosunek

Europy do węgla oraz polityka ukierunkowana na dekarbonizację gospodarek będzie miała znaczą-

cy wpływ na potencjał surowcowy państw Trójmorza. Przede wszystkim będzie to istotne dla Polski,

która ma swoją energetykę oraz gospodarką opartą w miażdżącej większości właśnie na tym surow-

cu. Trzeba również podkreślić, że na przestrzeni ostatnich lat wydobycie węgla kamiennego

w Polsce znacząco spada, czego główną przyczyną jest przyjęta przez UE dekarbonizacyjna polityka

klimatyczna skutkująca wzrostem opłat praw do emisji CO2.

Geopolityka Trójmorza

Tabela 8. Główni producenci węgla brunatnego oraz kamiennego w Trójmorzu [mln ton]

Źródło: opracowanie własne na podstawie: hps://euracoal.eu/info/euracoal-eu-stascs/ (rocznik 2016-2020),

[dostęp:02.12.2021].

Z powyższych danych wynika bardzo wyraźnie, że w państwach Trójmorza następuje spadek wydo-

bycia węgla brunatnego oraz węgla kamiennego, czego główną przyczyną jest stopniowe odchodze-

nie od stosowania tego surowca zarówno w energetyce, jak i przede wszystkim w gospodarce.

Z tym się wiąże z kolei potrzeba zastępowania tych obu nośników energii. Należy również zwrócić

uwagę, że stopniowy proces dekarbonizacji będzie wiązał się również ze zmianami gospodarczymi

oraz społecznymi w tych regionach, które „żyją” z wydobycia i eksportu tego surowca. Dobitnym

przykładem jest region Górnego Śląska, który jest największym zagłębiem węglowym w całym

Trójmorzu. Wraz ze stopniowym spadkiem znaczenia tych surowców będzie spadało znaczenie

dawnych regionów w których wydobywany był węgiel. Transformacja energetyczna oraz jednocze-

sne wykorzystanie potencjału ekonomicznego bezpośrednio związanego z położeniem regionu

Trójmorza będzie stanowić trzon całej inicjatywy. Szczególnie ukierunkowanie na doprowadzenie

do budowy nowych węzłów komunikacyjnych oraz jednoczesny proces cyfryzacji będą stanowiły

wykorzystanie pomostowego położenia państw Trójmorza.

C. Zasoby infrastrukturalne

Bez wątpienia piętą Achillesową Trójmorza jest infrastruktura transportowa, zarówno drogowa jak

i kolejowa. Jeśli chodzi o infrastrukturę drogową, jakkolwiek część państw Trójmorza, w tym Polska,

poczyniło duże postępy w modernizacji sieci autostrad i dróg szybkiego ruchu w ciągu ostatnich

trzech dekad, to nadal wiele pozostaje do zrobienia. Przez obszar Trójmorza przebiega pięć z dzie-

więciu głównych europejskich korytarzy drogowych: Bałtycko-Adriatycki, Morze Północne – Bałtyk,

Śródziemnomorski, Ren – Dunaj, Orient – Wschodnie Śródziemnomorze. Najważniejszym w skali

Trójmorza wyzwaniem transportowym jest będący w fazie realizacji korytarz drogowy „Via Carpa-

a” mający docelowo połączyć Kłajpedę na północy z Salonikami na południu (przez Polskę, Słowa-

cję, Węgry, Rumunię i Bułgarię), z odnogami do portu w Konstancy i do granicy Bułgarii z Turcją

(Swilengrad), omijający tzw. państwa Bałkanów Zachodnich (w tym zwłaszcza Serbię) od wschodu.

Jest projektem konkurencyjnym względem serbskiego odcinka korytarza północ – południe – pa-

neuropejskiego korytarza łączącego południe Europy (Grecję i Turcję) z Europą Środkową i Północną

(międzynarodowy korytarz drogowy E-75). Istnieje zatem duże prawdopodobieństwo, że wraz

z ukończeniem projektu „Via Carpaa” niemała część ruchu osobowego i towarowego z Turcji

i greckich portów, przeniesie się na nowy korytarz, który z pewnością będzie bardziej nowoczesny,

także pod względem infrastruktury towarzyszącej, a jednocześnie przebiegać będzie wyłącznie przez

Radosław Zenderowski

przez państwa należące do Unii Europejskiej, co pozwoli uniknąć długotrwałych odpraw celnych lub

kolejek w ogóle w przypadku przyjęcia Bułgarii i Rumunii do Strefy Schengen (kwesa opóźnień

w logistyce międzynarodowej ma — co dość oczywiste — istotne znaczenie dla rentowności

przewozów i transakcji gospodarczych). Projekt Via Carpaa jest oryginalnym pomysłem państw

Trójmorza utworzenie nowego szlaku komunikacyjnego.

Rysunek 7. Główne drogowe korytarze transportowe w Unii Europejskiej

Źródło: K. Popławski, J. Jakóbowski, W kierunku budowy bliższych powiązań Trójmorze jako obszar gospodarczy, Warszawa

2020, s. 29.

Geopolityka Trójmorza

Odnotować należy, że pod względem zarówno gęstości sieci autostrad i dróg szybkiego ruchu, jak

i jakości dróg w poszczególnych państwach, kraje Trójmorza wypadają niekorzystnie na tle państw

Zachodu i Unii Europejskiej jako całości. Jeśli chodzi o gęstość sieci autostrad i dróg szybkiego

ruchu, tylko Słowenia i Chorwacja, a także Austria nie ujęta na poniższym diagramie sytuują się

powyżej średniej unijnej. Blisko tejże średniej są Węgry, zaś pozostałe państwa sytuują się wyraźnie

poniżej tejże średniej. Znaczący jest też wskaźnik w postaci jakości sieci dróg w ogóle. Praktycznie

całe Trójmorze z wyjątkiem Austrii i Chorwacji wypada niekorzystnie na tle Europy Zachodniej.

Rysunek 8. Gęstość sieci autostrad i dróg szybkiego ruchu w Trójmorzu (w km na 1000 km2)

Źródło: hps://www.stasta.com/stascs/1237758/cee-motorways-density-2018/ [dostęp: 22.12.2021].

Radosław Zenderowski

Rysunek 9. Jakość dróg w Europie

Źródło: hps://landgeist.com/2021/09/07/the-best-and-worst-roads-in-europe [dostęp: 29.12.2021].

Pod względem gęstości sieci kolejowej państwa Trójmorza nieznacznie odstają (in minus) od śred-

niej unijnej, a w przypadku Republiki Czeskiej, środkowych Węgier i polskiego Śląska znacząco

przewyższają tę średnią. Osobnym zagadnieniem pozostaje jakość linii kolejowych, której jednak

nie będziemy tutaj poświęcać osobnej uwagi, koncentrując się na wolumenie towarowych przewo-

zów kolejowych oraz szybkich pasażerskich połączeniach kolejowych. W pierwszym przypadku

w przeliczeniu na miliony ton towarów na kilometr, wyraźnym dominatorem jest Polska (prawie

55 mln ton / km), następnie Austria (blisko 22 mln t/km) oraz Rep. Czeska i Litwa (po 16 mln t/km).

W drugim przypadku w Trójmorzu praktycznie nie występują koleje wysokich prędkości (deniując

je jako przewozy o prędkości pow. 200 km/h). Jedynym wyjątkiem od tej zasady jest trasa kolejowa

z Wiednia do Linzu, a także Centralna Magistrala Kolejowa między Zawierciem a Grodziskiem Mazo-

wieckim oraz fragment linii kolejowej łączącej Warszawę z Gdańskiem.

Geopolityka Trójmorza

Rysunek 10. Gęstość linii kolejowych (km linii na 1000 km2), 2019

Źródło: opracowanie własne na podstawie: hps://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20210611

-1 [dostęp: 28.12.2021].

Tabela 9. Towarowe przewozy kolejowe (w mln ton na km) w Trójmorzu w 1995 i 2019 r.

Źródło: opracowanie własne na postawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 27.12.2021].

Radosław Zenderowski

Rysunek 11. Linie kolejowe (wg dopuszczalnej prędkości)

Źródło: hps://commons.wikimedia.org/wiki/File:High_Speed_Railroad_Map_of_Europe.svg [dostęp: 28.12.2021].

D. Zasoby militarne

Kolejnym kryterium porównawczym są wydatki na cele militarne. W gronie państw Inicjatywy

Trójmorza daje się zauważyć wyraźna różnica w nakładach na cele wojskowe liczonych odsetkiem

PKB między państwami wschodniej anki NATO i pozostałymi. W pierwszej grupie znajdują się

w kolejności według nakładów liczonych odsetkiem PKB: Bułgaria, Estonia, Rumunia, Litwa, Łotwa,

Polska (wszystkie powyżej 2% PKB). Pozostałe państwa wydają mniej niż 2% swojego PKB na cele

wojskowe (Węgry – 1,22%, Słowacja – 1,76%), najmniej Austria – zaledwie 0,73% (która nie jest

członkiem NATO). Warto odnotować, że zdecydowany wzrost wydatków w okresie 2000-2019 miał

miejsce w przypadku: Bułgarii, Estonii, Litwy, Łotwy, zaś wyraźny spadek w przypadku: Rumunii,

Chorwacji, Republiki Czeskiej oraz Węgier. Pod względem wydatków na cele wojskowe liczonych

w mld dolarów w gronie państw Trójmorza wyraźnie dominuje w 2021 roku Polska (13,4 mld),

następnie Rumunia (5,8 mld), Republika Czeska (4 mld) i Węgry (2,9 mld) [Pacuła 2015 : 11-27].

Geopolityka Trójmorza

Tabela 10. Wydatki na cele militarne państw Inicjatywy Trójmorza (% PKB) w 2000 i 2019 r.

Źródło: opracowanie własne na postawie: World Bank: hps://data.worldbank.org/ [dostęp: 27.12.2021].

Radosław Zenderowski

Rysunek 12. Szacunkowe wydatki na cele wojskowe w 2021 roku państw NATO (w mld USD oraz w % PKB)

Źródło: hps://www.stasta.com/chart/14636/defense-expenditures-of-nato-countries/ [dostęp: 27.12.2021].

Geopolityka Trójmorza

Państwa Inicjatywy Trójmorza i ich interesy

Inicjatywa Trójmorza jest – zauważa Piotr Bajda – „projektem autorskim, zaproponowanym przez

przywódców reprezentujących region, projektem autonomicznym, którego treść i format nie był

narzucony czy sugerowany przez zewnętrznych aktorów. (…) Inicjatywa Trójmorza jest odpowiedzią

na diagnozę wspólnych słabości państw regionu, narzucanego im peryferyjnego statusu w ramach

Unii Europejskiej, preferowanego modelu biernej europeizacji według schematu top-down, ciągłe-

go traktowania regionu jako „Nowej Europy”. Jednym z elementów dostrzeżonych i zdeniowanych

przez przywódców państw środkowoeuropejskich (z wyjątkiem Austrii) było niebezpieczeństwo

pułapki średniego rozwoju, pozostania gospodarką podporządkowaną i pomocniczą wobec więk-

szych rynków” [Bajda 2020 : 4-5].

Inicjatywa Trójmorza, w opinii P. Bajdy, „stwarza ostatnią szansę na zbudowanie bardziej autono-

micznego modelu rozwoju państw regionu środkowoeuropejskiego. Porażka projektu ponownie

zepchnie region do kategorii Europy Wschodniej, gorszej, albo wymagającej paternalistycznej

opieki, specjalnej troski, narzucania odgórnego procesów transformacyjnych i europeizacyjnych,

lub ześlizgującej się w stronę strefy zdestabilizowanej, częściowo zanarchizowanej z uwagi na brak

zewnętrznego aktora władnego realizować na tym terenie swoje ambicje hegemoniczne. Ten drugi

scenariusz – porażka Inicjatywy Trójmorza – jest optymalny dla większości stolic zachodnich

i instytucji europejskich, gdyż nie będzie wymagał podjęcia wysiłku zmiany sposobu działania

na wschód od Niemiec, ani konieczności dzielenia się presżem, a przede wszystkim wpływami

na arenie europejskiej” [Bajda 2020 : 35].

Radosław Zenderowski

A. Wspólnota losu – wspólnota interesów?

Na starcie państwa członkowskie uznały, że w ogóle istnieje coś takiego jak region Trójmorza,

ze swoimi przewagami i decytami, odróżniający się zarówno od strefy postradzieckiej, części

Bałkanów, jak i od państw „starej” Unii. Uznano także, że kategoria „bycia pomiędzy”, która od kil-

kuset lat kojarzona jest na ogół ze „strefą zgniotu” i polem rywalizacji mocarstw, w określonych

warunkach geopolitycznych może ujawnić swoje zalety i stwarzać różnego rodzaju przewagi konku-

rencyjne. Powstaniu Inicjatywy Trójmorza przyświecało przekonanie potwierdzone licznymi analiza-

mi i doświadczeniami ostatnich ponad dwóch dekad wyniesionymi ze współpracy międzynarodowej

państw regionu, że istnieje pewna niemała pula wspólnych interesów państw określanych mianem

„nowej” Unii, które mogą być realizowane wspólnie na forum Unii Europejskiej bez intencji dziele-

nia tej wspólnoty politycznej na dwie części, przeciwnie – z intencją szybszego zintegrowania

gospodarczego, zwłaszcza infrastrukturalnego „nowej” i „starej” Unii. Konrad Pawłowski i Jakub

Jakóbowski zauważają, iż „zacieśnienie współpracy między państwami regionu wydaje się nieo-

dzowne, jeśli chcą one czerpać korzyści ekonomiczne z położenia geogracznego, a jednocześnie

mieć na tyle silne gospodarki, aby zabezpieczyć się przed wyzwaniami geopolityczny-

mi” [Pawłowski, Jakubowski 2020 : 26].

Należy odnotować, że żadne państwo, które przystąpiło do UE w 2004, 2007 lub 2013 roku

(nie licząc Malty i Cypru, które pod wieloma względami odróżniają się od naznaczonych dziedzic-

twem komunizmu państw kontynentalnych) nie odmówiło udziału w Inicjatywie. Owszem, państwa

w wielu przypadkach istotnie różnią się od siebie jeśli chodzi o skalę zaangażowania i wolę pogłę-

biania kooperacji, niemniej wspólnie udało się stworzyć nowy format współpracy, który w pewnym

sensie ma w założeniu korzystając z doświadczeń pozyskanych w ramach Grupy Wyszehradzkiej,

jeszcze bardziej zacieśnić więzi gospodarcze szerszej wspólnoty, jaką ma być Trójmorze.

Jakkolwiek państwa członkowskie różnią się zasadniczo od siebie wielkością terytorium, ludności,

gospodarki itp. przyjęto zasadę, że współpraca odbywa się na zasadach partnerskich z poszanowa-

niem odrębności i suwerenności poszczególnych krajów. Od samego początku część polityków

i komentatorów niezbyt życzliwych Inicjatywie Trójmorza rozpowszechnia tezę, że Polska powraca

do przedwojennej koncepcji Międzymorza. Bardzo często nawet niektórzy komentatorzy publicznie

używali nazwy „Międzymorze” zamiast „Trójmorza”. Tym samym sugerowano, że Warszawa zamie-

rza instrumentalnie potraktować Inicjatywę Trójmorza do realizacji własnych celów geopolitycz-

nych, m.in. monopolizacji relacji z USA i występowania w imieniu całego regionu. Ci sami komenta-

torzy, co znamienne niemal zawsze podkreślali istnienie „tradycyjnie złych” relacji polsko-

rosyjskich, co w założeniu miało odstraszać te państwa, które starają się układać w miarę poprawne

relacje z Moskwą lub więcej – liczą na jakieś przywileje wynikające z nieprowadzenia antagonistycz-

nej polityki wobec Federacji Rosyjskiej.

Zanim wskażemy na wspólne interesy z jednej strony, z drugiej na istnienie pewnych rozbieżności,

warto zwrócić uwagę na pewien rezerwuar podobnych doświadczeń, by nie rzec – wspólnego losu

– jedenastu członków Inicjatywy (Austria w omawianym względzie wyraźnie nie przystaje do tego

modelu, jednak dla porównania została umieszczona w poniższym zestawieniu).

Geopolityka Trójmorza

Po pierwsze, wspomniana jedenastka z różną intensywnością doświadczyła w swojej historii poważ-

nego zagrożenia nie tylko bytu państwowego, ale i narodowego.

Utrata odrębnej państwowości (suwerenności politycznej) nastąpiła: w przypadku Polski w 1795

roku, Czech – 1620 roku, Węgier – 1541, Bułgarii – 1398, Litwy – 1569/1795.2 Oznacza to, że naj-

dłużej własnej państwowości pozbawieni byli Bułgarzy – 510 lat, Litwini – 349 (lub 123 lata),

Węgrzy 326 (Austro-Węgry) lub 377 (Węgry) lat, Czesi przez 298 lat.3 Polacy nie posiadali własnego

państwa jedynie przez 123 lata, a jeśli liczyć Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie jako formy

politycznej autonomii, to jeszcze krócej. Najdłuższe tradycje państwowe w Europie Środkowo-

Wschodniej ma zatem Polska (X/XI – XVIII w.), pozostająca w unii personalnej (1385) i realnej

(1569) z Litwą (Wielkim Księstwem Litewskim), następnie Czechy (X/XI – XVI/XVII w.), Węgry (X/XI –

XVI w.). Państwo bułgarskie powstało w VII wieku, zaś status królestwa uzyskało dopiero w X wieku.

W średniowieczu istniały dwa państwa bułgarskie: pierwsze w latach 681-1018, drugie w latach

1185-1398. Wczesnośredniowieczne Księstwo Chorwacji zostało założone w podobnym okresie,

co Księstwo Serbii (VII wiek), status suwerennego królestwa Chorwacja posiadała jednak niespełna

jeden wiek (910-1102). Natomiast tradycje państwowe Rumunii sięgają XIV wieku, kiedy to ukształ-

towały się niezależne Hospodarstwo Mołdawskie i Hospodarstwo Wołoskie.

Tabela 11. Tradycje państwowe narodów Trójmorza

Źródło: opracowanie własne.

___________________________________________________________________________________

2 Unia Lubelska z 1569 roku powołała do życia Rzeczpospolitą Obojga Narodów, która była zjednoczeniem Królestwa Polskiego

i Wielkiego Księstwa Litewskiego w jedno, wspólne państwo. Zatem za datę upadku Litwy tak naprawdę należałoby uznać III rozbiór

z 1795 roku.

3 Jeśli uznać Czechosłowację za państwo, w którym naród czeski posiadał podmiotowość polityczną.

Radosław Zenderowski

(1) Anschluss – aneksja terytorium państwowego Federalnego Państwa Austriackiego przez III Rzeszę, doko-

nana 12 marca 1938 z pogwałceniem traktatu wersalskiego (1919).

(2) Austriacki traktat państwowy – umowa międzynarodowa podpisana 15 maja 1955 roku przez Austrię,

Związek Radziecki, Wielką Brytanię, Francję i Stany Zjednoczone. Likwidował on Anschluss Austrii z 1938

roku, kończył także okupację kraju przez cztery mocarstwa, która trwała od 1945 roku. W myśl postano-

wień traktatu Austria m.in. odzyskała suwerenność państwową i granice z 1938 roku.

(3) Bułgaria powstała w 681 roku, założona przez Asparucha. Powstało potężne państwo ze stolicą w Pli-

sce (od 895 r. w Presławiu) trwało w do 1018 r., gdy zostało podbite przez Bizancjum. Suwerenność

Bułgaria odzyskała w 1185 roku, by ją ponownie utracić w 1398 roku, tym razem na rzecz Turków

osmańskich.

(4) Bułgaria była księstwem od 1878 roku, jednak pełną niepodległość uzyskała dopiero w 1908 r. W 1878

roku na Kongresie Berlińskim powołano dwa zależne od Turcji państwa bułgarskie – Księstwo Bułgarii

i Rumelię Wschodnią. Bułgaria opanowała Rumelię już w 1885 roku, ocjalnie zostało to uznane wraz z

niepodległością Bułgarii w 1908 roku.

(5) Królestwo Chorwacji stało się integralną częścią Korony św. Stefana (Królestwa Węgier).

(6) Chorwacja posiadała autonomię polityczną w granicach Węgier (1868-1918), ściślej: Austro-Węgier.

(7) Od października do grudnia 1918 roku istniało na gruzach Austro-Węgier państwo Słoweńców, Chorwa-

tów i Serbów, które ostatecznie wraz z Serbią oraz Czarnogórą weszło w skład Królestwa SHS, od 1929 r.

– Jugosławii.

(8) W latach 1941-1945 istniało zależne od III Rzeszy tzw. Niezależne Państwo Chorwackie. W skład nowego

państwa, oprócz większości współczesnej Chorwacji, weszły Bośnia i Hercegowina oraz Srem. Najdalej

na wschód wysuniętą częścią państwa był Zemun, jedna z dzielnic Belgradu.

(9) Włączenie w skład ZSRR na statusie republiki związkowej.

(10) Po utracie przez Rzeczpospolitą niepodległości w wyniku zaborów, a następnie upadku kadłubowego,

zależnego politycznie i wojskowo od Francji, Księstwa Warszawskiego (1807-1815), na mocy postano-

wień Kongresu Wiedeńskiego utworzono Królestwo Polskie związane unią z Imperium Rosyjskim. Jego

autonomia była stopniowo redukowana, a po powstaniu styczniowym – zlikwidowana. Formalnie Króle-

stwo Polskie istniało jednak do 1918 roku – do 1916 roku jako część Imperium Rosyjskiego, a następnie

w latach 1916-1918 jako protektorat Niemiec i Austro-Węgier (pomimo pewnego zakresu autonomii,

Królestwo było ziemiami okupowanymi).

(11) W 1515 roku Jagiellonowie zawarli układ wiedeński z Habsburgami, dotyczący dziedziczenia tronu cze-

skiego przez austriackich władców w przypadku wygaśnięcia czeskiej linii Jagiellonów. W 1516 roku na

tronie zasiadł syn zmarłego Władysława II, Ludwik Jagiellończyk, który zginął bezpotomnie w 1526 roku.

Od tego czasu na tronie czeskim zasiadali nieprzerwanie katoliccy Habsburgowie, choć formalnie nie

posiadali prawa do dziedziczenia tronu, gdyż każdy kandydat na króla musiał być najpierw zatwierdzany

przez zgromadzenie stanów czeskich. Sytuacja ta uległa zmianie po przegranej przez Czechów bitwie na

Białej Górze (1620), która rozegrała się między siłami czeskich protestantów a wojskami koalicyjnymi

katolickich Habsburgów.

(12) W latach 1918-1939 Czechy (Czechy właściwe, Morawy, fragment Śląska) były częścią Republiki Czecho-

słowackiej, w której narodem państwowym zgodnie z ówczesną konstytucją byli Czechosłowacy. W opi-

nii dużej części Czechów Czechosłowacja stanowiła de facto narodowe państwo czeskie. W 1969 roku

Czechosłowację przekształcono w federację, w wyniku czego z ziem Czech, Morawy i Czeskiego Śląska

stworzono Czeską Republikę Socjalistyczną.

(13) W wyniku podziału Czechosłowacji z dniem 1.1.1993 powstała Republika Czeska jako nowy podmiot pra-

wa międzynarodowego.

Geopolityka Trójmorza

(14) Hospodarstwa Wołoskie i Mołdawskie od czasów średniowiecza były ziemiami lennymi Wę-

gier, Polski, a ostatecznie Turcji. Przy czym wybitniejsi hospodarowie (jak np. Stefan Wielki czy

Wład Palownik) pozostawali faktycznie niezależnymi władcami. Istotne jest to, że Hospodar-

stwa, mimo że były państwami zależnymi, to nieprzerwanie stanowiły ograniczoną formę pań-

stwowości rumuńskiej. W 1856 roku traktat paryski, zachowując formalne zwierzchnictwo Tur-

cji, objął Hospodarstwa protektoratem mocarstw. W 1859 roku Hospodarstwa zostały złączo-

ne unią personalną – Zjednoczone Księstwa Mołdawii i Wołoszczyzny, a w 1861 realną – Zjed-

noczone Księstwa Rumunii. Rumunia ewoluowała od związku dwóch państw w państwo uni-

tarne. Formalną niepodległość Rumunia uzyskała w 1878 roku. W 1881 roku stała się króle-

stwem.

(15) W latach 1918-1939 Słowacja była częścią Republiki Czechosłowackiej, w której narodem pań-

stwowym byli Czechosłowacy. W latach 1939-1945 Słowacja była formalnie suwerennym pań-

stwem (Państwo Słowackie), jednakże politycznie i militarnie była uzależniona od III Rzeszy. W

1969 roku Czechosłowację przekształcono w federację, w wyniku czego z ziem słowackich

stworzono Słowacką Republikę Socjalistyczną.

(16) W wyniku podziału Czechosłowacji z dniem 1.1.1993 powstała Republika Słowacka jako nowy

podmiot prawa międzynarodowego.

(17) Potęga Węgier załamała się po 1526 w wyniku klęski w bitwie z Imperium Osmańskim pod Mo-

haczem. Po wojnie domowej pomiędzy pretendującym do tronu Ferdynandem Habsburgiem a

Janem Zapolyą – wybranym przez szlachtę węgierską królem Węgier, cały teren dzisiejszych

Węgier został opanowany przez Turcję. Część terytorium dotychczasowego królestwa dostała

się dynasi Habsburgów jako dziedzina rodowa w konsekwencji postanowień układu wiedeń-

skiego (1515) zawartego pomiędzy Jagiellonami i Habsburgami. Z części utworzono Księstwo

Siedmiogrodu, którego pierwszym władcą był Jan Zygmunt Zapolya, wnuk Zygmunta Starego,

częścią centralną z Budą zarządzał bezpośrednio (jako prowincją turecką) sułtan Sulejman

Wspaniały. Postanowienia te zostały zawarte w traktacie pokojowym z 1541 r. między Impe-

rium Osmańskim a Imperium Habsburgów.

(18) Węgry były narodem państwowym (w ramach Austro-Węgier) od 1867 roku.

Radosław Zenderowski

Rysunek 13. Tradycje państwowe narodów Trójmorza

Źródło: opracowanie własne.

Geopolityka Trójmorza

Niezależnie od zmieniających się jak w kalejdoskopie granic politycznych na obszarze Trójmorza,

upadania i powstawania państw, w niejako kod genetyczny narodów tej części Europy wpisane jest

poczucie permanentnego zagrożenia bytu narodowego. Zatem nie chodzi już tylko o utratę praw

politycznych do samodecydowania o sobie, ale o zanik substancji narodowej. Pierwszym, wspo-

mnianym już wcześniej wstrząsem, swoistym „Armagedonem” były XIII-wieczne najazdy mongol-

skie, które przyczyniły się do wyludnienia olbrzymich połaci ziemi Trójmorza. Drugim była ekspansja

turecka i jakkolwiek Turcy nie wyrzynali całych miast i wiosek jak Mongołowie, to narzucali prawa,

które w długiej perspektywie czasowej oznaczały albo asymilację do islamskiej kultury, albo

konieczność ucieczki ze swojej ojczyzny. Ci, którzy pozostawali nie decydując się na konwersje

na islam, obarczani byli bardzo wysokimi podatkami. Trzecim wstrząsem, który odegrał ważną rolę

w historii politycznej całej Europy była wojna trzydziestoletnia (1618-1648), toczona głównie na

obszarze Międzymorza. Zważywszy na strony zaangażowane w działania zbrojne, była to typowa

wojna domowa Europy Środkowej. Czwarty wstrząs związany był z niemiecką (hitlerowską) i so-

wiecką (rosyjską) okupacją Międzymorza w okresie II wojny światowej. Dramatyczny los Żydów ska-

zanych na zagładę en masse, uświadomił narodom Europy Środkowej kruchość ich istnienia, gdyż

hitlerowcy nie ukrywali, że Żydzi są pierwsi w kolejce po śmierć, która miała utorować drogę ideolo-

gii Lebensraumu. Z drugiej strony doświadczenie sowieckich zsyłek na Syberię, eksterminacji elit

politycznych i kulturalnych, narzucanie opresyjnego ustroju politycznego służyć miało zniszczeniu

„tkanki narodowej” i wytworzeniu homo soviecusa – awangardowego człowieka nowych czasów.

K. Pawłowski i J. Jakóbowski słusznie konstatują, że „Geograa, a także wynikające z tego konse-

kwencje geopolityczne mogą się stać elementem spajającym państwa Trójmorza. Ich peryferyjne

położenie w stosunku do Europy Zachodniej, a także bliskie sąsiedztwo z Rosją uwrażliwiają więk-

szość tych państw na kwese związane z bezpieczeństwem. Być może jest to jedna z głównych

przyczyn, dlaczego dominująca część państw Europy Środkowej charakteryzuje się silnym przywią-

zaniem do relacji transatlantyckich” [Pawłowski, Jakubowski 2020 : 27].

Drugim ważnym elementem łączącym narody Trójmorza jest doświadczenie dwóch reżimów totali-

tarnych, w podobny zaś sposób zwłaszcza komunistycznego. Okres ponad 40 lat zamknięcia w tzw.

obozie państw socjalistycznych, z narzuconymi odgórnie planami rozwoju i kooperacji pomiędzy

„bratnimi narodami”, wytworzył coś co można byłoby nazwać wspólnotą losu. I nie chodzi w tym

przypadku wyłącznie o doświadczenie uciemiężenia przez Wielkiego Brata, ale o ogół stosunków

społecznych, politycznych, gospodarczych, które jakkolwiek odgórnie narzucone służyły wykształce-

niu podobnych wzorów myślenia i zachowań. Jakkolwiek stosunek do komunistycznej przeszłości

w poszczególnych państwach i grupach wiekowych w państwach Trójmorza jest bardzo różny,

to dominuje jednak przekonanie, że była to epoka w globalnym rozrachunku zmarnowana jeśli

wziąć pod uwagę powiększający się wówczas dystans do państw Europy Zachodniej, które obrały

zupełnie inną ścieżkę rozwojową. Imperatyw „dogonienia Europy” od przełomu 1989 roku był

niezwykle silny w poszczególnych państwach Trójmorza, mogliśmy wręcz obserwować swoiste

wyścigi o to, komu pierwszemu uda się doszlusować do Unii Europejskiej (co było szczególnie

widoczne np. w ramach Grupy Wyszehradzkiej, gdy za rządów V. Klausa Republika Czeska uznała,

Radosław Zenderowski

że w pojedynkę szybciej dołączy do Europy Zachodniej). Z drugiej strony wskazać należy na podpi-

saną w 1991 roku Deklarację o współpracy Rzeczypospolitej Polskiej, Czeskiej i Słowackiej Republiki

Federacyjnej oraz Republiki Węgierskiej w dążeniu do integracji europejskiej (szerzej: Grodzki 2016).

Przechodząc do wątku wspólnych interesów: podobnie jak miało to miejsce przy zakładaniu wspól-

not europejskich w latach 50. XX wieku, gdy osią integracji uczyniono współpracę w zakresie

wspierania rozwoju gospodarczego, zwiększania zatrudnienia i wzrostu standardów życiowych

w państwach członkowskich poprzez tworzenie i regulowanie wspólnego rynku: węgla, stali

i żelaza, tak w połowie drugiej dekady XXI wieku uznano, że osią współpracy dwunastu państw

Trójmorza powinny być: energetyka, infrastruktura transportowa i cyfryzacja. Przyjęto słuszne

założenie, że wszystkie państwa Trójmorza w mniejszym lub większym stopniu mają swój interes

w rozwijaniu bilateralnej i mullateralnej współpracy w tych obszarach występując pod egidą

Inicjatywy Trójmorza jako koordynatora tychże działań. Przekonaniu o korzyściach wynikających

z kooperacji w obszarze energetyki, transportu i cyfryzacji od 2015 roku towarzyszy zasadniczo

jednolite stanowisko państw Trójmorza w odniesieniu do polityki migracyjnej. Wyraża się ono

w niezgodzie na niekontrolowaną imigrację do Unii Europejskiej i postulatach wzmocnienia granic

zewnętrznych. W tej formie imigracji do UE państwa Trójmorza widzą potencjalne zagrożenie

bezpieczeństwa obywateli Wspólnoty. Znajduje to swój wyraz w ocjalnych stanowiskach poszcze-

gólnych państw Trójmorza adresowanych zarówno do Komisji Europejskiej jak i do rządu w Berlinie.

Głównym miernikiem determinacji państw Trójmorza do intensykacji współpracy w tym formacie

są z jednej strony projekty zgłoszone Funduszu Inwestycyjnego Inicjatywy Trójmorza, z drugiej

gotowość i wysokość deklarowanego udziału (wpłaty) w Funduszu.

Geopolityka Trójmorza

Tabela 12. Udział państw TSI w inicjowaniu i realizacji wielostronnych projektów rozwojowych w regionie Europy Środkowej

Źródło: opracowanie własne na podstawie: hps://projects.3seas.eu [dostęp: 12.12.2021].

W dziedzinie transportu kluczową inwestycją jest budowa drogi szybkiego ruchu „Via Carpaa” ,

przebiegającej przez terytorium Litwy, Polski, Słowacji, Węgier, Rumunii, Bułgarii i Grecji i łączącej

docelowo litewską Kłajpedę z greckim portem w Salonikach. Projekt, który ma szansę być w przy-

szłości jednym z głównych europejskich szlaków transportowych, zgłoszony został wspólnie przez

Węgry, Polskę i Rumunię. Równie ważny jest projekt modernizacji i rozbudowy połączenia kolejo-

wego Gdańsk – Konstanca prowadzącego z Polski przez Rep. Czeską, Słowację, Węgry do Rumunii

(3.663 km). W sektorze energetycznym priorytetem jest „korytarz gazowy Północ-Południe”, który

łączy terminal LNG w Świnoujściu z terminalem Adria LNG w Chorwacji. Inwestycja ta jest o tyle

ważna, że priorytetem dla regionu Trójmorza jest dywersyfikacja źródeł dostaw gazu i integracja

Radosław Zenderowski

infrastruktury gazowej. Wreszcie dla sektora nowych technologii projektem agowym jest „Cyfrowa

autostrada Trójmorza” czyli przedsięwzięcie zakładające budowę transgranicznej infrastruktury cy-

frowej pozwalającej na bezpieczne przesyłania danych z północy na południe regionu z wykorzysta-

niem światłowodów i technologii 5G. Zakłada ono udział wszystkich krajów inicjatywy

[Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Inicjatywa Trójmorza – przechodzimy do działania, hps://

www.gov.pl/web/archiwum-inwestycje-rozwoj/inicjatywa-trojmorza--przechodzimy-do-dzialania]4

Rysunek 14. Rail-2-Sea i Via Carpaa

Źródło: J. Pieńkowski na podstawie: hps://poranny.pl/via-carpaa-to-priorytet-unijne-pieniadze-na-budowe-

miedzynarodowej-trasy-coraz-blizej/ar/c1-14063867 [dostęp: 5.01.2022]; Ministry of Transport of Romania, The Railway

and digital Corridor Curci – Arad – Timisoara – Caransebeș – Craiova – railway Ring of Bucharest – Constanta Port, 6

czerwca 2019, hps://irp-cdn.mulscreensite.com/1805a6e8/les/uploaded/rail2sea%20Ro%20presentaon%20ppt%

20v6.pdf [dostęp: 20.12.2021].

________________________________________

Geopolityka Trójmorza

Tabela 13. Wpłaty do Funduszu Inwestycyjnego Trójmorza

Źródło: Opracowanie własne.

Położenie geopolityczne Trójmorza, które związane jest z graniczeniem z masami lądowymi Euroazji

wpływa również na kwesę polityki bezpieczeństwa całego regionu. Stanowi ono istotny bufor bez-

pieczeństwa między Wschodem a Zachodem. W szczególności należy tutaj wymienić przede

wszystkim znaczenie w polityce bezpieczeństwa całego regionu takich krajów jak: Polska oraz Ru-

munia. Oba te kraje w swoim niedalekim sąsiedztwie mają Rosję, która dąży do odtworzenia swoje-

go upadłego w 1917 oraz 1991 r. imperium. Proces integracji z Zachodem w dziedzinie

bezpieczeństwa miał stanowić istotny element zwiększający stabilność i bezpieczeństwo całego

regionu. Podnosił również status tych państw, które do 1989 r. znajdowały się po wschodniej

stronie Żelaznej Kurtyny. Rumunia wysunięta od Południa w stronę wielkie stepu ukraińskiego jest

bezpośrednio narażona na imperialne działania Moskwy w regionie Morza Czarnego. Tym bardziej,

że w jej bliskim otoczeniu położone jest Naddniestrze oraz Krym stanowiące geostrategiczne wysu-

nięte rosyjskie przyczółki południowo-zachodnie. Z podobną sytuacją mierzy się nieprzerwanie

od kilku już wieków Polska, która aktualnie graniczy bezpośrednio z Rosją od północy. Jednakże

pomostowe położenie na Nizinie Środkowoeuropejskiej dla Moskwy ma istotne znaczenie, gdyż jest

to najkrótsza droga w kierunku wybrzeży Oceanu Atlantyckiego. Z powodu zagrożenia ze strony

Rosji Polska oraz także Rumunia podjęły działania, których celem było zwiększenie poziomu obron-

ności wschodniej anki Sojuszu Północnoatlantyckiego oraz intensykacja współpracy militarnej,

która legła u podstaw powołania do życia tzw. Dziewiątki Bukareszteńskiej, w skład której wchodzi

większość państw Trójmorza poza Austrią, Chorwacją oraz Słowenią. Jej podstawowym celem

jest militarne wzmocnienie wschodniej anki NATO oraz zwiększenie poziomu bezpieczeństwa

państw bezpośrednio wysuniętych na Wschód tj. państw bałtyckich, Polski oraz Rumunii. Polityka

Radosław Zenderowski

bezpieczeństwa była niewątpliwie czynnikiem, który doprowadził do powstania inicjatywy Trójmo-

rza. Tym bardziej, że współczesnym elementem polityki bezpieczeństwa jest również energetyka.

Jest ona ściśle powiązania z polityką militarną, gdyż poza wykorzystuje nośniki energetyczne

do realizacji imperialnej polityki tj. rozszerzenia wpływów w Europie Środkowo-Wschodniej.

B. Rozbieżne wektory i interesy

Położenie geopolityczne północnej oraz południowej części Trójmorza determinuje występowanie

rozbieżnych interesów. W szczególności należy wskazać takie sektory jak: energetyka, logistyka

(konkurencyjność projektów infrastrukturalnych) oraz polityka regionalna w odniesieniu do

zewnętrznych podmiotów stosunków międzynarodowych. Zwłaszcza w odniesieniu do Rosji,

Chin, Stanów Zjednoczonych i Niemiec.

Między państwami Trójmorza nie ma wspólnego stanowiska wobec agresywnej polityki Moskwy.

Zarówno Austria, jak i Węgry ściśle współpracują z Rosją w sferze polityki energetycznej. Widoczne

różnice skutkują tym, iż wobec niemiecko-rosyjskim planów budowy Nord Stream II nie było wspól-

nego stanowiska państw należących do Inicjatywy. Co więcej, jednocześnie niektóre z tych państw

bezpośrednio współpracują z Moskwą w innych projektach energetycznych takich jak: Turk Stream

(Bułgaria i Węgry) oraz Nord Stream I oraz II (Austria). Dywersykacja nośników energetycznych

jest wpisana w cele polityki Polski, państw bałtyckich, a także Rumunii, Słowacji, Słowenii oraz

Chorwacji, a od niedawna także Republiki Czeskiej. W nią mają się wpisywać takie projekty jak:

budowa gazociągu Balc Pipe, budowa połączenia gazowego Świnoujście-Krk poprzez budowę

interkonektora gazowego, który ma przebiegać przez terytorium Republiki Czeskiej, budowa gazo-

ciągu Polska-Litwa (projekt GIPL). Wszystkie te projekty zgłosiła Polska. Słowacja natomiast zgłosiła

budowę nowego gazociągu przesyłowego, łączącego istniejący punkt połączenia międzysystemo-

wego Veľké Kapušany na granicy Słowacja-Ukraina również z rurociągiem tranzytowym Ukraina/

Węgry – Rumunia – Bułgaria oraz udział we wspomnianym projekcie Balc Pipe [Wojtaszak 2020].

Należy zwrócić uwagę, iż inicjatywa Trójmorza jest negatywnie oceniana przez Węgry, które reali-

zują konkurencyjną wobec Polski inicjatywę stworzenia hubu komunikacyjnego w Dolinie Dunaju.

Budapeszt w przeciwieństwie do państw północnej części Trójmorza nie postrzega Rosję jako struk-

turalne zagrożenie dla istnienia obecnego środkowo-europejskiego (transatlantyckiego) systemu

bezpieczeństwa, na którym zbudowany został postzimnowojenny ład w Europie Środkowej. Węgry

postrzegają Rosję jako strategicznego partnera przede wszystkim w kontekście realizowanej polity-

ki energetycznej. Należy tutaj wskazać, że Węgry jednocześnie popierały inicjatywę budowy gazo-

ciągu South Stream, który docelowo ma zostać położony na dnie Morza Czarnego i przyłączony

do Bułgarii oraz dalej w kierunku Serbii oraz Węgier na Północy. Druga odnoga South Stream miała-

by docelowo zostać poprowadzona w kierunku Włoch. Bułgaria oraz Grecja z punktu widzenia

Moskwy miałaby zostać hubem geoenergetycznym dla tego projektu. Węgry odgrywają również

istotną rolę w tym projekcie, gdyż dalej na Północny-Zachód miałaby zostać zbudowana nitka tego

gazociągu łącząca Węgry z Austrią, a także Słowenią. Ponadto, Budapeszt wspólnie z Moskwą reali-

zuje budowę elektrowni atomowej w Paks, która ma zaspokoić 40% wytwarzanej energii w tym kraju.

Geopolityka Trójmorza

W opinii ekspertów docelowa lokalizacja elektrowni atomowej zagraża bezpieczeństwu całego

regionu z przyczyn geologicznych. Jednakże wspólne przedsięwzięcie węgiersko-rosyjskie pokazuje

bardzo wyraźnie kierunek polityki energetycznej rządu Wiktora Orbana. Co więcej, należy również

wskazać daleko idące różnice w kontekście postrzegania Rosji jako zagrożenia. Budapeszt położony

w głębi Doliny Dunaju de facto za pasmem Karpat nie postrzega Moskwy jako zagrożenie geopoli-

tyczne. Przeciwnie, Wiktor Orban postrzega Moskwę jako gwarant “niezależności” energetycznej.

Kolejnym elementem stanowiącym daleko idące różnice w ramach Trójmorza to kwesa postrzega-

nia roli Chin w regionie. Budapeszt ewidentnie chce wykorzystać własne położenie geograczne, ale

przede wszystkim inicjatywę przewodniczącego ChRL Xi Jinpinga do stworzenia alternatywnego

połączenia między Chinami a Europą Zachodnią. W tym celu podjęto działania na rzecz budowy

intermodalnego terminala kolejowo-kontenerowego w Fényeslitke (pn. East-West Gate) obsługu-

jącego ruch pociągów z Chin. Nowy terminal ma zostać docelowo otworzony w 2022 r. i „odciążyć”

terminale w Małaszewiczach oraz Sławkowie w Polsce. Docelowe zdolności przeładunkowe termi-

nalu mają wynieść nawet 1 mln TEU rocznie, co de facto będzie klasykować sam terminal jako

jeden z największych w Europie. Co więcej, terminal “East-West Gate” powstaje w oparciu o najno-

wocześniejsze chińskie technologie cyfrowe, w tym 5G rmy Hauwei znajdującej się na amerykań-

skiej „czarnej liście”.

Koncepcje stworzenia na Węgrzech hubu komunikacyjnego wykorzystującego jednocześnie sworz-

niowe położenie Doliny Dunaju należy postrzegać jako niewątpliwie konkurencyjną wobec polskich

planów stworzenia hubu komunikacyjnego nad Wisłą. Transatlantycka wizja rozwoju Inicjatywy

Trójmorza również stoi w sprzeczności w planami węgierskimi, gdyż docelowo Inicjatywa Trójmorza

z perspektywy Stanów Zjednoczonych miałoby odgrywać rolę blokowania chińskich wpływów

w Europie Środkowej. Budapeszt podobnie jak Austria, Słowacja oraz Słowenia nie postrzega

również Moskwy jako egzystencjalnego zagrożenia w przeciwieństwie do państw położonych

w północnej części inicjatywy. Powyższe dwa czynniki stanowią istotne rozbieżności postrzeganiu

zewnętrznych zagrożeń. Węgry nie traktują obecności Stanów Zjednoczonych jako strategicznego

partnera. W przeciwieństwie do Polski od samego początku postrzegającej USA jako państwo,

w którego interesie jest wzmocnienie potencjału i pozycji geopolitycznej regionu Trójmorza położo-

nego między zdominowaną przez Niemcy Europą Zachodnią oraz Rosją i Chinami.

Rozbieżności występują więc w kontekście postrzegania roli Rosji, Chin oraz Stanów Zjednoczonych,

ale także Niemiec, które mają wsparcie w Rumunii ocjalnie promującej obecność i zwiększenie

roli niechętnego do 2018 r. Berlina. Trójmorze jest więc skomplikowaną „mozaiką” interesów

i rozbieżnych wektorów zwłaszcza w sferze geoenergetycznej i politycznej. Występowanie tych

różnic i ich nasilenie wpływać będzie na „kondycję” inicjatywy [Górka 2018 : 55-75].

Radosław Zenderowski

C. Determinanty integracji trójmorskiej

Rozwój współpracy w ramach Inicjatywy Trójmorza zależny jest od dobrej współpracy w kwadracie

Polska – Republika Czeska – Rumunia – Chorwacja. Rola Warszawy i Zagrzebia ma znaczenie kluczo-

we w związku z autorstwem inicjatywy. Wyjątkowo ważne okaże się też utrzymanie zainteresowa-

nia projektem i zaangażowanie Republiki Czeskiej, co będzie stymulowało Słowację (bez aktywności

jednego z tych dwóch państw Polska zostanie odcięta infrastrukturalnie na kierunku południowym),

a możliwe że także Austrię do większego zaangażowania się w projekt Trójmorza. Rumunia – drugie

co do wielkości państwo – członek Inicjatywy – zwornik trzech europejskich regionów: wschodnio-

europejskiego, środkowoeuropejskiego i bałkańskiego, jest najbardziej otwartym państwem na róż-

ne formy współpracy, gdyż aktywnie poszukuje swojej roli na arenie międzynarodowej, a zaangażo-

wanie w 3SI pozwala Bukaresztowi skutecznie rekompensować sobie brak członkostwa w V4.

Jednocześnie silne zaangażowanie Bukaresztu będzie powodować aktywność Bułgarii i wpływać

na postawę Węgier [Bajda 2020 : 36]. Powodzenie współpracy we wspomnianym czworokącie

z pewnością będzie działać dopingująco zarówno na państwa bałtyckie, jak i na Bułgarię, Węgry

i Słowenią, niewykluczone także, że zachęci do bardziej aktywnego uczestnictwa stojącą nieco

z boku i przyglądającą się rozwojowi wydarzeń – Austrię, która upatruje dla siebie szansę w byciu

łącznikiem pomiędzy dawną postkomunistyczną Europą a Zachodem, oczywiście bez wchodzenia

w tym obszarze w jakiś konikt z Berlinem [Tchakarova, Benko 2021 : 2].

Zdaniem Pawła Ukielskiego pomyślny rozwój współpracy w ramach formatu trójmorskiego zależeć

będzie od kilku czynników. Zaliczył on do nich: (a) Utrzymanie biznesowo-infrastrukturalnego

charakteru Inicjatywy. Trójmorze nie ma w założeniach stanowić ugrupowania o charakterze

politycznym czy geopolitycznym. Wszelkie próby przekształcenia go w bardziej politycznym kierun-

ku ponownie uruchomiłyby krytykę sugerującą, że jest to projekt skierowany przeciw Niemcom

i Rosji oraz w krótkim czasie mogłoby spowodować rezygnację z udziału w nim niektórych uczestni-

ków; (b) Utrzymanie wewnątrzunijnego charakteru Trójmorza. O ile poszczególne projekty realizo-

wane w ramach Inicjatywy mogą wykraczać poza ramy „Dwunastki”, to formalne rozszerzenie

grona państw zaangażowanych w ugrupowanie mogłoby szybko stać się gwoździem do trumny

Trójmorza. Trudniej byłoby w takiej sytuacji bowiem powoływać się na zbieżność celów Inicjatywy

z kluczowymi strategiami unijnymi i bronić przed zarzutami geopolitycznego jej charakteru. Część

uczestników Trójmorza mogłaby wówczas uznać, że zaangażowanie w nie jest bezcelowe; (c) Sku-

teczne wbudowanie realizowanych projektów w instrumenty unijne. Czynnik ten jest ściśle powią-

zany z poprzednim, lecz nieco dalej idący – w ten sposób nie tylko można pozyskać poważne środki

nansowe na projekty istotne z punktu widzenia regionu, ale także pozwoliłoby to na silniejsze

zakotwiczenie Inicjatywy, a co za tym idzie – Europy Środkowej w Unii i zaangażowanie

UE w proces wyrównywania poziomów między poszczególnymi jej częściami; (d) Wolę polityczną

dla realizacji projektów infrastrukturalnych. Biorąc pod uwagę, że Inicjatywa Trójmorza nie ma

żadnych instrumentów instytucjonalnych oraz jest faktycznie czymś w rodzaju „patronatu” prezydentów

Geopolityka Trójmorza

nad kosztownymi projektami infrastrukturalnymi, czynnik, który zawsze odgrywa istotną rolę

we współpracy międzynarodowej, w tym przypadku jest jeszcze bardziej znaczący; (e) Rozwój

Forum Biznesowego. Zaangażowanie kapitału prywatnego, utworzenie miejsca ułatwiającego

kontakty biznesowe jest jednym z istotniejszych założeń Trójmorza, które może zapewnić mu

istnienie; (f) Widoczne korzyści infrastrukturalne i biznesowe dla wszystkich uczestników Inicjatywy.

Nic tak bowiem dobrze nie wpływa na skłonność do kontynuacji lub intensykacji współpracy,

jak świadomość wymiernych korzyści, które przynosi. Realizacja wspólnych projektów infrastruktu-

ralnych, ich oddanie do użytku i pozytywne efekty ich funkcjonowania będą zachętą do wyznacza-

nia kolejnych, być może także rozszerzania pól współpracy; (g) Rozbudowanie agendy związanej

z infrastrukturą cyfrową i cyberbezpieczeństwem. Jest to w założeniach jeden z trzech larów

Trójmorza, jednak dotychczas nie został poważniej wypełniony treścią; (h) Uwzględnienie projek-

tów z dziedziny żeglugi śródlądowej. Biorąc pod uwagę, że Trójmorze ma na celu rozwój infrastruk-

tury transportowej, zasadne wydaje się uwzględnienie również tej jej formy, dotychczas słabiej

rozwiniętej w regionie. Na przeszkodzie stać może odmienny stosunek poszczególnych państw

do projektów w tym zakresie, jednak wydaje się, że może być to przyszłościowy komponent

współpracy [Ukielski 2018 : 55-56]. Do listy czynników wzmacniających Trójmorze, można

za Michałem Dworskim dodać, że Inicjatywa Trójmorza musi przede wszystkim szerzej „zakorzenić

się w ramach polityk zagranicznych jej członków. Musi zyskać kolejne impulsy związane z wiarygod-

nością i przewidywalnością, aby jej założenia komponowały się z kierunkami współpracy regionalnej

państw w niej uczestniczących. Ważne jest także, aby próbować konsekwentnie włączać do agend

innych formatów regionalnych w Europie Środkowej różne aspekty dotyczące chociażby implemen-

tacji określonych projektów priorytetowych Trojmorza” [Dworski 2020 : 17].

Radosław Zenderowski

Kluczowi gracze geopolityczni

wobec Inicjatywy Trójmorza

Przestrzeń geopolityczną rozpościerającą się między Morzem Bałtyckim, Morzem Czarnym i Adria-

tykiem należy widzieć w szerokiej perspektywie czasowej, gdyż tylko ona umożliwia zrozumienie

współczesnych procesów politycznych mających miejsce w Trójmorzu.

Na przełomie X i XI wieku w interesujący nas obszar wpisane były domeny polityczne: Księstwa

(następnie Królestwa) Polskiego, Księstwa (następnie Królestwa) Czeskiego, Królestwa Węgierskie-

go, Królestwa Chorwacji, Księstwa Kijowskiego, Cesarstwa Bizantyjskiego, rodzącej się państwowo-

ści serbskiej i niewielkiej terytorialnie, lecz niezwykle wpływowej i bogatej Republiki Weneckiej.

Był to też okres powstawania i umacniania się podziału Europy Środkowej na dwie części: zależne

od Rzymu lub od Konstantynopola. Henryk Samsonowicz pisze, że „te państwa, które należały

do peryferii zachodniej, stały się ‘wschodem zachodu’, obszarem, którego podobne ustroje poli-

tyczne i społeczne, podobne losy dziejowe i zbliżony rozwój kulturalny pozwalają zaliczyć do szer-

szej, ponadregionalnej jednostki historycznej” [Samsonowicz 2000 : 43]. I co do zasady ustrzegły

się w późniejszym czasie czegoś, co stało się wielowiekowym doświadczeniem związanej

ze wschodnim chrześcijaństwem Europy – okupacji tureckiej lub mongolskiej (Złota Orda).

W XII i XIII wieku najpierw rozbiciu, a następnie podbojowi ze strony Złotej Ordy i Księstwa Litew-

skiego ulega Ruś Kijowska. Na mapie politycznej Międzymorza pojawia się Królestwo Serbii, zaś Car-

stwo Bułgarii zrzuca zależność od Bizancjum. Na początku XII wieku Królestwo Chorwacji wchodzi

w skład Królestwa Węgier. Najazdy mongolskie, jakie miały miejsce w pierwszej połowie XIII wieku,

które przyczyniły się do rozpadu Rusi Kijowskiej i pustoszące niemal cały obszar Międzymorza

(gwałtowna depopulacja, wskutek której nastąpi później masowy napływ osadników niemieckich;

upadek wielu miast), były pierwszym tak zmasowanym atakiem ze Wschodu od czasu zakończenia

tzw. wędrówek ludów.

Geopolityka Trójmorza

Międzymorze w wiekach XIV i do połowy wieku XV to przede wszystkim pojawienie się na północy

regionu Państwa Zakonu Krzyżackiego, imponujący wzrost terytorialny Wielkiego Księstwa Litew-

skiego pozostającego od 1386 roku w unii z Królestwem Polskim. W drugiej połowie XIV wieku

rozpoczyna się drugie potężne uderzenie ze Wschodu, tym razem w wykonaniu Turków osmań-

skich, którzy podbijając niemal cały obszar Bałkanów w ciągu trzech wieków posuwają się systema-

tycznie w głąb Europy Środkowej. Na marginesie warto zauważyć, że pod koniec XV wieku Turcy

osmańscy podbili prawie całą Czarnogórę, z wyjątkiem trudno dostępnych, wysokogórskich tere-

nów, gdzie powstało autonomiczne państewko pod władzą władyków, a później od XVII wieku

prawosławnych, dziedzicznych biskupów z rodu Petrowić-Niegosz. Dopiero bitwa pod Wiedniem

(1683) zapoczątkowuje trwający ponad dwa wieki odwrót. Pięć wieków tureckiej obecności

na znacznej części Międzymorza wytworzy w tej części regionu trwałe odrębności kulturowe i poli-

tyczno-ustrojowe od pozostałej części Międzymorza.

Pierwszą i dotychczas jedyną udaną pokojową próbą politycznej integracji geopolitycznego obszaru

Międzymorza było panowanie Jagiellonów na ziemiach Polski, Litwy, Czech, Węgier i Chorwacji

jakie miało miejsce na przełomie XV i XVI wieku. Poszczególni władcy z dynasi Jagiellonów nosili

wówczas tytuły: królów Polski, królów Czech, królów Węgier, królów Chorwacji, wielkich książąt

litewskich, książąt głogowskich, margrabiów Moraw. Marek J. Chodakiewicz zauważa,

że „dynastyczne ambicje potężnych władców z rodu Jagiellonów, a później strategiczna wizja

dynamicznego króla Stefana Batorego (Báthory István) sięgały daleko poza tradycyjnie pojmowane

Międzymorze. Ze swych dwóch stolic – Krakowa i Wilna – Jagiellonowie dokonywali ekspansji

na północno-wschodnią, środkową i południowo-wschodnią Europę. Zasiedli na tronach w Pradze

i Budzie. Stanowili wyzwanie dla Habsburgów, prowokowali Oomanów, gromili moskiewskich

Rurykowiczów. Armie polsko-litewsko-ruskie operowały aż na Bałkanach, na Krymie, w Inantach.

Kraków konkurował o wpływy ze Stambułem w księstwach naddunajskich. Chorwaci pisali poematy

o polskich zwycięstwach, licząc na wyzwolenie z jarzma muzułmańskiego. Pod berłem Jagiellonów

i ich wczesnych następców zaczęła nabierać kształtów szersza interpretacja Międzymorza, włącza-

jąca wszystkie ziemie Europy Środkowej i Wschodniej pomiędzy Bałtykiem, Adriatykiem i Morzem

Czarnym” (Chodakiewicz 2016 : 76]. Jerzy Kłoczowski pisze z kolei, że „w płaszczyźnie stosunków

międzynarodowych zwrócić trzeba uwagę na wyraźnie rysujący się od połowy stulecia [XIV – RZ]

stan pokojowej równowagi czterech rosnących w siłę państw naszego regionu. Spotkanie w Wy-

szehradzie na Węgrzech w 1335 roku trzech królów: Węgier, Czech i Polski, stało się punktem

wyjścia świadomie prowadzonej następnie przez władców polityki zachowania pokoju między tymi

państwami jako warunku stabilizacji i rozwoju” [Kłoczowski 2000 : 112-113]. Jednak to nie samo

panowanie na tak dużym obszarze jest istotne, ale fakt iż pojawiła się wówczas możliwość

„eksportu” określonych wzorców ustrojowych i kultury politycznej mogących przyczyniać się

do dynamizacji rozwoju tej części Europy [Kieniewicz 2017 : 5-26; Banaś 2017 : 27-40].

Radosław Zenderowski

Rysunek 15. Państwa europejskie pod rządami Jagiellonów (pocz. XVI w.)

Źródło: hps://www.familytreedna.com/groups/dna-sa/about/background [28.12.2021].

Wieki XVI i XVII w obszarze Międzymorza upływają przede wszystkim pod znakiem imponującej

ekspansji terytorialnej Turków, którzy zajmują militarnie większą część Królestwa Węgier po bitwie

pod Mohaczem (1526) – inkorporują tereny położone aż po Budę i Peszt oraz czyniąc Księstwo

Siedmiogrodzkie swym lennem. Imponujące niegdyś Królestwo Węgier zostaje okrojone do teryto-

rium dzisiejszej Słowacji, Rusi Zakarpackiej i Burgenlandu. Tym sposobem gaśnie pierwsza środko-

woeuropejska potęga polityczna. Na jego gruzach, począwszy od końca wieku XVII swoją przyszłą

potęgę zaczną budować austriaccy Habsburgowie., którzy półtora wieku wcześniej po bezpotomnej

śmierci Ludwika II Jagiellończyka w 1526 r. obejmą rządy w Królestwie Czech. Tym sposobem

polityczną autonomię traci kolejne ważne państwo Europy Środkowej, pojawia się natomiast nowy

polityczny gracz, który po zajęciu części ziem polskich w wyniku rozbiorów I Rzeczypospolitej oraz

przemyślanej „polityki ożenkowej”, stanie się potęgą europejską na okres całego „długiego” wieku

XIX (1789-1914).

Geopolityka Trójmorza

Trzy rozbiory Polski (1772, 1793, 1795) stanowiły bezprecedensowy w historii Europy akt gwałtu

politycznego w wykonaniu trzech państw: Imperium Rosyjskiego, Cesarstwa Austrii i Prus. Upadek

tak wielkiego państwa (największego tworu politycznego Międzymorza) nie mógł nie zrodzić daleko-

siężnych skutków (geo)politycznych na obszarze całej Europy, zwłaszcza, że w tym samym czasie

miała miejsce rewolucja francuska, a następnie paneuropejskie wojny napoleońskie. Zmieniające

się jak w kalejdoskopie układy sił, będące konsekwencją tych dwóch wydarzeń, zostały ustabilizo-

wane dopiero w 1815 roku w wyniku ustaleń Kongresu Wiedeńskiego.

Międzymorze lat 1815-1914 podzielone było na dwie zasadnicze części.

W pierwszej, obejmującej z grubsza obszar dawnej I Rzeczypospolitej, Królestwa Węgier i Królestwa

Czech oraz Prus i Austrii sprzed rozbiorów Polski – obowiązywać miały ustalenia poczynione

w ramach tzw. Świętego Przymierza – sojuszu zawartego przez Austrię, Prusy i Rosję w dniu

26 września 1815 w Paryżu. Deklarowanym ocjalnie celem Świętego Przymierza była promocja

zasad chrześcijańskich w polityce zagranicznej i wewnętrznej państw, w praktyce jednak cel

ten przekładał się na obronę legitymizmu, zwalczanie liberalizmu i dążenie do równowagi sił pomię-

dzy mocarstwami. Układ ten miał petrykować granice w Europie Środkowej oraz zapobiegać

powstaniom i rewolucjom, szczególnie w wykonaniu Polaków i Węgrów, których elity polityczne

usilnie dążyły do odzyskania niepodległości, czego najbardziej dobitnym wyrazem były polskie

powstania: listopadowe (1830) i styczniowe (1863) oraz rewolucja węgierska (1848-1849).

Część druga obszaru Międzymorza jeszcze na początku XIX wieku pozostawała w domenie

Imperium Osmańskiego, jednakowoż słabnącego i stopniowo wycofującego się z terenu Bałkanów.

Serię powstań antytureckich w XIX wieku zapoczątkowali Serbowie i Grecy, ci drudzy uzyskując

już w 1830 niepodległość od Turcji. Serbowie uzyskali wówczas jedynie nieznaczną autonomię

w ramach paszałyku belgradzkiego i utworzonego na jego bazie w 1829 Księstwa Serbskiego.

Dopiero w 1878 roku doszło do uznania niepodległości Serbii, która w 1882 roku stała się ocjalnie

królestwem. W tym samym czasie (1878) niepodległość uzyskuje, powstała na bazie Mołdawii

i Wołoszczyzny, Rumunia (od 1881 – królestwo), zaś Bośnia dostaje się pod okupację austriacką.

W marcu 1878 roku po klęsce Turcji w wojnie z Rosją sporządzono traktat pokojowy w San Stefano,

który przewidywał utworzenie Wielkiej Bułgarii, pozostającej jednak w wasalnej zależności

od Turcji, ale bez prawa stacjonowania w niej wojsk tureckich. Pełną suwerenność Bułgaria uzyska-

ła dopiero w 1908 roku po uzyskaniu Rumelii. Najpóźniej spośród narodów bałkańskich niepodle-

głość wywalczyli dla siebie Albańczycy, ustanawiając w 1912 roku Księstwo Albanii (które do II woj-

ny światowej zamieniono na republikę, a następnie królestwo) [Jelavich 2005a : 367-370; Jelavich

2005b : 25-63].

Warto tutaj zauważyć, że na tronach: greckim, rumuńskim, bułgarskim i albańskim zasiedli władcy

z dynasi niemieckich. Tron Królestwa Grecji objął Oon I, syn króla Bawarii – Ludwika I

Wielsbacha i Teresy von Sachsen-Hildburghausen, na tronie Królestwa Rumunii zasiadł Karol Eitel

Fryderyk Zeryn Ludwik z dynasi Hohenzollernów-Sigmaringenów, pierwszym władcą niepodległej

Bułgarii został wybrany przez zgromadzenie narodowe Aleksander Józef von Battenberg z dynastii

Hessen-Darmstadt. Największe problemy ze znalezieniem władcy z rodowodem mieli Albańczycy.

Zainteresowanie objęciem tronu wykazywali: włoski markiz Giovanni Kastriota Skanderbeg

d'Aulea, węgierski baron Franz Nopcsa oraz hiszpański szlachcic Don Juan de Alandro Kastrio

y Perez de Velasco, którzy wskazywali na swoje pokrewieństwo ze średniowiecznym albańskim

bohaterem i przywódcą powstania antytureckiego – Skanderbegiem (Gjergj Kastrio Skënderbeu,

pol. Jerzy Kastriota). Nie uzyskali oni jednak poparcia żadnego z mocarstw europejskich, podobnie

było z czarnogórskim królem Nikolą. Ostatecznie zaakceptowano kandydaturę Wilhelma zu Wied,

który jednak nie przyjął tytułu króla (mbret), zadowalając się tytułem księcia (princ), co miało

podkreślać zależność od mocarstw europejskich. Rządził krótko, bo od lutego do września 1914

roku [Jelavich 2005b : 36-63].

Wielka Wojna, jak zwykło się określać I wojnę światową gruntownie zredeniowała geopolitykę Mię-

dzymorza. Po pierwsze upadło środkowoeuropejskie par excellance mocarstwo regionalne – Austro

-Węgry, Rosja utraciła swoje nabytki terytorialne z końca XVIII wieku, zaś pokonane Niemcy pogrą-

żyły się na kilkanaście lat w powojennym chaosie. Przede wszystkim jednak w przestrzeni między

Rosją a Niemcami powstało szereg państw. Niepodległość odzyskały lub uzyskały: Polska, Węgry,

Litwa, Łotwa, Estonia, Czechosłowacja, ze zjednoczenia Królestwa Serbii, ziem chorwackich

i słoweńskich powstało Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (a następnie Jugosławia),

wreszcie doszło do znaczącego powiększenia terytorium Rumunii.

Stosunki między państwami Międzymorza na ogół były jednak dość chłodne, nierzadko nacechowa-

ne wrogością i licznymi roszczeniami terytorialnymi. Część elit politycznych rozumiała jednak,

że bez zacieśnienia współpracy w regionie świeżo uzyskana niepodległość może okazać się efeme-

ryczna wraz z ustabilizowaniem się sytuacji wewnętrznej w Niemczech i powstającym pierwszym

państwie komunistycznym świata – ZSRR. Stąd też pojawiały się wspomniane we wstępie koncepcje

integracyjne. II wojna światowa, której preludium był Anschluss Austrii i konferencja monachijska

(1938) była w istocie próbą realizacji licznych niemieckich planów utworzenia Mieleuropy ze stoli-

cą w Berlinie. Zawładnięcie tą rozległą międzymorską przestrzenią miało uczynić Niemcy prawdzi-

wym mocarstwem, władającym bezpośrednio lub pośrednio całą Europą.

Okres od zakończenia II wojny światowej po rok 1989 to trwający ponad 40 lat proces integracji poli-

tycznej, militarnej i gospodarczej obszaru Międzymorza według scenariuszy pisanych

w Moskwie. Instytucjonalnym symbolem tych koncepcji integracyjnych były dwie organizacje: Układ

Warszawski i Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. Zrzeszały one wszystkie państwa tzw. Bloku

Wschodniego z wyjątkiem Jugosławii i Albanii (która z obu wystąpiła w latach 60. XX wieku). Rumu-

nia przy tym prowadziła dość niezależną wobec Moskwy politykę wewnętrzną i zagraniczną, pozo-

stając jednak formalnie w obu organizacjach. Układ Warszawski powstał w 1955 roku de facto

na podstawie nomen omen deklaracji bukareszteńskiej (dokładnie 60 lat później dojdzie do powsta-

nia tzw. Bukareszteńskiej 9 zrzeszającej państwa należące do wschodniej anki NATO), jako reakcja

na powstanie NATO i zawarcie układów paryskich w 1954. Układ został formalnie rozwiązany

w 1991 roku. Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej to z kolei organizacja powołana w Moskwie

w 1949 w celu koordynowania współpracy gospodarczej bloku państw podporządkowanych ZSRR.

Geopolityka Trójmorza

Członkami założycielami były następujące państwa: ZSRR, Polska, Czechosłowacja, Węgry, Bułgaria

i Rumunia, do grona pozostałych członków należały: Albania, NRD, Mongolia, Kuba i Wietnam.

Organizację te rozwiązano w 1991 roku.

Obszar Europy Środkowej, a także sama Inicjatywa Trójmorza począwszy od 1989 roku, z różnym

natężeniem stał się przedmiotem szczególnego zainteresowania kilku kluczowych graczy na arenie

międzynarodowej. Do tego grona zaliczyć należy: Federację Rosyjską, Chińską Republikę Ludową,

Stany Zjednoczone Ameryki, Unię Europejską (z istotną rolą Niemiec). Na osobną uwagę zasługują

trzy państwa sąsiadujące z Trójmorzem i odgrywające ważną rolę polityczną w regionie

Europy Środkowej i Bałkanów, mianowicie: Turcja, Serbia i Ukraina. Nie bez znaczenia jest także

polityka wobec regionu „mocarstw sektorowych” – Japonii i Korei Południowej. Należy również po-

stawić pytanie o potencjalne zaangażowanie Wielkiej Brytanii (po brexicie).

A. Federacja Rosyjska

Europa Środkowa, w tym wszystkie państwa Inicjatywy Trójmorza (z wyjątkiem Austrii) z perspekty-

wy Moskwy oznacza tzw. bliską zagranicę. Pod tym pozornie neutralnym terminem skrywa się

przekonanie, że obszar ten (podobnie jak tzw. bliższa zagranica – obszar postradziecki) stanowi

wyłączną strefę wpływów Federacji Rosyjskiej. Kreml od początków XXI wieku, po przezwyciężeniu

procesów dezintegracyjnych z lat 90. XX wieku, konsekwentnie i wyraźnie deklarował, że rezerwuje

sobie prawo do wpływania na procesy polityczne w państwach byłego bloku państw socjalistycz-

nych [Liekis, Rusinaitė 2019-2020 ; 175-200]. Przypomnieć należy choćby stanowcze protesty

przeciwko rozszerzeniu NATO o państwa bałtyckie i kraje należące do Grupy Wyszehradzkiej,

a zwłaszcza sprzeciw wobec jakiejkolwiek współpracy (nie tylko członkostwa) Ukrainy z Paktem

Północnoatlantyckim i Unią Europejską.

Trzeba przy tym pamiętać, że Rosja jest zdecydowanym zwolennikiem ładu międzynarodowego

opartego na paradygmacie koncertu mocarstw, zamiast ładu unilateralnego (dominacja USA)

czy świata mullateralnego opartego na zasadzie intensykacji współpracy państw w ramach

organizacji międzynarodowych. Kluczową ideologią porządkującą system polityczny w Europie

pod przywództwem Rosji jest eurazjatyzm. W jego ramach istotną rolę terytorialną i demograczną

pełni Rosja jako dominator na niepodzielnej przestrzeni kontynentu Eurazji [Gizicki, Łoś : 10].

Prezydent Władimir Pun od samego początku jest politycznym promotorem koncepcji eurazjaty-

zmu (której ojcem i mentorem jest Aleksander Dugin), podkreślając rosyjską dwubiegunowość,

tj. silne oddziaływanie na system polityczny, ekonomiczny, społeczny i kulturowy Wschodu i Zacho-

du. W. Gizicki i P. Łoś zwracają uwagę, że „według części badaczy, eurazjatyzm to jedno z najwięk-

szych osiągnięć rosyjskiej myśli politycznej XX w., które może się stać odpowiedzią na zagrożenia,

jakie stoją obecnie przed Rosją. Idea ta staje się zagrożeniem dla państw, które w wyniku realizacji

tej koncepcji są narażone na utratę swej niezależności. Zagrożenie to dotyczy znacznej części

państw z Europy Środkowej” [Gizicki, Łoś : 11].

Radosław Zenderowski

W interesie Rosji jest osłabienie, a nawet rozpad Unii Europejskiej i dezintegracja NATO przynajm-

niej w odniesieniu do tzw. wschodniej anki. Zwłaszcza osłabienie lub rozpad Unii Europejskiej jest

z perspektywy Kremla warunkiem koniecznym dla realizacji koncepcji integracji eurazjatyckiej

dokonującej się w przestrzeni „Wielkiej Eurazji” [Karaganov 2019] (we francuskiej koncepcji geopo-

litycznej, korespondującej z rosyjską, określanej mianem „od Władywostoku po Lizbonę”)

[Thoomann 2019 : 36]. Ta eurazjatycka wizja nowego porządku świata jeszcze kilka lat temu wyda-

wać się mogła dość abstrakcyjna, by nie powiedzieć, niedorzeczna. Tymczasem integralność Unii

Europejskiej staje dziś pod znakiem zapytania, zważywszy na precedens w postaci Brexitu, coraz

silniejsze ruchy odśrodkowe otwarcie krytykujące Brukselę (w istocie także hegemoniczne zapędy

Berlina) w takich państwach jak Francja, Włochy, Hiszpania czy nawet Niemcy, kilkuletni już spór

Komisji Europejskiej z Warszawą i Budapesztem. Nie bez znaczenia jest również fakt intensykacji

współpracy energetycznej Niemiec i Rosji, która zdaniem szeregu państw unijnych, w swych konse-

kwencjach godzi w zasadę solidarności europejskiej i stanowi poważne zagrożenie bezpieczeństwa

tychże państw. Moskwa będzie zatem zapewne nadal dążyć do tego, aby odzyskać polityczną kon-

trolę nad Trójmorzem, któremu miałaby zostać przypisana rola strefy buforowej między Rosją

a Zachodem, który miałby w coraz większym stopniu stawać się uzależnionym od dostaw rosyjskie-

go gazu.

Rysunek 16. Rosja i Trójmorze

Źródło: hp://www.euroconnent.eu/2018/01/three-seas-iniave-the-danger-of-further-european-fragmentaon

[27.12.2021].

Geopolityka Trójmorza

Leszek Sykulski w kontekście rozważań nad obecną polityką zagraniczną Moskwy, zauważa,

że „współczesne stosunki międzynarodowe charakteryzuje tworzenie się regionalnych ośrodków

siły, skoncentrowanych wokół regionalnych mocarstw lub bloków polityczno-militarnych. Jest to

w zakresie mechanizmu politycznego powrót do dziewiętnastowiecznej koncepcji koncertu

mocarstw i nowego podziału stref wpływów. W okresie pauzy geostrategicznej, od zakończenia

zimnej wojny do połowy pierwszej dekady XXI w., przy dominacji jednego supermocarstwa, wielu

analityków skazywało Rosję na margines światowej polityki, a nawet na rozpad. Postępujący jednak

systematycznie ww. proces policentryzacji świata, napędzany przede wszystkim wzrastającą potęgą

ChRL, zagrażający już dziś hegemonii USA, a także wewnętrzne reformy w Rosji, w tym oparcie się

w polityce bezpieczeństwa na nowych nieliniowych koncepcjach wojny, pozwoliły Moskwie

na ponowne włączenie się w globalną rozgrywkę o podział stref wpływów” [Sykulski 2020 : 20-21].

Kreml zdaje sobie sprawę z tego, że bez gruntownej rekonstrukcji ładu światowego, zwłaszcza

na odcinku europejskim, pozycja Rosji w globalnym układzie sił będzie coraz słabsza. Z jednej strony

wzrasta presja z kierunku gwałtownie rozwijających się gospodarczo Chin, skraca się dystans

potencjałów militarnych obu państw, wzrasta chińskie zapotrzebowanie na surowce naturalne,

z drugiej państwa regionu Trójmorza w krótkim czasie nadrabiają opóźnienia w rozwoju cywilizacyj-

nym, bogacą się, modernizują swoje siły zbrojne, ale przede wszystkim stają się integralną częścią

zachodnich instytucji integracyjnych w wymiarze polityczno-militarnym (NATO) i polityczno-

gospodarczym (Unia Europejska). Do tego co jakiś czas Stany Zjednoczone decydują się na jakieś

spektakularne działania w Europie Środkowej. Dodatkowo coraz bardziej aktywna na tzw. miękkim

podbrzuszu Rosji (Kaukaz i Azja Środkowa) i w basenie Morza Czarnego staje się Turcja, której

prezydent nie ukrywa swoich marzeń stworzenia Imperium Osmańskiego 2.0, którego częścią

miałaby stać się postradziecka Azja Środkowa.

Odzyskanie kontroli politycznej nad Trójmorzem w optyce Rosji możliwe jest po pierwsze za pomo-

cą uzależnienia państw Europy Środkowej i ich coraz bardziej energochłonnych gospodarek od do-

staw rosyjskiego gazu. W tym celu Moskwa budując nowe gazociągi (Nord Stream I, Nord Stream II,

South Stream / Turk Stream) czyni to z pominięciem terytorium Polski, Ukrainy i Rumunii – najwięk-

szych państw regionu Trójmorza, jednocześnie robiąc pewne koncesje na rzecz tych państw

regionu, które kwesonują istnienie zagrożeń bezpieczeństwa energetycznego i militarnego

ze strony Rosji (Węgry, Bułgaria). Narastający w Europie kryzys energetyczny związany w znacznej

mierze z odchodzeniem od energetyki opartej na węglu przy podatnym na działalność spekulacyjną

systemie handlu emisjami CO2 powoduje, że w najbliższych latach zależność Europy od rosyjskiego

gazu będzie wzrastać, co umożliwiać ma Rosji osiąganie określonych celów politycznych. Ponadto

co najmniej od czasu wojny z Gruzją (2008) Moskwa prowadzi liczne działania dezinformacyjne

(wojna informacyjna), których celem jest wpływanie na sytuację polityczną w poszczególnych pań-

stwach europejskich, łącznie z tak znaczącymi graczami jak Niemcy czy Francja. W przypadku pań-

stw Trójmorza, zwłaszcza Polski, celem jest podważanie wiarygodności jako członka UE i NATO.

Do tego należy dodać szereg działań prowadzonych przy granicy zwłaszcza z państwami bałtyckimi

i Polską o charakterze wojny hybrydowej, poniżej progu wojny kinetycznej z jednoczesną, wzmożoną

Radosław Zenderowski

kampanią dezinformacyjną uprawianą za pośrednictwem zarówno klasycznych mediów, jak i sieci

społecznościowych. Równocześnie należy pamiętać, że Rosja posiada liczne siły zbrojne i arsenał

militarny usytuowane na granicach Trójmorza lub – jak w przypadku Obwodu Kaliningradzkiego –

uzbrojoną po zęby typowo wojskową eksklawę.

Rysunek 17. Skala zależności państw UE od dostaw gazu rosyjskiego

Źródło: K. Popławski, J. Jakóbowski, W kierunku budowy bliższych powiązań Trójmorze jako obszar gospodarczy, Warszawa

2020, s. 26.

Reasumując, w interesie Rosji jest trwała destabilizacja polityczna części państw Trójmorza, w któ-

rej konsekwencji dojść ma do zasadniczego obniżenia wiarygodności tych krajów jako członków UE

i NATO, znacznego spowolnienia tempa rozwoju społeczno-ekonomicznego i trwałego zakotwicze-

nia ich w pułapce średniego rozwoju. Z perspektywy Rosji, sukces modernizacyjny Trójmorza przy

licznych zapóźnieniach rozwojowych i obciążeniach systemowych obszarów b. ZSRR, mógłby

przynieść niebezpieczny efekt demonstracji, a tym samym wywoływać trudne do opanowania

niepokoje społeczne w Federacji Rosyjskiej i na terenach przez nią kontrolowanych (Donbas, Krym,

Naddniestrze).

Geopolityka Trójmorza

B. Chińska Republika Ludowa

Inicjatywa Trójmorza powstała w okresie kiedy rozwijała się już inna inicjatywa regionalnej współ-

pracy zainicjowana przez Pekin mający w swoich planach realizację ogłoszonej w 2013 r. koncepcji

Nowego Jedwabnego Szlaku pod nazwą Inicjatywy Pasa i Szlaku. Ogłoszona w Kazachstanie nowa

inicjatywa ma zdaniem Xi Jinpinga doprowadzić do stworzenia poza kontrolą Stanów Zjednoczo-

nych nowych – lądowych połączeń handlowych między Chinami a Europą Zachodnią. W tej per-

spektywie region Trójmorza pełnić miał rolę „pomostu lądowego”, któremu zaoferowano perspek-

tywę rozwoju infrastruktury, nowoczesnej łączności i reindustrializacji z pomocą chińskiego kapitału

[Vangeli 2020 : 28]. Europa Środkowa z racji swojego pomostowego położenia odgrywała istotną

rolę z perspektywy planów Pekinu. Przede wszystkim Polska, której terytorium jest pomostem

między Wschodem a Zachodem – między Pekinem a Düsseldorfem lub Frankfurtem nad Menem

oraz Rumunia, która położona jest w samym centrum Bramy Czarnomorskiej prowadzącej w głąb

kontynentu. Niebagatelną rolę odgrywała także Serbia, która systematycznie zacieśniała i pogłębia-

ła współpracę z Pekinem.

Rok wcześniej (2012) Chiny zainaugurowały w Warszawie powstanie Inicjatywy 16+1 zrzeszającej

poszczególne państwa regionu Europy Środkowo-Wschodniej, oferując tymże krajom wsparcie

zwłaszcza w zakresie rozbudowy infrastruktury komunikacyjnej. Poza państwami należącymi obec-

nie do Inicjatywy Trójmorza (z wyjątkiem Austrii i Litwy, która w 2021 roku wystąpiła z Inicjatywy),

w tej formule mullateralnej współpracy znalazły się jeszcze: Albania, Serbia, Bośnia i Hercegowina,

Czarnogóra, Grecja i Macedonia Północna. Podstawowym instrumentem nansowym inicjatywy

16+1 jest Fundusz Inwestycyjny China-CEE Fund, założony w 2013 roku. Przez kilka lat działania fun-

dusz przyczynił się do realizacji szeregu inwestycji w sektorze energetyki, edukacji, opieki zdrowot-

nej, telekomunikacji i produkcji. Przede wszystkim jednak Chinom zależy na modernizacji korytarza

transportowego prowadzącego z greckiego portu w Pireusie do Budapesztu i dalej w kierunku

Austrii i Niemiec. Ważnym elementem tej inwestycji jest budowa trasy szybkiej kolei między Belgra-

dem a Budapesztem.

Radosław Zenderowski

Rysunek 18. Inicjatywa Trójmorza i Inicjatywa 17+1

Uwaga: w 2021 roku z Inicjatywy 17+1 wystąpiła Litwa

Źródło: hps://www.oboreurope.com/en/three-seas-iniave-bri-europe/ [dostęp: 29.12.2021].

Geopolityka Trójmorza

Rysunek 19. Trójmorze w perspektywie rozwoju Inicjatywy Pasa i Szlaku

W ostatnim czasie jednak w przypadku większości państw regionu przeważa przekonanie, że zapro-

ponowana przez Chiny formuła współpracy nie spełnia pokładanych w niej nadziei i oczekiwań.

Marcin Przychodniak zauważa, że „Poza zwiększeniem możliwości promocji w Chinach rm

i produktów z państw Europy Środkowej, pod względem gospodarczym inicjatywa nie była atrakcyj-

na dla większości uczestników” [Przychodniak 2021 : 1]. Uważa on także, że 2021 rok może okazać

się przełomowy dla funkcjonowania tego formatu współpracy z dwóch powodów. Po pierwsze

dlatego, że większość uczestników 17+1 (po wystąpieniu w 2021 r. Litwy, która zdecydowała się na

zacieśnienie relacji gospodarczych z Tajwanem – 16+1) będących członkami UE ma silne poczucie

braku gospodarczych korzyści z zaangażowania we współpracę. Drugim powodem jest polityka wo-

bec ChRL z powodu percepcji zagrożeń wynikających z jej napiętych stosunków z USA oraz w wyni-

ku polityki „systemowej rywalizacji” realizowanej przez UE wobec Chin. Główną przyczyną niezado-

wolenia państw należących do Inicjatywy jest niewielka liczba chińskich inwestycji (w porównaniu

do Europy Zachodniej, zob. mapa poniżej) oraz szybko rosnący decyt w handlu z ChRL. To negatyw-

ne podejście do Chin ma jednak zróżnicowany charakter. Część państw (zwłaszcza Polska,

Rumunia i Słowacja, ostatnio też Czechy) wskazuje na zagrożenia związane z udziałem chińskich

rm w budowie sieci 5G i innej infrastruktury krytycznej, daje się zauważyć krytyczny stosunek

do Pekinu w związku z naruszeniami praw człowieka. Jedynie kilka państw podkreśla pozytywne

skutki współpracy z Chinami w ramach 16+1. Są to przede wszystkim Węgry, które w optyce

chińskiej zajęły pozycję lidera inicjatywy, zastępując Polskę, a także Serbia i Macedonia Północna.

M. Przychodniak zauważa, że „kooperacja ChRL z tymi państwami nie dotyczy tylko gospodarki,

ale też m.in. edukacji czy ochrony zdrowia” [Przychodniak 2021 : 2].

Radosław Zenderowski

Zaostrzająca się strukturalna rywalizacja Stanów Zjednoczonych i Chin coraz mocniej dotyczy sektora

teleinformatycznego z półprzewodnikami (mikroprocesorami) na czele. Wywołanie w 2017 r. wojny

handlowej przez Stany Zjednoczone miało de facto doprowadzić do osłabienia ekonomicznego

Chin. Przede wszystkim zamierzano wymusić ustępstwa wobec Waszyngtonu. Jednocześnie podję-

te zostały przez Stany Zjednoczone działania ukierunkowane na osłabienie rosnącej pozycji chiń-

skich cyfrowych gigantów na czele z Huawei, która systematycznie od 2017 r. zwiększała swoje

wpływy w państwach na całym świecie. Waszyngton traktował chińskie koncerny teleinformatycz-

ne jako zagrożenie bezpieczeństwa i przede wszystkim pozycji koncernów cyfrowych ze Stanów

Zjednoczonych. Rosnąca rola nowoczesnych technologii w każdej sferze gospodarki, w tym zwłasz-

cza w sektorze militarnym sprawia, iż kwesa dysponowania mikroprocesorami jest dla władz

w Pekinie istotna. Dlatego Waszyngton nałożył szereg ceł i sankcji włącznie z zablokowaniem

eksportu tego kluczowego komponentu do Chin. Jednocześnie w czasach prezydentury Donalda

Trumpa polityka Stanów Zjednoczonych opierała się na de facto wymuszaniu rezygnacji z udziału

we wspólnych przedsięwzięciach cyfrowych (zwłaszcza w sferze technologii 5G) państw Europy

Zachodniej oraz Azji z Pekinem. Należy w tym momencie przywołać wizytę byłego Sekretarza Stanu

USA Mike’a Pomepo w Brukseli w 2018 r. W ówcześnie wygłaszanych przemówieniach i wystąpie-

niach przestrzegał kraje Unii Europejskiej od współpracy z Pekinem (głównie Niemcy) i zapowiadał

stworzenie nowego ładu światowego z amerykańskim przywództwem na czele, w którym nie znala-

złoby się miejsce dla Chin. Jednocześnie Waszyngton oczekiwał od Państw Trójmorza pewnego

rodzaju lojalności w kwesi polityki wobec Chin. W czasie wizyty Mike’a Pompeo w Słowenii,

Czechach oraz w Polsce przestrzegał przed podejmowaniem współpracy z Pekinem. Zwłaszcza

w odniesieniu do technologii 5G. Dyplomatyczna tournée Pompo po kluczowych Państwach

Trójmorza było istotnym sygnałem w jaki sposób Waszyngton postrzega tę inicjatywę. Przywódcom

politycznym Trójmorza powinien uzmysłowić strategiczne położenie regionu jako obszar rywalizacji

światowych mocarstw.

Z perspektywy Trójmorza ekonomiczno-polityczna rywalizacja Chin oraz Stanów Zjednoczonych

ma ze względu na położenie regionu kluczowe znaczenie. Waszyngton jednoznacznie dostrzegł

szansę na zrównoważenie i zatrzymanie w pewnym zakresie rosnącej pozycji Pekinu w regionie

Trójmorza. Od momentu powstania Trójmorze stało się geopolitycznym interesem czołowych wiel-

kich mocarstw, w tym USA i Chin. Początkowo inicjatywa była otwarta na współpracę z Chinami.

Jednak dostrzeżenie potencjału Trójmorza przez administrację Donalda Trumpa zmieniło kierunek

i dynamikę kształtowania inicjatywy. Niewątpliwie Polska postanowiła to wykorzystać próbując

wciągnąć Stany Zjednoczone do gry energetycznej w regionie z Rosją i Niemcami realizującymi

niekorzystne z punktu widzenia Polski przedsięwzięcia, do których na czele należy projekt Nord

Stream II. Warszawa miała również nadzieję na pozyskanie funduszy i inwestorów w kluczowe

przedsięwzięcia regionalne. Stany Zjednoczone wykorzystały to do próby zwiększenia pozycji

w regionie w kontekście realizowanej przez administrację Donalda Trumpa polityki pozyskiwania

rynków zbytu. Duże nadzieje Waszyngton wiązał w sferze energetycznej, ale również cyfrowej

co zostało zaproponowane przez stronę amerykańską. Dotyczyło to przede wszystkim inwestycji

w technologię 5G. Waszyngton próbował przekonywać do rezygnacji ze współpracy z koncernem

Huawei poprzez jednoczesne podjęcie alternatywnych przedsięwzięć w tej sferze.

Geopolityka Trójmorza

Rysunek 20. Skumulowana wartość chińskich inwestycji w Europie w latach 2000-2019

Źródło: J. Frączyk, Rekord chińskich inwestycji w Polsce. Stajemy się centrum logistycznym Europy, hps://

businessinsider.com.pl/nanse/makroekonomia/inwestycje-z-chin-w-polsce-pobily-rekord-stajemy-sie-centrum-

logistycznym/5m580pb [dostęp: 30.12.2021].

C. Stany Zjednoczone Ameryki

Zwiększająca się obecność Pekinu w Europie Środkowo-Wschodniej nie przeszła niezauważenie

przez Waszyngton. Waszyngton dostrzegając te zagrożenie postanowił zredeniować swoją

dotychczasową politykę skupioną na walce z terroryzmem i ostatecznie zerwać z polityką resetu

stosunków z Rosją zainaugurowaną w 2009 roku przez Baracka Obamę. Końcowe rządy prezydenta

Baracka Obamy przyniosły istotne komplikacje w polityce Stanów Zjednoczonych. Z jednej strony

zostały uruchomione nowego punkty napięć na Bliskim Wschodzie, których przyczyną był wybuch

Arabskiej Rewolucji w krajach Maghrebu oraz Syrii, która przeistoczyła się w wojnę regionalną

w Syrii pogłębiając destabilizacje całego regionu. Z kolei w 2014 r. wybuchła rewolucja ukraińska,

której następstwem była w 2014 r. aneksja Krymu oraz części Donbasu. W konsekwencji Stany

Zjednoczone zostały niejako zmuszone przez „prądy historii” do większego zaangażowania w Euro-

pie Wschodniej. Mimo to główna uwaga Waszyngtonu skupiona jednak była na Pekinie, który

dla Stanów Zjednoczonych stanowi poważną konkurencję zagrażającą statusowi światowego

hegemona. Koniec drugiej kadencji Baracka Obamy przyniósł widoczne zmiany w polityce bezpie-

czeństwa Sojuszu Północnoatlantyckiego, który w obliczu rosyjskiej ekspansji postanowił

jednomyślnie wzmocnić wschodnią ankę NATO, o co zabiegała Polska w ubiegłych latach. Proces

ten skonsumowany na szczycie NATO w Warszawie w 2016 r. został jednak rozpoczęty w 2014 r.

podczas szczytu Państw Sojuszu Północnoatlantyckiego w New Port. W 2017 r. wybory prezydenc-

kie wygrał Donald Trump, który już w czasie swojej kampanii prezydenckiej mówił o potrzebie

przyjęcia twardej polityki wobec Pekinu. Postanowiono zwiększyć swoją obecność w polityce

europejskiej. Inicjatywa Trójmorza wzbudziła zainteresowanie Waszyngtonu głównie przez czynnik

chiński, który zaczął odgrywać istotną rolę w regionie głównie za sprawą współpracy regionalnej

w ramach „16+1” oraz dużych chińskich inwestycji w Chorwacji, w Serbii oraz na Węgrzech. Należy

też zauważyć, że Polska już wcześniej miała być odbiorcą chińskich inwestycji w postaci budowy

autostrad.

Zainteresowanie Amerykanów Trójmorzem pojawiło przed samym szczytem w Warszawie. Zaangażo-

wanie bezpośrednie w rozwój inicjatywy przez Waszyngton pozwoliło tej inicjatywie nie tylko

przetrwać, ale przede wszystkim rozwinąć się wzbudzając zainteresowanie oraz zaniepokojenie

u innych zewnętrznych podmiotów. Obecność Donalda Trumpa w Warszawie na początku lipca

2017 r. wzbudziła zainteresowanie światowej opinii publicznej. Było to także wysłanie sygnału

do wszystkich kluczowych graczy w regionie (Chin, Niemiec oraz Rosji), że Stany Zjednoczone

zamierzają zwiększyć swoją obecność polityczną oraz ekonomiczną w Europie. Wspierając Inicjaty-

wę Trójmorza USA po pierwsze tworzyły rynek zbytu dla amerykańskiego gazu skroplonego,

po drugie osłabiały rozwijający się format współpracy państw regionu z Chinami. Stany Zjednoczo-

ne miały wówczas nadzieję na zbudowanie regionalnych koalicji antychińskich, które pozwoliłyby

zatrzymać lub opóźnić Inicjatywę Pasa i Szlaku. Po trzecie z uwagi na pogłębiające się spory

z częścią państw Europy Zachodniej (w dziedzinie handlu, polityki obronnej NATO, kształtu UE oraz

energetyki – kwestia gazociągu Nord Stream II), Waszyngton uznał za konieczne wzmocnienie tradycyjnie

Geopolityka Trójmorza

dobrych relacji z państwami Europy Środkowej. Skorzystanie z doświadczeń przedwojennej koncep-

cji Międzymorza oraz narastającego strukturalnego zagrożenia ze strony Chin pozwoliło stworzyć

na zapleczu politycznym Donalda Trumpa koncepcję państw – strategicznych rygli geopolitycznych.

Jednym z nich miała stanowić właśnie Europa Środkowa z jedenastoma państwami na czele (do tej

koncepcji nie zaliczono Austrii).

Waszyngton od samego początku zaangażowania w inicjatywę Trójmorza wysyłał jasny antychiński

sygnał. W przypadku całej Europy Waszyngton w przemówieniu wygłoszonym w 2018 r. w Brukseli

przez Mike’a Pompeo, Sekretarza Stanu żądał od Europy opowiedzenia się przeciw Chinom i stanię-

cie po stronie Stanów Zjednoczonych. Przemówienie to miało jasny czytelny sygnał – dla Stanów

Zjednoczonych wrogiem numer jeden są Chiny, które zagrażają ładowi ustanowionemu przez Stany

Zjednoczone. Stosunkowo mniejszym wyzwaniem, ale równie poważnym były Rosja i Iran. W szcze-

gólności Rosja, której celem polityki zagranicznej wielokrotnie podkreślanym przez Władimira

Puna jest zbudowanie wielobiegunowego ładu światowego z czołową rolą Rosji systematycznie

odbudowującej utracone w 1917 oraz 1991 r. imperium. Europa Środkowa (Trójmorze) w tej grze/

koncercie mocarstw odgrywa rolę typowo pomostową. Stany Zjednoczone to rozumiały i dlatego

postanowiono włączyć się w „wielką grę” o Trójmorze. Na płaszczyźnie politycznej (w ocjalnych

przemówieniach) zapewniano o solidarności i wsparciu inicjatywy. Jednocześnie podejmowano

rozmowy w kwesi zaangażowania Stanów Zjednoczonych w sferze energetycznej oraz cyfrowej

(w sferze gospodarczej Stany Zjednoczone odgrywają marginalną rolę dla krajów Trójmorza).

Wielokrotnie wysyłano sygnały do stolic państw Trójmorza w kwesi zagrożenia związanego z chiń-

skim koncernem Huawei oraz technologii 5G w której Chiny odgrywały/odgrywają wiodącą rolę.

Przykładem tego typu prób była wizyta, a właściwie europejskie tournée Sekretarza Stanu Meike’a

Pompeo w 2020 r. Próbowano wówczas przekonać przywódców państw Trójmorza (Słowenii,

Chorwacji, Republiki Czeskiej oraz Polski) do opowiedzenia się przeciw chińskim inwestycjom,

w tym w szczególnie w dziedzinie cyfryzacji, w której Chiny w przeciwieństwie do Stanów Zjedno-

czonych zaczęły odgrywać czołową rolę eksportera nowoczesnych technologii cyfrowych. Jest

to strukturalna rywalizacja dwóch całkowicie odmiennych i wrogich wobec siebie systemów.

Z jednej strony systemu Breon Woods, który stworzyli Amerykanie. Na jego podwalinach

skonstruowany jest światowy system przepływu kapitału i zasad na jakich on się odbywa. Z niego

wynika amerykańska hegemonia geopolityczna. Z drugiej strony – Nowego Jedwabnego Szlaku,

który jest kontrodpowiedzią wobec dotychczasowego amerykańskiego – globalnego systemu

[Pawłowski, Jakubowski 2020 : 38-40].

Radosław Zenderowski

D. Unia Europejska i Niemcy

Last but not least ważnym graczem na geopolitycznej szachownicy Trójmorza jest Unia Europejska.

Brzmieć to może nieco paradoksalnie, zważywszy, że państwa członkowskie Inicjatywy Trójmorza

są jednocześnie członkami UE. Jednakże po pierwsze, tenże format współpracy nie był „pomysłem

unijnym”, a jedynie przez Unię pobłogosławionym w trzecim roku jego funkcjonowania w nadziei,

że służyć on będzie spójności UE a nie budowaniu dla niej alternatywy [Thomann 2019 : 33]. Troska

o spójność UE jest o tyle uzasadniona, że co najmniej od 2015 roku zachodni rdzeń UE (w tym

Niemcy) łączy coraz mniej w kwesach: polityki migracyjnej, polityki bezpieczeństwa, polityki

energetycznej, wreszcie preferencji odnośnie do kształtu ustrojowego Unii Europejskiej (problem

federalizacji). Ponadto, zauważa Petar Kurečić, w Unii Europejskiej widać coraz wyraźniej pogłębiają-

ce się pęknięcie odnośnie do stosunku do Rosji i jej roli w polityce europejskiej [Kurečić 2018 : 114].

Po drugie należy mieć na uwadze fakt, że państwa Trójmorza stanowią 1/3 terytorium całej Unii,

1/5 jej ludności i zaledwie nieco ponad 1/10 unijnego PKB. Należy także podkreślić, że od samego

początku zainteresowania Unii Inicjatywą Trójmorza dostrzegana była niemiecka inspiracja w tym

zakresie. Dlatego też, biorąc pod uwagę słabość polityki zagranicznej Unii jako takiej i przyjmując

założenie, że najważniejsze decyzje odnośnie spraw międzynarodowych wypracowywane są przez

największe państwa UE, wskazać należy, iż szczególną rolę w kreowaniu polityki Brukseli wobec

Inicjatywy Trójmorza odgrywają Niemcy.

Berlin początkowo nie poświęcał Trójmorzu wiele uwagi sądząc, że będzie to kolejny efemeryczny

i pozbawiony większego znaczenia projekt polityczny, na swój sposób przypominający Inicjatywę

Środkowoeuropejską. Rząd niemiecki zmienił jednak swoje podejście w momencie, kiedy do regio-

nu Europy Środkowej zaczęli wkraczać Amerykanie, którzy zaproponowali stworzenie konkurencyj-

nego rynku energetycznego wobec niemiecko-rosyjskich gazowych połączeń (Nord Stream I,

Nord Stream II, NEL I, NEL II oraz South Stream). Z czasem zaczęto w Berlinie postrzegać Inicjatywę

Trójmorza jako „konkurencyjną koncepcję zarówno wobec swojej działalności, jak i UE”. Monika

Brzezińska zauważa ponadto, że „ponieważ prowadzona przez RFN polityka, silnie ukierunkowana

była na pełną integrację ze Wspólnotami Europejskimi oraz na łączenie interesów narodowych

z tzw. ‘dobrem wspólnym’, uderzenie w spójność UE poprzez tworzenie w jej obrębie nowych

inicjatyw i struktur, interpretowano jako swoistą ‘dywersję’ i początek wewnętrznego rozła-

mu” [Brzezińska 2020 : 8]. Dopiero uzyskanie akceptacji Inicjatywy Trójmorza przez instytucje UE,

oraz nansowe włączenie się Komisji Europejskiej w działania 3SI, uspokoiło Berlin, który obszar

Europy Środkowej uważa za swoje terytorium wpływów, zwłaszcza gospodarczych. Nie należy

bowiem zapominać, że państwa Europy Środkowej są dla Niemiec „ważniejszymi partnerami handlo-

wymi niż USA i Chiny, a inwestycje niemieckie w tym regionie pozostają zdecydowanie wyższe niż

w Europie Zachodniej”. Jest to więc – konstatuje M. Brzezińska – swoiste „być albo nie być”

dla niemieckiej potęgi [Brzezińska 2020 : 9]. Trzeba przy tym wyraźnie zaznaczyć, że w interesie

Niemiec absolutnie nie jest utrzymywanie stosunków z Inicjatywą Trójmorza jako blokiem państw

uzgadniających z sobą m.in. politykę wobec Berlina. Niemcy wyraźnie bowiem preferują system

bilateralnych relacji, który umożliwia im w razie potrzeby rozgrywanie państw członkowskich

Trójmorza i wykorzystywania swojej przewagi polityczno-gospodarczej.

Geopolityka Trójmorza

Według najnowszych założeń Berlina, Trójmorze ma stać się elementem tzw. nowej europejskiej

polityki wschodniej (Neue Europäische Ostpolik) [Thomann 2019 : 36]. Zakłada ona łączenie dialo-

gu z krytyką wobec Rosji, ożywienie relacji z państwami Partnerstwa Wschodniego (PW) i pogłębie-

nie współpracy z państwami Europy Środkowej (Trójmorza). RFN poszukuje formuły politycznej,

która pozwoliłaby pogodzić krytykę Rosji z – nieodzowną z punktu widzenia niemieckich władz –

współpracą z tym państwem. Agresja wobec Ukrainy, aktywność rosyjskich służb specjalnych

w państwach UE i NATO, kampanie dezinformacyjne, ataki cybernetyczne, wspieranie ugrupowań

eurosceptycznych to zjawiska godzące w bezpieczeństwo Niemiec. Z drugiej jednak strony Rosja

jest zbyt ważna, by ograniczać z nią kontakty. Chodzi o jej znaczenie dla bezpieczeństwa międzyna-

rodowego, w szczególności zaangażowanie na Bliskim Wschodzie, walkę z terroryzmem, status

mocarstwa atomowego, stałe członkostwo w RB ONZ. Rosja jest też dużym rynkiem zbytu niemiec-

kich towarów. Przede wszystkim jednak Rosja pozostaje ważnym źródłem strategicznego surowca –

gazu ziemnego [Gibadło 2019 : 1-2]. Warto zauważyć, że jest to już trzecia odsłona niemieckiej poli-

tyki wschodniej zapoczątkowanej przez Willi Brandta w latach 70. XX wieku (Ostpolik), a konty-

nuowanej w nowych warunkach geopolitycznych przez Angelę Merkel w pierwszym okresie jej

rządów w latach 2005-2009 (Neue Ostpolik). Istotą drugiej polityki wschodniej była próba

„miękkiej” westernizacji Europy Środkowo-Wschodniej oraz samej Rosji poprzez intensywny rozwój

kontaktów handlowych [Thomann 2019 : 51].

Stanowisko Niemiec może wydawać się często niejednoznaczne, jako że Berlin posługuje się kilko-

ma reprezentacjami geopolitycznymi, czasem komplementarnymi, ale też i konfrontacyjnymi.

Z jednej bowiem strony Niemcy są żywo zainteresowane stabilnością współpracy w ramach NATO

i popierają projekt Partnerstwa Wschodniego, z drugiej stawiają na wzmacnianie więzi energetycz-

nych z Rosją [Thomann 2019 : 51]. Przede wszystkim jednak Niemcy dążą do ugruntowania swojej

pozycji jako „centralnej siły” w ramach Unii Europejskiej, której integralność gwarantuje jednocze-

śnie utrzymanie lub powiększenie swojej pozycji geostrategicznej opartej w znacznym stopniu

na przewadze gospodarczej. W tej perspektywie Niemcy jawią się jako zwornik „starej” i „nowej”

Unii, Zachodu i Trójmorza. Najczarniejszym koszmarem politycznym dla Niemiec byłby niewątpliwie

rozpad Unii Europejskiej i powrót do polityki równowagi sił w Europie, która z kolei mocno

koresponduje z marzeniami Moskwy.

Jakkolwiek koncepcja Mieleuropy nie występuje w ocjalnej retoryce niemieckiej, realne jest

faktyczne wykorzystanie tej niemieckiej idei, zwłaszcza że „reprezentuje ona tę samą cywilizację

zachodnią, w ramach której funkcjonuje większa część kontynentu europejskiego” {Gizicki, Łoś : 9].

Istotne znaczenie ma w omawianym względzie to, czy ostatecznie uda się Niemcom uzyskać człon-

kostwo w Inicjatywie Trójmorza. Włączenie Berlina do ośrodka decyzyjnego 3SI, oznaczałoby

bowiem, pisze M. Brzezińska „przyznanie się do braku samodzielności” oraz wyrażenie „zgody

na uznanie obszaru Europy Środkowej za teren wpływów niemieckich i przyzwolenie na jego aktyw-

ną so power, z założeniem, że prawdopodobnie będzie ona dominowała (tak jak ma to miejsce

w UE) również i tutaj” [Brzezińska 2020 : 13].

Radosław Zenderowski

E. Turcja

Turcja w drugiej dekadzie XXI wieku realizuje politykę ukierunkowaną na odbudowanie strefy

wpływów z czasów istnienia Imperium Osmańskiego. Z perspektywy geopolitycznej rywalizacji Anka-

ra odgrywa na skutek zwiększenia swojej aktywności militarno-politycznej we wschodniej części

basenu Morza Śródziemnego, na Południowym Kaukazie, Bliskim Wschodzie oraz Bałkanach

(Serbia) coraz większą rolę. Należy bowiem zwrócić uwagę na to, że kryzys migracyjny był jednym

z pierwszych symptomów próby rozgrywania sytuacji na własną korzyść. Włączenie się w rywaliza-

cję o zdobycie wpływów w krajach Marghrebu, w tym przede wszystkim Libii oraz zwiększanie

napięć z Grecją, Cyprem oraz Egiptem (kwesa kontroli zasobów ropy naowej na Morzu Egejskim

oraz Śródziemnym) doprowadziło do włączenia się do gry Francji, która postrzega politykę

realizowaną przez Ankarę jako zagrożenie dla swoich interesów w tym regionie. Jednocześnie Tur-

cja postanowiła przyjąć taktyczne porozumienie z Moskwą w kwesi Syrii. Tym samym dając

do zrozumienia Stanom Zjednoczonym, że Ankara zamierza realizować własną (wielowektorową)

politykę zagraniczną. Należy jednak dodać, że Turcja z punktu widzenia rosyjskiej racji stanu, stoi

co najmniej konkurenta zarówno jeśli chodzi o region Kaukazu Południowego, ale także Bałkanów

i regionu Morza Czarnego.

Taktyczny sojusz Ankary i Moskwy jest w gruncie rzeczy wyolbrzymiany, gdyż należy pamiętać o

tym, że Turcja jest nadal członkiem Sojuszu Północnoatlantyckiego. Dodatkowo prowadzi ona rywa-

lizację z Rosją o strefę wpływów na Południowym Kaukazie. Warto również wspomnieć, że Moskwa

odczytała zaangażowanie w wojnę w Górskim Karabachu w 2020 r. po stronie Azerbejdżanu jako

ingerencję w strefę jej wpływów geopolitycznych. Podobnie wygląda sytuacja na Bałkanach, które

prezydent R. Erdogan zdeniował jako region gdzie Turcja będzie chciała odgrywać większą i kon-

struktywną rolę. W tym punkcie należy wspomnieć, że Ankara zachęca Serbię do ubiegania się

o akcesję do Unii Europejskiej. Jednocześnie Turcja dąży do wzmocnienia swojej pozycji negocjacyj-

nej włączając się w trwający od lat konikt na linii Belgrad – Priszna poprzez zachęcanie do podję-

cia „konstruktywnego” dialogu. Niemniej, Turcja postrzega Serbię jako kluczowego

gracza na Bałkanach i szansę na zwiększenie współpracy gospodarczej oraz militarnej z tym krajem.

Z perspektywy Inicjatywy Trójmorza Turcja jest zainteresowana tym projektem tylko i wyłącznie

z powodów ekonomicznych, gdyż Ankara potrzebuje rozwoju współpracy gospodarczej z państwami

Trójmorza z powodu narastającego własnego kryzysu gospodarczego. Władze w Ankarze są zainte-

resowane otwieraniem kolejnych kanałów do wejścia na nowe rynki i rozwijanie relacji gospodar-

czych z tak dużą liczbą partnerów, jak to jest możliwe. Jednocześnie Turcja nie postrzega tej inicja-

tywy jako formatu pogłębiania współpracy politycznej. Z perspektywy celów Trójmorza Ankara dłu-

gookresowo będzie odgrywać niezmiernie istotną rolę z racji swojego położenia. Kluczowym pro-

jektem wpisanym w Trójmorze jest budowa Via Carpaa łączącej porty położone nad wybrzeżem

Morza Bałtyckiego z portami położnymi nad wybrzeżem Morza Adriatyckiego oraz Egejskiego. Do-

celowo po zrealizowaniu tego przedsięwzięcia mogłoby zostać ono przedłużone w stronę Turcji co

pozwoliłoby skomunikować „Północne” Trójmorze z Bliskim Wschodem. Dlatego wymiar współpra-

cy infrastrukturalnej i ekonomicznej byłby w tym aspekcie istotny dla samej Ankary. Niewątpliwie

Geopolityka Trójmorza

zrealizowanie tego wielkiego przedsięwzięcia nawiązującego infrastrukturalnie do niemieckich koncep-

cji sprzed wybuchu I wojny światowej (vide linia kolejowa Berlin-Bagdad) wzmocniłby cały region Trój-

morza przyczyniając się do zwiększenia wymiany handlowej i ułatwienia współpracy z krajami Zatoki

Perskiej. Mogłoby to zmienić położenie geoekonomiczne państw Trójmorza i samej Turcji.

Turcja odgrywa również ważną rolę z perspektywy realizowanej przez Chiny Inicjatywy Jednego Pasa

i Szlaku (OBOR), gdyż z geograficznego punktu widzenia pełni ona rolę sworzniową między Chinami

a Europą Południową. Władze w Ankarze zachęcając samą Serbię do aktywnego ubiegania się o akcesję

do Unii Europejskiej chciałyby zdobyć własne wpływy również w Trójmorzu, gdyż Serbia dla Ankary

byłaby łącznikiem między Turcją a Europą. W tym punkcie trzeba zaznaczyć, że bez Belgradu nie uda

się zrealizować kluczowej południowej nitki Nowego Jedwabnego Szlaku (OBOR). Aktywne wsparcie dla

polityki Turcji wyraża Budapeszt, który podobnie jak Polska niewątpliwie chciałby, aby Turcja stała się

pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. To z perspektywy interesów Polski mogłoby osłabić

pozycję samych Niemiec i wzmocnić Turcję na południu, w regionie Bałkanów.

Turcja wyraża zainteresowanie Inicjatywą Trójmorza, ale z racji braku członkostwa w UE podobnie jak

Serbia nie jest członkiem tego formatu współpracy przyjmując status nieformalnego obserwatora.

Ponadto, perspektywa współpracy między Trójmorzem a Turcją pozostaje niepewna. Wiele zależy od

tego, czy uda się zrealizować i „dociągnąć” na południe kluczowe węzły komunikacyjne takie jak m.in.

Wspomniana już Via Carpatia.

F. Serbia

Serbia jest największym i najludniejszym państwem tzw. Bałkanów Zachodnich, które jednocześnie

pozostaje poza strukturami Unii Europejskiej, NATO oraz Inicjatywy Trójmorza. Jednakże z uwagi

na swoje bliskie relacje z Rosją, Chinami i Turcją, a także położenie geopolityczne (na szlaku wiodącym

z południa na północ Europy Środkowo-Wschodniej), państwo to odgrywa ważną rolę w regionie,

zwłaszcza zaś w tzw. przestrzeni postjugosłowiańskiej.

Stosunek Serbii do Inicjatywy Trójmorza jest jednoznacznie negatywny, co ma swoje uzasadnienie

na płaszczyźnie politycznej i gospodarczej, po części także cywilizacyjno-kulturowej. Stosunek

ten uwarunkowany jest: (a) wykluczeniem Serbii z projektu (niezaproszenie przedstawiciela rządu

w Belgradzie do udziału w szczycie założycielskim); (b) odmiennymi interesami w odniesieniu

do źródeł zaspokajania potrzeb energetycznych; (c) budową w ramach 3SI alternatywnego do serbskie-

go paneuropejskiego korytarza transportowego; (d) antyrosyjskim (i po części także antytureckim)

charakterem 3SI; (e) rzekomo anty-unijnym charakterem 3SI; (f) konkurencyjnym lub wrogim charakte-

rem 3SI wobec Inicjatywy 17+1, w której Serbia upatruje największe szanse i korzyści

rozwojowe [Zenderowski, Skobejko 2021 : 5].

Inicjatywa Trójmorza jest interpretowana przez władze serbskie na ogół w kategoriach narzędzia polityki

Stanów Zjednoczonych w globalnych rozgrywkach z Rosją, Chinami i po części z Unią Europejską

(przede wszystkim jednak z Berlinem). W percepcji Belgradu, jednym z rzekomych celów (a przynajm-

niej uzyskiwanych efektów) Trójmorza jest – zdaniem Belgradu – izolacja Serbii, jako że od wschodu,

zachodu i północy graniczy ona z państwami Trójmorza, będącymi jednocześnie członkami Paktu

Północnoatlantyckiego [Zenderowski, Skobejko 2021 : 5].

Radosław Zenderowski

Czynnikiem osłabiającym krytycyzm Belgradu wobec 3SI mogłoby być samo członkostwo w Unii Euro-

pejskiej (oraz może w NATO), które wymuszałoby europeizację i westernizację kraju. Pewne znacze-

nie w przełamywaniu lodów może mieć również funkcjonowanie „Warneńskiej Czwórki” (format

bałkańskiej współpracy zrzeszający cztery państwa bałkańskie, z czego trzy należące do Unii Euro-

pejskiej, a dwa do Inicjatywy Trójmorza: Bułgarię, Grecję, Rumunię i Serbię). Trudno jednak obecnie

oszacować możliwości i potencjał współpracy w tej grupie. Potencjalnie ważną rolę w procesie zbli-

żenia Serbii i 3SI mogą odegrać Węgry [Zenderowski, Skobejko 2021 : 6].

Serbia najpoważniejsze korzyści upatruje z jednej strony w integracji europejskiej i przystąpieniu

do Unii Europejskiej, z drugiej z intensykacji współpracy gospodarczej z Chinami i Turcją. Rosja

w sensie deklaratywnym nadal pozostaje ważnym partnerem Serbii, choć nie odgrywa ona poważ-

niejszej roli w wymiarze gospodarczym. W procesie integracji europejskiej rząd w Belgradzie

zdecydowanie preferuje bezpośrednie relacje z Berlinem, Paryżem i Rzymem, nie oczekując poważ-

niejszego wsparcia ze strony państw sąsiednich należących do UE (Węgier, Rumunii, Rumunii

i Chorwacji). To zaś w połączeniu z kursem na Pekin i Ankarę, determinuje brak zainteresowania

jakąś formą współpracy z Inicjatywą Trójmorza, która w Belgradzie postrzegana jest jako sterowana

z Waszyngtonu akcja mająca na celu torpedowanie chińskiego „jednego pasa i jednego

szlaku” (One Belt One Road, OBOR), którego Serbia wydaje się być ważnym geostrategicznym

ogniwem [Zenderowski, Skobejko 2021 : 15].

W bliskiej perspektywie czasowej trudno sobie wyobrazić, by jednoznacznie krytyczne i negatywne

stanowisko rządu w Belgradzie wobec Inicjatywy Trójmorza, mogło ulec zmianie. Z drugiej strony

Serbia faktycznie pozostaje w pewnej (samo)izolacji, będąc otoczona państwami należącymi do UE

i NATO lub będącymi podatnymi na amerykańskie wpływy (USA jako patron Trójmorza). Belgrad

nie ma zatem możliwości „przeciągania na swoją stronę” wahających się geopolitycznie państw

regionu, czego ostatnim przykładem była „utrata” Czarnogóry, która zdecydowała się przystąpić

do Sojuszu Północnoatlantyckiego [Zenderowski, Skobejko 2021 : 15].

Chiny wykażą zapewne dużo determinacji w rywalizacji z USA w regionie, aby z Serbii, a najlepiej

z tandemu Serbia-Węgry uczynić symbol szybkiej modernizacji i prosperity, w sytuacji, w której Unia

Europejska będzie coraz bardziej pochłonięta wewnętrznymi problemami ekonomicznymi

i napięciami politycznymi (na osi północ – południe, stara – nowa Unia), zaś Stany Zjednoczone

potencjalnie mogą „odpuścić sobie” Europę Środkową na rzecz większego zaangażowania się

w regionie Pacyku i Azji Południowo-Wschodniej. W interesie Serbii leży zatem porażka Trójmorza

i dalszy rozwój współpracy w formacje 16+1 [Zenderowski, Skobejko 2021 : 16].

Póki co, Trójmorze z perspektywy Belgradu odczytywane jest albo jako szkodzenie Rosji i Chinom

przez USA, które używają Trójmorza jako „klina” wbijanego w Europę Środkową, albo jako projekcja

hegemonicznych roszczeń Polski. Zmiana takiego nastawienia możliwa jest wyłącznie na drodze

demonstracji realnych korzyści gospodarczych wypływających ze współpracy między państwami

Trójmorza, np. w postaci udanych inwestycji infrastrukturalnych (Via Carpaa) i projektów związa-

nych z cyfryzacją. Inwestycje w sieci przesyłu gazu nie zrobią na Belgradzie większego wrażenia,

gdyż władze Serbii są przekonane, że rosyjski tani gaz jest czymś równie oczywistym, jak następują-

ce po sobie pory roku [Zenderowski, Skobejko 2021 :16].

Geopolityka Trójmorza

G. Ukraina

Z punktu widzenia znaczenia Trójmorza pojawia się jeszcze jedna ważna kwesa, a mianowicie

„perspektywa rozszerzenia tej inicjatywy o państwa Europy Wschodniej. Ukraina jest państwem

żywotnie zainteresowanym udziałem w tym projekcie. Uczestnictwo Kijowa w naturalny sposób

poszerzyłoby zasięg geograczny inicjatywy o pas czarnomorski. Ukraina jawi się jako jedno z pań-

stw o kluczowym znaczeniu dla realizacji tej inicjatywy” [Stępniewski 2018 : 41].

Inicjatywa Trójmorza od samego początku miała zostać skierowana do państw należących do Unii

Europejskiej. Nie było mowy o poszerzaniu inicjatywy o państwa niebędące członkami UE. Jednakże

racjonalnym działaniem byłoby włączenie Ukrainy do tego formatu współpracy przede wszystkim

z punktu widzenia geostrategicznego. Członkostwo Ukrainy w pełni „spinałoby” region Morza

Czarnego. Władze w Kijowe po wydarzeniach z 2014/2015 r. muszą się mierzyć z trwającym do dziś

koniktem zbrojnym z Rosją na wschodzie państwa. Ponadto, po wydarzeniach z 2014 r. polityka

Kijowa była skoncentrowana na współpracy z Niemcami i Francją, które z perspektywy władz

w Kijowie miały przyczynić się do członkostwa Ukrainy w UE. Polityka regionalna w tym czasie

została przesunięta na boczny tor. Była to główna przyczyna i przeszkoda nawiązania i rozszerzenia

współpracy z powstającym Trójmorzem. Zapowiedzi przedstawicieli władz Polski o utworzeniu

nowej inicjatywy regionalnej były odczytywane w Kijowie jako próba odtworzenia idei Międzymorza.

Ukraina wyrażała nadzieje na to, że władze w Polsce zaproszą przedstawicieli Ukrainy na szczyt

Trójmorza w Warszawie. Brak takiego zaproszenia został odczytany w Kijowie jako błąd ze strony

Polski i ostateczne zaprzepaszczenie szansy na odtworzenie Międzymorza.

Perspektywa współpracy między Ukrainą a Trójmorzem dotyczyć może przede wszystkim sfery

infrastrukturalnej. Ukraina chciałby niewątpliwie zostać włączona do projektu budowy drogi Via

Carpaa oraz szlaku wodnego E-40, który miałby docelowo połączyć Ukrainę z Morzem Bałtyckim

(przez port w Elblągu). Ukraina oraz Ministerstwo Infrastruktury RP postulowały budowę trzech

odnóg trasy Via Carpaa na Ukrainę. Jedna z nich prowadziłaby przez: Lublin – Chełm – Łuck – Tar-

nopol – Winnica – Odessa i przecinałaby odcinek planowanej autostrady Kiszyniów – Kijów. Dwa

inne rozgałęzienia, przebiegające przez Lwów do Czerniowców i dalej do Rumunii, mieściłby się

bardzo blisko Mołdawii. Jednakże Projekt Via Carpaa zakłada, iż droga ta w żadnym miejscu nie

przekroczy granicy ukraińskiej. Natomiast szlak E-40 widnieje dotychczas jedynie na papierze.

Dodatkowo wydarzenia na Białorusi z 2020 r. oraz narastające napięcia między Białorusią i Polską

de facto uniemożliwiają podjęcie jakichkolwiek rozmów w tej kwesi ze stroną białoruską, bez

której niemożliwe jest zrealizowanie tego przedsięwzięcia.

Radosław Zenderowski

H. Japonia

Japonia należy do grona państw – najważniejszych bezpośrednich inwestorów zagranicznych.

W 2019 roku w różnych częściach świata Japonia zainwestowała 258 mld USD, podczas gdy w tym

samym czasie Niemcy – 153 mld USD, Chiny – 137 mld USD, USA – 122 mld USD, Francja – 63 mld

USD, Korea Południowa – 32,5 mld USD, Rosja – 22 mld USD [World Bank, hps://

data.worldbank.org/indicator/BM.KLT.DINV.CD.WD]. Japonia jest również państwem wiodącym,

jeśli chodzi o międzynarodową pozycję inwestycyjną neo – w 2019 roku wartość aktywów zagra-

nicznych podmiotów japońskich przewyższała ich zagraniczne pasywa o 66% PKB. Jest to poziom

porównywalny z Niemcami, wyższy niż Korea Południowa, Chiny czy Stany Zjednoczone. W kwotach

bezwzględnych dawało to Japonii pozycję największego państwa-wierzyciela na świecie. Status ten

Japonia utrzymuje od blisko trzech dekad. Tokio posiada znacznie więcej zagranicznych wierzytelno-

ści niż drugie w rankingu Niemcy oraz trzecie Chiny [Rumiński 2021 : 11-12]. Konrad Rumiński zau-

waża, że „mimo znacznego spowolnienia tempa rozwoju gospodarki japońskiej w ostatnim

dwudziestoleciu, na gruncie czysto gospodarczym wydaje się, że ekspansja zagraniczna przedsię-

biorstw i instytucji japońskich będzie się zwiększać. Jest tak dlatego, że zarówno japoński rynek

wewnętrzny jak i rynek pracy systematycznie kurczą się z przyczyn demogracznych, a zagrożone

tańszą konkurencją z innych państw azjatyckich przedsiębiorstwa są dodatkowo zmuszone do opty-

malizacji kosztów” [Rumiński 2021 : 15].

Wszystkie państwa Trójmorza, podobnie jak Japonia, utrzymują raczej przyjazne stosunki ze Stanami

Zjednoczonymi. Ponadto wszystkie mają silne powiązania gospodarcze z Niemcami, to samo można

powiedzieć o japońskich rmach inwestujących w Europie. Japonia jest ważnym inwestorem

w większości państw tworzących Trójmorze. Japończycy w Europie Środkowej i Wschodniej

są obecni inwestycyjnie w niemal wszystkich branżach przemysłu, wliczając w to przemysł spożyw-

czy, wysokich technologii, elektroniczny oraz IT. Wyraźnie dominuje jednak szeroko pojęty

przemysł motoryzacyjny. Z perspektywy Trójmorza szczególnie istotny wydaje się fakt, że japońskie

przedsiębiorstwa tworzą klastry przemysłowe i zgrupowania zakładów przekraczające granice

poszczególnych państw [Rumiński 2021 : 16-17]. W porównaniu z Europą Zachodnią Japonia

nie zainwestowała w regionie póki co znaczących środków. Szczególnie dużym skupiskiem japoń-

skich inwestycji są Niemcy, Holandia oraz Wielka Brytania. K. Rumiński zauważa jednak, że „atutami

państw Trójmorza z perspektywy japońskiej są strategiczne położenie na styku Zachodu i Wschodu

Europy, członkostwo w Unii Europejskiej, bliskość Niemiec, niższe koszty pracy, obecność wykwali-

kowanej siły roboczej i stosunkowo dużego rynku zbytu oraz szczególnie pozytywny stosunek

do Japończyków” [Rumiński 2021 : 18].

Należy jednakże zauważyć, iż w sytuacji, gdy Niemcy chłodno odnosiliby się do rozwoju współpracy

w ramach Inicjatywy Trójmorza, Tokio mogłoby obawiać się ściślejszej współpracy z państwami

regionu. Póki co bowiem Japonia ma w Niemczech więcej do stracenia niż mogłaby zyskać w Trójmo-

rzu. Zaangażowanie Japonii mogłoby częściowo zmniejszyć gospodarczą zależność państw

Trójmorza od Niemiec. Wydaje się także, że warunkiem większego zaangażowania Japonii w inwe-

stowanie w Trójmorzu jest istnienie trwałych gwarancji bezpieczeństwa dla regionu ze strony

Stanów Zjednoczonych i długofalowa polityka Waszyngtonu popierania rozwoju współpracy w tym

formacie [Rumiński 2021 : 24-25].

Geopolityka Trójmorza

J. Korea Południowa

Korea Południowa jest istotnym partnerem gospodarczym dla Trójmorza z uwagi na obecność

inwestycyjną w Europie Środkowej. W rzeczywistości pod względem wielkości produkcji i handlu

południowokoreańskie inwestycje w Trójmorzu (głównie na Słowacji i w Polsce) są największe

w całej UE. W szczególności dotyczy to sektora nowych technologii, obecności inwestycyjnej oraz

kapitałowej takich koncernów jak Sony. Ponadto, przyjęcie planu budowy Centralnego Portu

Komunikacyjnego oraz poszukiwanie przez Polskę podobnych wzorców i doświadczeń realizacji tak

wielkiej inwestycji przybliża perspektywę podjęcia współpracy z Koreą Południową w tym zakresie.

Należy również pamiętać, że w ramach inwestycji CPK ma zostać zrealizowany Program budowy

linii dużych prędkości w Polsce [Siskom, hp://www.siskom.waw.pl/komunikacja/kolej/KDP/

program_budowy_kdp_uwar_spol_ekon.pdf] oraz poprowadzenie dziesięciu „szprych” kolejowych

do Centralnego Portu Komunikacyjnego w Polsce [CPK 2021]. Korea Południowa i jej doświadczenia

w tej sferze mogą zostać wykorzystane do zwiększenia i rozszerzenia współpracy oraz obecności

inwestycyjnej w Trójmorzu.

Państwa Trójmorza i Koreę wiążą również podobne doświadczenia, gdyż Korea przeszła podobnie jak

region Trójmorza szybką transformację polityczną oraz gospodarczą. Pod względem wskaźnika

rozwoju społecznego Korea Południowa plasuje się równie wysoko jak Japonia czy Singapur. Jedno-

cześnie jej demokratyczne bezpieczeństwo – podobnie jak większości krajów średniej wielkości –

zależy od międzynarodowego porządku światowego, opartego na przywództwie i zasadach stano-

wionych przez Stany Zjednoczone.

Korea Południowa jest jednym z głównych sojuszników Stanów Zjednoczonych w regionie

Indo-Pacyku. To co łączy Trójmorze (przede wszystkim jego „Północną” część), to negatywna

ocena polityki Chin i Rosji. Korea Południowa postrzega politykę Moskwy i Pekinu jako dążenie do

rewizji ładu światowego ustanowionego przez Stany Zjednoczone po 1991 r. Traktuje więc Chiny

i Rosję jako zagrożenie systemowe dla stabilności i bezpieczeństwa. Trzeba zwrócić w tym punkcie

uwagę na wsparcie Korei Północnej przez Chiny – kluczowego i najważniejszego przeciwnika dla

Korei Południowej. Równoważenie wpływów Chin w regionie Indo-Pacyku i zabezpieczenie intere-

sów Seulu ma zapewnić sojusz Korei ze Stanami Zjednoczonymi. Ten czynnik należy brać pod

uwagę w kontekście potencjalnego rozszerzenia współpracy Trójmorza z Koreą Południową.

Radosław Zenderowski

Wnioski

Region europejski określany jako Trójmorze lub Międzymorza, rozpościerający się między Morzem

Bałtyckim, Morzem Czarnym i Adriatykiem, obejmujący nie tylko państwa Inicjatywy Trójmorza, ale

także Białoruś, Ukrainę, Mołdawię i państwa Bałkanów Zachodnich oraz Grecję, w ostatnich latach

nabiera coraz większego znaczenia geopolitycznego. Przez wiele wieków, po upadku władztwa

Jagiellonów region ten był polem rywalizacji mocarstw lub też „geopolitycznym tortem”, którymi

dzieliły się: Rosja, Prusy, Austria i Turcja. Po raz pierwszy po 1918 roku, dwanaście państw regionu

postanowiło, że podejmie próbę integracji, której efektem będzie uzyskanie statusu podmiotowe-

go. I choć poszczególne państwa w różnym stopniu i z różną determinacją przystąpiły do Inicjatywy

Trójmorza w 2016 roku, fakt ten przyciągnął uwagę wielkich geopolitycznych graczy: Chin, USA,

Rosji, Unii Europejskiej, w tym zwłaszcza Niemiec, ale także Turcji, Ukrainy, Japonii i Korei Północnej.

Inicjatywie Trójmorza dla odegrania istotnej roli w polityce międzynarodowej potrzebny jest jakiś

spektakularny sukces w postaci na przykład budowy drogowego „kręgosłupa” – Via Carpaa. Dopie-

ro on zmotywuje do bardziej intensywnych działań i przekona poszczególne państwa do tego,

że warto więcej zainwestować w tej format współpracy. Ponieważ jest on oparty w dużej mierze

o środki, którymi dysponuje Bruksela, konieczne jest przekonanie państw „starej” Unii, że rozwój

tej współpracy leży również w interesie Paryża, Berlina, Madrytu, Rzymu i pozostałych stolic Europy

Zachodniej. Wydaje się, że poza determinacją środkowoeuropejskiej dwunastki, klucz do sukcesu

tego projektu znajduje się w Waszyngtonie i Berlinie. Niemcy starają się przejąć kontrolę nad tą

inicjatywą, która ma w sobie posmak lub przedsmak niezrealizowanej na początku XX wieku idei

Mieleuropy.

Geopolityka Trójmorza

Znaczenie obszaru Trójmorza zarówno w wersji mini – okrojonej do dwunastki państw nowej Unii,

jak i w wersji szerszej – obejmującej wszystkie państwa Międzymorza w najbliższych latach będzie

wzrastać. Po pierwsze – zachęcona słabością Zachodu, w tym zwłaszcza USA w okresie rządów Joe

Bidena, zaczęła się nim ponownie interesować Federacja Rosyjska, która na początek zamierza pod-

porządkować sobie politycznie Ukrainę i tym samym skutecznie zastraszyć państwa bałtyckie.

Po drugie Niemcy dążące do ustanowienia „europejskiej suwerenności”, a faktycznie swojej domi-

nacji na kontynencie europejskim po Brexicie, zmierzać będą do ustanowienia przynajmniej gospo-

darczej dominacji nad regionem Trójmorza, która zwiększy pozycję Berlina w stosunku do pozosta-

łych stolic europejskich. Wiele wskazuje na to, że polityka Niemiec w trzeciej dekadzie XXI wieku

nie zadowoli się zwykłą dominacją w regionie i zmierzać będzie ku ścisłemu podporządkowaniu

państw Trójmorza zarówno w sferze gospodarki, jak i polityki. Jest swoistym paradoksem, że Niem-

cy, które pod koniec XIX wieku znajdowały się na przegranej pozycji wobec europejskich potęg

kolonialnych: Wielkiej Brytanii, Francji, Hiszpanii, czy nawet Portugalii, Belgii i Holandii, na przeło-

mie XX i XXI wieku były w stanie wybudować hegemonię w oparciu o państwa należące do niegdy-

siejszej Europy Wschodniej i uzyskać przewagę nad wszystkimi pozostałymi państwami „starej”

Unii, w tym nad Wielką Brytanią, która ostatecznie znalazła się poza Unią torując tym samym drogę

Berlinowi do ustanowienia superpaństwa europejskiego.

Trójmorze po raz kolejny w historii staje się zatem polem rywalizacji i współpracy jednocześnie

dwóch potęg: Niemiec i Rosji. Mimo ponad dwóch wieków doświadczeń oddziaływania obydwu

czynników, wydaje się, że znaczna część elit politycznych państw Trójmorza nadal nie rozumie wagi i

skali wyzwań, jakie stają przed narodami Trójmorza. Nie wykształcono elit intelektualnych i decyden-

tów politycznych, którzy byliby w stanie zmierzyć się z wyzwaniami, przez którymi staje obecnie

Trójmorze. Interes regionu, który został jasno sformułowany przez niewielu intelektualistów i poli-

tyków marzących o przełamaniu fatalizmu geopolitycznego, w poszczególnych państwach regionu

natraa na bierność lub obojętność, w najlepszym przypadku na entuzjazm, który służy jednakże

do rozprawy z wewnętrznym przeciwnikiem politycznym. Na początku 2022 roku Inicjatywa

Trójmorza zdaje się być sierotą z ambicjami do znalezienia pomysłu na swoją misję i pozycję geopoli-

tyczną.

Radosław Zenderowski

Bibliograa

Monograe, artykuły i inne

Bajda, P. 2020. Inicjatywa Trójmorza 2016-2020 in statu nascendi, „3 Seas Iniave Insight – Barome-

ter” nr 1, s. 4-5.

Balcer, A. 2021. Polska i Trójmorze po Trumpie: szansa na nowe otwarcie? Komentarz, Forum idei. Fun-

dacja im. Stefana Batorego, Warszawa.

Banaś, M. 2017. The Jagiellonian Idea As Expression Of Polical Culture: Core Constuve Values And

Their Possible Contemporary Implementaons, „Politeja” nr 6, s. 27-40.

Brzezińska, M. 2020. Inicjatywa Trójmorza w niemieckiej percepcji polityki i strategii budowania wpływu,

„3 Seas Iniave Insight – Alert” nr 1.

Buchowski, M., Kołbon I. 2001. Od „Mieleuropy” do Europy Środkowej: zarys dziejów idei, „Sprawy.

Narodowościowe. Seria Nowa” z. 19, s. 11-31.

Calheiros, B. 2019-2020. The 3 Seas Iniave: Geopolics and Infrastructure, „JANUS.NET e-journal of

Internaonal Relaons” Vol. 10, N.º 2, s. 110-123.

Chodakiewicz, M.J. 2016. Międzymorze, Warszawa.

Cieplucha, P. 2014. Prometeizm i koncepcja Międzymorza w praktyce polityczno-prawnej oraz dyploma-

cji II RP, „Studia Prawno-Ekonomiczne” t. XCIII, s. 39-55.

Dworski, M. 2020. Kondycja Inicjatywy Trójmorza. Próba bilansu pięciolecia, „Myśl suwerenna. Przegląd

spraw publicznych” nr 2, s. 6-18.

Eberhardt, P. 2005. Geneza niemieckiej koncepcji „Mieleuropy", „Przegląd Geograczny” nr 4, s. 463-

183.

Eberhardt, P. 2016. Koncepcje federacyjne Milana Hodžy, „Przegląd Geograczny” nr 2, s. 223-246.

Eberhardt, P. 2017. Poglądy geopolityczne Tomasza Masaryka, „Przegląd Geograczny” nr 2, s. 319-338.

Europejski Komitet Regionów, 137 sesja plenarna w dniach 4–5 grudnia 2019 r. Projekt opinii. Strategia

makroregionalna dla regionu Karpat, Bruksela 2019.

Forst-Baaglia, J. 2017. Narodowość i język w monarchii austro-węgierskiej, „Wschód Europy • Восток

Европы • East of Europe” nr 3, s. 169-178.

Frączyk, J. 2021. Rekord chińskich inwestycji w Polsce. Stajemy się centrum logistycznym Europy, hps://

businessinsider.com.pl/nanse/makroekonomia/inwestycje-z-chin-w-polsce-pobily-rekord-stajemy-

sie-centrum-logistycznym/5m580pb [30.12.2021].

Gębska, M. 2020. Scenariusze rozwoju i bezpieczeństwa makroekonomicznego państw Inicjatywy Trój-

morza od czasu COVID-19, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” z. 4, s. 171–199.

Geograczno-Polityczny Atlas Polski, red. M. W. Solarz, Warszawa 2018.

Geograczny atlas świata, Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartogracznych im. Eugeniusza

Romera, t. 1, Warszawa-Wrocław 1988.

Gibadło, L. 2019. Wizja nowej europejskiej polityki wschodniej RFN, „Biuletyn PISM” nr 17.

Gibas-Krzak, D. 2008. Jugosłowiańska koncepcja federacji bałkańskiej jako paradygmat systemu bezpie-

czeństwa na Bałkanach (1943-1948), „Bezpieczeństwo. Teoria i Praktyka” nr 3-4, s. 193-207.

Geopolityka Trójmorza

Gizicki, W., Łoś, P., Geopolityka Trójmorza, socialspacejournal.eu.

Grodzki, R. 2016. Strategiczne porozumienia ponad podziałami - Grupa Wyszehradzka jako przykład in-

tegracji i emancypacji w ramach Unii Europejskiej, “Przegląd Strategiczny” nr 9, s. 375-392.

Górka, M. 2018. The Three Seas Iniave as a Polical Challenge for the Countries of Central and East-

ern Europe, „Polics in Central Europe” nr 3, 55-75.

Halecki, O. 1952. Borderlands of Western Civilizaon. A History of East Central Europe, New York.

Izdebski, A. 1999. W drodze do Międzymorza. Od Piłsudskiego do Moczulskiego, Kraków.

Jelavich, B. 2005a. Historia Bałkanów. Wiek XVIII i XIX, Kraków.

Jelavich, B. 2005b. Historia Bałkanów. Wiek XX, Kraków.

Karaganov, S. 2016. ‘From East to West or greater Eurasia, Russia in global aairs’, Russia in Global

Aaires, 25 October 2016, hps://eng.globalaairs.ru/pubcol/From-East-to-West-or-Greater-

Eurasia-18440 [2019-10-01].

Kieniewicz, J. 2017. The Jagiellonian Idea And The Project For The Future, „Politeja” nr 6, s. 5-26.

Kisielewski, T. 1991. Federacja środkowoeuropejska. Pertraktacje polsko-czechosłowackie 1939-1943,

Warszawa.

Kłoczowski, J. 2000. Europa Środkowo-Wschodnia w XIV-XVII wieku. W: J. Kłoczowski (red.), Historia Eu-

ropy Środkowo-Wschodniej, t. 1, Lublin, s. 110-242.

Kurečić, P. 2018. Seas Iniave: geographical determinants, geopolical foundaons, and prospecve

challenges / Inicijava triju mora: geografske odrednice, geopolička utemeljenja i budući izazovi,

„Hrvatski Geografski Glasnik” 2018 nr 1, s. 99-124.

Laruelle, M., Rivera, E. 2019. Imagined Geographies of Central and Eastern Europe: The Concept of Inter-

marium, IERES Occasional Papers, March.

Lewicki, G. 2020. China’s Belt and Road meets the Three Seas Iniave Chinese and US scky power in

the context of the COVID-19 pandemic and Poland’s strategic interests, Warsaw 2020.

Liekis, Š., Rusinaitė, V. 2019-2020. Russian Foreign Policy Narraves Of Grey Zones, „New Zealand Sla-

vonic Journal” nr 53/54, s. 175-200.

Łysek, W. 2017. The Federal Idea In Poland In The Interwar Period: Idealism Or Pragmasm?, „Politeja”

nr 6, s. 95-116.

Ministerstwo Inwestycji i Rozwoju, Inicjatywa Trójmorza – przechodzimy do działania, hps://

www.gov.pl/web/archiwum-inwestycje-rozwoj/inicjatywa-trojmorza--przechodzimy-do-dzialania.

Moczulski, L. 1999., Geopolityka. Potęga w czasie i przestrzeni, Warszawa.

Okulewicz, P. 2001. Koncepcja „Międzymorza” w myśli i praktyce politycznej obozu Józefa Piłsudskiego w

latach 1918–1926, Poznań.

Pacuła, P. 2015. Polsko-rumuńska współpraca obronna. Stan obecny i perspektywy, „Bezpieczeństwo

Narodowe” nr 35, s. 11-27.

Paruch, W. 2016. Europa Karpat, Warszawa.

Pawłowski, K., Jakóbowski, J. 2020. Trójmorze jako odpowiedź Europy Środkowej na globalne i unijne

wyzwania / The Three Seas Iniave as a response of Central Europe to global and European Union’s

challenges, „Sprawy Międzynarodowe” t. 73, nr 2, s. 24-44.

Radosław Zenderowski

Pérez, Ó.M. 2021. The Three Seas Iniave: Conguraon and Global Geopolical Consequences, Opin-

ion Paper. IEEE 48, s. 1-15.

Popławski, K., Jakóbowski, J. 2020. W kierunku budowy bliższych powiązań Trójmorze jako obszar gospo-

darczy, Warszawa 2020, s. 26.

Przychodniak, M. 2021. Chiny wobec kryzysu inicjatywy 17+1, „Biuletyn PISM” nr 26 (2224).

Romer, E. 1910. Czy Polska jest krainą przejściową?, „Ziemia”, s. 241-243.

Rumiński, K. 2021. Japonia wobec Trójmorza – perspektywy współpracy. Raport Ośrodka Badań Azji Cen-

trum Badań nad Bezpieczeństwem Akademii Sztuki Wojennej, Warszawa.

Samsonowicz, H. 2000. Historia Europy Środkowo-Wschodniej do początku XIV wieku. W: J. Kłoczowski

(red.), Historia Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1, Lublin, s. 21-109.

Seroka, G., Stępniewski, T. 2019. The Three Seas Iniave: Geopolical Determinants and Polish Inter-

ests, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” z. 3, s. 15-29.

Stępniewski, T. 2018. Inicjatywa Trójmorza: uwarunkowania geopolityczne i nowy model regionalnej

współpracy, „Studia Europejskie” nr 2, s. 33-43.

Świder, K. 2018. Europa Środkowa jako obszar projektowania geopolitycznego, „Studia Europejskie” nr

2, s. 11-32.

Sykulski, L. 2013. Geopolityka – zakres znaczeniowy pojęcia, w: L. Sykulski (red.), Przestrzeń i polityka.

Czynnik geograczny w badaniach politologicznych, Częstochowa.

Sykulski, L. 2020. Trójmorze w świecie wielobiegunowym, „Myśl suwerenna. Przegląd spraw pub-

licznych” nr 2, s. 19-23.

Tchakarova, V., Benko, L. 2021. The Three Seas Iniave as a Geopolical Approach and Austria’s role,

Austria Instut für Europaund Sicherheitspolik, „AIES Fokus” nr 11, s. 1-4.

Popławski, K.; Jakóbowski, J. 2020. The Three Seas Iniave as a response of Central Europe to global

and European Union’s challenges, „Sprawy Międzynarodowe” t. 73, nr 2, s. 23-44.

Thomann, P.-E. 2019. The Three Seas Iniave, a New Project at the Heart of European and Global Geo-

polical Rivalries, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej” z. 3, s. 31-63.

Troebst, S. 2002. "Intermarium" und "Vermählung mit dem Meer": Kognive Karten und Geschichtspoli-

k in Ostmieleuropa, „Geschichte und Gesellscha” nr 3, s. 435-469.

Ukielski, P. 2018. Inicjatywa Trójmorza w polskiej polityce zagranicznej, „Studia Europejskie” nr 2, s. 45-

58.

Vangeli, A. 2020. Belt and Road and China’s Aempt at Region Building in Central-East and Southeast

Europe, „Journal of Current Chinese Aairs” nr 1, s. 14–32.

Wojtaszak, A. 2020. Stanowisko Państw Europy Środkowej wobec Inicjatywy Trójmorza, Uniwersytet

Szczeciński, Szczecin.

Zakrzewski, M. 2021. Pojęcie geopolityki, w: J. Kloczkowski (red.), Geopolityka, Kraków, s. 13-24.

Zenderowski, R., Pieńkowski, J. 2020. Etniczność i religia w Europie Środkowo-Wschodniej. Ujęcie staty-

styczne 1989-2019, Warszawa.

Zenderowski, R., Skobejko, K. 2021. Serbia wobec Inicjatywy Trójmorza, „3 Seas Iniave Insight –

Alert” nr 1.

Zhigao, H. 2020. America’s Return to Central and Eastern Europe and its Implicaons, „China Interna-

onal Studies” No. 82, May/June, s. 109-122.

Geopolityka Trójmorza

Strony internetowe

CPK, hps://www.cpk.pl/pl/aktualnosci/10-szprych-do-lotniska-program-kolejowy-cpk, [dostęp:

02.12.2021]

hps://commons.wikimedia.org/wiki/File:High_Speed_Railroad_Map_of_Europe.svg [28.12.2021].

hps://ec.europa.eu/eurostat/web/products-eurostat-news/-/ddn-20210611-1 [dostęp: 28.12.2021].

hps://ec.europa.eu/regional_policy/sources/docgener/panorama/pdf/mag37/mag37_pl.pdf [dostęp:

25.11.2021].

hps://euracoal.eu/info/euracoal-eu-stascs/ (rocznik 2016-2020), [dostęp:02.12.2021].

hps://ies.lublin.pl/komentarze/zloze-neptun-problemy-gazowe-rumunii [dostęp: 27.12.2021].

hps://prd-wret.s3.us-west-2.amazonaws.com/assets/palladium/producon/atoms/les/myb3-2017-

18-ro.pdf, [dostęp: 04.12.2021 r.]

hps://wits.worldbank.org/CountryProle/en/Country/DEU/Year/2019/TradeFlow/EXPIMP/Partner/by-

country# [dostęp: 27.12.2021].

hps://www.bp.com/content/dam/bp/business-sites/en/global/corporate/pdfs/energy-economics/

stascal-review/bp-stats-review-2020-full-report.pdf, [dostęp: 04.12.2021 r.]

hps://www.ecpp.org.pl/romgaz-pozyskuje-udzialy-w-projekcie-oshore-neptun-deep/, [dostęp

27.12.2021 r.]

hps://www.eduscience.pl/artyku%C5%82y/tr%C3%B3jmorski-wierch-jedyna-g%C3%B3ra-w-polsce-z-

kt%C3%B3rej-wody-p%C5%82yn%C4%85-do-trzech-m%C3%B3rz, [dostęp: 02.12.2021 r.]

hps://www.familytreedna.com/groups/dna-sa/about/background [28.12.2021].

hps://www.oboreurope.com/en/three-seas-iniave-bri-europe/ [dostęp: 29.12.2021].

hps://www.stasta.com/chart/14636/defense-expenditures-of-nato-countries/ [dostęp: 27.12.2021].

hps://www.stasta.com/stascs/1237758/cee-motorways-density-2018/ [dostęp: 22.12.2021].

World Bank, hps://data.worldbank.org/country/korea-rep, [dostęp: 02.12.2021]

World Bank, hps://data.worldbank.org/indicator/BM.KLT.DINV.CD.WD [dostęp: 02.12.2021].

Siskom, hp://www.siskom.waw.pl/komunikacja/kolej/KDP/

program_budowy_kdp_uwar_spol_ekon.pdf, [dostęp:02.12.2021]

hps://3obieg.pl/wp-content/uploads/2017/06/Mieleuropa_Partsch.jpg [dostęp: 27.12.2021].

hp://www.euroconnent.eu/2018/01/three-seas-iniave-the-danger-of-further-european-

fragmentaon [27.12.2021].

hps://www.citypopulaon.de/en/world/bymap/coastlines (27.12.2021).

hps://landgeist.com/2021/09/07/the-best-and-worst-roads-in-europe [dostęp: 29.12.2021].

hps://projects.3seas.eu [dostęp: 12.12.2021].

Radosław Zenderowski

Collegium Interethnicum (CI)

Strona www: interethnicum.pl

E-mail: collegium@interethnicum.pl

Koncentrujemy się na działalności badawczej, edukacyjnej, eksperckiej i pomocowej. Jako think&do tank

łączymy pasję naukową z praktyką w imię "rzeczy wspólnych", rozwijania kapitału społecznego Polaków

(w kraju i zagranicą), promocji i rozwoju polskiego dziedzictwa kulturowego i naukowego, a także

na rzecz oddolnego wzmacniania reputacji Polski oraz świadomości znaczenia Europy Środkowej

i Wschodniej.

Projekt ekspercki 3 Seas Initiative Insight rozwijamy od początku 2020 roku. Barometer 2 to druga publi-

kacja w serii monografii eksperckich. Pierwsza z nich, autorstwa dra hab. Piotra Bajdy, prof. UKSW, nosi

tytuł „Inicjatywa Trójmorza 2016-2020 in statu nascendi”.

Równolegle publikujemy serię analiz Alert. Dotychczas ukazały się analizy poświęcone niemieckiej percep-

cji polityki i strategii budowania wpływów, a także - kolejno - stosunkowi Chorwacji, Wegier, Serbii, Czech,

Bułgarii, Rumunii, Słowacji i Austrii wobec Inicjatywy Trójmorza.

Wersje elektroniczne wszystkich publikacji są udostępnione do pobrania na stronie internetowej

Collegium Interethnicum.

Odwiedź nas także na Tt: @InsightSeas

Radosław Zenderowski

prof. dr hab. (nauki humanistyczne), politolog i socjolog; kierownik Katedry Stosunków Międzynarodo-

wych i Studiów Europejskich Instytutu Nauk o Polityce i Administracji UKSW w Warszawie.

W latach 2012-2019 dyrektor Instytutu Politologii UKSW, od 2019 roku dyrektor Instytutu Nauk

o Polityce i Administracji UKSW. Członek Rady Naukowej Polskiego Towarzystwa Studiów Europejskich.

Zajmuje się badawczo problematyką: stosunków międzynarodowych w Europie Środkowo-Wschodniej;

relacji pomiędzy polityką a religią (zwłaszcza nacjonalizmem i etnicznością a religią); przemian funkcji

i znaczeń granic i pograniczy w Europie Środkowej (w tym w odniesieniu do miast podzielonych granica-

mi państwowymi); przemian polityk etnicznych państw Europy Środkowo-Wschodniej.

Autor licznych studiów i artykułów publikowanych w polskich i zagranicznych periodykach naukowych.

Wybrane monograe autorskie: Nad Tatrami błyska się... Słowacka tożsamość narodowa

w dyskursie politycznym w Republice Słowackiej (1989-2004) (2007); Religia a tożsamość narodowa

i nacjonalizm w Europie Środkowo-Wschodniej. Między etnicyzacją religii a sakralizacją etnosu (narodu)

(2011); Kwese narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej. Tom 1: Zagadnienia teoretyczne

(2014, z J. Pieńkowskim); Kwese narodowościowe w Europie Środkowo-Wschodniej, Tom II: Od końca

XVIII wieku do Jesieni Narodów (2015, z J. Pieńkowskim); Kwese narodowościowe w Europie Środkowo-

Wschodniej. Tom III: Jesień narodów i jej konsekwencje (2016, z J. Pieńkowskim); Etniczność i religia

w Europie Środkowo-Wschodniej. Ujęcie statystyczne 1989-2019 (2020, z J. Pieńkowskim).

The creation of Poland's development assistance system - continued

Article

Full-text available

Dec 2024

Bartosz Sobotka

Objectives To present elements of the emerging Poland's development assistance system as an important part of Poland's foreign policy. Material and methods Analysis of documents and available literature. Results The article defines and justifies the catalogue of Poland's priority countries and Poland's specialization in development assistance (political transformation in the context of decentralization and the non-formal education sector) for Ukraine in particular. Conclusions The rationale is based on existing comparative advantages and is linked to the overarching goals of Poland's foreign policy - creating security and increasing prosperity, in particular by improving the quality of human capital in Ukraine affecting the labour market in Poland in terms of migration. The text draws attention to the possibility of linking the bilateral program of Poland's aid with multilateral assistance from the European Union. The proposed solutions respond to the conclusions and recommendations of the OECD report on the evaluation of our development assistance system.

RUSSIA AND GERMANY AGAINST THE BACKGROUND OF THE THREE SEA INITIATIVE STATES FROM 1993 TO 2021 IN A POWERMETRICS PERSPECTIVE

Article

Dec 2022

Krzysztof SUROWIEC

This article presents the powers of Russia and Germany against the backdrop of a group of 12 countries that launched a new organization in Europe in September 2015 called the Three Seas Initiative. Member states try to create a counterbalance, and at the same time compete with two great countries: Germany and the Russian Federation (Russia). The members of the Three Seas Initiative are small and medium-sized entities on the European scene. The aim of the article was to indicate the power of the examined entities of the international relations of Russia and Germany against the background of the countries forming the Three Seas Initiative. The article uses the methodology developed by Professor Sułek to study the power of the indicated countries.

The Three Seas Initiative: an original concept of regional cooperation in different approaches

Book

Full-text available

Oct 2024

The Three Seas Initiative (3si) is an original cooperation project involving, at present, thirteen EU member states. The project focuses on improving connectivity between the north and south of the eastern part of the EU through the development of infrastructure for transportation, energy, and digitalization. The main motive for establishing the 3SI was a pragmatic desire to strengthen the economy of Central Europe. This monograph aims to enrich the current body of knowledge about regional cooperation and to discuss the current state of research on the 3SI in various academic disciplines and from various national perspectives. The main research questions that the contributors have sought to answer concern knowledge of the 3SI. What is the current state of knowledge in regard to the 3SI? What are the main sources of this knowledge? What are the methods of acquiring data about the 3SI? How do the states of the region differ in this regard? Another major research question concerns narratives about the 3SI, its image, and how it is perceived in particular states. There are significant variations in approach to the 3SI between the 3SI states and even within the states themselves. This monograph helps to explain these differences.

The Three Seas Initiative and Estonia after the Outbreak of War in Ukraine

Chapter

Full-text available

Jul 2024

Matthew Crandall

: This chapter looks at Estonia’s engagement with the Three Seas Initiative and evaluates the impact of the war in Ukraine in that respect. The focal points of the Initiative refl ect key Estonian interests, including energy security, digital unity, and cooperation. Yet, despite the natural overlap between Estonia’s interests and the priorities of the Three Seas Initiative, the Initiative itself has not been articulated as a priority for Estonia. The war in Ukraine has ushered in a new era, changed perceptions, and rearranged the order of interests. Consequently, new opportunities for sub-regionalism have opened within the eu and could change Estonia’s prioritization of the Three Seas Initiative. This chapter looks at how the Three Seas Initiative fits Estonia’s post-Ukraine geopolitical interests and also evaluates how Estonia will attempt to infl uence the Three Seas Initiative to help it align with those interests

Status i znaczenie Trójmorza w konstrukcji współczesnej globalnej architektury bezpieczeństwa (Status and importance of the Three Seas in construction of contemporary global security architecture)

Article

Full-text available

May 2024

Damian Jarnicki

Artykuł stanowi przekrojową i aktualizującą refleksję nad zjawiskami zachodzącymi w sferze bezpieczeństwa regionu tzw. Trójmorza. Przedmiotem badań artykułu jest format Inicjatywy Trójmorza jako potencjalnego podmiotowego zwornika bezpieczeństwa Europy Środkowo-Wschodniej, traktowanej biorąc pod uwagę wydarzenia historyczne i bieżące, jako jeden z ważnych fundamentów nie tylko europejskiej czy euroatlantyckiej, ale także globalnej architektury bezpieczeństwa. Priorytetowym celem badawczym było przedstawienie i analiza postępu oraz perspektyw integracyjnych i instytucjonalnych Regionu Trójmorza, a co za tym idzie próba poszukiwania ustaleń statusowych tego formatu, poprzez analizę tej przestrzeni geopolitycznej w świetle przede wszystkim interesującej koncepcji regionalnych kompleksów bezpieczeństwa (ale także m.in. klinów geopolitycznych, wpływu mocarstw na światową równowagę sił). Wyniki przeprowadzonych i przedstawionych badań sygnalizują zarówno występujące próby kompleksowego powiązania regionu współzależnościami, próby daleko idącego zbliżenia i współtworzenia miękkiej architektury bezpieczeństwa – w postaci rozwijającej się infrastruktury, współpracy, jak i zachowania pragmatyczne, zachowawcze, wynikające zarówno z dynamiki geopolitycznej, jak i bieżących kalkulacji krajowych państw Trójmorza.

Scenariusze rozwoju i bezpieczeństwa makroekonomicznego państw Inicjatywy Trójmorza od czasu COVID-19

Article

Full-text available

Dec 2020

Marta Gebska

The aim of the article is to present the results of research on the effects of the coronavirus COVID-19 on the economies of the Three Seas Initiative countries and to try to answer the question about the future of the Initiative. It was assumed that the development and future of this initiative, which is still shaping its identity, and the possibility of achieving its goals, will depend on the economic possibilities of the states that make it up and the decisions made by the heads of states. The analysis was based on the latest macroeconomic statistical data published by Eurostat and the IMF, concerning: GDP, industrial production, budget deficit, public debt, unemployment and inflation. The article outlines the genesis of the Three Seas Initiative and its goals, in order to explain its essence and assumptions. In order to assess the development possibilities of the Three Seas Initiative countries and forecast their economic security in the context of COVID-19, a simplified forecasting method was used, prepared by a team of researchers in a research grant, consisting in distinguishing global megatrends, the socalled wild cards, weak signals, and based on them, possible scenarios were created. They include a forecast of changes in macroeconomic indicators in the context of megatrends and conclusions on the future of the initiative. The scale of the virus’s destruction and its impact on the macroeconomic security of countries will depend on the number and intensity of successive waves of the pandemic, and on the degree of reveal of unfavourable phenomena (wild cards) and the intensity of phenomena currently observed in the form of weak signals. The political will of the leaders of states and the European Union to respect the debt limits set out in the Maastricht Treaty, as well as the will and real possibilities of launching development investments will also be important.

Chorwacja wobec Inicjatywy Trójmorza - Raport

Article

Full-text available

Jan 2021

The article raises the topic of Croatia’s place and role in the Three Seas Initiative (3SI). The aim of the article is: (a) showing the relationship of the main political forces to the 3SI; (b) an indication of the scale of interest in this project from national analytical centers; (c) analysis of the reasons for involvement or reserve and distance to the Three Seas Initiative; (d) analysis of the role attributed or expected in the Three Seas Initiative; (e) analysis of the perception of other states – participants of the Three Seas Initiative; (f) analysis of integration projects competing or complementary to the Three Seas Initiative which are or may be of importance for Croatia; (g) to show the attitude of the government in Zagreb to the execu-tive/intergovernmental dimension being developed; (h) an indication of the threats and opportunities identified by the Croatian authorities for the Three Seas Initiative; (i) analysis of the perception of 3SI’s relations with the European Union; (j) analysis of the perception and assessment of the policy of third countries towards the Three Seas Initiative (from the Zagreb perspective). The structure of the article follows the above-mentioned goals.

INICJATYWA TRÓJMORZA W NIEMIECKIEJ PERCEPCJI POLITYKI I STRATEGII BUDOWANIA WPŁYWÓW

Research Proposal

Full-text available

Dec 2020

Monika Maria Brzezińska

Belt and Road and China’s Attempt at Region Building in Central-East and Southeast Europe

Article

Full-text available

Dec 2020

Anastas Vangeli

This article analyses China’s Belt and Road as a medium through which novel regional development ideas and practices are being generated, (re)articulated, and diffused, via a case study of its implementation in the broader region of Central-East and Southeast Europe (CESEE). The example of CESEE shows that via the Belt and Road, Chinese actors have advanced comprehensive region work based on social interactions, which includes regular high-level diplomatic exchange and quasi-institutionalisation as well as people-to-people relations, resting on the potent geoeconomic imaginaries of the New Silk Roads. This approach, in the case of CESEE, has allowed for regional co-operation to advance even in times of friction and uncertainties. Nevertheless, as region work is essentially a contentious endeavour, China’s attempt at regionalism in CESEE has been challenged by the European Union (EU), the United States and regional actors who feel uneasy about China’s advance.

Inicjatywa Trójmorza w polskiej polityce zagranicznej

Article

Full-text available

Jan 2018

Pawel Ukielski

The purpose of this article is to analyze activities of the new regional grouping in the Central Europe - the Three Seas Initiative. The research covered the declared and factual goals, with particular emphasis on the question to what extent the project is infrastructural and economic, and how much the political and geostrategic. The final part of the article presents factors that in the future will determine the dynamic development of the Initiative or its rapid stagnation and disappearance.

Imagined Geographies of Central and Eastern Europe. The Concept of Intermarium,” IERES Occasional Papers, no. 1 (March).

Article

Full-text available

Mar 2019

The 3 Seas Initiative: geopolitics and infrastructure

Article

Full-text available

Nov 2019

Bernardo Calheiros

The Three Seas Initiative (I3M) is an ambitious geopolitical project comprising twelve EU Member States located between the Baltic Sea, the Black Sea and the Adriatic Sea: from North to South, a wide range encompassing Estonia, Latvia, Lithuania, Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary, Austria, Romania, Bulgaria, Slovenia and Croatia. It is a region with more than 25% of the EU's territory and about 22% of its population, but with a much lower economic representation. I3M aims to promote the development of central European infrastructures with a view to bringing this region closer to the economic development levels of other European countries. The I3M aimed for development of large projects of regional infrastructure in three major fields: energy, transport (road and rail) and the digital field (communications). The geopolitical importance of this project is immediately evident from the fact that many of these countries are landlocked states with no access to the sea. These infrastructures will now give them access to three seas and thus contribute to greater independence and room for maneuver in their policies. This region, situated in the center of the European continent, one of the main energy markets of the future, is also the scene of a very strong trade struggle between Russia, with its natural gas supplies, and the US, with its growing production of shale gas. The projects launched by I3M are therefore of greater economic and geopolitical importance, although they still have to ensure appropriate funding. Although the Three Seas Fund (TSF) was created), with a duration of 30 years and which aims to secure a financing of 100 billion euros (from an initial investment of the Member States in the amount of 5 billion euros), The truth is that much will depend on the support given by the EU and the countries interested in these projects, such as the US and China (link to the silk route). Some European countries have seen the birth of this Initiative with some suspicion, such as Germany, which has increasingly been focusing on Nordstream II, and Russia, which accuse their promoters of representing US interests on the European continent. Regardless of the controversies raised, I3M seems to be a form of regional cooperation that makes perfect sense and fully integrates into the spirit of European integration, seeking for its peoples the same development as the other Member States. Keywords Three Seas Initiative, Central Europe, Energy, Infrastructure

The Three Seas Initiative as a Political Challenge for the Countries of Central and Eastern Europe

Article

Full-text available

Dec 2018

Marek Górka

The Three Seas Initiative (TSI) is an informal association that focuses mainly on the economic integration of EU member states through the cooperation of specific sectors. It is meant to strengthen the single market and bonds among countries in Central and Eastern Europe. It also seeks to reduce developmental differences between these countries and the older EU member states. This study explores the background of the TSI, which was jointly conceived by the presidents of Poland and Croatia with the goal of strengthening ties among countries in the area between the Black, Baltic and Adriatic seas. The association brings together 12 states across Central and Eastern Europe and the Balkans: Poland, the Czech Republic, Slovakia, Hungary, Lithuania, Latvia, Estonia, Croatia, Slovenia, Bulgaria, Romania and Austria. As well as enhancing their political ties, it aims to develop cross-border cooperation and implement macro-regional projects. The analysis highlights both the diverging interests of the TSI countries and their common predicament. These states are connected by the fact that they stand to lose the most from the two-speed Europe idea that some Western politicians have imposed. They are also at a clear disadvantage when it comes to infrastructure investments. In the past, the European Union has emphasized East–West cooperation and overlooked the North–South communication and energy corridors. The Three Seas Initiative founders are trying to determine the best form of cooperation for the Central and Eastern Europe region.

The Three Seas Initiative: geographical determinants, geopolitical foundations, and prospective challenges

Article

Full-text available

Jun 2018

Petar Kurecic

The Three Seas (Baltic-Adriatic-Black) Initiative was originally rationalised as a geopolitical alliance of NATO/EU member states of “New Europe”, from Estonia to Croatia, connecting the Baltic and Adriatic Seas. The member states, with the exception of Austria, share certain common denominators, such as communist history and NATO membership, prior to EU membership. The idea resembles the geopolitical idea of Intermarium, which was envisioned as a federation of independent Central and Eastern European states, based mostly on the ethnic principle. At present day, the Initiative is also intended to contain the influence of Russia and pull the states between EU/NATO and Russia out of the Russian sphere of influence. The post-communist NATO/EU member states are bandwagoning towards the U.S. and perceive NATO as the guarantor of their security. The Three Seas Initiative represents a geopolitical wedge between EU/Bruxelles and Moscow or, in geopolitical and historical terms, between Germany and Russia.

The Three Seas Initiative, a new project at the heart of European and global geopolitical rivalries

Article

Dec 2019

Pierre-Emmanuel Thomann

The objective of this paper is to show the geopolitical dimension of the TSI from a French point of view. The author presents the TSI implementation process, characterises Poland’s rivalry with Germany and Russia in a historical context, emphasizes the important role of Germany in the entire project, and reviews Russia’s attitude towards the region. The article includes numerous maps made by the author.

Geopolityka Trójmorza. Przestrzeń - Historia - Dawne idee i współczesne koncepcje, „Three Seas Initiative Insight – Baro-meter 2”, Warszawa 2021

Recommended publications

Cambios ambientales durante el Holoceno en el Valle Medio del Ebro: Sus implicaciones arqueológicas

Distantes de todos, vivendo por si: uma história das estradas, das viagens e dos moradores na fronte...

Hernán Cortés / C. Pereyra ; pról. de Martín Quirarte.

Locura y disidencia en el México Ilustrado: 1760-1810 / M.C. Sacristán.