Content uploaded by Katarzyna Kamińska-Korolczuk
Author content
All content in this area was uploaded by Katarzyna Kamińska-Korolczuk on Jan 24, 2022
Content may be subject to copyright.
Migranci i mniejszości
jako obcy i swoi w przestrzeni
polityczno-społecznej
Redakcja naukowa
Anita Adamczyk
Andrzej Sakson
Cezary Trosiak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
Poznań 2019
Recenzenci:
Prof. dr hab. Andrzej Sadowski
Prof. dr hab. Tadeusz Wallas
Projekt okładki:
Kazimierz Ratajczak
© Copyright by Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
ul. Uniwersytetu Poznańskiego 5, 61-614 Poznań, tel. 61 829 65 17
Wydawca: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
Wydawnictwo Naukowe Wydziału Nauk Politycznych i Dziennikarstwa
ul. Uniwersytetu Poznańskiego 5, 61-614 Poznań, tel. 61 829 65 17
ISBN 978-83-65817-80-8
Skład komputerowy – „MRS”
60-408 Poznań, ul. P. Zołotowa 23, tel. 61 843 09 39
Druk i oprawa – Zakład Graczny UAM – 61-712 Poznań, ul. H. Wieniawskiego 1
Spis treści
Wstęp ................................................................... 5
Migracje wyzwaniem dla zjednoczonej Europy
Magdalena LESIŃSKA-STASZCZUK
Uwarunkowania migracji środowiskowych w XXI wieku ...................... 13
Monika TROJANOWSKA-STRZĘBOSZEWSKA
Polityzacja imigracji w Polsce – wyzwania koncepcyjne ...................... 23
Łukasz ŁOTOCKI
Strategie dyskredytacji oponentów w polskiej debacie politycznej o kryzysie
imigracyjnym ........................................................ 37
Wojciech ADAMCZYK
„Wracajcie skąd przyszliście”: między dziennikarską misją a komercją .......... 55
Jarosław TOMASIEWICZ
Reakcja. Prawicowy populizm jako odpowiedź na wyzwanie imigracji
i wielokulturowości ................................................... 71
Katarzyna CYMBRANOWICZ
(Nie)zbędne porozumienie UE-Turcja ws. uchodźców – sukces czy porażka unijnej
polityki migracyjnej? .................................................. 87
Imigracja do Polski z Ukrainy i innych państw byłego ZSRR
Anita ADAMCZYK
Cudzoziemcy poszukujący w Polsce ochrony na przykładzie obywateli Ukrainy .... 103
Andrzej SAKSON
Ukraińscy imigranci zarobkowi w Polsce (2017–2019) ....................... 115
Dorota KOWALEWSKA
Decyty wsparcia instytucjonalnego imigrantów zarobkowych.
Przypadek
województwa zachodniopomorskiego ..................................... 129
ks. dr Arkadiusz TROCHANOWSKI
Duszpasterstwo greckokatolickie Eparchii wrocławsko-gdańskiej wobec ukraińskiej
emigracji w Polsce ................................................... 139
Anna DĄBROWSKA
„Pobratymcy z Ukrainy”. Kościół Greckokatolicki w Polsce wobec ukraińskiej
imigracji w latach 2013–2016 ........................................... 149
Julia NESTERIAK
Ukraińscy migranci w Polsce: aspekt medialny ............................. 157
Krystyna GOMÓŁKA
Legalni imigranci z państw b. ZSRR na polskim rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Zjawisko imigracji w wybranych państwach
Ewa GODLEWSKA
Integracja czy asymilacja? – współczesna polityka imigracyjna Austrii .......... 193
Aleksandra TRZCIELIŃSKA-POLUS
Migracje i migranci w programach wyborczych niemieckich socjaldemokratów
i chadeków w latach 2002–2017 ......................................... 201
4 Spis treści
Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych ..... 213
Aleksandra KRUK
Działalność Cema Őzdemira w wybranych kontekstach ....................... 229
Norbert HONKA
Rola samorządu terytorialnego w kształtowaniu polityki integracji imigrantów
na przykładzie Republiki Federalnej Niemiec ............................... 241
Bernadetta NITSCHKE-SZRAM
Polacy w obozach dla uchodźców w RFN w latach 80. XX wieku ............... 253
Mniejszości narodowe i etniczne w XXI wieku
Marzenna GIEDROJĆ
Polityka etniczna wybranych państw Unii Europejskiej ....................... 265
Sławomir ŁODZIŃSKI
Spotkania „Okrągłego Stołu” dotyczącego ochrony praw osób należących
do mniejszości niemieckiej w Polsce oraz Polaków w Niemczech
w latach 2010–2015 (2019) ............................................. 273
Tomasz BROWAREK
Donansowanie działalności mniejszości narodowych i etnicznych w Polsce
na rzecz zachowania i rozwoju ich własnej tożsamości kulturowej .............. 287
Janusz MIECZKOWSKI
Chaczkary w instrumentarium polityki tożsamości Ormian w Polsce ............ 299
Jakub STOLARCZYK
Zasada demokratycznego państwa prawnego jako gwarant poszanowania praw
mniejszości. Studium przypadku mniejszości ukraińskiej w Polsce .............. 311
Grzegorz JANUSZ
Szlezwicki model ochrony mniejszości. Rozważania w 70-lecie przyjęcia Deklaracji
Kilońskiej i Notykacji Kopenhaskiej oraz 65-lecie Deklaracji Bonn-Kopenhaga ... 321
Aleksandra PUZYNIAK
Aktywność polityczna mniejszości węgierskiej na Słowacji po 1992 roku ......... 349
Diana MAZEPA
Sytuacja mniejszości romskiej w Republice Północnej Macedonii ............... 357
Małgorzata MIECZKOWSKA
Polityka pamięci – serbołużyckie dyskusje o przeszłości ...................... 369
Wśród swoich i obcych
Cezary TROSIAK
Użyteczność kategorii „obcy” i „zderzenie kultur” w badaniach nad migracjami
– perspektywa socjologiczna ............................................ 381
Filip KACZMAREK
„Obcy” w Afryce Subsaharyjskiej ........................................ 391
Mateusz WILIŃSKI
Obcy jako oara. Analiza medialnego wizerunku pokrzywdzonych przez NSU ..... 405
Ewa POGORZAŁA
Wielokulturowość jako wyzwanie dla systemów edukacyjnych państw europejskich . 417
Danuta GIBAS-KRZAK
Specyka nacjonalizmu muzułmańskiego w Bośni i Hercegowinie .............. 427
Marcin ŁUKASZEWSKI
Być mniejszością we własnym państwie. O ograniczeniach prawnych w nabywaniu
obywatelstwa na przykładzie Andory i Monako ............................. 439
Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Uniwersytet Gdański
polkk@ug.edu.pl
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca
z procesów migracyjnych
Założenia, cel i kwestie terminologiczne pracy
Celem artykułu jest przedstawienie wyników analizy zmian zachodzących w nie-
mieckim systemie partyjnym pod wpływem współczesnych procesów migracyjnych. Po-
laryzacja postaw społecznych, od postrzegania migracji zewnętrznej (międzynarodowej)
jako konsekwencji wydarzeń na świecie (wraz z koniecznością pomocy uchodźcom/
imigrantom1), po uważanie jej jedynie za zagrożenie dla bezpieczeństwa, to problemy
dostrzegalne obecnie w wielu państwach. Zaspokojenie potrzeb wynikających z napły-
wu imigrantów/uchodźców z różnych części świata, nie tylko Europy, lecz i z Afryki czy
Bliskiego Wschodu, dla przedstawicieli jednej strony sceny politycznej wydaje się być
oczywistym obowiązkiem państw wyrosłych na gruncie chrześcijańskich wartości, dla
innych – niepotrzebnym obciążeniem systemu. Potrzeby o których mowa są nie tylko
materialne. Wydatki ponoszone na zorganizowanie opieki nad migrującymi ludźmi sta-
nowią niewielką część problemów, z którymi muszą borykać się państwa przyjmujące
cudzoziemców. Obciążenia nansowe są mierzalne, można przewidzieć jak dużo środ-
ków będzie potrzebnych, aby włączyć imigrantów do społeczeństwa, zapewnić naukę ję-
zyka, osłony socjalne czy w końcu wprowadzić na rynek pracy (Augustin, 2018). Nieła-
twe do oszacowania są za to kwestie związane z wyeliminowaniem poczucia zagrożenia
lub wypracowaniem postaw prowadzących do braku takiego poczucia i wypracowaniem
zaufania do działań władz. Migracje ludności oznaczają, że w przestrzeni publicznej
państwa przyjmującego pojawiają się trudności wynikające z akceptacji lub jej brakiem
światopoglądu, w tym i religii wyznawanej przez przybyszów. Obok zastrzeżeń ekono-
micznych to problemy związane z włączaniem do społeczeństwa osób kulturowo ob-
cych budzą największe kontrowersje. Wymagają wprowadzania skomplikowanych dzia-
łań, bo skorelowanych z koniecznością zachowania poczucia bezpieczeństwa własnego
społeczeństwa. Przejawy europejskiej solidarności w kwestii dzielenia się obciążeniami
związanymi z relokacją imigrantów/uchodźców nie są przedmiotem niniejszego opraco-
wania. Trzeba jednak podkreślić, że i stosunek do tych kwestii powiązany z ideologicz-
nym zapleczem przedstawicieli społeczeństwa czy władz państw i wyznawanym przez
nie światopoglądem, a więc zagadnienia typowo moralne, są istotne z punktu widzenia
fragmentaryzacji systemów partyjnych.
1 W niniejszym artykule pomija się kwestie terminologiczne wyraźnie oddzielające pojęcie imi-
grant od uchodźca. Są one istotne, zostały już przez autorkę podjęte (Kamińska-Korolczuk, 2016),
w tym artykule jednak do wszystkich osób przybyłych na teren RFN stosuje się pojęcie imigrant,
w niektórych tylko przypadkach podkreślając, że imigrowali także uchodźcy.
214 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Fragmentacja systemu partyjnego to pojęcie odnoszące się do liczby partii wcho-
dzących w skład parlamentu. Nie bierze się pod uwagę walorów jakościowych ugru-
powań, lecz te liczbowe i tak też przyjmuje się w niniejszym opracowaniu. Do po-
miaru fragmentacji Markku Laakso i Rein Taagepera w 1979 r. zaproponowali indeks
efektywnej liczby partii, który pozwala określić liczbę partii mających realny wpływ
na działanie danego parlamentu (Laakso, Taagepera, 1979, s. 3–27). Choć indeks ma
swoje wady, np. w przypadku występowania partii dominującej, czyli w kolejnych
wyborach uzyskującej powyżej 50% głosów, nie uwzględnia tego faktu i nadal opisuje
system jako wielopartyjny (Taagepera, 1999, s. 497–504), to mimo to jest najbardziej
popularnym indeksem używanym do pomiaru istotnej liczby partii. Partie istotne dla
systemu, inaczej mówiąc – relewantne (Sartori, 1976, s. 121–125), to takie, które naj-
bardziej skutecznie wpływają na kształt sceny politycznej w danym państwie.
Fragmentacja systemu partyjnego wynika z pluralizmu politycznego. A ten skore-
lowany jest z występowaniem w społeczeństwie różnych poglądów i potrzeby ich ar-
tykułowania. Teoria podziałów społeczno-politycznych (political cleavage) Seymoura
Martina Lipseta i Steina Rokkana (Lipset, Rokkan, 1967, s. 1–64), pochodząca z lat
sześćdziesiątych XX w., zakłada, że systemy charakteryzuje dążenie do wprowadza-
nia ciągłych zmian. Oczywiście w demokracjach potrzeba ta przejawia się najpełniej.
Występują kadencyjność władz, chęć reprezentowania poglądów wyrażanych przez
różne grupy społeczne i związana z tym swoboda tworzenia programów politycznych
na bazie ważnych dla społeczeństwa zagadnień. Podziały wynikają z przynależności
obywateli do różnych środowisk społecznych, a co za tym idzie, odmiennych grup
interesu. Zróżnicowane poglądy reprezentowane są już częściej na forum parlamen-
tów lub w przestrzeni pozaparlamentarnej przez konkretne partie polityczne czy ruchy
społeczne.
System niemiecki do niedawna charakteryzował się efektywną liczbą partii wyno-
szącą 2,5, co wskazywało, że jest systemem z dwiema partiami dominującymi oraz
jedną mniejszą, piwotalną. Stabilny dotąd system partyjny RFN przeobraża się jed-
nak z systemu dwuipółpartyjnego (Siaroff, 2003, s. 267–290) poprzez płynny pięcio-
partyjny (Niedermayer, 2001, s. 107 i tenże, 2006, s. 109–133) do wielopartyjnego
(Kamińska-Korolczuk, 2018, s. 47–66). Tezą niniejszego artykułu jest twierdzenie, że
pod wpływem współczesnych procesów społecznych, w tym i migracyjnych, zwią-
zanych z siódmą falą migracji wynikającą z kryzysu 2015 r., dochodzi do najbardziej
dynamicznej fragmentacji systemu partyjnego RFN po powstaniu tego państwa po
II wojnie światowej. Identykacja problemów wpływających na zmiany zachodzące
w systemie w tekście w zasadzie ogranicza się do zagadnień związanych z imigracją
do Niemiec i związaną z tym radykalizacją przekonań części społeczeństwa RFN.
Od powstania RFN na scenie politycznej największą rolę odgrywały koalicja Unii
Chrześcijańsko-Demokratycznej (Christlich Demokratische Union Deutschlands,
CDU) z Unią Chrześcijańsko-Społeczną w Bawarii (Christlich-Soziale Union in Bay-
ern e.V., CSU), czyli jej odpowiednikiem działającym tylko na terenie landu Bawaria
oraz Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands,
SPD). To one, reprezentując odmienne ideologie, chadecką i socjaldemokratyczną,
wyrażały różny stosunek do migracji, a przez prowadzoną politykę migracyjną i in-
formacyjną kształtowały stosunek społeczeństwa do osób napływających do Niemiec.
Dwie największe partie, zajmujące przeciwne bieguny na osi polaryzacji (oś przedsta-
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 215
wiająca ideologiczne poglądy partii) – po lewej stronie SPD, po prawej stronie CDU
– nazywa się w niemieckim systemie politycznym mianem Volkspartei. Termin ten
został ukuty przez niemieckiego politologa i dziennikarza Dolfa Sternbergera. Pojęcie
to zarezerwowane jest dla ugrupowań otwartych zarówno na swoich członków, jak
i na potencjalnych wyborców z różnych grup społecznych. Volkspartei pojmują swoje
obowiązki jako pracę dla dobra całego narodu. Zdaniem D. Sternbergera głównym
celem polityki prowadzonej przez największe niemieckie partie powinno być utrzy-
manie pokoju (Kamińska-Korolczuk, 2017, s. 89–92). Należy więc dbać o to, aby
zawarte w programach politycznych głównych partii idee i wynikające z nich działa-
nia, niwelowały nadmierne różnice społeczne, które mogłyby wpływać na chęć kon-
frontacji działających w systemie osób czy ugrupowań. Migracja była i jest jednym
z zagadnień, co do którego trudno wypracować jednolitą linię programową. XXI w.
przyniósł jednak wydarzenia, w obliczu których obie Volkspartei musiały wykazać się
zbliżonym stanowiskiem.
Choć SPD od początku swego istnienia było partią proemigrancką, a prawico-
we CDU i CSU zachowywały dystans w stosunku do polityki przyjaznej dla osób
chcących zamieszkać w RFN, zmiana w polityce migracyjnej musiała nastąpić. Obok
kwestii humanitarnych, wynikających się z poczucia odpowiedzialności władz czę-
ści państw europejskich za losy innych ludzi, wpływ na tę zmianę miały dane demo-
graczne opisujące sytuację RFN. Od wielu już lat są one dla państwa niemieckiego
bardzo niepokojące. Na ewolucję polityki wobec migracji wpływ mają kwestie, które
Niemiecki Urząd Statystyczny opatrzył komentarzem: „Oprócz starzenia się migracja
jest jednym z największych wyzwań naszych czasów. Podczas gdy starzenie się spo-
łeczeństwa jest stosunkowo nowym zjawiskiem, migracja ma już tysiącletnią historię.
Ukształtowała współczesne społeczeństwa i przyczyniła się do ich transformacji” (De
Stats, 2019). I rzeczywiście, w powojennej historii Niemiec miało już miejsce siedem
fal migracji.
Fale migracji do Niemiec po II wojnie światowej
Powstaniu państwa niemieckiego towarzyszyło wiele kontrowersji. Niewątpliwie
wpływ na czas w jakim powołano do życia nowy podmiot polityki, jakim była Re-
publika Federalna Niemiec miały kwestie sporne wpływające na wzajemne relacje
między państwami dzielącymi się władzą na niemieckich terenach okupowanych po
II wojnie światowej. Konstytucja z 23 maja 1949 r. (Konstytucja, 2008) wprowadzała
podstawowe uregulowania nowopowstałego państwa utworzonego z trzech stref oku-
pacyjnych, brytyjskiej, amerykańskiej i francuskiej. Z ostatniej ze stref, radzieckiej,
w kilka miesięcy później – 7. października 1949 r. – powstała Niemiecka Republika
Demokratyczna (NRD). Było to państwo zależne od Związku Socjalistycznych Re-
publik Radzieckich (ZSRR). Pierwsza fala migracji ma związek właśnie z tymi wy-
darzeniami oraz chęcią powrotu do RFN Niemców rozproszonych z powodu działań
wojennych po różnych częściach świata, a także Niemców, którzy nie godzili się na
pozostanie w granicach nowopowstałej NRD. Pierwsza fala migracji przypada więc
na lata 1945–1950. Szacuje się, że wówczas około 8 mln Niemców wyemigrowało do
RFN (Hönekopp, 1997, s. 1). Jak łatwo się domyślić, przybywanie do państwa pocho-
216 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
dzenia osób tej samej narodowości nie budziło kontrowersji. Podobnie było podczas
drugiej fali migracji, w latach 1950–1961, kiedy to 4 mln Niemców ze wschodnich
Niemiec przemieściło się do Niemiec zachodnich, a wraz z nimi 3,3 mln osób, prze-
siedleńców z ZSRR.
Lata powojenne to głównie czas odbudowy państwa niemieckiego i konieczność
korzystania z pracy osób pochodzących także z innych państw. Wraz z trzecią falą mi-
gracji, która miała miejsce od drugiej połowy lat pięćdziesiątych do 1973 r., częściowo
więc zazębiała się z drugą falą migracji, na teren RFN przybyli Włosi, Grecy, Jugo-
słowianie, Turcy, Hiszpanie, Portugalczycy, Marokańczycy i Tunezyjczycy. Byli to
ludzie zatrudniani na podstawie umów bilateralnych zawieranych między państwami.
Umowy opiewały na czas określony teoretycznie wynoszący od roku do trzech (Höne-
kopp, 1997, s. 1) lub pięciu lat (Constant, Massey, 2003, s. 632). Część z pracowników
osiedliła się jednak w RFN na stałe i tak z 18 mln Gastarbeiterów (pracowników go-
ścinnych) 4,7 mln pozostało na terenie Niemiec (Hönekopp, 1997, s. 1). W większości
przypadków Gastarbeiterami byli młodzi mężczyźni, którym praca w niemieckich
fabrykach czy w sektorze usługowym pozwalała na poprawę warunków materialnych
(Constant, Massey, 2003, s. 632). Rządzący wówczas kanclerz Willy Brandt, przed-
stawiciel partii socjaldemokratycznej, sam spędziwszy wiele lat na emigracji, uznawał
migrację za zjawisko wpisane w rozwój współczesnych społeczeństw. Jednak drugie
z największych ugrupowań niemieckich jednoznacznie opowiadało się przeciwko pro-
wadzonej polityce migracyjnej. Dla chadeków bowiem dalsze zwiększanie zróżnico-
wania kulturowego ludzi zamieszkujących RFN było nie do przyjęcia.
W powyżej przedstawionych momentach historycznych polityka migracyjna koor-
dynowana była przede wszystkim przez dwie dominujące Volkspartei. Partie mniejsze,
których wynik wyborczy nie przekraczał 15%, miały znacząco mniejszy wpływ na
kierunek rozwoju społeczeństwa i funkcjonujących w nim zasad. Był to wpływ pro-
porcjonalny do znaczenia – czyli relewancji – tych partii dla systemu. W niemieckim
systemie partyjnym relewancja trzecich partii zależna była i jest od zdolności koalicyj-
nej, czyli możliwości wchodzenia w alianse z jedną z dwóch partii dominujących. Po-
wstała w 1948 r. Wolna Partia Demokratyczna (Freie Demokratische Partei, FDP) do
lat osiemdziesiątych XX w. była jedyną siłą polityczną, z którą CDU lub SPD mogły
lub musiały negocjować wejście do koalicji rządzącej. FDP, jako partia o centrowych
poglądach, była bowiem jedynym potencjalnym koalicjantem dla każdej z Volkspar-
tei. Po 1949 r. powstało dziesięć rządów koalicyjnych skonstruowanych z CDU-CSU
i FDP oraz cztery z SPD i FDP. Pozostałe gabinety składały się z przedstawicieli CDU-
CSU i SPD i były to rządy tzw. wielkiej koalicji. Znaczenie FDP dla funkcjonowania
systemu politycznego było zatem większe niż każdej innej niewielkiej partii działają-
cej w niemieckim systemie. Mogła ona forsować wprowadzanie preferowanych przez
nią rozwiązań. Zawarte w programie politycznym FDP postulaty liberalizacji zasad
funkcjonowania niemieckiej ekonomii, liberalny etos charakteryzujący stosunek par-
tii do wszystkich i ochrona praw obywatelskich to podstawy, na których budowano
wizerunek i linię programową FDP. Wypracowane wspólne stanowisko najważniej-
szych partii pozwoliło na zawarcie kompromisu azylowego, w myśl którego od 1971 r.
pracownikom zagranicznym zezwalano na sprowadzanie swoich rodzin. Zmiany na
rynku pracy, a co za tym idzie i w polityce migracyjnej, wymusił jednak kryzys pali-
wowy z 1973 r. Rząd federalny zakazał wówczas przyjmowania pracowników z zagra-
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 217
nicy (Klingholz, Woellert, 2014, s. 10). Czwarta fala emigracji zakończyła się zatem
wraz z gorszą kondycją ekonomiczną RFN i skorelowana była z działaniami partii
chadeckich optujących za koniecznością odesłania imigrantów do ich państw rodzi-
mych. Szacuje się, że około dwie trzecie osób, które pracowały w latach 1961–1976
w Niemczech jako Gastarbeiterzy, powróciło do swoich państw (Constant, Massey,
2003, s. 632). Piąta fala migracji do Niemiec miała miejsce w latach osiemdziesiątych
XX w. „Migrowali wówczas etniczni Niemcy z Polski, ZSRR i Rumunii oraz osoby
ubiegające się o azyl z Turcji i z krajów Europy Wschodniej, takich jak Polska i Rumu-
nia” (cytat z: Hönekopp, 1997, s. 2). Kolejna, szósta, fala rozpoczęła się w 1988 r., by
w 1992 r. osiągnąć swój szczyt. Wpływ na to miały wydarzenia w Europie Wschodniej
związane z rozpadem systemów politycznych państw zależnych od ZSRR, zjednocze-
nie Niemiec i przeprowadzanie się obywateli niemieckich z terenów dawnego NRD
do RFN czy rozpad Jugosławii (Hönekopp, 1997, s. 3). Powody migracji osób z tak
wielu i tak różnych państw nie są przedmiotem niniejszego opracowania, dość jednak
wspomnieć, że wynikały one z przemian polityczno-społecznych czy odczuwanego
przez obywateli braku stabilności sytuacji politycznej i, w ślad za nią, gospodarczej.
Zmiany, które zachodziły w państwach ościennych, nie pozostały bez wpływu na
sytuację społeczną w RFN. Rozwój nowych typów społeczeństw w Europie w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w., wspomniany już kryzys paliwowy, wpły-
nęły nie tylko na postrzeganie roli obywateli w państwie, lecz i na zapatrywania na kwe-
stie posiadanych przez państwa zasobów naturalnych. W odpowiedzi na te problemy
powstawały ruchy społeczno-polityczne artykułujące poglądy głównie młodych ludzi,
a w 1979 r. ugrupowanie Zieloni (Die Grünen), typowa Umweltpartei, czyli partia któ-
rej głównym hasłem programowym było i do dzisiaj jest ochrona ludzi i środowiska.
Zieloni początkowo działali bardziej jak ruch społeczny o radykalnych proekologicz-
nych i prowolnościowych poglądach, stroniący od rozwiązań systemowych, niedający
się ująć w ramy uregulowań charakterystycznych dla partii politycznych. Efektem tego
był fakt, że mimo iż w 1983 r. Zieloni dostali się do Bundestagu, to dopiero w drugiej
połowie lat dziewięćdziesiątych XX w., w 1998 r., po raz pierwszy udało się Związkowi
90/Zielonym2 wejść do koalicji rządzącej. Była to koalicja zawarta z SPD.
Funkcjonowanie nowego gabinetu oznaczało odejście od restrykcyjnej polityki
migracyjnej forsowanej przez chadeckie CDU i CSU podczas sprawowania przez nie
władzy w latach 1982–1998. Główną osią sporu między członkami Volskpartei były
kwestie nadawania obywatelstwa osobom, które przebywały w Niemczech oraz ich
dzieciom urodzonym już w RFN, zasady przyznawania prawa do azylu czy przyzna-
wanie zabezpieczeń socjalnych imigrantom wykonującym zawody poszukiwane na
rynku niemieckim (Szaniawska-Szwabe, 2009, s. 4–6). Mimo wprowadzonych przez
chadeków ograniczeń w liczbie przyznawanych obcokrajowcom azylów, w społeczeń-
stwie wzrastała niechęć do osób z innych państw, która przybierała także formy agresji
zycznej. Zamieszki w miejscowościach Solingen i Mölln, inspirowane przez prawi-
cowych ekstremistów zakończyły się tragiczną śmiercią kilku osób (Bundeszentrale).
Pretensje o konieczność dzielenia przestrzeni i wypracowanych dóbr materialnych
w państwie była dość powszechna w niemieckim społeczeństwie.
2 Po zjednoczeniu Niemiec Zieloni połączyli się z wywodzącym się z Niemieckiej Republiki
Demokratycznej (NRD) komitetem wyborczym Związek 90 (Bündnis 90) i powstało ugrupowanie
Związek 90/Zieloni (Bündnis 90/Die Grünen).
218 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Zmiana koalicji rządzącej w 1998 r. i prowadzona przez nią polityka doprowadzi-
ły do powstania na scenie politycznej Niemiec kolejnej relewantnej partii politycz-
nej – Die Linke. Ugrupowanie założone zostało przez działaczy niezadowolonych
z funkcjonowania koalicji SPD-Bündnis 90/Die Grünen. SPD zarzucano odejście od
socjaldemokratycznych idei. Trzon nowopowstałej partii tworzyli przedstawiciele
Socjalistycznej Partii Jedności Niemiec (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands,
SED), przemianowanej pod koniec istnienia NRD na Partię Demokratycznego So-
cjalizmu (Partei des Demokratischen Sozialismus, PDS) oraz działacze Alternatywy
Wyborczej Praca i Sprawiedliwość Społeczna (Wahlalternative Arbeit und Soziale Ge-
rechtigkeit, WASG), czyli byli członkowie koalicji gabinetowej SPD-Bündnis 90/Die
Grünen (Die Linke). Ostateczny kształt partii wyłonił się w 2007 r., a w 2009 ugrupo-
wanie znalazło się w Bundestagu, uzyskując najlepszy – jak dotąd – w swojej historii
wynik 11,9%.
W literaturze przedmiotu podkreśla się, że pojawianie się kolejnych relewantnych
partii w systemie dwuipółpartyjnym odbiera znaczenie tej partii, która dotąd była je-
dyną powitalną na scenie politycznej. Jednak powstanie ruchu Zielonych, a później
Die Linke, wymusiło zmiany na rynku partyjnym nie tylko po stronie partii centrowej,
FDP, lecz i zagroziło dominującej pozycji obu Volkspartei. Niemiecki system wybor-
czy – najkrócej opisując: wyborca posiada dwa głosy, pierwszy oddaje na kandyda-
ta w wyborach rozstrzyganych zgodnie z ordynacją większościową, a drugi na listę
partyjną, gdzie głosy będą przyznawane zgodnie z ordynacją proporcjonalną – jest
preferencyjny dla ugrupowań dużych, pozwala jednak także na rozdzielanie głosów
przez wyborcę, co w konsekwencji prowadzi do rozdrabniania się sceny politycznej
w kierunku systemu wielopartyjnego. Im więcej partii relewantnych w systemie, tym
większa pokusa dla współczesnego wyborcy, nieszczególnie przywiązanego do warto-
ści ideologicznych preferowanych przez partie, aby różnicować swoje głosy, oddając
je na ugrupowania o różnych, czasem skrajnych, poglądach.
Znaczenie zmian zachodzących w systemie społecznym RFN w XXI w.
dla prowadzonej polityki migracyjnej
Rządy kanclerza Gerharda Schrödera z SPD (1998–2005) charakteryzowały się
dużą niekonsekwencją. W 2000 r. SPD wprowadziła w życie program Green Card,
który zakładał przyznawanie zgód na pobyt czasowy przedstawicielom zawodów pre-
ferowanych na niemieckim rynku pracy. Program krytykowały nie tylko ugrupowania
liberalne jak FDP i Zieloni, lecz nawet działacze zaangażowani w prace rządu. Za-
pisom zawartym w Green Card zarzucano elitaryzm oraz naruszanie podstawowych
praw jednostki, co było dalekie od idei programowych SPD. Z drugiej strony, w roku
2000, weszła w życie nowa ustawa o obywatelstwie (Bundesministerium der Justiz),
której założenia wyraźnie potwierdzały ideę funkcjonowania Niemiec jako państwa
imigracyjnego (Szaniawska-Szwabe, 2009, s. 13–14). Ustawa wprowadzała m.in.
prawo do nabycia obywatelstwa przez urodzone w Niemczech dzieci migrantów. Za-
kładała jednak obowiązek zrzeczenia się przez młodego człowieka, w czasie między
ukończeniem przez niego osiemnastego a dwudziestego trzeciego roku życia, oby-
watelstwa państwa pochodzenia rodziców albo pogodzenie się z automatyczną utratą
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 219
obywatelstwa niemieckiego. Z ustawą nie zgadzali się przedstawiciele drugiej z Volks-
partei, jednak kolejne lata miały wpłynąć na ewolucję nastawienia chadecji do kwe-
stii migracyjnych. Wydarzenia związane z zamachem na World Trade Center, przyję-
ciem nowych państw członkowskich do Unii Europejskiej i wynikające z tego faktu
otwarcie rynków pracy (Niemcy skorzystały wówczas z czasowego zamrożenia tych
możliwości), a następnie kryzys gospodarczy, doprowadziły do zmian w niemieckiej
polityce migracyjnej.
W 2002 r. weszła w życie ustawa antyterrorystyczna (Bundesministerium) po-
zwalająca na szybką deportację cudzoziemców, którzy podejrzewani byliby o dzia-
łalność terrorystyczną. Podobnie jak i w przypadku innych godzących w wolność
i prawa jednostki rozwiązań, tak i tutaj przeciwko były partie o centrowych i lewico-
wych poglądach. W styczniu 2005 r. uchwalono pierwszą ustawę regulującą kwestie
imigracyjne, wyraźnie precyzującą wymagania stawiane przed osobami ubiegającymi
się na czasowy lub stały pobyt w Niemczech oraz zadania, którymi obarczone zosta-
je państwo w celu jak najlepszej integracji nowoprzybyłych z resztą społeczeństwa.
Mimo że CDU-CSU nie zajęły jednoznacznego stanowiska w sprawie nowych regu-
lacji, to po zmianie rządu w 2005 r. i powstaniu pierwszego gabinetu Angeli Merkel,
który był koalicyjnym z SPD, prowadzona polityka migracyjna nie uległa zmianie.
Niewątpliwie ważną przesłanką dającą chadecji podstawy do zwerykowania sta-
nowiska względem migracji były kwestie demograczne. Społeczeństwo niemieckie
jest najszybciej starzejącym się w Unii Europejskiej. Od wielu lat najbardziej licz-
ną grupę imigrantów w RFN stanowią emigranci z Turcji. Mimo odmiennej kultury
i różnic z tego wypływających, niejednokrotnie prowadzących do koniktów, w pań-
stwie o prawie niedostrzegalnych efektach bardzo rozbudowanej polityki prorodzin-
nej, zaakceptowano potrzebę włączania Turków do systemu społecznego. W tym celu
w 2006 r. powołano do życia Niemiecką Konferencję Islamu, która prowadzi dzia-
łalność edukacyjną skorelowaną z innymi aktywnościami mającymi przeciwdziałać
izolowaniu osób wywodzących się z różnych kultur. Poza tym, jednym z priorytetów
rządów drugiego gabinetu Angeli Merkel było zwiększenie liczby obywateli, którzy
uzyskiwaliby obywatelstwo w procesie naturalizacji. Ten specyczny rodzaj integra-
cji, przez naturalizację, okazał się najskuteczniejszym sposobem na wypracowanie
więzi między osobami przybywającymi do RFN a państwem pobytu (Kamińska-Ko-
rolczuk, 2016, s. 96–97).
W 2007 r. wszedł w życie Narodowy Plan Integracyjny. Sprecyzowano w nim za-
dania dla rządu, landów i różnych środowisk, które mają pomagać we włączaniu imi-
grantów do społeczeństwa. Zwiększanie szans edukacyjnych i intensykowanie dzia-
łań związanych z wprowadzaniem nowych osób na rynek pracy, poszerzenie tej oferty
na wszystkich członków rodziny imigranta, co wiązało się z ułatwieniami w sprowa-
dzaniu jego najbliższych, wszystkie te zabiegi miały prowadzić do zintegrowania cu-
dzoziemca z państwem pobytu. Plan ten nie mógłby powstać, gdyby niemieckie elity
polityczne nie dostrzegły realnych kosztów społecznych i nansowych generowanych
przez zaniedbywanie kwestii migracyjnych przez kolejne ekipy rządzące. Od powsta-
nia rządu wielkiej koalicji w 2005 r. zmiany strategii wobec imigrantów wprowadzono
w życie. Postrzegano je jako jeden z gwarantów solidarności społecznej. Zauważo-
no, że szybsze włączanie nowoprzybyłych do systemu daje lepsze efekty integracyjne
(Kamińska-Moczyło, 2014, s. 88–92).
220 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Niemcy, z uwagi na niż demograczny, muszą pozostać państwem przychylnym
imigrantom. Zapewne łatwiejsza do zaakceptowania przez społeczeństwo byłaby mi-
gracja dokonująca się tylko w obrębie kultury europejskiej, jak miało to miejsce w cza-
sie kryzysu gospodarczego 2009 r. Do RFN przyjeżdżali wówczas dobrze wykształce-
ni emigranci z państw objętych złą koniunkturą gospodarczą – Grecji, Hiszpanii czy
Włoch. „Aż 43% imigrantów posiadało dyplomy mistrzowskie ukończenia wyższych
uczelni czy też dyplomy technika. Niemców z podobnymi kwalikacjami w tej grupie
wiekowej było tylko 26%” (Kamińska-Moczyło, 2014, s. 92). Trudno byłoby jednak
zakładać, że sama migracja wewnątrzeuropejska pozwoliłaby utrzymać poziom imi-
gracji netto w Niemczech na poziomie 300 000 osób. A taki byłby wymagany aż do
2050 r., aby liczba ludności pozostała na poziomie osiemdziesięciu milionów (Weber,
2015, s. 175). Jak podaje Federalny Urząd Statystyczny w Niemczech tak wysokie
wartości imigracji netto osiągano tylko podczas masowej migracji Gastarbeiterów
w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych XX w. oraz obywateli państw bloku
socjalistycznego po rozpadzie ZSRR i Jugosławii (Woellert, Klingholz, 2014, s. 10).
Wszystko zmieniło się to jednak w trakcie wielkiego kryzysu migracyjnego.
Zmiany na niemieckiej scenie partyjnej spowodowane kryzysem migracyjnym
2015 r.
Już w 2014 r. ponad 1,6 miliona osób z Bliskiego Wschodu i Afryki ubiegało się
w Niemczech o azyl. Migracja ludności była wynikiem toczących się wojen i prze-
wrotów politycznych niszczących dotychczasowe struktury społeczno-polityczne
w różnych państwach Bliskiego Wschodu i Afryki (Stańczyk-Minkiewicz, 2017,
s. 133–146). W 2014 r. o 6,8% wzrosła liczba imigrantów. Było to jeszcze przed kry-
zysem migracyjnym 2015 r. (Charley-Kai, 2018), kiedy to koordynowanie działań
związanych z ewidencjonowaniem przepływu osób przemieszczających się na teren
Niemiec stało się dla administracji publicznej wyzwaniem ponad jej możliwości.
W 2015 r. imigracja przekroczyła emigrację o 1,15 mln, w następnym roku zmalała do
500 tys., nadal jednak była na tyle masowa, że liczba ludności RFN wzrosła o około
2 mln w okresie 3 lat (za: DPA/The Local) do osiemdziesięciu dwóch milionów, choć
zapewne są to dane niepełne. Niemiecki Federalny Urząd Statystyczny w kwietniu
2018 r. ogłosił, że obcokrajowców mieszkających w Niemczech jest obecnie więcej
niż kiedykolwiek przedtem. Szacuje się, że jedna na osiem osób jest obcokrajowcem,
z czego obywatele Syrii, Afganistanu i Iraku stanowią 11,2% ogólnej liczby cudzo-
ziemców (Charley-Kai, 2018).
Na fali niezadowolenia z polityki europejskiej, pogłębiającego się kryzysu eko-
nomicznego najpierw, a później wychodzenia z recesji, przy jednoczesnym otwarciu
rynku niemieckiego na pracowników z innych państw Unii Europejskiej, w 2013 r. po-
wstała w Niemczech nowa partia, Alternatywa dla Niemiec (Alternative für Deutsch-
land, AfD). Założona pięć miesięcy przed wyborami 2013 r. przez naukowca Bern-
da Luckego, w pierwszych wyborach do których przystąpiła otrzymała dobry wynik
– 4,8%, niewystarczający jednak (klauzula zaporowa wynosi 5%), aby uzyskać man-
daty do parlamentu. W Bundestagu zajęła miejsca po kolejnych wyborach w 2013 r., by
po ostatnich – w 2017 r. – stać się trzecią siłą polityczną RFN. Hasłami programowymi
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 221
AfD początkowo były przede wszystkim rewizja założeń wspólnej polityki walutowej,
wprowadzanie zmian w traktatach europejskich, co pozwoliłoby na wyjście ze strefy
euro. Retoryka ugrupowania zmieniła się w lipcu 2015 r., kiedy szefową partii została
Frauke Petry. Kryzys migracyjny 2015 r. dostarczył nowych tematów i zradykalizował
poglądy propagowane przez AfD. Krytyka polityki wewnętrznej i zagranicznej prowa-
dzonej przez rząd Angeli Merkel stanowiła trzon komunikacji politycznej ugrupowa-
nia. Po kolejnej zmianie władz partii, w grudniu 2017 r., AfD stała się partią nie tylko
eurosceptyczną, prawicową, lecz i ksenofobiczną. Przewodniczący ugrupowania Jörg
Meuthen i Alexander Gauland wprowadzili do niemieckiej polityki nowe standardy
komunikowania znacząco odbiegające od tych wpisanych dotąd w niemiecką debatę
publiczną. AfD zradykalizowała swój przekaz, ale jednocześnie różnicuje go w zależ-
ności od landów, w których walczy o wyborcę (Kamińska-Korolczuk, 2017, s. 90), bo
jest świadoma, że nie we wszystkich landach sprawdzi się taka sama retoryka.
W landach byłego NRD AfD zacieśniło współpracę z powstałym w 2014 r. w Dreź-
nie ruchem społecznym Patrioci Europy przeciwko Islamizacji Zachodu (Patriotische
Europäer gegen die Islamisierung des Abendlandes, Pegida). Cotygodniowe manife-
stacje odbywające się na ulicach niemieckich miast miały zwrócić uwagę na problem
imigracji. Emanacją niezadowolenia społecznego są jednak nie tylko pokojowe prze-
marsze ulicami miast, lecz i zamieszki w Chemnitz (DW, 2018), których podłożem
było zabójstwo Niemca dokonane najprawdopodobniej przez obcokrajowców. Naj-
bardziej agresywną postawę podczas starć ulicznych prezentował prawicowo-populi-
styczny ruch „Pro Chemnitz” (DWa, 2018). Nie jest bowiem tak, że Pegida czy AfD są
jedynymi reprezentantami osób niezadowolonych skumulowanego wśród przedstawi-
cieli narodu niemieckiego. Tak jak wspomniano, w niektórych landach prosta retoryka
antyimigrancka się nie sprawdzi, w innych zaś jest obecna i może stać się zarzewiem
natychmiastowych i brutalnych wystąpień przeciwko nowoprzybyłym oraz władzy,
która na imigrację wyraziła zgodę. Na terenie RFN funkcjonują lokalne ugrupowania
i ruchy społeczne jednoczące Niemców pochodzących z różnych landów i jednoczą-
cych się w tej samej sprawie – przeciwko prowadzonej polityce migracyjnej. Pegida,
istniejąca niezależnie od AfD, później podjęła współpracę z działaczami Alternatywy.
Dzięki współpracy z działającą na terenie całego państwa AfD ruchy lokalne mają
większą szansę na propagowanie swoich poglądów, dla AfD są z kolei punktem do-
stępu do lokalnych ewentualnych wyborców. Po zamieszkach w Chemnitz Urzędu
Ochrony Konstytucji w Turyngii podjął decyzję o monitorowaniu posunięć AfD, dołą-
czając do urzędów w Bremie i Dolnej Saksonii, które także obserwują działania AfD
lub jej młodzieżówki AfD Junge Alternative (DW, 2018b). Z drugiej jednak strony,
obok obywateli popierających działania AfD, występuje znaczna grupa osób kontr-
manifestujących przeciwko brunatnieniu niemieckiej sceny politycznej (DW, 2018c;
Rinke, 2019).
Dynamiczna i niedostatecznie sprawnie kontrolowana przez służby państwa imi-
gracja osób głównie z Bliskiego Wschodu i Afryki (Stańczyk-Minkiewicz, 2018,
s. 195–206) osłabiła pozycję kanclerz Angeli Merkel oraz współdziałające w kolejnej
wielkiej koalicji partie – CSU i SPD, co odzwierciedlały wyniki wyborów parlamen-
tarnych 2017 r. Zestawienie rezultatów wyborów uzyskanych przez parlamentarne
partie niemieckie w latach 2013 i 2017 przedstawiono w tabeli nr 1. Z analizy danych
liczbowych wynika, że wszystkie rządzące w czasie kryzysu migracyjnego partie stra-
222 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
ciły część swoich wyborców. W stosunku do 2013 r. rezultat CDU był gorszy o 7,3%,
SPD o 5,2%, a CSU o 1,2%. Największy procentowy przyrost liczby oddanych głosów
uzyskała AfD – 7,9%. Znacząco zyskała też FDP. Oddanie głosu na nią, partię, której
w 2013 r. nie udało się wejść do Bundestagu, co wydarzyło się po raz pierwszy po
II wojnie światowej, przez osoby dotąd niesympatyzujące z FDP, odczytywać można
jako oddanie głosu protestu przeciwko partiom dominującym. Część wyborców wy-
raźnie wyrażała swoje niezadowolenie z kondycji społecznej państwa, niechętna była
jednak głosowaniu na radykalną AfD. Mimo generalnych zmian w polityce komuni-
kacyjnej między władzami a obywatelami, wprowadzanych na fali niezadowolenia
części społeczeństwa ze zbyt liberalnej polityki imigracyjnej i jej efektami, co prze-
jawia się odchodzeniem od polityki tzw. poprawności politycznej (Kamińska-Korol-
czuk, 2018), to jednak nadal wypowiedź A. Gaulanda brzmiąca: „będziemy polować
na panią Merkel” (syd, dpa, ADP, 2017) wybrzmiała głośno nie tylko w niemieckiej
przestrzeni publicznej jako nienależąca do standardów uprawiania polityki w RFN.
Dla części wyborców niezadowolonych z polityki rządów A. Merkel oddanie głosów
na ugrupowanie protestu, którego część członków hołduje narodowemu socjalizmowi,
jest nie do pomyślenia.
Tabela 1
Wyniki wyborów parlamentarnych w latach 2013 i 2017 w RFN
Partia Wynik z 2013 r. w % Wynik z 2017 r. w %
CDU 34,1 26,8
SPD 25,7 20,5
AfD 4,7 12,6
FDP 4,8 10,7
Die Linke 8,6 9,2
Bündnis 90/Die Grünen 8,4 8,9
CSU 7,4 6,2
inne 6,2 5,0
frekwencja wyborcza 71,5 76,2
Źródło: Der Bundeswahlleiter.
Wyniki wyborów parlamentarnych 2017 r. odzwierciedlały niezadowolenie spo-
łeczne. Były między innymi rezultatem nieumiejętnie prowadzonej polityki migra-
cyjnej. Kryzys imigracyjny zwiększył poczucie zagrożenia zarówno wśród obywateli
jak i rezydentów RFN. Działania władz nie zawsze były zgodne z wyraźnie wyar-
tykułowaną przez niemieckie społeczeństwo potrzebą zagwarantowania bezpieczeń-
stwa społecznego i socjalnego w obliczu przyjmowania na teren RFN tak dużej liczby
cudzoziemców. Mimo ogromnych nakładów nansowych poczynionych przez pań-
stwo niemieckie na rzecz uporządkowania sytuacji związanej z ewidencjonowaniem
przepływu nowych osób na teren państwa, zintegrowania społeczeństwa składającego
się z osób pochodzących z wielu różnych kultur, poszerzania oferty edukacyjnej dla
obcokrajowców, ułatwień związanych z wprowadzaniem na rynek pracy, nie udało
się wyeliminować poczucia zagrożenia wśród rodzimych obywateli. Jest to szczegól-
nie widoczne na terenie byłego NRD, gdzie miejscowa ludność z nieufnością patrzy
na imigrantów, z resentymentem wspominając czasy realnego socjalizmu. Mimo iż
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 223
w raportach przygotowywanych na zlecenie różnych instytucji, np. Instytutu Niemiec-
kiej Gospodarki, podkreśla się, że osiedlanie się imigrantów w landach wchodzących
w skład byłego NRD zapobiegłoby nadmiernemu wyludnianiu się tych terenów, to
takie poglądy nie traają jednak na podatny grunt (Kamińska-Korolczuk, 2016, s. 95).
Siłą AfD, tryumfującą przede wszystkim w landach byłego NRD, jest język używany
przez nią w przestrzeni publicznej. Jest on daleki od zasad poprawności politycznej.
Obecnie AfD jest ugrupowaniem klasykowanym jako partia prawicowego populi-
zmu. Stała się reprezentacją dla osób obarczających dotychczas rządzącą klasę poli-
tyczną odpowiedzialnością za niespełnione nadzieje, napływ imigrantów, zmiany na
rynku pracy oraz ogólnie – wszystko co niekorzystnego działo się i dzieje w społe-
czeństwie.
W obliczu strat wyborczych priorytetem rządu Angeli Merkel stały się uszczel-
nianie granic, kontrola przepływu ludności w ramach państwa, rewizja założeń do-
tyczących uregulowań rynku pracy i polityki społecznej. Nie udało się przy tym
uniknąć koniktów w gronie koalicjantów, jednak wzajemna krytyka wpłynęła ne-
gatywnie na wizerunek partii w oczach wyborców. Nadal, nawet po zmianie poli-
tyki w stosunku do migrantów i zaostrzeniu warunków przyjmowania imigrantów/
uchodźców, odczuwalna jest niechęć do kontynuowania przyjętej linii programowej
przez teoretycznie ostatni z rządów Angeli Merkel. Pojawienie się kolejnej, po Zie-
lonych i Die Linke, partii relewantnej w systemie partyjnym RFN, było wynikiem
niezadowolenia z prowadzonej polityki europejskiej. Fragmentaryzacja sceny poli-
tycznej wymusiła zmiany w stylu komunikowania się starych partii z wyborcami.
Nie wpłynęła co prawda na osłabienie zdolności koalicyjnej FDP czy Zielonych,
bo w przestrzeni politycznej Niemiec występuje generalna zasada niewchodzenia
w koalicję z partiami skrajnymi, a taką, po radykalizacji poglądów, jest AfD, ale
wykazała, że na scenie politycznej jest miejsce dla kolejnego ugrupowania repre-
zentującego interesy wyborców. Współczesne procesy migracyjne, głównie siódma
fala migracji 2015 r., to czynnik najsilniej wpływający na najbardziej dynamiczną
fragmentację systemu partyjnego RFN po jej powstaniu po II wojnie światowej. Ni-
gdy dotąd ugrupowaniu jednego problemu, bo takim niewątpliwie stała się AfD po
zmianie władzy wewnątrz ugrupowania i przejęcie jej przez Jörga Meuthena i Ale-
xandra Gaulanda, nie zdobyło w tak krótkim czasie poparcia w tak szerokiej grupie
wyborców. Zwolennikami AfD są głównie mężczyźni, to dwie trzecie wszystkich
osób, które zagłosowały na to ugrupowanie, a także osoby w wieku 35–59 lat – w tej
grupie poparcie dla AfD wynosi ponad 15%. Nie ma jednak reguł, które stanowiły-
by, że na to ugrupowanie głosują tylko zamieszkujący landy wschodnie (tutaj naj-
większą popularnością AfD cieszy się na wsi), bo zwolenników ma i w landach za-
chodnich. Podobnie jest i z posiadanym majątkiem – głos na Alternatywę oddały nie
tylko osoby bez czy tylko z podstawowym dochodem, ale i przedsiębiorcy pracujący
na własny rachunek (Niedermayer, Hofrichter, 2016, s. 267–284).
Zauważyć można, że problemy XXI w. przyniosły ze sobą dynamicznie zmiany
w systemie partyjnym RFN. Od momentu powstania państwa w 1949 r. dopiero pod
koniec lat siedemdziesiątych XX w. zaczęła funkcjonować jakakolwiek inna relewant-
na partia niż dwie Volkspartei i FDP. W XXI takich partii wyłoniło się aż dwie – Die
Linke i AfD. Przy czym żadna z wcześniejszych fal migracji nie wprowadziła na scenę
polityczną partii tak radykalnie antyimigracyjnej, jaką jest AfD. Być może tym razem
224 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
przyczyną są duże różnice kulturowe między Niemcami a osobami przybyłymi do
Niemiec. Jeszcze do niedawna odmienność kultury i zachowania Turków wydawa-
ły się być nie do zaakceptowania. Obecnie kontrast między kulturami przybyszów
z Afryki czy – w mniejszym stopniu – Bliskiego Wschodu działa na korzyść pozytyw-
nego postrzegania Turków w systemie społecznym RFN.
Sukces AfD zapewne zachęci kolejne ugrupowania do próbowania swoich sił
w walce wyborczej. A to zagraża dominującej dotąd pozycji Volkspartei, szczegól-
nie borykającej się z wewnętrznymi problemami SPD. Trzeba jednak zauważyć, że
Alternatywa odbiera elektorat nie tylko Volkspartei, lecz i lewicowej Die Linke oraz
skrajnie prawicowej Narodowodemokratycznej Partii Niemiec (Nationaldemokra-
tische Partei Deutschlands, NPD), która dotąd nie posiadała swojej reprezentacji
w Bundestagu, była jednak kojarzona z niepokojącym zjawiskiem powracania do
idei narodowego socjalizmu. System partyjny RFN będzie zapewne dalej ulegał
fragmentacji, jednak nie od razu, ponieważ po pierwsze, AfD umiejętnie prowadzi
politykę komunikacyjną z wyborcami, po drugie, mobilizuje to innych obywateli
do zwiększania swojego zaangażowania w przestrzeni społecznej i demonstrowania
poglądów odmiennych od ksenofobicznych. Sondaże wyborcze wykazują, że coraz
większym poparciem cieszy się Związek 90/Zieloni. W czerwcu 2019 nawet 27%
wyborców byłoby skłonnych oddać na nie głos w kolejnych wyborach (Spiegel,
2019).
Stosunek Niemców do osób innej narodowości zmieniał się dynamicznie na
przestrzeni ostatnich dziesięcioleci. Część osób nie akceptuje imigrantów, a niechęć
do cudzoziemców widoczna jest szczególnie tam, gdzie ocenie podlega zachowa-
nie osób o najniższych kwalikacjach, pozostających bez pracy, bez znajomości
języka, żyjących w zamkniętych nieintegrujących się grupach. Kolejna część spo-
łeczeństwa dostrzega fakt, że wraz z kryzysem 2015 r. do Niemiec emigrowały
osoby, których życie było zagrożone, niejednokrotnie wykształcone, szukające bez-
piecznego miejsca dla siebie i bliskich. Różnice kulturowe wpływające na ocenę
imigrantów występują jednak nie tylko na linii przybysze–obywatele. Nawet wśród
samych Niemców panuje poczucie, że integracja społeczeństwa niemieckiego po
zjednoczeniu państwa, nie powiodła się (Schümer, 2016). Odmienna mentalność
obywateli RFN pochodzących z landów wschodnich znajduje ujście we wzrasta-
jącej liczbie organizacji głoszących hasła antyimigracyjne. Zachowanie się rządu
RFN podczas siódmej fali migracji, nazywanej kryzysem migracyjnym z 2015 r.,
ewaluowało między 2015 a 2019 r. i było w zasadzie odpowiedzią na zachodzące
w systemach społecznym oraz politycznym zmiany i związane z nimi oczekiwania
społeczne. Obecnie władze prowadzą w przestrzeni publicznej politykę informa-
cyjną mającą na celu zapobieganie nastrojom, w których wykorzystywano by hasła
dotyczące ochrony tożsamości ludności rdzennej przed wpływami innych kultur
– mowa oczywiście przede wszystkim o islamie. Nie da się nie zauważyć, że po
kryzysie 2015 r. zmieniła się retoryka wypowiedzi publicznych i nawet przedstawi-
ciele Volkspartei, dotąd starający się komunikować zgodnie z przyjętymi zasadami
politycznej poprawności, zmieniają sposób porozumiewania się ze społeczeństwem.
A oczekiwania społeczne w RFN są jasne, o problemach należy mówić od razu, na-
zywając rzeczy po imieniu i dokładnie klasykować oraz przedstawiać wszystkie
ewentualnie nadchodzące zagrożenia.
Fragmentacja systemu partyjnego RFN wynikająca z procesów migracyjnych 225
Bibliograa
Augustin B. (2018), Flüchtlingspolitik. Die Kosten der Integration, „Deutschlandfunk”, 30.10.2018,
https://www.deutschlandfunk.de/fluechtlingspolitik-die-kosten-der-integration.724.
de.html?dram:article_id=432001, 24.06.2019.
Bundesministerium der Justiz und für Verbraucherschutz, Staatsangehörigkeitsgesetz (StAG), https://
www.gesetze-im-internet.de/stag/BJNR005830913.html, 12.05.2019.
Bundesministerium des Innern, für Bau und Heimat, Gesetz zur Bekämpfung des internatio-
nalen Terrorismus (Terrorismusbekämpfungsgesetz TBG), https://www.bmi.bund.de/
SharedDocs/downloads/DE/gesetztestexte/Terrorismusbekaempfungsgesetz_pdf.html,
12.05.2019.
Bundeszentrale für politische Bildung, 25 Jahre Brandanschlag in Solingen, https://www.bpb.de/
politik/hintergrund-aktuell/161980/brandanschlag-in-solingen, 22.06.2019.
Charley-Kai J., (2018), Number of migrants in Germany hits record high, „UK Reuters”, 12.04.2018,
https://uk.reuters.com/article/uk-germany-immigration/number-of-migrants-in-germany-
hits-record-high-idUKKBN1HJ2BQ, 12.05.2019.
Constant A., Massey D. S. (2003), Self-selection, earnings, and out-migration: A longitudinal study
of immigrants to Germany, „Journal of Population Economics”, vol. 16, no 4.
De Stats, Statistisches Bundesamt, Bevoelkerung, Demograscher Wandel, https://www.destatis.de/
DE/Themen/Querschnitt/Demograscher-Wandel/_inhalt.html, 12.06.2019.
Der Bundeswahlleiter (2017), Bundestagswahl 2017: Endgültiges Ergebnis, „Pressemitteilung”,
Nr. 34/17, 18.10.2017, https://www.bundeswahlleiter.de/info/presse/mitteilungen/bundestag-
swahl-2017/34_17_endgueltiges_ergebnis.html, 22.06.2019.
Die Linke, Zur Auseinandersetzung mit der Geschichte, https://www.die-linke.de/partei/ueber-uns/
geschichte/, 14.05.2019.
DPA/The Local, German population has grown by two million since 2015 due to immigration, https://
www.thelocal.de/20180313/german-population-has-grown-by-two-million-since-2015-due-
to-immigration, 12.05.2019.
DW (2018), Prawicowi populiści zjednoczeni w Chemnitz. Polityk CDU: ostrzej wziąć się za AfD,
https://www.dw.com/pl/prawicowi-populiści-zjednoczeni-w-chemnitz-polityk-cdu-ostrzej-
wziąć-się-za-afd/a-45321131, 23.06.2019.
DW (2018a), Chaos w Chemnitz. Demonstracje i antyimigranckie ekscesy, https://www.dw.com/pl/
chaos-w-chemnitz-demonstracje-i-antyimigranckie-ekscesy/a-45256577, 23.06.2019.
DW (2018b), Kary więzienia za hajlowanie. AfD dyscyplinuje swoich członków, https://www.
dw.com/pl/kary-więzienia-za-hajlowanie-afd-dyscyplinuje-swoich-członków/a-45493927,
23.06.2019.
DW (2018c), Wypowiedź polityka AfD przedmiotem dyskusji w jej szeregach, https://www.dw.com/
pl/niemcy-wypowiedź-polityka-afd-przedmiotem-dyskusji-w-jej-szeregach/a-44059480,
23.06.2019.
Hönekopp E. (1997), Labour Migration to Germany from Central and Eastern Europe – Old and
New Trends, IAL Labour Market Research Topics 23, http://213.241.152.197/topics/1997/
topics23.pdf, 23.03.2019.
https://www.welt.de/politik/deutschland/plus158636818/Warum-Deutsche-ein-Recht-auf-Unzufrie-
denheit-haben.html, 12.06.2019.
insti-tut.org/leadmin/user_upload/Neue_Potenziale/Neue_Potenziale_online.pdf, 10.05.2019.
Jackowska N. (2010), Niemiecka Konferencja ds. Islamu jako przykład instytucjonalizacji dialogu
państwa z muzułmanami w Republice Federalnej Niemiec, „Biuletyn Instytutu Zachodnie-
go”, nr 45/2010, www.iz.poznan.pl/.../233_nr%2045.%20Muzułmanie%20w%20RFN.pdf,
15.06.2019.
226 Katarzyna KAMIŃSKA-KOROLCZUK
Kamińska-Korolczuk K. (2016), Między ryzykiem a korzyścią – znaczenie zmian wprowadzanych
w polityce imigracyjnej dla systemów politycznych wybranych państw Unii Europejskiej, w:
Systemy polityczne i komunikowanie polityczne w Europie i na świecie, red. K. Kamińska-
Korolczuk, M. Mielewczyk, R. Ożarowski, Gdańsk.
Kamińska-Korolczuk K. (2017), Nowy prawicowy populizm w niemieckim systemie partyjnym, w:
Nowe partie i ruchy polityczne: praktyka i idee współczesnych demokracji, red. K. Walecka,
K. Wojtas, Warszawa.
Kamińska-Korolczuk K. (2018), Zmiany w kształcie systemu partyjnego Republiki Federalnej Nie-
miec na przełomie XX i XXI wieku, w: Wybrane systemy polityczne i partyjne – wyzwania
i prognozy, red. K. Kamińska-Korolczuk, M. Mielewczyk, R. Ożarowski, Gdańsk.
Kamińska-Moczyło K. (2014), Edukacja i imigracja w nowych i starych państwach Unii Europej-
skiej: przykład RFN i Łotwy, w: Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, red. M. Boryń,
B. Duraj, S. Mrozowska, Toruń.
Klingholz R., Woellert F. (2014), Neue Potenziale Zur Lage der Integration in Deutschlands, Berlin-
Institut für Bevölkerung und Entwicklung, Juni 2014, Berlin.
Konstytucja Niemiec (2008), tłum. B. Banaszak, A. Malicka, Warszawa, http://libr.sejm.gov.pl/tek01/
txt/konst/niemcy.html, 12.06.2019.
Laakso M., Taagepera R. (1979), „Effective” Number of Parties: A Measure with Applica-
tion to West Europe, „Comparative Political Studies”, nr 12 (1), https://doi.org/10.1177/
001041407901200101, 19.05.2019.
Lipset S. M., Rokkan S. (red.) (1967), Party systems and voter alignments: Cross-national perspec-
tives, „International Yearbook of Political Behavior Research”, vol. 7, New York.
Niedermayer O. (2001), Nach der Vereinigung: Der Trend zum uiden Fünfparteiensystem, w:
Parteiendemokratie in Deutschland, red. O. W. Gabriel, O. Niedermayer, R. Stöss, Bonn.
Niedermayer O. (2006), Das Parteiensystem Deutschlands, w: Die Parteiensysteme Westeuropas,
red. O. Niedermayer, R. Stöss, M. Haas, Wiesbaden.
Niedermayer O., Hofrichter J. (2016), Die Wählerschaft der AfD: wer ist sie, woher kommt sie und
wie weit rechts steht sie?, „Zeitschrift für Parlamentsfragen”, Nr. 47 (2).
Rinke A. (2019), Germany must combat right-wing extremism, Merkel says after politician’s mur-
der, Reuters, 22.06.2019, https://www.reuters.com/article/us-germany-crime/germany-must-
combat-right-wing-extremism-merkel-says-after-politicians-murder-idUSKCN1TN0C9,
24.06.2019.
Sartori G. (1976), Parties and Party Systems: A Framework for Analysis, „Cambridge University
Press”, Vol. 1, London.
Schümer D. (2016), Warum Deutsche ein Recht auf Unzufriedenheit haben, 10.10.2016.
Siaroff A. (2003), Two-and-a-Half-Party Systems and the Comparative Role of the ‘Half’, „Party
Politics”, Vol. 9, issue 3.
Spiegel, online, Sonntagsfrage. Umfragen zu Bundestags- und Landtagswahlen, https://www.spie-
gel.de/politik/deutschland/sonntagsfrage-umfragen-zu-bundestagswahl-landtagswahl-euro-
pawahl-a-944816.html, 24.06.2019.
Stańczyk-Minkiewicz M. (2017), Migracje Afrykańczyków do Europy jako efekt niestabilności
państw Afryki Subsaharyjskiej, w: Między tolerancją a niechęcią: polityka współczesnych
państw europejskich wobec migrantów i mniejszości, red. A. Adamczyk, A. Sakson, C. Tro-
siak, Poznań, seria: Mniejszości – Migracje – Wielokulturowość, t. 3.
Stańczyk-Minkiewicz M. (2018), Eskalacja czy minimalizacja zjawiska migracji z Afryki do Europy?
Próba analizy scenariuszy przyszłości, w: Europejskie i polskie doświadczenia z etnicznością
i migracjami w XXI wieku, red. A. Adamczyk, A. Sakson, C. Trosiak, Poznań, seria: Mniej-
szości – Migracje – Wielokulturowość, t. 4.
syd, dpa, ADP (2017), Gauland über AfD-Erfolg „Wir werden Frau Merkel jagen”, „Spiegel online”,
http://www.spiegel.de/politik/deutschland/afd-alexander-gauland-wir-werden-frau-merkel-
jagen-a-1169598.html, 04.05.2019.