Content uploaded by Grzegorz Lesiński
Author content
All content in this area was uploaded by Grzegorz Lesiński on Jan 24, 2022
Content may be subject to copyright.
Kulon 26 (2021) 69
Adresy autorów:
Grzegorz Lesiński, Instytut Nauk o Zwierzętach, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, ul. Ciszewskiego 8, 02-787 Warszawa, e-mail: glesinski@
wp.pl
Mateusz Grzębkowski, Koło Naukowe Leśników, Sekcja Ornitologiczna, Szko-
ła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 166,
02-787 Warszawa
Jan Rapczyński, Koło Naukowe Leśników, Sekcja Ornitologiczna, Szkoła Głów-
na Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, ul. Nowoursynowska 166, 02-787
Warszawa
BATS CAPTURED IN ORNITHOLOGICAL NETS AT A BIRD RINGING STATION
IN THE MIDDLE VISTULA RIVER VALLEY
Summary
Data on bats captured in ornithological nets during the bird ringing project were collected
at the station located on the Rembeza Island (51.97oN, 21.27oE) in the Vistula river valley close
to Czersk village in 2013-2014 and 2019-2021. Bat species, their sex and age were determined
based on photos made by ornithologists. In total, 32 individuals of six species were recorded.
e most abundant were: Plecotus auritus (13) and Myotis daubentonii (9), i.e., species foraging
close to vegetation or over the water surface, and ying on relatively low height. Species common
in the area but ying higher Nyctalus noctula was captured rarely. Rare and valuable species – Myotis
dasycneme – was also recorded, and the presence of an adult female suggests the occurrence of
a breeding colony in the vicinity of the study site.
Keywords: Chiroptera, bat fauna, netting, ornithological nets, riparian habitats, central
Poland.
Received – October 2021, accepted – November 2021
Grzegorz Lesiński, Błażej Wojtowicz
DROBNE SSAKI PÓŁNOCNEJ CZĘŚCI PUSZCZY KOZIENICKIEJ
NA PODSTAWIE ANALIZY DIETY PUSZCZYKA STRIX ALUCO
W latach 2019-2021 zbadano dietę puszczyka Strix aluco na stanowisku
w miejscowości Stary Chinów (51°37’N, 21°28’E) w celu określenia składu ga-
tunkowego zgrupowania drobnych ssaków zasiedlających północną część Puszczy
Kozienickiej. Wypluwki zebrano we wnętrzu nowego, drewnianego budynku (na
murowanej piwnicy), którego budowy nie ukończono. Pozbawione okien otwory
70 Kulon 26 (2021)
umożliwiały swobodny wlot ptaków do wszystkich pomieszczeń. Budynek znajdo-
wał się na skraju lasu w pobliżu granicy rezerwatu przyrody „Guść” opowierzchni
ok. 87 ha. Jest to rezerwat leśny, częściowy. Dominującym zbiorowiskiem jest tu
ols i towarzyszący mu łęg jesionowo-olszowy oraz bór mieszany wilgotny. Dużą
część stanowi starodrzew w wieku 113-120 lat. W kierunku zachodnim od re-
zerwatu przeważa bór świeży porastający wydmy. W obu typach boru dominu-
je sosna zwyczajna Pinus sylvestris. Domieszkę stanowi dąb szypułkowy Quercus
robur, brzoza omszona Betula pubescens i świerk pospolity Picea abies. Wpod-
szycie rośnie między innymi kruszyna pospolita Frangula alnus, kalina koralowa
Viburnum opulus i porzeczka czarna Ribes nigrum.
Analizę wypluwek, zebranych w dniach 26 V i 24 X 2019, 2 V 2021, wy-
konano przy użyciu standardowych metod (Raczyński i Ruprecht 1974). Prepa-
rowano je na mokro, wyodrębniając elementy umożliwiające oznaczenie gatun-
ku (czaszki i żuchwy, a rzadziej inne kości, np. ramienne u kreta europejskiego
Talpa europaea). Materiał kostny oznaczono posługując się kluczem pod red. Puc-
ka (1984) i porównawczą kolekcją czaszek ssaków.
Zebrany materiał liczył 1021 osobników drobnych ssaków (tab. 1). Ponad-
to spośród kręgowców stwierdzono 29 ptaków Aves i 40 płazów bezogonowych
Anura. Na objętym badaniem stanowisku wykazano obecność 18 gatunków ssa-
ków, w tym czterech należących do rzędu ryjówkokształtnych Soricomorpha,
trzech nietoperzy Chiroptera i 11 gryzoni Rodentia. Najczęstszymi o arami sów
były: nornica ruda Clethrionomys glareolus, ryjówka aksamitna Sorex araneus, my-
szarka leśna Apodemus avicollis i nornik bury Microtus agrestis. Udział myszar-
ki leśnej w diecie puszczyków był zaniżony, ponieważ znacznej liczby osobników
zrodzaju Apodemus nie oznaczono do gatunku. Większość oznaczonych do ga-
tunku przedstawicieli tego rodzaju to były myszarki leśne. Nietoperze były repre-
zentowane przez pojedyncze osobniki trzech gatunków z rodzaju Myotis. Stwier-
dzono też dwa gatunki z rodziny popielicowatych Gliridae: orzesznicę leszczyno-
wą Muscardinus avellanarius i popielicę szarą Glis glis, z których częstszy był ostat-
ni gatunek, którego średni udział wyniósł 3,7% złowionych przez sowy ssaków,
aw jednej z prób osiągnął nawet 10,3% (tab. 1).
W porównaniu z innymi dużymi terenami leśnymi w tej części kraju, licz-
ba gatunków drobnych ssaków z rzędów ryjówkokształtnych i gryzoni w północ-
nej części Puszczy Kozienickiej jest wysoka, zwłaszcza, że została wykazana tyl-
ko na jednym stanowisku. Analiza częstości występowania wybranych gatunków
w diecie puszczyków w trzech parkach krajobrazowych, zlokalizowanych w od-
ległości 40-90 km od Starego Chinowa na północny-zachód i północ, wykaza-
ła, że niektóre drobne ssaki w północnej części Puszczy Kozienickiej są zdecydo-
wanie częściej notowane. Do nich należą: ryjówka aksamitna, ryjówka malutka
Sorex minutus, nornica ruda, nornik bury, orzesznica leszczynowa i popielica sza-
ra (tab. 2). Szczególnie cenna jest stosunkowo liczna obecność ostatniego gatun-
ku, który na niżu Polski występuje bardzo rzadko i w izolowanych populacjach
(Jurczyszyn i Profus 2021).
Kulon 26 (2021) 71
Tab. 1. Udział poszczególnych gatunków ssaków w próbach pokarmu puszczyka w Sta-
rym Chinowie
Table 1. Percentage share of small mammal species in the pellets of the Tawny Owl collected
in Stary Chinów. (1) – Species, (2) – Total
Gatunek (1) 26 V 2019 24 X 2019 2 V 2021 Razem (2)
N % N % N % N %
Talpa europaea 1 0,2 1 0,4 1 0,6 3 0,3
Sorex araneus 126 20,1 25 11,0 49 29,7 200 19,6
Sorex minutus 36 5,7 5 2,2 4 2,4 45 4,4
Neomys fodiens 6 1,0 1 0,4 0 0 7 0,7
Myotis myotis 1 0,2 0 0 0 0 1 0,1
Myotis bechsteinii 1 0,2 0 0 0 0 1 0,1
Myotis brandtii 0 0 0 0 1 0,6 1 0,1
Clethrionomys glareolus 234 37,3 92 40,4 61 37,0 387 37,9
Microtus arvalis 40 6,4 4 1,8 8 4,8 52 5,1
Microtus oeconomus 4 0,6 2 0,9 1 0,6 7 0,7
Microtus agrestis 33 5,3 13 5,7 8 4,8 54 5,3
Microtus spp. 2 0,3 0 0 0 0 2 0,2
Mus musculus 1 0,2 1 0,4 0 0 2 0,2
Apodemus agrarius 11 1,8 0 0 2 1,2 13 1,3
Apodemus sylvaticus 6 1,0 0 0 0 0 6 0,6
Apodemus avicollis 31 4,9 34 14,9 4 2,4 69 6,8
Apodemus spp. 58 9,2 42 18,4 5 3,0 105 10,3
Micromys minutus 7 1,1 2 0,9 0 0 9 0,9
Muscardinus avellanarius 13 2,1 2 0,9 4 2,4 19 1,9
Glis glis 17 2,7 4 1,8 17 10,3 38 3,7
Razem (2) 628 100,0 228 100,0 165 100,0 1 021 100,0
W materiale z północnej części Puszczy Kozienickiej brak było kilku gatun-
ków związanych z podłożem, które stwierdzono w niewielkiej odległości od tego te-
renu, np. smużki leśnej Sicista betulina i nornika darniowego Microtus subterraneus
(Pucek 1983, Raczyński 1983, Szuma 2021). Obecność, zwłaszcza tego drugie-
go, nie jest tu wykluczona. Zaskakujący jest natomiast brak karczownika ziem-
nowodnego Arvicola amphibius, którego wymieniono z trzech stanowisk w Pusz-
czy Kozienickiej (Zub 2021). Tym bardziej, że w sąsiedztwie stanowiska pusz-
czyka znajdował się fragment podmokłych lasów, które sprzyjają występowaniu
tego gatunku. Niestety, z powodu braku szczegółów obserwacji zamieszczonych
72 Kulon 26 (2021)
w tym internetowym opracowaniu, trudno odnieść się do wiarygodności dotych-
czasowych danych.
Zwraca uwagę niewielki udział w Starym Chinowie gryzoni synantropijnych
(myszy domowej Mus musculus i szczura wędrownego Rattus norvegicus), mimo
tego, że miejsce wypoczynku sowy znajdowało się na skraju wsi. Prawdopodob-
nie głównymi miejscami żerowania były zatem tereny leśne i rolnicze.
Nietoperze Puszczy Kozienickiej zostały poznane stosunkowo dobrze już
wlatach 1990., kiedy wykazano 16 gatunków (Kowalski et al. 1996). Trzy gatun-
ki stwierdzone w diecie puszczyka w Starym Chinowie, znajdują się w tej grupie.
Warto zwrócić uwagę, że sowa złowiła nocka Bechsteina Myotis bechsteinii, ga-
tunek rzadko notowany w naszych lasach (Sachanowicz i Ciechanowski 2005).
Może to wskazywać na występowanie w Puszczy Kozienickiej dość licznej popu-
lacji tego gatunku. Z kolei nocek duży Myotis myotis w rejonie stanowiska badaw-
czego tworzy liczną kolonię rozrodczą, liczącą kilkaset osobników (dane niepubl.
autorów). Jest na tym terenie dość często stwierdzany (Kowalski et al. 1996). No-
cek Brandta Myotis brandtii jest w tej części Polski nielicznie, ale regularnie no-
towany (Lesiński et al. 2016a, 2018a, 2018b, Sachanowicz 2021). Z pewnością
liczba gatunków nietoperzy zasiedlających północną część Puszczy Kozienickiej
jest zdecydowanie większa. Zastosowana metoda wymagałaby znacznie większe-
go materiału, by wykazać inne gatunki z tej grupy ssaków, których przedstawicie-
le są przez puszczyki łowione rzadko i przypadkowo.
Tab. 2. Porównanie procentowych udziałów wybranych gatunków (lub grup gatunków)
drobnych ssaków w północnej części Puszczy Kozienickiej oraz w lasach parków krajobrazowych:
Chojnowskiego i Mazowieckiego. Pogrubiono liczby dla gatunków, które były częściej łowione
przez sowy w Puszczy Kozienickiej
Table 2. Comparison of the percentage (%) of selected species (or groups of species) of
small mammals in the northern part of the Kozienice Forest and in the forests of the Chojnów,
Masovian, and Bolimów landscape parks. e values for the species more frequentl y captured by
owls in the Kozienice Forest were given in bold. (1) – Species or group of species, (2) – Kozienice
Forest (this paper), (3) – Chojnów Landscape Park, (4) – Masovian Landscape Park, (5) – Bolimów
Landscape Park
Gatunek lub grupa
gatunków (1)
Puszcza
Kozienicka
(ta praca) (2)
N = 1 021
Chojnowski Park
Krajobrazowy (3)
(Romanowski
et al. 2014)
N = 1 038
Mazowiecki Park
Krajobrazowy (4)
(Lesiński
et al. 2016b)
N = 1 444
Bolimowski Park
Krajobrazowy (5)
(Lesiński
et al. 2016a)
N = 1 650
Sorex araneus 19,6 16,7 11,6 12,7
Sorex minutus 4,4 3,6 2,8 4,2
cd. tabeli na następnej stronie
Kulon 26 (2021) 73
Chiroptera 0,3 0,3 0,3 0,7
Clethrionomys glareolus 37,9 33,8 26,2 18,8
Microtus arvalis 5,1 2,0 4,5 9,8
Microtus oeconomus 0,7 0,5 1,3 1,3
Microtus agrestis 5,3 0 2,3 0
Mus musculus 0,2 0,4 2,8 7,2
Rattus norvegicus 0 0,7 1,0 0,1
Apodemus agrarius 1,3 3,2 9,2 4,9
Apodemus avicollis 6,8 12,2 14,5 26,4
Micromys minutus 0,9 6,2 1,9 1,8
Muscardinus
avellanarius 1,9 0 1,2 0,3
Glis glis 3,7 0 0 0
Przedstawione dane uzupełniają informacje na temat teriofauny Puszczy
Kozienickiej, która jest jeszcze niedostatecznie poznana. Warte podkreślenia jest
to, że część północna tego kompleksu leśnego jest bogata w gatunki. Stosunko-
wo liczną populację tworzy tu popielica szara. Obecność tego gatunku w dużym
stopniu decyduje o wyjątkowym charakterze tego terenu w porównaniu z wielo-
ma innymi lasami zlokalizowanymi na Mazowszu.
Literatura
Jurczyszyn M., Profus P. 2021. Popielica Glis glis (Linnaeus, 1766). W: Atlas ssa-
ków Polski (H. Okarma i in. red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kra-
ków, wersja internetowa (https://www.iop.krakow.pl/Ssaki/gatunek/84, do-
stęp 15 VI 2021).
Kowalski M., Krasnodębski I., Sachanowicz K., Dróżdż R., Wojtowicz B. 1996.
Skład gatunkowy, wybiórczość kryjówek i miejsc żerowania nietoperzy
wPuszczy Kozienickiej. Kulon 1: 25-41.
Lesiński G., Gryz J., Rachwald A., Krauze-Gryz D. 2018a. Zgrupowania nieto-
perzy w rozdrobnionych kompleksach leśnych w okolicy Rogowa (środko-
wa Polska). Bat assemblages in fragmented forest complexes near Rogów
(central Poland). Leśne Prace Badawcze 79: 253-260.
Lesiński G., Hejduk J., Gajęcka K., Górecki M. T., Janus K., Zieleniak A. 2018b.
Nietoperze Bolimowskiego Parku Krajobrazowego i terenów otaczających.
Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 37, 2: 65-80.
cd. tabeli
74 Kulon 26 (2021)
Lesiński G., Janus K., Nowak K., Pruszkowska A. 2016a. Drobne ssaki Bolimow-
skiego Parku Krajobrazowego i okolic na podstawie analizy diety puszczyka
Strix aluco. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 35, 4: 57-69.
Lesiński G., Stolarz P., Dąbrowski R., Gryz J., Krauze-Gryz D., Skrzypiec-Nowak P.,
Świć J. 2016b. Small mammals in the diet of owls in the Masovian Landscape
Park and its adjacent areas. Fragmenta Faunistica 59: 73-86.
Pucek Z. 1983. Sicista betulina (Pallas, 1778). W: Atlas rozmieszczenia ssaków
wPolsce (Z. Pucek, J. Raczyński red.). PWN, Warszawa: 132-134.
Pucek Z. (red.) 1984. Klucz do oznaczania ssaków Polski. PWN, Warszawa.
Raczyński J. 1983. Pitymys subterraneus (de Sélys-Longshamps, 1836). W: Atlas
rozmieszczenia ssaków w Polsce. PWN, Warszawa: 108-110.
Raczyński J., Ruprecht A. L. 1974. e e ect of digestion on the osteological
composition of owl pellets. Acta Ornithologica 14, 2: 25-38.
Romanowski J., Tarłowski A., Lesiński G., Olszewski A. 2014. Drobne ssaki
Chojnowskiego Parku Krajobrazowego w pokarmie puszczyka Strix aluco.
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 70: 63-67.
Sachanowicz K. 2021. Nocek Brandta Myotis brandtii (Eversmann, 1845). Atlas
ssaków Polski (H. Okarma i in. red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kra-
ków, wersja internetowa (https://www.iop.krakow.pl/Ssaki/gatunek/165,
dostęp 15 VI 2021).
Sachanowicz K., Ciechanowski M. 2005. Nietoperze Polski. Multico O cyna
Wydawnicza, Warszawa.
Szuma E. 2021. Smużka Sicista betulina (Pallas, 1778). Atlas ssaków Polski
(H. Okarma i in. red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków, wer-
sja internetowa (https://www.iop.krakow.pl/Ssaki/gatunek/81, dostęp
15 VI 2021).
Zub K. 2021. Karczownik Arvicola terrestris (Linnaeus, 1758). W: Atlas ssaków
Polski (H. Okarma i in. red.). Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków,
wersja internetowa (https://www.iop.krakow.pl/Ssaki/gatunek/66, dostęp
15 VI 2021).
Adresy autorów:
Grzegorz Lesiński, Instytut Nauk o Zwierzętach, Szkoła Główna Gospodarstwa
Wiejskiego w Warszawie, ul. Ciszewskiego 8, 02-787 Warszawa, e-mail: glesinski@
wp.pl
Błażej Wojtowicz, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Nietoperzy, Chinów
28E, 26-900 Chinów, e-mail: molos.pl@gmail.com
Kulon 26 (2021) 75
SMALL MAMMALS OF THE NORTHERN PART OF THE KOZIENICE FOREST
BASED ON THE ANALYSIS OF THE TAWNY OWL STRIX ALUCO DIET
Summary
e analysis of the composition of the Tawny Owl pellets collected at a study site (Stary
Chinów, 51o37’N, 21o28’E) in the northern part of the Kozienice Forest in 2019-2021 documented
18 species of small mammals. ey represented three orders: Soricomorpha (4), Chiroptera (3),
and Rodentia (11). e community of small mammals in the study area was relatively rich. e
most frequently noted species were: Sorex araneus, Clethrionomys glareolus, Microtus agrestis and
Apodemus avicollis. e populations of rodents of the family Gliridae (Muscardinus avellanarius,
Glis glis) and Microtus agrestis living on the study site are relatively abundant as compared to other
areas of central Poland.
Keywords: Mammalia, species composition, owl pellets, woodland, Glis glis, central
Poland.
Received – June 2021, accepted – October 2021
Grzegorz Lesiński
NOWE STANOWISKO ZĘBIEŁKA KARLICZKA CROCIDURA
SUAVEOLENS W STAROMIEŚCIU WOJEWÓDZTWO ŚLĄSKIE
NA GRANICY ZASIĘGU
Analiza materiału wypluwek płomykówki Tyto alba, zebranych w dniu
30 VIII 2009 roku w kościele w Staromieściu (gmina Lelów, województwo
śląskie, 50,67oN, 19,61oE) wykazała obecność pięciu osobników zębiełka karliczka
Crocidura suaveolens wśród 472 o ar kręgowych sowy (udział 1,1%). Gatunek
oznaczono na podstawie wymiarów żuchwy oraz szerokości czaszki na wyrostkach
zapanewkowych. Wielkość żuchw (tab.) jednoznacznie wskazuje na zębiełka
karliczka i wyklucza zębiełka białawego Crocidura leucodon (Ruprecht 1971,
Pucek 1984), którego stanowiska są znane w odległości ok. 70 km na wschód od
Staromieścia (Pucek i Michalak 1983). Za pomocą suwmiarki wykonano pomiar
szerokości czaszki na wyrostkach zapanewkowych (5,5 mm), który mieści się
w zakresie opisanym dla zębiełka karliczka – 5,2-6,2 mm, w porównaniu
zwymiarami dla zębiełka białawego – 5,9-7,0 mm (Michalak 1989).
Przez Polskę przebiega północna granica zasięgu zębiełka karliczka w Europie
(Palomo et al. 2016). Stanowisko w Staromieściu wyznacza aktualnie znaną granicę
jego zwartego zasięgu w tej części kraju. Najbliżej położone dotychczas podawane
stanowiska zębiełka karliczka znajdują się w miejscowościach: Goleniowy i Obiechów
