ArticlePDF Available

İZMİR'İN SALGIN HASTALIKLAR TARİHİNE BİR KATKI: AVRUPALI HEKİMLERİN GÖZÜYLE 1865 KOLERA SALGINI

January 2022

Authors:

Samsun University

Salgın hastalıklar Doğu-Batı yönünde bir köprü konumunda olan Osmanlı coğrafyasında her dönem önemli bir tahribat yapmıştır. 19. yüzyılda vebanın yerini alarak küresel bir tehdit halini alan kolera Osmanlı topraklarında kolera ilk defa 1822 senesinde görülmüştür. Gerek büyük salgınlar gerekse de ara salgınlar halinde Osmanlı topraklarından eksik olmayan kolera bu yüzyılda, deniz ve kara ticaret yollarının kesişme noktasında bulunan Osmanlı ülkesinde de büyük çaplı zayiata sebep olmuştur. Bu süreçte koleranın en çok kurban aldığı şehirler ulaşım ağının merkezinde yer alan liman şehirleri olmuştur. Bu çerçevede İzmir, başkenti Akdeniz’deki diğer limanlara bağlayan önemi bir liman olarak kolera salgınlarına maruz kalmıştır. İzmir’de ilk defa 1831’de görülen kolera bu yüzyıl içinde 1848, 1854 ve 1865, 1871-1872, 1890-1896 yıllarında da yeniden şehirde etkili olmuştur. Bu çalışma, kaynaklarda hakkında çok fazla bir bilgi bulunmayan 1865 kolera salgınını, salgın döneminde İzmir’de görev yapan hekimlerin salgın hakkındaki araştırmaları üzerinden incelemeye ve salgının şehre olan etkisine ve salgınla mücadelede yapılan çalışmalara odaklanacaktır.

Content uploaded by Özgür Yılmaz

Content may be subject to copyright.

Tarih ve Günce

Atatürk ve Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Dergisi

Journal of Atatürk and the History of Turkish Republic

Sayı: 8 (2021/Kış), ss. 85-128.

Geliş Tarihi: 9 Kasım 2020

Kabul Tarihi: 25 Ocak 2021

Araştırma Makalesi/Research Article

İZMİR’İN SALGIN HASTALIKLAR TARİHİNE BİR KATKI:

AVRUPALI HEKİMLERİN GÖZÜYLE 1865 KOLERA SALGINI

Özgür YILMAZ

Öz

Salgın hastalıklar Doğu-Batı yönünde bir köprü konumunda olan Osmanlı

coğrafyasında her dönem önemli bir tahribat yapmıştır. 19. yüzyılda

vebanın yerini alarak küresel bir tehdit halini alan kolera Osmanlı

topraklarında kolera ilk defa 1822 senesinde görülmüştür. Gerek büyük

salgınlar gerekse de ara salgınlar halinde Osmanlı topraklarından eksik

olmayan kolera bu yüzyılda, deniz ve kara ticaret yollarının kesişme

noktasında bulunan Osmanlı ülkesinde de büyük çaplı zayiata sebep

olmuştur. Bu süreçte koleranın en çok kurban aldığı şehirler ulaşım ağının

merkezinde yer alan liman şehirleri olmuştur. Bu çerçevede İzmir, başkenti

Akdeniz’deki diğer limanlara bağlayan önemi bir liman olarak kolera

salgınlarına maruz kalmıştır. İzmir’de ilk defa 1831’de görülen kolera bu

yüzyıl içinde 1848, 1854 ve 1865, 1871-1872, 1890-1896 yıllarında da yeniden

şehirde etkili olmuştur. Bu çalışma, kaynaklarda hakkında çok fazla bir

bilgi bulunmayan 1865 kolera salgınını, salgın döneminde İzmir’de görev

yapan hekimlerin salgın hakkındaki araştırmaları üzerinden incelemeye ve

salgının şehre olan etkisine ve salgınla mücadelede yapılan çalışmalara

odaklanacaktır.

Anahtar Kelimeler: 19. Yüzyıl, Salgın Hastalıklar, 1865 Kolera Salgını,

İzmir, Yardımlar.

 Doç. Dr., Samsun Üniversitesi, (ozgur.yilmaz@samsun.edu.tr). ORCID ID: 0000-0002-1970-2315.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

A CONTRIBUTION TO THE HISTORY OF EPIDEMIC

DISEASES IN IZMIR: THE CHOLERA OUTBREAK OF 1865

THROUGH THE EYES OF EUROPEAN PHYSICIANS

Abstract

Epidemics have caused significant damage in the Ottoman geography,

which is a bridge in the direction of East-West. Cholera, which became a

global threat by replacing the plague in the 19th century, was first seen in

1822 in the Ottoman lands. Cholera, which was not missing from the

Ottoman lands in the form of major epidemics and intermediate epidemics,

also caused large-scale losses in the Ottoman country, which was at the

intersection of sea and land trade routes in this century. In this process, the

cities where cholera were sacrificed the most were the port cities at the

centre of the transportation network. In this context, İzmir, an important

port of the Mediterranean, has been exposed to cholera epidemics Cholera,

which was first seen in Izmir in 1831, was effective again in the city in 1848,

1854 and 1865, 1871-1872, 1890-1896 in this century. This study will focus

on examining the 1865 cholera epidemic, for which there is not much

information in the sources, through the researches of the physicians who

worked in Izmir during the epidemic period, and the impact of the

epidemic on the city and the activities carried out in combating the

epidemic.

Keywords: 19th Century, Epidemic Diseases, Cholera Outbreak of 1865,

İzmir, Aids.

Giriş

Tarih boyunca insanoğlunun doğal çevreye müdahalesi ve değişen yaşam

koşulları daha evvel bilinmeyen yeni ve yıkıcı pek çok yeni hastalığın ortaya

çıkmasına neden olmuştur. Bu şekilde insanlık kadar eski olan ve hastalıkların

kaynağını teşkil eden mikroplar özellikle yerleşik yaşama geçiş ve tarım

kültürünün gelişmesi ile farklılaşan ortamlarda daha fazla etkin bir hal

almışlardır. Böylece doğal ortamın değişmesi diğer canlıların da yaşam doğal

ortamlarına müdahale anlamına geldiğinden aynı ortamda yaşayan fareler,

keneler ve sivrisinekler bu kez kitlesel ölümlere neden olan veba ve sıtma gibi

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

hastalıkların da kaynağını teşkil etmeye başladı.

Daha da kötüsü ise bu şekilde

yerel herhangi bir etken ile ortaya çıkan endemik bir hastalığın kendisine yeni

ortamlar bulabilmesiydi. Bazı bölgelerde hayat tarzlarının sebep olduğu

sağlıksız ortamlar, çevre dengesinin bozulması, kıtlıklar, doğal afetler ve daha

birçok sebep sonucunda hastalıklar salgın karakterinde ortaya çıkmış ve tedavi

usulleri bulununcaya kadar toplu ölüm hadiselerine yol açarak insanlık

tarihinde önemli bir rol oynamışlardır.

Bazı bölgelerde hastalıkların ortaya çıkmasında yani yerel (endemik) bir

hastalık türü olarak görülmelerinde dini bayramlar, törenler, ölülerin

yıkanması, kışla, hastane ve ibadethaneler gibi insanların toplu olarak

kullandıkları mekânlar, aile üyelerinin hastalara bakmaları, aynı kaptan yeme

veya su içmeleri, hastalıktan ölen kişinin eşyalarının kullanılması, hasta ve

komşu ziyaretleri, çöpler, lağım ve açıkta olan kirli sular gibi durumlar etkili

olmuştur.

Bunun yanında, yerel bir hastalığın salgın haline gelmelerinde ise en

başta bölgelerarası bağlantıların etkili olduğu söylenebilir. Ticaret, seyahat ve

göç farkında olmadan salgınları dünyanın her tarafına yaymış ve ölüm

oranlarının da büyük rakamlara ulaşmasına neden olmuştur.

Elbette savaş

dönemleri de salgınların hızla etkilerini gösterdiği dönemler olmuştur. Bilhassa

sömürgecilik döneminde gördüğümüz askeri yayılma faaliyetleri bölgesel

hastalıkların kıtalar arası yayılma yapmasına neden olmuştur.

Toplumların doğu-batı yönünde olan hareketlerinin görüldüğü bir

coğrafyada yerleşik olan Osmanlı Devleti de her zaman salgınlara maruz

kalmıştır. Şüphesiz bu salgınların en etkili olanı yüzyıllardan beri insanoğlunun

en büyük düşmanı olan veba salgınları veya genel olarak veba olduğu

zannedilen diğer hastalıklardı. Genel olarak bakıldığında veba 17. yüzyılın

sonlarından itibaren, Batı Avrupa için bir sorun olmaktan çıkmaya başlamıştır.

1718 yılından sonra da Kuzey ve Orta Avrupa’da veba salgınları görülmemeye

başlanmıştır. Ancak hastalık Osmanlı topraklarında; Balkanlar, Anadolu ve

Andrew Nikiforuk, Mahşerin Dördüncü Atlısı, Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev. Selahattin

Erkanlı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000, ss. 28-32.

Orhan Kılıç, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın Hastalıklar,

Elazığ, 2004, s. 11.

Abdülkadir Gül, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve

Kızamık)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 41(2009), s. 241.

Nükhet Varlık, Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman Empire

(1453–1600), Doktora Tezi, The University of Chicago, Chicago, 2008, s. 14; Bu çalışmanın Türkesi

için bkz. Nükhet Varlık, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba, 1347-1600, Çev. Hazal Yalın,

Kitap Yayınevi, İstanbul, 2017.

William Hardy McNeill, Plaques and Peoples, Anchor Press, New York, 1976, s. 39-45.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Arap Ortadoğusu’nda görülmeye devam etmiştir. Veba, ticaret yollarının

etkisiyle Uzak Doğu’dan Orta Asya’ya, Mezopotamya ve Yakın Doğu’ya,

buralardan da İskenderiye, İzmir, İstanbul’a; Rusya üzerinden de Avrupa ve

Afrika’ya ulaşmıştır. Salgınlar için bir köprü vazifesi gören Osmanlı

topraklarında veba önemli yıkımlar yapmıştır.

Osmanlı İmparatorluğu’nda veba salgınlarından en çok etkilenen

Osmanlı ulaşım sistemi içindeki merkezi konumu dolayısıyla İstanbul’du ve bu

itibarla da şehir aynı zamanda vebanın yayılmasındaki aktarma noktalarından

biriydi.

Sadece Osmanlı idaresinde İstanbul’da 1836’ya kadar her dönem

görülen veba yüzbinlerce can kaybına neden olmuştu. İstanbul örneğinde

olduğu gibi salgınların etkileri açısından imparatorluğun en şanssız kentleri,

özellikle İzmir gibi limanlar ve Halep gibi kervanların bağlantı noktaları olan

kentlerdi. Anadolu’dan gelen ticaret yollarını Akdeniz’e bağlayan bir liman olan

İzmir de tarih boyunca veba salgınlarından oldukça mustarip olmuştu. Şehre

vebayı genellikle Osmanlı-İran sınır bölgesini aşan kervanlar taşımaktaydı. Bu

çerçevede 18. yüzyıldaki veba salgınlarının bulaşma yollarını ortaya koyan

Panzac, 1765 salgını dışındaki salgınların tümünün Anadolu içlerinden İzmir’e

sirayet ettiğini tespit etmiştir.

Bu konumu nedeniyle İzmir, veba salgınlarında

genel ortalamanın üzerinde kayıplarla karşılaşmış, 18. yüzyılın yarıdan

fazlasında veba salgınlarının pençesinde kıvranmıştır. Bu yüzyıl içinde 54 yılını

vebayla mücadele ile geçiren İzmir’de sekizi şiddetli, beşi daha şiddetli salgın

dönemleri yaşamıştır.

18. yüzyılda İzmir’de görülen salgınlar içinde en şiddetli olanı 1757 ile

1772 yılları arasında olmuş, veba şehri bir “kefen gibi sarmış” ve nüfusun % 15

veya 20’sini yok etmiştir. 1791, 1792 ve 1793 yıllarında da İzmir’de büyük veba

salgınları yaşandığı, bu yüzden hastanelerin dolduğu ve limandaki gemilerin

boşaltılarak hastaların buralara yatırıldığı kaydedilmiştir.

19. yüzyılda da

İzmir’de görülmeye devam eden veba, 1809, 1812-1816, 1826 ve 1837 tarihlerinde

Hikmet Özdemir, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, TTK, Ankara, 2005, s. 21.

Suraiya Faroqhi, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve Sosyal

Tarihi 1600-1914, C. II, Çev. Süphan Andıç, ed. H. İnalcık-D. Quataert, Eren Yayınevi, İstanbul, 2004,

s. 571.

Daniel Panzac, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı yurt

Yayınları, İstanbul, 1997, s. 60.

Panzac, a.g.e., ss. 14-15.

Özdemir, a.g.e., s. 29.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

de tekrar etmiş ve şehir sakinlerinden binlerce can almıştır.

Bundan dolayı

Osmanlı İmparatorluğu’nda İstanbul’un dışında, 1840’ta karantina teşkilatının

kurulduğu limanlar içinde İzmir de yer almıştır ve karantina şehri deniz yolu ile

gelecek salgın hastalıklardan korumaya hizmet etmiştir.

Ne var ki 19. yüzyılda

büyük oranda etkisini yitiren veba 1900’de bile İzmir’de görülmüş; ancak

oldukça hafif bir şekilde hissedilmişti.

Elbette bunda 1840’lı yıllardan itibaren

karantina sisteminin tüm ülkeye yayılması, kordon ve dezenfeksiyon

uygulamaları, mezarlıkların şehir dışına çıkarılması gibi halk sağlığını koruyucu

uygulamalar; yurtdışından yabancı uzman getirtilmesi ve yetişmiş sağlık

personelinin artırılması gibi uygulamalar ve sağlıkta kurumsal modernleşme

çabaları sayesinde imparatorluğun sonuna kadar görülmeye devam eden veba

salgınlarının etkisini oldukça sınırlandırmıştır.

Osmanlı coğrafyasında 19.

yüzyılın sonlarına kadar yerel ölçekte zaman zaman görülmeye devam eden

vebanın yerini ise “19. yüzyılın vebası” olarak nitelendirilebilecek olan kolera

almıştır. Her ne kadar koleranın Osmanlı ülkesinde neden olduğu ölümler veba

ile mukayese edildiğinde

daha az olsa da hızla yayılması ve daha öldürücü

olması nedeniyle kolera bu yüzyıla damgasını vurmuş ve büyük bir korku

yaratmıştır.

Kaynağı Hindistan’da Ganj ile Brahmaputra nehirleri arasındaki arazi

olan kolera 1817’ye kadar yerel bir özellik göstermiş; ancak bu tarihten sonra

hızla Hindistan dışına yayılmış ve Asya, Afrika, Avrupa ve Amerika’da etkili

olarak bu yüzyıl içinde birkaç büyük pandemi yapmıştır.

Hindistan’da etkisini

arttıran hastalığın 1817’den sonra ülke dışına yayan güç ise İngiliz sömürge

siyasetiydi. Hindistan’a yerleşmeye çalışan İngilizler, neden oldukları

demografik hareketlilik ile hastalığın ülke dışına yayılmasına neden olmuş ve

bu nedenle kolera bir taraftan karayolu ile Hindistan’ın kuzeyine, diğer taraftan

Sabri Yetkin, “İzmir’de Veba Salgını (Mayıs Ağustos 1900)”, Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları

Dergisi 1(1993), s. 372.

Pelin Böke, “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”, Çağdaş Türkiye

Tarihi Araştırmaları Dergisi, 8 (2009 ), s. 140-142.

Mesut Ayar, “1900 İzmir ve 1901 İstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyıl Başlarında

Osmanlı İmparatorluğu’nda Devam Eden Etkisi”, History Studies, 3(2010), ss. 175-188.

Mesut Ayar-Yunus kılıç, “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”, Türk

Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17 (2017 ), s. 168.

Burada Panzac’ın İstanbul, Selanik, İzmir Halep, İskenderiye ve Kahire örneğinde vebadan

kaynaklı ölüm oranlarına ilişkin tahminleri en iyi göstergelerden biridir. İzmir örneğinde

bakıldığında ise vebanın 1709’dan 1837’ye kadar olan süreçte tespit edilen on salgının her birinde

ortalama 5 ila 20 bin arasında bir kayba neden olduğu görülebilir. Koleradan kaynaklı ölümler ile

mukayese edildiğinde bu rakamların oldukça düşük olduğu görülür. Bk. Panzac, a.g.e., s. 183.

Asa Briggs, “Cholera and Society in the Nineteenth Century”, Past & Present, 19(1961), s. 76.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

da deniz yolu ile Seylan ve Güneydoğu Asya’ya; Çin’e ve Japonya’ya kadar

ulaşmıştır.

Batıya doğu olan yolculuğunda ise kolera Hindistan’ın kuzeyi,

Afganistan, İran, Orta Asya üzerinden Rusya’ya ulaşan karayolu; Umman

Denizi ve Basra Körfezi’nden geçerek Bağdat’a ulaşan deniz ve karayolu ile

Hindistan’dan Kızıldeniz boyunca Mısır ve Akdeniz üzerinden Avrupa’ya

ulaşan deniz yolu olmak üzere üç ana yol takip etmiştir.

Burada da görüldüğü

gibi Osmanlı İmparatorluğu’nun sınırları, koleranın batıya ulaşmak üzere takip

ettiği yolların ikisi üzerinde bulunmaktaydı. Bundan dolayı 19. yüzyıldaki

pandemi dönemlerinde, yani Pollitzer’in belirlediği 1817-1823, 1829-1851, 1852-

1859, 1863-1879, 1881-1896 ve 1899-1923 tarihleri arasında

kolera Osmanlı

ülkesine uğramayı da ihmal etmedi. Zira 19. yüzyılda ulaşım imkânlarındaki

gelişmeler, yani buharlı gemilerin ortayı çıkışı ve Süveyş Kanalı’nın hizmete

girmesi gibi kitlesel hareketliliği hızlandıran unsurlar salgın hastalıkların çok

daha hızlı bir şekilde yayılmasına da hizmet etmeye başlamıştı.

Bu bağlamda

Akdeniz’de Osmanlı ticaret ve ulaşım ağında önemli bir mevkide yer alan İzmir

kolera salgınlarının her zaman uğrak yeri olmuştur.

Yukarıda da işaret edildiği gibi, kolera Osmanlı topraklarına ilk pandemi

döneminde (1817-1823) 1821-1822’de sirayet etmişti. İran üzerinden Osmanlı

ülkesine giriş yapan kolera salgını sadece Bağdat’ta 25 gün içinde 4,800 kişinin

ölümüne yol açtı. Buradan kervan yollarını takip eden kolera Mardin, Musul,

Diyarbakır, Urfa, Antep ve Halep’e ulaştı.

Kolera bir yıl sonra İskenderiye’de

ve Antakya’da de kendisini gösterse de

kayıtlarda koleranın bu pandemi

döneminde İzmir’de görüldüğüne dair bir bilgi yoktur. Hastalık İzmir’de ikinci

pandemi döneminde 1831 yılında ilk defa görülmüş ve 1848, 1854 yıllarında da

şehirde tekrar görülmüştür. Bu çalışma İzmir’de görülen dördüncü kolera

McNeill, a.g.e., s. 231.

Gülden Sarıyıldız, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), TTK, Ankara, 1996, s. 1; Mesut Ayar,

Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), İstanbul: Kitabevi, 2007, s. 7.

Robert Pollitzer, “Cholera Studies”, Bulletin of the World Health Organization, X/3 (1954), ss. 421-

461.

Sinan Kuneralp, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”, (Çev. Münir

Atalar), OTAM, 7 (1996), s. 499.

İbrahim Yılmazçelik, “The Natural Catastrophes Between 18th And 19th Centuries in the

Ottoman Empire in Anatolia”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 4 (2018), s. 26.

Nottidge Charles Macnamara, A History of Asiatic Cholera, Macmillan, London, 1876, s. 77-83;

Orhan Koloğlu, “XIX. Yüzyılda Hac Yoluyla Koleranın Yayılması ve Hanikin Karantina

Doktorunun Anıları”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK, Ankara, 1999, s.

61-67; Ayar, a.g.e., s. 22-23; Gülden Sarıyıldız, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera

Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs 2000),

İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2002, ss.309-318.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

salgınını, salgın döneminde İzmir’de bulunan hekimlerin vermiş olduğu bilgiler

çerçevesinde salgının ortaya çıkışı, ilerleyişi, salgınla mücadelede İzmir’de

yapılan çalışmalar ve salgının etkileri bağlamında incelemeyi hedeflemektedir.

Bu bağlamda öncelikle çalışmanın kaynaklarına, İzmir’in sıhhi coğrafyasına ve

İzmir’de görülen ilk salgınlar hakkında bilgi vermek gerekmektedir.

Salgın hastalıkların etkilerini belirli bir bölge özelinde inceleyebilmek

döneme ilişkin kaynakların çeşitliliğine bağlıdır. Bu bağlamda, kolera

salgınlarının Osmanlı topraklarındaki ilk dönemlerine ilişkin bilgiler çok

ayrıntılı değildir. Osmanlı ülkesinde koleranın etkisine dair en iyi bilinenler

sınırlı kaynaklar üzerinden başkent İstanbul’da yaşananlar ile ilgilidir. Ancak

ilerleyen dönemlerde kamu sağlığını korumaya yönelik kurumsallaşma,

istihdam edilen hekimler ve faaliyetleri ekseninde İstanbul ve taşrada etkili olan

diğer salgınlar hakkındaki kaynaklar belirgin bir şekilde çeşitlenmiştir. Bu

çerçevede, kolera ile mücadelenin en önemli aktörleri olan ve Osmanlı

Devleti’nde bulunan yabancı hekimlerin incelemeleri oldukça önemlidir.

Hekimlerin henüz nedeni tam olarak çözülmeyen koleranın ortaya çıkışı ve

etkileri üzerindeki incelemeleri üzerinden bazı şehirlerin salgın hastalıklar

tarihine dair önemli ayrıntılar elde edilebilmektedir. Bu bağlamda,

imparatorluğun en önemli liman şehirlerinden biri olan İzmir’in sağlık tarihinin

salgın hastalıklar kısmını ve özellikle de “İzmir’in kolera ile mücadelesi”ni bu

kaynaklar üzerinden incelemek mümkündür. Öyle ki İzmir’de ortaya çıkan

kolera salgınları ve etkileri başkent İstanbul’da da olduğu gibi

yabancı

hekimler için ayrı bir araştırma konusu haline gelmiştir. Bu çerçevede İzmir’de

1848 kolera salgınını inceleyen Dr. Burguieres’nin

çalışmasının ayrı bir önemi

vardır. Bu inceleme, İstanbul örneğinde görüldüğü üzere ayrıntılı çalışmaların

yapıldığı 1848 salgını hakkında İzmir’de kolerayı inceleyen ilk çalışmadır ve bu

ayrıntıları itibarı ile Dr. Chasseaud’nun çalışması için örnek teşkil etmiştir. Dr.

Burguieres’nin incelemesi ile başlayan bu çalışmaların 1865 salgını için Dr.

İstanbul’da 1848 salgınını konu alan incelemeler için bk. Dr. Rigler, “Épidémie du Choléra

Morbus à Constantinople en 1847 et 1848”, Gazette Medicale de Constantinople, Janvier 1850, ss. 22-

31; Février 1850, ss.1-11; Mars 1850, ss. 5-16; Mai 1850, ss.1-14; Juin 1850, ss. 1-7; Juillet 1850, ss. 1-

12; Jules Auguste Edouard Monneret, Lettre sur le Choléra-Morbus en Orient et dans le nord de l’Europe,

Extrait de Gazette médicale de Paris, Paris: E. Thunot, 1848; M. P. Verrollot, Du Choléra-morbus en

1845, 1846 et 1847, avec une carte indiquant sa marche pendant ces trois années, Imprimerie de Journal

de Constantinople, Constantinople 1849; Verollot’nun eseri’nin İstanbul ile ilgili kısmının Türkçesi

için bk. Marie-Pierre Verrollot, İstanbul’da Kolera:1848 Salgını Üzerine Bir İnceleme, Çeviri ve Editör:

Özgür Yılmaz, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2019.

E. Burguières, Etudes sur le choléra morbus observé a Smyrne : Sa marche, ses causes et son traitement :

Rapport adressé a M. le Ministre du Commerce, J.B Bailliere, Paris, 1849.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Chasseaud, Dr. Cricca’nın

incelemeleri ve Dr. Japhet’nin

raporu ile devam

ettiği görülmektedir. Bunlardan özellikle 1848 salgını için Dr. Burguieres, 1865

salgını için Dr. Cricca ve Dr. Chasseaud’nun çalışmaları kolera salgınları için

birer “monografi” örneği olarak salgınların İzmir’e etkilerine dair oldukça önemli

ayrıntılar ihtiva etmektedir. İzmir’deki değişik hastanelerde görevli olan bu

hekimler salgın döneminde bizzat kolerayla mücadele içinde oldukları ve pek

çok kolera vakasını müşahede ettikleri için raporlarının bir bölümünü kolera

hastalığının gösterdiği semptomlara ayırmışlardır.

Dr. Chasseaud’nun çalışması ise ortaya çıkış nedeni itibarı ile 1865 salgını

inceleyen diğer hekimlerin çalışmalarından belirgin bir şekilde ayrılmaktadır.

Zira kolera salgının İstanbul’da da tüm şiddeti ile devam ettiği Temmuz 1865’te

Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane, 26 Temmuz 1865’teki seansında gerek İstanbul’da

gerekse de taşrada kolera ile ilgili ayrıntılı çalışmalar yapılmasını teşvik etmek

üzere ödüllü bir yarışma programı düzenleme kararı aldı. Değerlendirmeye

alınacak bu çalışmaların nasıl olacağı ile ilgili olarak Castaldi, Mühlig, Sinapian,

Zennaro ve Barozzi gibi hekimlerden oluşan bir komisyon kuruldu. Komisyon

kolera hakkında hazırlanacak olan çalışmaların içeriğine dair 16 maddelik bir

çerçeve belirledi. Bu içerikte öncelikle koleranın etkili olduğu yerin nüfusu,

ölüm oranları, iklimi, hidrografik, topografik ve jeolojik yapısı, burada bulunan

sanayi kurumları, kalabalık yaşamların olduğu hastane ve kışla gibi mekânlar,

daha önce burada etkili olan salgınlar, koleranın burada ortaya çıkma şekli,

hastalığın yayılma şekli, koleradan kaynaklı ölümlere dair güncel veriler,

hastalığın etkili olduğu süre, hastalığa karşı alınan önlemler, hastalığa ilişkin

özel gözlemler, uygulanan tedaviler, hastalığın nüfusa etkisi ve salgının daha

önceki salgınlar ile mukayesesi gibi konularda hekimlerin incelemeler yapması

istendi. 1 Haziran 1866’ya kadar sürecek olan bu ödül programında birinciye

1.000 frank ödül verilmesine karar verildi.

Ancak içerikte de görüldüğü gibi

hazırlaması için oldukça ayrıntılı bilgilere ihtiyaç olan bu çalışmayı yapmak, Dr.

Hübsch’ün de ifade ettiği gibi gerekli tüm verilere ulaşmanın zor olduğu

Türkiye’de kolay bir iş değildi. Bundan dolayı, cemiyetin kolerayı yerel ölçekte

incelemeyi hedefleyen bu kampanyası beklenen ilgiyi görmedi. Yarışmaya

sadece bir hekim, İzmir’den, St. Antoine Katolik Hastanesi

hekimi Dr.

A. Cricca, L'homoeopathie en présence du choléra à Smyrne en 1865, Paris, 1866.

Comité d'hygiène et de secours, Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne, 1865.

Dr. Barozzi, “Rapport de la commission pour les prix extraordinaires”, GMO, IXme Année, Nr.

6, Septembre 1865, s. 91-92.

Bu hastane hakkında bkz. Mevlût Çelebi, “İzmir San Antonio Katolik Hastanesi”, İzmir’in Sağlık

Tarihi Kongresi 1-3 Aralık 2005, Bildiriler, Ed. Eren Akçiçek - Onur Kınlı, Ege Ün. Tıp Fak. ve İzmir

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Chasseaud Mayıs 1866’da Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane’ye sunduğu “Invasion et

Mode de Propagation du Choléra Étudiés à Smyrne” adlı bir çalışma ile katıldı.

Chasseaud’nun bu çalışması cemiyet tarafından beğeniyle karşılandı ve ödüle

layık görüldü. Ayrıca çalışmanın tamamının cemiyetin yayın organı olan

Gazette Médicale d’Orient’ta (GMO) yayınlanmasına karar verildi ve gazetenin

1870-1871 yılarındaki sayılarında tefrika olarak neşredildi.

Bu çalışmanın ana

kaynaklarından birini oluşturan Dr. Chasseaud’nun bu incelemesi, sadece 1865

kolera salgını için değil içerdiği ayrıntılar itibarı ile İzmir şehir tarihi açısından

pek çok önemli bilgileri ihtiva etmektedir.

19. yüzyılın büyük bir kısmında, yani kolera hastalığının nedeni bilimsel

olarak ortaya konulana kadar kolera hakkında incelemeler hekimler hastalığı

yerel koşullar bağlamında incelemeyi ve hastalığın kaynağını, yayılmasını ve

etkilerini ortaya koymayı gerekli görmüşlerdir. Özellikle ikinci pandemi

dönemi olarak bilinen 1829-1851 yılları arasında Osmanlı ülkesinde 1847-1848

yılları arasında ikinci kez görülen salgını inceleyen hekimlerin çalışmalarında

bunu görmek mümkündür. Mesela, 1848 İstanbul kolera salgınını inceleyen

Fransız hekim Verrollot, salgını tam olarak anlayabilmek için öncelikle

İstanbul’u tanımanın gerektiğini, şehrin topografyası, ikimi, sıhhi yapısı, hâkim

olan hastalıklar, şehir nüfusunun yapısı ve sayısı, ölüm oranlarının cemaatlere

ve cinsiyete göre dağılımı, halkın yeme ve diğer alışkanlıkları ile ilgili bilgilerin

öğrenilmesi gerektiğini ve bu şekilde hastalığın ortaya çıktığı yerel koşulları

doğru bir şekilde ortaya koymak gerektiğini ifade etmekteydi.

Verrollot’nun

bu yaklaşımı daha sonraki çalışmalar için iyi bir model oldu. Yukarıda da ifade

edildiği gibi Cemiyet-i Tıbbiye-i Şahane de 1865’te düzenlediği ödül programı

çerçevesinde hekimlerden benzer bir içerik talep etmiş ve incelemelerini bu

geniş bağlamda ele almaları gerektiğini ifade etmişti. Bu kapsamda İzmir’de

1865’te etkili olan kolera salgını hakkında ayrıntılı bir inceleme hazırlayan Dr.

Chasseaud ilk önce “İzmir’in sıhhi topografyasını” ortaya koymak amacıyla

öncelikle İzmir’in hidrografisini ele alarak şehir içinden geçen su kaynaklarını

incelemiştir. Burada Dr. Chasseaud’nun özellikle üzerinde durduğu konu ise

İzmir içinden geçen Meles Çayı ve Boyacı Deresi gibi küçük derelerin özellikle

yazın meydana gelen buharlaşma ile kurudukları ve kuruyan bu dere

yataklarından akan lağımların ve biriken atıkların sıhhi açıdan kötü sonuçlar

Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, İzmir 2009, s. 176-190; Mehmet Karayaman, İzmir'de

Sağlık (1920-1938), Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir 2005, s. 49-58.

Hübsch, “Rapport”, GMO, XIme Année, Nr. 6, Septembre 1867, ss. 88-91.

Verrollot, İstanbul’da Kolera, ss. 82, 132, 144.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

ortaya çıkardığıydı.

İkinci olarak İzmir’in yerleşik olduğu alanın jeolojik

özelliklerini ortaya koyan Chasseaud devamında daha önemli bir konuya,

salgını doğrudan etkileyecek unsurlardan olan İzmir’in topografyasına

geçmektedir. Buna göre İzmir’in nüfusunun bir kısmı Kadifekale’nin

yükseklerine doğru yerleşik iken, geri kalan kısmı ise şehrin alçak bölgelerinde

meskûndu. Şehrin bu yüksek yerleri büyük oranda Türkler tarafından meskûn

iken, Yahudi mahallesi orta kısımda yer almaktaydı. Ermeni, Rum ve Frenk

mahalleleri ise düzlükte, sahil boyunca yerleşikti. Şehrin en alçak yerleşim

yerleri olan Rum ve Avrupalıların yerleşik olduğu Frenk Mahallesi ise bataklık

mekânlardı ve lağımların yetersizliğinden dolayı hijyen açıdan kötü koşullara

sahip mahallerdi. Buna karşın Türklerin meskûn olduğu ve arazinin eğimli ve

yüksek olduğu mahallelerde ise suyun akışı mümkün olduğu gibi evlerin

yerleşimi de uygun bir şekildeydi. Bu mahalleler içinde koşulları en kötü olan

yer ise Yahudilerin mahallesiydi. Bu mahallede birkaç ev dışında nüfusun

büyük bir kısmı han ve büyük ev gibi yerlerde, her bir ailenin bir odada yaşadığı

kalabalık ve kötü bir yaşam söz konusuydu. Mahallenin içinden geçen sular ve

lağım suları azalan eğim nedeniyle hijyen koşullarını kötüleştirmekteydi. Dar

sokaklar evlerin yeterince havalanmasını engelliyor, denize dönük olmayan

evler yeterince rüzgâr alamıyordu. Dahası Yahudi mahallesinin sakinleri kötü

koşullar yetersiz beslenmeden dolayı İzmir’deki diğer cemaatlere göre

hastalıklara karşı en savunmasız kesimi ortaya çıkarmaktaydı. Bu ekenlerin yanı

sıra koleranın Yahudi nüfus arasında etkili olmasının başka nedenleri de vardı.

Erken evlilik de Yahudilerin daha savunmasız hale gelmesine neden

olmaktaydı. Chasseaud’nun ifadesiyle “bir Yahudi kadını yirmi beşine vardığında

yaşlı ve yıpranmış” olarak kabul edilmekteydi.

Ermenilerin yaşadığı mahalle ise temizlik, havalandırma, sokakların

yapısı, evlerin yapısı itibarıyla en uygun koşullara sahipti. Bu mahallede de

kalabalık bir şekilde yaşayanlar ve fakir kesimler olsa da Yahudilere göre daha

iyi imkânlara sahip olan bu kesimler yardım almaktaydı ve geniş sokaklarda yer

alan evlerde ikamet etmekteydiler. Ermeni mahallesi de Rum ve Frenk

mahallesinde olduğu gibi lağım sisteminden yoksundu; ancak mahallenin

eğimli yapısı pis suların akmasına müsaade etmekteydi. Bu koşullara

Dr. Chasseaud, “Invasion et Mode de Propagation du Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme

Année, Nr. 1, Avril 1870, ss. 4-6.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 2, Mai 1870, s. 21-22.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Ermenilerin güçlü bünyeleri de eklenince Ermeni cemaati içinde salgın

dönemlerinde oldukça az ölüm oranı ortaya çıkmıştı.

İzmir’de Rumların yaşadığı bölge ise genişliği itibarıyla birkaç

mahalleden oluşmaktaydı. Bunlardan Büyük Taverna ve Arab Mahalle’yi ihtiva

eden Aya Yorgi sefalet ve fakirliğin hâkim olduğu en kalabalık ve en pis mahalle

idi. Aya Yorgi Mahallesi kalabalık hanlar, dar sokaklar; kasap, bakkal, balıkçı ve

manavların yer aldığı bir yerdi. Bundan dolayı İzmir’in başka hiçbir yerinde

olmayan bir pislik, kargaşa ve kalabalığı ihtiva etmekteydi. Aya Dimitri

Mahallesi ise 1859’daki yangında neredeyse tamamen yok olduğu için yeniden

inşa edilmişti. Bu nedenle geniş cadde ve evleri ile iyi havalanan bir mahalle idi.

Aya Katerina Mahallesi de şehrin bu tarafa doğru genişlemesi nedeniyle yeni

inşa edilmiş sokaklara sahipti; ancak bu ilki mahalle bahçelere ve ekilmemiş

arazilere yakınlığı nedeniyle şehre kötü havanın girebileceği konumdaydı. Aynı

şekilde, Punta’daki St. Jean Mahallesi de hijyen açısından kötü koşullara sahipti.

İzmir Körfezi’nin dibinde yer alan bataklıklar bu tarafta şehre oldukça

yaklaşıyordu. Bu bataklıklar Menderes Çayı tarafından ortaya çıkarılıyordu. Bu

mahalle aynı zamanda fakir işçiler tarafından meskûn idi. Burada yer alan evler

oldukça küçüktü ve deniz seviyesinden sadece bir metre yükseklikteydi.

Frenklerle meskûn olan mahalleler ise İzmir’in en rahat ve seçkin kesimine ev

sahipliği yapmaktaydı. Buraların da hijyen açısından eksiklikleri vardı; ancak

bu mahallelerin denize yakınlığı hastalıkların şiddetini düşürmeye yardım

ediyordu. Dahası buranın sakinleri yazları mahallelerini terk ederek kırlara

çekilmekteydi. Bundan dolayı salgınlar bu tarafta çok yıkım yapmıyordu.

Dr.

Cricca’ya göre şehrin denize yakın kesimindeki mahallelerinde dar sokaklar,

yangınlardan sonra tamir edilmeyen evler, mahalle aralarından akan pis sular

ve kalabalık mahallelerin ortasında bulunan kiliselerin yanındaki mezarlıklar

halk sağlığı açısından kötü koşullar ortaya çıkarmaktaydı.

Dr. Japhet’nin

ifadesiyle “İzmir’in kendine has bu koşulları” kolerayı daha tehlikeleri bir hale

getirmekteydi.

İzmir’in topografyasını cemaatlerin yerleşimi üzerinden gösteren Dr.

Chasseaud ayrıntılı incelemesinde, koleranın etkilerini arttırması muhtemel bir

diğer faktör olan iklim hakkında da tespitler yapmıştır. Bu tespitlerinde

öncelikle İzmir’in iklimini etkileyen rüzgârları ve sıcaklık değerlerini ele almış,

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 2, Mai 1870, s. 22.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 2, Mai 1870, s. 23.

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 23.

Comité d'hygiène et de secours, Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, ss. 1-2.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Haziran-Aralık 1865 yılına ait ayrıntılı ölçümler ile günlük sıcaklık değerlerini

ve rüzgâr özelliklerini ortaya koymuştur. Bu değerlendirmelerinde 1865 yılının

ilk dört ayında, normalde gözlenen değerlerden yedi kat daha fazla yağmur

yağdığını tespit eden Dr. Chasseaud, bu sıra dışı yağmurun da İzmir’de sağlık

koşullarının kötüleşmesine olan etkisini ortaya koymuştur. Buna göre bu dört

ay boyunca sular altında kalan İzmir’in civar yerleşim yerleri havaların

kuruması ile sıtma kaynağı olan bataklık alanlara dönüşmüştü. Ancak Fransız

hekim gerek rüzgârların yönü ve şiddeti gerekse de yağmurlar ve sıcaklık

değerlerindeki göstergelerin koleranın gelişimine dair doğrudan bir etki

yaptığına dair herhangi bir tespit ortaya koymadı.

Dr. Chasseaud salgının İzmir’e olan etkisini tam olarak ortaya koymak ve

cemaatlere göre dağılımını yapmak için İzmir’in nüfusunu da değerlendirmeye

almıştır. Fransız hekim değişik verilerden hareketle şehrin ve yakın köylerin

nüfusunu yaklaşık olarak 136.189 olarak tahmin etmişti. Koleranın şehirde

yaptığı yıkımı göstermek için de ölüm oranlarına da değinen Chasseaud, şehir

sakinleri arasında yıllık ortalama ölüm yaklaşık olarak 1.200; diğer bir ifadeyle

günde 3-4 kişiye tekabül eden bir ölüm ortalaması hesaplamıştı.

Ancak salgın

döneminde bu rakamlar belirgin bir şekilde yükselecekti. Burada salgının

İzmir’de ortaya çıkışı ve etkilerine geçmeden önce İzmir’de daha önce etkili olan

kolera salgınlarına göz atmak gerekmektedir.

2. İzmir’in Kolera İle İmtihanı: 1831, 1848 ve 1854 Salgınları

İzmir'de ilk defa 24-25 Eylül 1831’de ortaya çıkan kolera şehirde daha

evvel bilinmeyen bir hastalık olduğu için koleraya karşı, veba için alınan

tedbirler alınmıştı. Hastalık İskenderiye ve İstanbul ile aynı dönemde; ancak

daha sonra İzmir'de ortaya çıkmıştı.

Ancak İzmir'de hastalıkların kaynağının

her dönem Mısır olduğu kanısı hâkim olduğu için Mısır’dan gelen gemilere

yönelik karantina uygulamaları yapılırken veba ve kolera vakaları olduğu

dönemlerde İstanbul'dan gelenlere karantina uygulanmıyordu.

Ne var ki

kaynakların da gösterdiği gibi kolera, Odesa'dan gelen bir gemi vasıtasıyla

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 2, Mai 1870, s. 23; XIVme Année,

Nr. 3, Juin 1870, s. 40-41; XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, ss. 55-56.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 57.

Metin Menekşe, “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri (1893)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 39 (2020),

s. 393.

Burguieres, Choléra morbus observé a Smyrne, ss. 14-15.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

Haziran 1831'de İstanbul'a ulaşmıştı.

Dr. Chasseaud’ya göre hastalık buradan

önce İskenderiye'ye, İskenderiye üzerinden de İzmir'e sirayet etmişti.

Bu ilk

salgında ilk önce İzmir’in Yahudi ve Rum mahallelerinde etkili olan kolera daha

sonra tüm şehre yayılmıştı. Şehirde 20 Aralık1831’e kadar etkisini devam ettiren

salgın 80.000 civarında olan İzmir nüfusunun 16.000-17.000’ine sirayet etmiş ve

Dr. Burguieres’in tahminlerine göre 6.000-7.000 arasında bir can kaybına neden

olmuştu.

Ancak Dr. Chasseaud, 1831 salgınını İzmir’de görülen 1848 ve 1854

salgını ile mukayese ettiğinde bu ilk salgının daha şiddetli bir salgın olduğunu

ifade etmesine karşın ölüm oranlarına ilişkin bir sayı vermekten çekindiği

görülmektedir. Muhtemelen Dr. Chasseaud, Dr. Burguieres’in verdiği 6.000-

7.000 rakamını yüksek bulmuştur. Öyle ki, kesin rakamları bilinmese de bu ilk

salgında, 1831’de nüfusu 700.000 civarında olan İstanbul’da sadece 5.000’e yakın

kişinin ölümüne neden olan koleranın

100.000 civarında bir nüfusa sahip olan

İzmir’de aynı oranda bir ölüme neden olması daha sonraki salgın

dönemlerindeki kayıplar dikkate alındığında sorgulanmalıdır.

Paris Tıp Fakültesi hocalarından olan ve salgını incelemek üzere İzmir’de

bulunan Dr. Burguieres’in ayrıntılı incelemesi sayesinde İzmir’de ortaya çıkan

ikinci kolera salgını, 1848 salgını hakkında daha fazla bilgiler vardır. Dr.

Burguieres’in verdiği bilgilere göre bu salgın döneminde de hastalığın kaynağı

İstanbul’du. Öyle ki Eylül 1847’de Trabzon’dan gelen bir gemi ile İstanbul’a

ulaşan kolera burada asıl etkisini 1848’de göstermişti.

1848’in baharında

İstanbul’un dışına da yayılmaya başlayan kolera İstanbul’dan Çeşme’deki

tabura asker sevk eden bir buharlı gemi vasıtasıyla 12 Haziran’da ilk önce

Çeşme’ye ulaştı. Burada 19-28 Haziran tarihleri arasında hastalığın sirayet ettiği

92 askerden 64’ü koleranın kurbanı olmuştu. Koleralı askerler vasıtasıyla

hastalık Çeşme halkına da sirayet etti. Hastalığın neden olduğu korku nedeniyle

Çeşme ahalisinin civar köylere dağıldı. İzmir’e girmelerine izin verilmeyen

birkaç aile ise Pınarbaşı’na sığındı. Bu şekilde Pınarbaşı’na da sirayet eden

kolera 10 gün sonra İzmir’de yayılmaya başladı. Salgın şehirde büyük bir paniğe

neden oldu. Bu panik havası ile şehir sakinlerinden 40.000-50.000 kişi şehirden

ayrılmıştı. Sıhhiye İdaresi’nin verilerine göre koleradan kaynaklı sadece 737

Nuran Yıldırım, “Salgın Afetlerinde İstanbul”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, Ed. Said Öztürk,

İstanbul Kültür AŞ, İstanbul, 2010, ss. 109-184.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 57.

Burguieres, Choléra morbus observé a Smyrne, s. 28.

Verrollot, İstanbul’da Kolera, s. 38.

Özgür Yılmaz, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya

İncelemeleri Dergisi, VI/1 (2017), ss. 23-55.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

ölüm vakası gerçekleşmişti. Salgından sonra derlenen veriler ise 22 Temmuz ile

18 Ekim arasında 1.103 kişinin (372, Müslüman, 376 Rum, 76 Katolik, 26 Ermeni

ve 253 Yahudi) koleradan ölmüş olduğunu göstermekteydi. Ancak Dr.

Burguieres’nin tahminlerine göre gerçek rakam 1.950 civarındaydı.

Rakamların da gösterdiği gibi bu salgında en çok kaybı yaşayanlar İzmir’in

Yahudi sakinleriydi.

Kolera üçüncü pandemi döneminde (1852-1859) de İzmir’de etkili

olmuştur. Kırım Savaşı’na rastlayan bu dönemde hastalığı yine deniz yolu ile

şehre taşıyanlar bu kez Marsilya’dan İstanbul’a gitmek üzere İzmir’de karaya

çıkarılan Fransız askerlerdi. 1854’ün 24 Temmuz-7 Aralık tarihleri arasında

şehirde etkili olan bu salgında önceki salgınlara göre oldukça sınırlı kalmıştı.

Şehre yığılan yabancı askerlere, İzmir halkının salgından dolayı panik havası ile

şehirden ayrılmayıp İzmir’de kalmasına, yani hastalığın etkisini arttıracak

olumlu koşullara rağmen İzmir’de sadece 172 kişi (81 Rum, 49 Yahudi, 28 Türk,

12 Katolik ve 2 Ermeni) koleradan dolayı ölmüştü.

Münferit vakalar halinde

kolera 1855’e kadar İzmir’de görülmeye devam etti. Zira İzmir, müttefik

kuvvetlerin yaralı askerleri için tesis edilen hastanelere de ev sahipliği yapmış

ve özellikle İngilizler İzmir Kışlası’nı 1855’te askeri hastane olarak

kullanmışlardı.

3. İzmir’de 1865 Kolera Salgınının Başlaması ve İlerleyişi

Kolera dördüncü pandemi döneminde (1863-1879) de yine Bengal

merkezli olmak üzere 1863’te başlamış ve deniz yolu ile Hindistan’dan

Kızıldeniz’e sirayet ederken, diğer taraftan da kuzeyden Hazar Denizi kıyılarına

ulaşmıştı. Hintli hacılar vasıtasıyla Hicaz’a taşınan koleranın sirayet ettiği

yaklaşık 90.000 hacıdan 30.000’i ölmüştü.

Hicaz bölgesinde bu şekilde yıkım

yapan kolera buradan ülkelerine dönen hacılar vasıtasıyla Arabistan’ın diğer

bölgeleri, Irak, Suriye, Filistin, Mısır’a ulaştı ve İskenderiye üzerinden İzmir,

İstanbul, Ancona ve Marsilya gibi Akdeniz’in diğer limanlarına sirayet etti.

Kıbrıs, Rodos ve diğer Ege Adaları da salgının etkisi altında kaldı. İtalya’nın

Burguieres, Choléra morbus observé a Smyrne, ss. 44-45.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 65.

Mehmet Karayaman, “İzmir İngiliz Askeri Hastanesi (1855)”, Prof. Dr. Necmi Ülker’e Armağan,

Haz. N. N. Kara vd. İzmir 2008, s. 251-262.

Barua, “History of Cholera”, s. 2.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

güneyi, Sicilya, İspanya ve Portekiz’e kadar ulaşan kolera kuzeyde Almanya’da

da görüldü. 1866 yılı koleranın Avrupa’da büyük bir yıkım yaptığı yıl oldu.

1855’te görülen kolera vakalarından bu yana geçen on yıllık sürede

İzmir’de herhangi bir kolera vakası ortaya çıkmamıştı. Ne var ki Hicaz’dan hacı

nakleden ve içinde koleralıların olduğu bir geminin, kaptanının yanlış beyanı

üzerine “temiz pratika” aldıktan sonra Süveyş’e demirlemesi; daha sonra

yolcularının trenle İskenderiye’ye nakledilmesiyle Haziran ayının başlarında

kolera İskenderiye’ye ulaşmıştı.

Bu da doğal olarak İskenderiye ile deniz yolu

ile bağlantılı limanlara da koleranın sirayet edeceğini göstermekteydi. Bu

limanlardan biri de İzmir’di. Kolera İzmir’de ortaya çıkmadan önce hastalığın

İskenderiye’de etkili olduğu ve şehirden dışarı doğru kitlesel bir göçün başladığı

haberi İzmir’e ulaşmıştı. Bu da İzmir’de halk arasında endişe uyandırmıştı; zira

şehri koleraya karşı koruyacak tedbirler yeterli değildi.

Dahası,

İskenderiye’den gelen her bir buharlı gemi sadece birkaç saatlik bir

karantinadan sonra yolcularını serbestçe şehre çıkarabiliyordu. Üstelik

karantina düzenlemelerine göre, yolculuk süresi de karantina süresine dâhil

ediliyordu. Bu şekilde İzmir’e gelen gemiler sadece birkaç saat karantina

kaldıktan sonra yolcularını indirebiliyordu.

Kolera İzmir’de patlak vermeden önce bazı ateş ve ishal vakaları dışında

şehirde halk sağlığı gayet iyiydi. İzmir’de kolera belirtileri ile tespit edilen ilk

vakalar 6 ve 19 Haziran’da iki çocukta ortaya çıkmış ve bu vakalar ölümle

sonuçlanmıştı. Ancak bu vakalar hekimlerin çok fazla dikkatini çekmemişti.

Bu süreçte Avusturya’nın Lloyd Firmasına ait Arciduchessa Carlotta buharlısı 20

Haziran’da Mısır’dan hareket ederek 23 Haziran’da çok sayıda yolcusu ile

İzmir’e geldi. Yolcuları ise sadece birkaç saatliğine karantinaya alındı. 24

Haziran sabahı gemiye temiz pratika verildi. Aynı günün gecesi yolculardan

ikisinde kolera ortaya çıktı ve bunlardan biri öldü. Arciduchessa Carlotta’nın

yolcularına uygulanan karantina on gün daha uzatıldı.

Bir diğer vaka ise

İmamoğlu Hanı’nın yanındaki bir evde ikamet eden bir Ermeni kadında ortaya

çıktı. 24 Haziran’da koleranın kurbanı olan bu kadın İzmir’de dördüncü kolera

Pollitzer, “Cholera Studies”, s. 444.

Sarıyıldız, a.g.e., s. 14.

S. Zennaro, Étude sur le choléra à l'occasion de l'épidémie de Constantinople en 1865, Constantinople:

Imprimerie de M. Castro, 1870, ss. 3-4.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, IVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 67.

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 21.

BOA, A. MKT. MHM, 337/33, 7 S. 1282 (12.07.1865).

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

100

salgını döneminde şehrin ilk kaybı olarak kayıtlara girdi.

25 Haziran’da

Arciduchessa Carlotta’da iki yeni kolera vakası daha ortaya çıktı. Daha sonra 26

Haziran’da Mısır’dan İzmir’e çok sayıda yolcu taşıyan bir başka buharlı daha

geldi. 27 Haziran’da Suriye açıklarından gelen Messgeries Imperiales Şirketi’nin

Indus vapusu, İzmir limanına demirledi. Bu gemilerin hiçbirinde kolera vakası

yoktu ve yolcular birkaç saatlik karantinadan sonra temiz pratika verilerek şehre

yayıldı. 29 Haziran-2 Temmuz arasında İzmir’de herhangi bir kolera vakası

ortaya çıkmadı. Ancak Arciduchessa Carlotta’nın karantinaya alınan

yolcularından ikisi daha koleradan dolayı hayatını kaybetti. Bu tarihten sonra

münferit kolera vakaları devam etti. 4 Temmuz’da hastalık Türkler, Yahudiler

ve Ermeniler arasında da görülmeye başlandı. 5 ve 6 Temmuz’da vakalar devam

etti. 16 Haziran-6 Temmuz’a kadar geçen 20 günlük sürede şehirde ve

karantinada 21 kolera vakası ortaya çıkış, bunlardan 18’i ölmüştü. Bunun

üzerine İzmir Sıhhiye İdaresi 6 Temmuz’da İzmir’de koleranın olduğunu

resmen ilan etti.

İzmir’de koleranın varlığının resmen ilan edilmesi halk arasında da

paniğe neden oldu. İzmir’in sakinleri yavaş yavaş şehri terk etme hazırlıklarına

başladı. Dr. Chasseaud’ya göre bu göç dalgasının başlamasında bazı doktorların

koleranın bulaşıcı olduğu şeklindeki beyanatları etkili olmuştu. Bundan dolayı

Dr. Lattry gibi hekimler, karantina tedbirlerinin yeterince alınmamasından

dolayı yetkilileri suçlayan yazılar neşretmişlerdi. Dr. Lattry, kolera hastalığının

inkübasyon süresinin 4-8 gün arasında değiştiğini belirterek karantina süresinin

etkisizliğine işaret etmişti. Ancak Dr. Lattry’nin bu iddiasına rağmen şehirdeki

başka hekimler ise “koleranın bulaşıcı bir hastalık olmadığını” iddia ediyorlardı.

İzmir’de hekimler arasında bu tartışmalar yaşanırken koleradan kaynaklı

ölümlere şahit olan halk ise şehirden ayrılmaya karar vermişti. Şehir dışına

doğru olan bu hareket şehirdeki bazı kalabalık mekânların boşalmasına hizmet

ettiği için müspet bir etki yaptı. Bu süreçte 7-10 Temmuz’daki vakalar Fasulye

Meydanı, Aya Dimitri ve Aya Katerine gibi mahallerde ortaya çıktı. Ancak bu

yerler İzmir’in halkının sefalet içinde olduğu mekânlar değildi. Bu süreçte 5

Temmuz’dan sonra hastalığın bulaşıcılığını “filiasyon” yöntemi ile takip etmek

de zorlaşmaya başladı. Tam bu dönemde kolera 11 Temmuz’da Yahudi

mahallesinde patlak verdi. Bu tarihte koleradan kaynaklı 14 ölüm oldu ki

bunların 11’i Yahudi’ydi. 12 Temmuz’da 14; 13 Temmuz’da 10 ölüm olayı oldu.

BOA, A. MKT. MHM, 336/98, 14 S. 1282 (9.07.1865).

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 68.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

101

Bu tarihlerde ölüm oranının neredeyse tamamı Yahudiler arasında

gerçekleşmişti. Bu da yukarıda da ifade edildiği gibi, Yahudi mahallelerinin

hijyen açısından kötü koşullara sahip olmasından ileri geliyordu. İzmir Sıhhiye

İdaresi’nin verilerine göre 14-20 Temmuz arasında koleradan kaynaklı günlük

ölüm oranları 12, 24, 20, 16, 36 ve 23’tü. Fransız hekim Chasneaud bu rakamların

gerçek verilerden uzak olduğu eleştirisini yaparken; İzmir’de hastaların ve

ölümlerin kaydına ilişkin düzensiz bir hizmetin olduğunu, rakamların sadece

görevli hekimlerin incelemeleri ile yapılan definlere ilişkin verilen tezkerelerden

ortaya çıktığını ifade etmekteydi. Dr. Chasseaud’ya göre ölümlerin sınırlı

sayılarda olduğu salgının ilk dönemlerinde bu sistem işe yararken kolera

kaynaklı ölümlerin arttığı dönemlerde bu sistemin işe yaramıyor ve ölüm

oranları eksik kaydediliyordu. Ayrıca bu rakamlara hastanelerde ölenler de

dâhil değildi.

Yahudiler arasında görülen bu yüksek ölüm oranları bu cemaat arasında

büyük bir paniğe neden oldu ve Yahudilerin büyük bir kısmı Pınarbaşı,

Birunabad, Sevdiköy ve Kemalapaşa’ya; hatta daha iç kısımlara doğru göç etti.

Önemli bir kısmı şehri terk etmesine rağmen Yahudilerdeki ölüm oranlarının

yüksekliği 20 Temmuz’dan sonra da devam etti. İmkân bulanlar kendilerini

şehir dışına atabildi; ancak hayvan kiralayarak eşyalarını götüremeyenler ise

eşyalarını sırtlarına alarak yola düştü. Yol boyunca Buca, Hacılar ve Birunabad

düzlüklerinde ağaçların altında kamp yapmak zorunda kaldılar. Ancak bu

kamp yerlerinde hayatını kaybedenlerin cesetleri gömülmeden ortada kaldı.

Zira mezarcılar da ölmüş, hahamlar ise cemaatlerini terk etmişti. Hastalığın

pençesindeki Yahudiler buralarda yiyecek ekmek dahi bulamıyordu. Impartial

Gazetesi’nin aktardığına göre gömülmeden kalanların ortaya koyduğu manzara

içler acısıydı. Buna göre; “bir hafta içinde 98 Yahudi yıkık dökük evlerde hastalıktan

yatmakta ve ölümlerini beklemekte idi. Bu 98 ölü ile ilgilenen kişi ise bir Müslüman,

Raşid Paşa oldu. Bunların defni Cuma akşamından ertesi günün gecesine kadar devam

etti. Bu esnada korkunç manzaralar ortaya çıkmıştı. Bazı cesetler çürümeye yüz

tutmuştu. Cesetler Yahudi mezarlığına yük hayvanları ile nakledildi”. Impartial

Gazetesi’ne göre definler sırasındaki bu hazin manzarayı “mezarların yanlarında

bulunan Yahudilerin duaları değil fenerlerin titrek ışığı aydınlatıyordu”.

İzmir Valisi Mehmed Raşid Paşa şehri terk eden ve kötü şartlar altında

barınmak zorunda olanlara yönelik olarak oldukça gerekli olan çadırları

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 68.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 69.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

102

İstanbul’dan talep etti ve bu çadırların bir an önce İzmir’e gönderilmelerini

istedi.

Bu talep üzerine İstanbul’dan 200 çadır gönderildi. Kadifekale

sırtlarında kurulan bu çadırlara koşulları çok kötü olan şehrin Yahudi sakinleri

yerleştirildi.

25 Temmuz’dan itibaren Yahudiler kalabalık kamp yerlerini terk

etmeye başladılar. 25 Temmuz’dan itibaren boşaltılan hanlarda ölüm oranları

düşüş göstermeye başladı. 21 Temmuz-3 Ağustos arasındaki 14 günde İzmir’de

koleradan 474 kişi ölmüştü (217 Yahudi, 138 Rum, 77 Türk, 19 Ermeni, 25 Katolik

ve Protestan). 23 Temmuz’dan itibaren Yahudilerdeki ölüm oranları belirgin bir

şekilde azalmaya başladı. Ancak hastalığın yayılmasına uygun koşullar

oluşturan Rum mahalleler, Büyük Taverna, Aya Yorgi, Arap Han gibi mekânlar

hastalığın merkezleri haline geldi. Burada kalabalık ve sefil bir yaşam vardı.

Hastalık İzmir’de zirveyi 29, 30, 31 Temmuz ve 1 Ağustos’ta yaptı. Bu dört

günde İzmir’de koleradan 300’den fazla insan ölmüştü.

Bu ölüm oranları bu

kez Yahudiler arasında değil de Türkler ve Rumlar arasında en yüksek sayılarda

ortaya çıkmıştı. Salgının en çok etkili olduğu yerler sefaletin pençesinde olan,

kalabalık ve kötü koşullarda olan mahallelerdi. Salgın 4 Ağustos’tan itibaren

salınımlar yapmaya başladı. Resmi rakamlar ise ölüm oranlarının yükseldiğini

gösteriyordu. Ancak hastaları evlerinde ziyaret hekimlerden gelen bilgiler ise

hastalığın etkisini kayda değer bir biçimde yitirdiğini göstermekteydi. 4 Ağustos

ile 4 Eylül arasındaki 32 günde ise toplam ölüm sayısı 459 olmuştu (234 Rum, 80

Türk, 51 Yahudi, 23 Ermeni ve 69 Katolik ve Protestan). Bu süreçte 4 Ağustos’ta

görülen günlük olum oranı 38 iken bu sayı 4 Eylül’de 6’ya kadar gerilemişti.

Rakamlarda da görüldüğü gibi 4 Ağustos-4 Eylül arasında kolera en çok

Rumlardan kurbanlar almıştı. İkinci sırayı yine Yahudiler çekmekteydi. Ölüm

oranları 28 Ağustos’a kadar düzenli olarak azalma eğilimi gösterdi. Ancak bu

tarihte kolera yeniden yükselişe geçti. Bunun nedeni de Katolik ve Rum

mortakyasında hastalığın patlak vermesiydi.

Rum mortakyası şehrin en son

evine 100 metre mesafede idi. Hastalığın etkili olduğu dönemlerde şehirle

teması olmayan bu yer, salgın etkisini kaybetmesinden ve şehrin yeniden eski

hareketliliğine kavuştuktan sonra kolera buraya da sirayet etti. Katolik

mortakyası ise Rum mortakyasına göre daha geç hastalığın bulaştığı bir yer

BOA, A. MKT. MHM, 338/49, 28 S. 1282 (23.07.1865).

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 25; BOA, A. MKT. MHM, 338/39, 26 S. 1282 (21.07.1865).

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 25.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 70.

Mortakya, iki katlı evler ve barakaların bir arada olduğu ve etrafları bir sur ile çevrili olan Katolik

ve Rum yerli ailelerin yaşadığı yerlere verilen isimdi. Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO,

XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 87.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

103

oldu. Burada ilk kolera vakası 9 Ağustos’ta oldu. 78 baraka ve odanın olduğu

Katolik mortakyasındaki 301 kişiden koleradan kaynaklı sadece 9 ölüm oldu.

Rum mortakyasında ise 600 nüfusluk bir kalabalıkta çok daha az vaka ortaya

çıkmıştı. Şehirde ise 5 Eylül’den 19 Eylül’e kadar münferit kolera vakaları

görülmeye devam etti. Ancak 19 Eylül-13 Ekim arasında hiç yeni vaka tespit

edilmedi. Ancak 15-26 Ekim arasında münferit vakalar görülmeye devam etti.

26 Ekim’den 10 Kasım’a kadar kolera yeniden bir yavaşlama evresine girdi. Bu

tarihten sonra da münferit şekilde şehirde görülmeye devam eden kolera son

kurbanını 5 Aralık’ta aldı. Bu tarihten sonra İzmir’de herhangi bir kolera vakası

ortaya çıkmadı.

4. Kolerayla Mücadelede İzmir’deki Faaliyetler

Şehirde ortaya çıkışı ve ilerleyişine dair kaynakların verdiği bilgiler

çerçevesinde yukarıda ortaya konulan kolera salgınına karşı İzmir’de yapılan

faaliyetlere ilişkin kaynaklarda oldukça detaylı bilgiler yer almaktadır. Bu

faaliyetlere ilişkin İzmir Fransız Hastanesi Hekimi Japhet’nin salgınla mücadele

için kurulan komisyonun faaliyetlerini anlattığı raporu oldukça ayrıntılı bilgiler

vermektedir.

Bu süreçte, her ne kadar bazı hekimler özellikle karantina süreleri

üzerinden yetkililerin gerekli tedbirleri almadığı yönünde eleştirilerde

bulunsalar da Vali Mehmed Raşid Paşa’nın Yahudi cemaati için yapmış olduğu

çalışmalarda da görüldüğü gibi, İzmir’de idareciler herhangi bir ayrım

olmaksızın koleraya karşı yoğun bir çabanın içinde olmuştu. Ancak İzmir gibi

Akdeniz’in önemli bir limanı olan şehrin bir an önce normal koşullara dönmesi

özellikle ticaret açısından önemli olduğu için İzmir’in kolerayla mücadelesi için

yapılan yardım faaliyetleri uluslararası bir nitelik kazandı.

İzmir’de kolera kaynaklı ilk ölümün 24 Haziran’da olmasına ve hastalığın

6 Temmuz’da İzmir’de olduğunun resmen ilan edilmesine rağmen kolerayla

mücadelede ilk ciddi adımlar 18 Temmuz’da atılmaya başlandı. Bu gecikmenin

İzmir’de koleranın şehirde varlığına dair gerek idareciler gerekse de hekimler

arasındaki uyumsuzluktan ileri geldiği söylenebilir. Hatta L’Impartial

örneğinde İzmir basını bile şehirdeki ilk vakaları üzerini örtmeye ve halkı

söylentilere karşı teskin etmeye çalışmaktaydı.

Elbette bu süreçte İzmir’i

salgınlara karşı koruyacak yeterlilikte bir kurum da söz konusu değildi. 1840

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 88.

Comité d'hygiène et de secours, Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 67.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

104

yılında şehrin batısında Zeytinlik (Karataş) denilen yerde inşa edilen karantina

binası her ne kadar ilk dönemlerde iyi bir hizmet görse de

kısa sürede tamire

muhtaç hale gelmiş; bu tamir süreci ancak 1846’da bitirilebilmişti. Fakat iki yıl

sonraki yangın karantina binasını harap etmişti.

Daha sonra da tamiratlar

görmeye devam eden İzmir karantinası Türkler ve Ermenilerin yerleşim

alanının genişlemesi ile neredeyse şehirle birleşmiş bir haldeydi. Dahası yirmi

yıl önce ihtiyaçlara cevap veren karantina “İzmir gibi hızla gelişen” bir şehir için

çoktan yetersiz hale gelmişti. Bir müdür tarafından idare edilen karantinada

sürekli olarak bir hekim bulunmuyordu; salgın dönemlerinde karantinada hasta

olduğu zamanlarda görevli hekimler karantinayı ziyaret etmekteydiler. Bu

görevin Dr. Bory tarafından icra edildiğini belirten Dr. Chasseaud, İzmir’de

koleranın yayılması sürecinde “temiz pratikası olan ve güvertesinde hiçbir hastanın

olmadığı bir gemiye serbest pratika veren hekimlerin” sorumlu olmadığını ve bundan

dolayı hiç kimseyi suçlamanın doğru olmadığını ifade ederken doğrudan

karantina kurallarına yönelik bir eleştiri yapmaktaydı.

Bundan dolayı salgının

başlarında Vali Raşid Paşa, karantinada görev yapmak üzere İstanbul’dan bir

tahaffuzhane memuru, bir kâtip ve sekiz nefer gardiyan gibi görevlilerin

gönderilmesini talep etmişti.

Fransız hekim Dr. Chasseaud’nun da ifade ettiği gibi Mısır’dan gelen

gemilere beş günlük bir karantina uygulandığı, bu süreden seyahat süresinin de

çıkarıldığı ve İzmir’de gemilerin sadece birkaç saat karantina bekletildikleri bir

ortamda 11 günden fazla süren bir kuluçka dönemi olan koleranın şehirde

yayılmasını engelleyecek yetkisi veya gücü olmayan Karantina Hekimi Dr.

Bory’yi ve Vali Raşid Paşa’yı suçlamak yersizdi. Dr. Chasseaud’ya göre bu

karantina kuralları çerçevesinde İzmir’de yerel idarenin elindeki imkânlar ve

almış olduğu tedbirler İzmir’i korumada hiçbir tesir sahibi değildi. Bu

yetersizlik hastalığın ilerleyişi, etkisini arttırması ve hastalara yapılacak

yardımlarda da görülmüştü. Yine de İzmir’de alınan tedbirler kapsamında, Vali

Raşid Paşa, halk sağlığını takip etmek ve alınacak olan tedbirlere yönelik olarak

mümkün olduğunca günlük istatistik sistemi kurmaya çalıştı. Aynı şekilde vali,

meyve ve sebze satışı gibi halk sağlığını ve hijyeni muhafaza açısından İzmir’de

elinden gelen tüm çabaları gösterdi.

Salgının etkili olmaya başladığı ilk

Panzac, a.g.e., s. 228.

Böke, “a.g.m.”, ss. 140-142.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 88-89.

BOA, A. MKT. MHM, 336/99, 14 S. 1282 (14.07.1865).

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 89.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

105

günlerde kolerayla mücadelede gerekli olacak yeterli hekim ve gardiyan

gönderilmesi için merkeze talepler iletti.

Vali Raşid Paşa’nın bu süreçteki en önemli faaliyetlerinden birisi kolerayla

mücadelede şehirdeki her kesimin desteğini sağlamaya yönelik çabasıydı. Vali,

daha etkin tedbirler almak için şehirdeki konsolosluk birimlerine, şehirdeki

değişik milletlere ve cemaatlere ait olan hastanelerin hekimlerine çağrı yaptı.

Valinin çağrısı üzerine 18 Temmuz’da valilikte, valinin başkanlığında

konsoloslar ve hekimlerden müteşekkil bir komisyon oluşturuldu.

komisyonun çalışmalarını, Dr. Japhet’nin hazırladığı rapordan ve Dr.

Chasseaud’nun incelemelerinden takip etmek mümkündür.

Elindeki sınırlı imkânlar dolayısıyla, amaçladığı yardım faaliyetlerini

yapamayacağını anlayan komisyon, Osmanlı Bankası’nın İzmir Şubesi Müdür

Yardımcısı Barker’ı üye olarak kabul etti. Aynı şekilde şehirdeki Rum

metropoliti Nicolas Calligaki, şehirdeki Müslümanlardan Osman Efendi ve

Halim Ağa, Ermeni cemaatinden Spartali ve Seyasli, Yahudi cemaatinden ise

Babai ve Sidi komisyona davet edildiler. Bu şekilde komisyonda bir görev

dağılımı yapıldı. Komisyon 18 Temmuz tarihli toplantısında kuruluş amacını şu

şekilde açıkladı: “Halk sağlığını tehlikeye sokacak unsurları gözetlemek, salgın

hastalığın ilerleyişini durdurmak için en makul hijyen tedbirlerine almak, kolera

hastalarına yardım etmek, millet veya din ayrımı yapmaksızın sefaletin pençesinde

olanlara yardım etmek”. Sıhhiye ve Yardım Komisyonu (Comité d’hygiène et de

secours) adı verilen bu komisyon toplantılarını her bir konsoloslukta haftada iki

defa yapmak üzere karar aldı. Başkanlıklarını İngiliz ve Fransız

konsolosluklarının dönüşümlü olarak yapmasına karar verilen bu komisyon

ihtiyaç halinde daha alt komisyonlar tesis edebilecekti. Bu çerçevede

oluşturulan Hıfzıssıhha Tedbirleri Danışma Komisyonu (Comité consultatif pour

les mesures d’hygiène publique) adlı alt komisyonun idaresi İzmir Valisi Mehmed

Raşid Paşa’nın uhdesine verildi. Vali özellikle hijyen tedbirlerinin alınması ile

BOA, A. MKT. MHM, 337/33, 7 S. 1282 (12.07.1865).

Bu komisyonun diplomatik temsilcileri: Avusturya Başkonsolosu Baum; Belçika Başkonsolosu

Egremont; Fransa Başkonsolosu Comte Bentivoglio; İngiltere Konsolosu Cumberbatch; Amerikan

Konsolosu Griffith; Yunan Konsolosu Palamides; Hollanda ve İsveç Konsolosu Van Lennep; İtalya

Konsolosu Berio; Prusya Konsolosu Baron Bulow; Rusya Konsolosu Mostras, Hansa Şehirleri’nin

konsolosu ve Osmanlı Bankası’nın müdürü La Fontaine. Komisyondaki hekimler: İzmir Eyaleti

Hekimi Dr. Borg; İzmir Fransız Hastanesi Hekimi Dr. Japhet; İzmir Garnizonu ve Türk Hastanesi

hekimi Mustafa Bey; St. Antoine Katolik Hastanesi hekimi Dr. Chasseaud; Ermeni Hastanesi

hekimi Dr. Kalliga; İngiliz Hastanesi hekimi Mac Craith; Rum hastanesi hekimi Dr. A Masgana; St.

Roch Lazaretto ve Hastanesi ile Hollanda Hastanesi hekimi Dr. Von Eichstorf. Comité d'hygiène et

de secours, Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865, s. 2-3.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

106

ilgilendi. Bunun yanında kampanyalar vasıtasıyla toplanan yardımları dağıtma

yetkisi de valiye verildi. Bu yardım çağrıları, kriz döneminde olsa da İzmir’de

karşılıksız kalmadı. Bu sayede toplanan para, öncelikle halka yönelik yardım

faaliyetlerini organize etmede kullanıldı.

Kolerayla mücadelede kişisel hijyen önemli olduğu için Hıfzıssıhha

Komisyonu, Comité d’hygiène et de secours öncelikli olarak “normal zamanlarda

kişisel hijyeni dikkate almayıp salgın dönemlerinde bununla meşgul olmaya çalışan”

İzmir sakinlerine yönelik tedbirle almaya çalıştı. Özellikle halk sağlığını

iyileştirmek amacı taşıyan bu faaliyetler kapsamında sıhhi talimatlar hazırlandı.

Birkaç dile çevrilerek şehrin pek çok sokağına asılan bu talimatlar; hanelerin ve

çevrelerindeki sıhhi koşullarının iyileştirilmesi, halkın yeme alışkanlığı (rejim),

bazı aşırılıklara karşın halkı muhafaza etmek, hastalığın sindirim sistemi ile ilgili

olarak ilk belirtileri ortaya çıktığı zaman tedavi edilmesi gerektiğini ikaz etmek,

kolera salgının ortaya çıkması ile ilgili belirtiler ve hastalığın ortaya çıkmasından

hekimlerin gelmesine kadar alınacak ilk tedbirler ile ilgili bilgiler içermekteydi.

Aynı şekilde komisyon, yerel otoritelerden halkın tükettiği gıdaların cinsi ve

kalitesi hakkında sıkı bir kontrol yapmasını talep etti, pazarlardan hastalık için

zararlı olduğu bilinen ve bu mevsimde pazara çıkan meyvelerin çıkarılmasını

istedi. Bunun yanında komisyon, valinin uhdesine verilen Hıfzıssıhha

Komisyonu vasıtasıyla salgın süresi boyunca bazı hanları dezenfekte etmeye,

kamuya açık yolların temizlemeye, lağımların kapatılmasına ve çer-çöplerin

toplanmasına çalıştı. Bu çerçevede Vali Mehmed Raşid Paşa çalışmalara nezaret

etmek üzere hükümet mühendisini ve zaptiyeleri görevlendirdi. Ayrıca 30.000

kuruş para tahsis etti. Bu sayede bu alt komisyon gerek toplanan yardımlar

gerekse de hükümetin desteği ile sıhhi koşulları kötü olan mahallelerde ve

çöplerin toplatılması ve açık lağımların kapatılması sağladı.

Bu tedbirler

kapsamında sindirimi zor olan pastaların ve kötü kalite balıkların satışı da

yasaklandı; fırıncıların ise ekmekleri daha iyi pişirmeleri istendi. Mezbahanelere

getirilen hayvanların ve satışa çıkan etlerin günlük kontrolleri yapıldı.

Köylerden şehirdeki lokantalara getirilen gıdalar sıkı bir denetime tabi tutuldu.

Bu tedbirler salgının etkili olduğu süre boyunca alınmaya devam etti.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, s. 5.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 90.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, ss. 6-7.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 106.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

107

Ölüm oranlarında da görüldüğü gibi kolera salgının merkezi Yahudi

Mahallesi olduğu için hastalık İzmir’de en çok Yahudileri etkilemişti. Bundan

dolayı komisyon burada görevlendirdiği hekimler ile koleralılara yardım

etmeye çalıştı. Ayrıca büyük bir sefalet içinde olan bu cemaate yönelik yapılacak

en önemli hizmetin, insanların tarif edilemeyecek derecede kötü koşullar altında

yaşadığı hanları boşaltmak olduğuna karar verdi. Vali Mehmed Raşid Paşa’nın

İstanbul’dan talep ettiği çadırlar komisyonun çalışmaları kapsamında Yahudiler

için belirlenen kamp yerleri için kullanıldı. Bunun yanında, valinin insiyatifi ile

barakalar kuruldu ve buralarda düzenli bir sağlık hizmeti sağlandı. Halka

günlük bir tayınat verilmeye başlandı. Bu tedbirler ve iyileşen koşullar

sayesinde kolera etkisini yitirmeye başladı. Aynı şekilde kolera Yahudi

Mahallesi’nde de seyrekleşen kalabalıklar nedeniyle hastalık etkisini azaltmaya

başladı. Ne var ki salgın diğer mahallelere yayılmayı kesmedi. Salgın şehrin,

Türklerle meskûn ve valinin de ikamet ettiği tarafında şiddetli oldu. Aya

Katerina, Aya Yorgi, Aya Dimitri gibi kalabalık ve havasız Rum mahallelerinde

kolera birkaç gün içinde burada feci bir etki yaptı. Bu mahallerin sakinleri

yapabildikleri oranda her tarafa yayıldılar. Bunlara yiyecek, ilaç ve tıbbi yardım

sağlandı. Komisyon sadece şehir içindeki mağdurlar ile değil İzmir’in yakın

köylerindeki muhtaç sakinler ile de ilgilendi. Buca, Sevdiköy ve Bornova

taraflarından yapılan yardım çağrıları da cevapsız bırakılmadı ve buralarda da

kurulan küçük yardım komisyonları ile salgınla mücadeleye çalışıldı. Hastalığın

gerileme evresine girdiği 20 Ağustos’tan sonra ise yine komisyon-yerel idarenin

işbirliği bu kez hastalığın tekrar ortaya çıkmasını engelleyecek tedbirler ile

ilgilenmeye başladı. Bu çerçevede komisyon, yerel idarenin gıda denetimini

sürdürmesini, han ve evler gibi terk edilmiş yerleri dezenfekte edilmesini, kamu

yollarında bakım yapmasını talep etti.

Ayrıca Rum ruhani yetkilileri ile

görüşerek Ağustos ayına denk gelen Büyük Perhiz’in oluşturabileceği sıhhi

tehlikeler nedeniyle uyardı. Bunun yanında kadın erkek çoluk çocuk, çok sayıda

insanın bir araya gelmesine neden olacak incir toplama işi için geçici bazı

düzenlemeler yapılmasını tavsiye etti.

Salgın dönemlerinde şehirlerin hijyen koşullarını etkileyen en önemli

unsurlardan biri de şehir içindeki mezarlıklardı. Zira İzmir’de mezarlıklar halk

sağlığı için önemli bir sorundu. Türklerin ve Yahudilerin ayrı ve şehir dışında

mezarlıkları varken İzmir’in Rum, Ermeni ve Avrupalı sakinlerinin ayrı

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 104.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, ss. 7-8.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

108

mezarlıkları olmayıp, bunların ölülerinin, üst üste, kendi kiliselerinin

avlularına, hatta bazen özellikle salgın dönemlerinde hastane bahçelerine

gömülmeleri yoluna gidilmekteydi.

Bu bağlamda kolera ile mücadelede ele

alınması gereken sorunlardan biri de salgın döneminde daha da kötüleşen

mezarlıkların bu durumuydu. Şehrin ortasında, en kalabalık ve en az havadar

mahallelerinde yer alan mezarlıklarda az bir derinlikte defnedilen, toplu olarak

gömülen ve üzeri taşla kapatılan mezarlar sadece salgın zamanlarında değil

sıradan dönemlerde de sağlığa zararlı bir hale geliyordu. Bu mezarlıkların

dezenfekte edilmesi, klorlanması ve temizlenmesi mezarlıkların bağlı olduğu

kilise yetkililerine tavsiye edildi. Ancak bu tür tedbirler yetersiz olduğu için

mezarlıkların şehir dışına nakledilmeleri ile ilgili bir alt komisyon

görevlendirildi. Bu komisyon, validen de destek aldı. Şehir içinde definler

yasaklandı. Rum cemaati şehir dışında geniş bir arazi satın aldı. Katolik, Ermeni

ve Protestanlar da kendi mezarlıklarına sahip oldular. Bu sayede İzmir’deki her

bir cemaat şehir dışında mezarlık alanları edindi.

Ancak yine de, halkın

önyargıları ve ruhani yetkililerin yavaşlığı nedeniyle süreç istenildiği gibi

yürütülemedi. Şehrin Yahudi sakinleri, yüksek ölümler nedeniyle

mezarlıklarının yetersiz kaldığını belirterek mezarlık yakınlarındaki arazinin de

kendilerine bırakılmasını talep etmişti.

Bunun gibi, salgın sonrası dönemde de

şehir içinde definler yapılmaya devam etti.

Sadece Rumlar, salgın sürecinde

ölülerini şehre bir saat mesafede olan St. Elie’ye götürdüler. Zayıf da olsa şehir

içindeki bazı mezarlıklar sönmemiş kireç ile dezenfekte edildi.

İzmir’de kolerayla mücadelede validen şehirdeki konsoloslara kadar

uzanan işbirliği kısa sürede beklenen neticeyi vermeye başlamıştı. Bu süreçte

özellikle konsolosların Avrupalılar nezdindeki yardım çağrıları önemli bir

karşılık buldu. Bu çerçevede İzmir’deki tüm konsoloslukların bağışlarının

yanında İtalyan Mason Locası, Kasaba Demiryolu İdaresi çalışanları ve Yahudi

Komitesi de yardım faaliyetlerine nakdi olarak katkı yaptı. Aynı şekilde bir yıl

önce Çerkes göçmenler için toplanan paradan kalan meblağ da bu yardımlara

ilave edilince İzmir’de 186.833 kuruş para toplandı. Osmanlı Bankası’nın İzmir

Rauf Beyru, 19. Yüzyıl’da İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İBB Kültür Yayınları, İzmir 2005, s.

271.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865, s. 9.

BOA, MVL, 712/13, 17 Ra 1282 (10. 08. 1865).

Erkan Serçe, “İzmir Belediyesi ve Kamu Sağlığı”, İzmir’in Sağlık Tarihi Kongresi 1-3 Aralık 2005,

Bildiriler, Ed. Eren Akçiçek - Onur Kınlı, Ege Ün. Tıp Fak. ve İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi

Yayınları, İzmir 2009, s. 253.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 90.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

109

şubesi, Londra’daki acentenin yardımına da başvurdu ve bu sayede Londra’dan

önemli bir bağış yapıldı. Liverpool halkının da katıldığı bu yardım çağrıları

sayesinde 299.803 kuruş toplandı. İzmir’de toplanan meblağ ile toplamda

yardım faaliyetleri kapsamında komisyonun beklemediği kadar yüksek bir

meblağ, 486.636 kuruş ortaya çıktı.

Yardım için toplanan paranın yüksek olması İzmir’de salgından mağdur

olan tüm cemaatlere eşit miktarda yardım faaliyetlerinde bulunulmasına fırsat

verdi. Ancak bu yardımları dağıtmanın İzmir gibi değişik cemaatlere ev

sahipliği yapan bir şehirde bazı zorluklar ortaya çıkaracağı nedeniyle kolera

mağdurları ve ailelerine yapılacak yardımları dağıtma sürecinde cemaat

temsilcilerinin aracılığına başvuruldu. Yardım için toplanan meblağ öncelikle

koleranın pençesinde olanlara ve sefalet içinde olan muhtaçlara harcandı. Bu

meblağ içinden 6.980 kuruş koleralıların tedavileri için Soeurs de la Providence,

Les Soeurs de l’hopital Français ve İzmir şehir eczacısı Bay Fabrizzi tarafından

kullanıldı. Bunun yanında komisyonun görevlendirdiği hekimler haftada 200

kuruş olmak üzere toplamda 13.900 kuruşu ziyaret ettiği, salgının kırıp geçirdiği

ve sefil koşullarda yaşayanlara dağıttı. İkinci kategoride yapılan yardımlar daha

geniş bir kesime ulaştırıldı. Komisyon, görevlendirdiği bir alt komisyon

vasıtasıyla tahsis ettiği 89.328 kuruş ile şehrin önemli merkezlerinde salgının

etkili olduğu elli gün boyunca muhtaçlara 207.984 porsiyon ekmek, etli çorba,

pirinç ve sebze dağıttı. İngiliz ve Fransız konsolosları bile bu faaliyetlerine

iştirak ederek kendi elleriyle halka yardım dağıtmışlardı. Bu alt komisyon

salgının ilk günlerinden itibaren Fasulye Meydanı’nda yerleşerek ihtiyaçlı

durumda olanlara ekmek ve çorba dağıttı. Vali Mehmed Raşid Paşa da

muhtaçlara verilmek üzere her gün buraya 100 okka ekmek gönderdi.

İzmir’de yapılan yardımlar sadece şehir içi ile sınırlı değildi. Pek çok

İzmir sakininin koleranın etkisi ile sığındığı yakın köylerde de halkın yardıma

ihtiyacı olmuştu. Bu yığılma ile önceden kalabalık olan dar evler daha fazla

sakini ağırlamak zorunda kalmıştı. Komisyon, kontrolsüz bir şekilde

yığılmaların önüne geçmek için köylere doğru olan göçlerin önüne geçmeye

çalıştı. Ancak salgın bu köylerdeki yerli ahali arasında da yayılmaya başlayınca

köylere sığınanlar ile yerli ahaliyi birbirinde ayıracak bir yol bulundu ve

köylerin girişinde bahçesi olan geniş ve havadar bir mahaller evlerinden

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne, 1865, s. 10.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne, 1865, s. 12; GMO, XIVme Année, No.

6,Septembre 1870, s. 104; Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 24.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

110

uzaklaşanlar için tahsis edildi. Buralarda ikamet edenlerin masrafları da

komisyonun topladığı yardımlar ile karşılandı.

Komisyon bu yerlere yönelik

olarak ayni değil de nakdi yardımlar yapma yolunu seçti ve bu yardımların

ulaştırılmasında yine cemaat temsilcilerinin yardımına başvuruldu.

Komisyonun görevlileri Buca ahalisine 2.800 kuruş verdi; Bornova ve

Sevdiköy’de oluşturulan komisyona ise 32.880 kuruş yardım yapıldı. Bu

meblağın 25.600 kuruşu Bornova, Hacılar, Narlıköy, Pınarbaşı köylerine; 7.280

kuruşu ise Sevdiköy’deki muhtaçlara ayni ve nakdi yardım olarak dağıtıldı. Bu

yardımların önemli bir kısmı yine İzmir’i terk ederek bu köylere sığınan muhtaç

durumda olanlara yönelik olarak gerçekleşti. Toplamda 280.833 kuruş yardım

dağıtıldı. Bu faaliyetler kapsamında en büyük yardım 89.600 kuruş ile Rumlara

ve Katoliklere yapıldı. Salgının en çok etkilediği İzmir’in Yahudi sakinlerine

64.913; Ermenilere ise 14.400 kuruş yardım yapıldı.

İzmir’in Müslüman sakinlerine yönelik yardım faaliyetlerini organize

etmek üzere Vali Mehmed Raşid Paşa’nın çabaları ile Müslümanlardan

müteşekkil bir komisyon kuruldu. Bu komisyon Vali Muavini Necip Bey,

Zaptiye Müdürü Yasin Ağa, Halim Ağa, Mehmed Efendi, Osman Efendi, Hacı

Hasan Efendi’den oluşuyordu. Komisyonda görevli hekimler ise Mustafa Bey,

Dr. Bory, Dr. Hadjes, Dr. Fabrizzi ve iki sivil hekimdi. Bu komisyon ihtiyaç

sahibi olan Müslümanlara ayni ve nakdi yardım ile sağlık hizmeti sağladı. Dr.

Chasseaud’ya göre, Avrupalılardan oluşan komisyonun Türkler arasında

kimlerin ihtiyaçlı olduğuna dair tam bilgisinin olmamasından dolayı bu

komisyonun kurulması Müslümanlara yapılacak yardımlar açısında oldukça

gerekliydi.

Bu komisyon vasıtası ile şehrin Müslüman sakinlerinden 3.200

kişiye, kişi başı 20’şer kuruştan 60.400 kuruş yardım yapılmıştı.

Salgınla mücadele sürecinden bahseden hekimler bu süreçte İzmir’de

Vali Mehmed Raşid Paşa’nın gösterdiği çabadan takdirle bahsedilmektedir. Dr.

Cricca’ya göre Avrupa’daki önemli şehirlere kıyasla çok daha mütevazi

imkanlara sahip olan vali, takdire şayan bir kriz yönetimi ortaya koyarak

koleranın etkili olduğu iki ay boyunca şehirde hiçbir karışıklığın ortaya

çıkmasına, hatta hırsızlık olaylarının bile vuku bulmasına engel olmuştu.

Dr.

Chaseeaud’ya göre ise vali, kolera mağdurlarına yönelik yakın bir ilgi

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6, Septembre 1870, s. 106.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne, 1865, s. 13-14.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6, Septembre 1870, s. 90.

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865, s. 14.

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 24.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

111

göstermişti. Salgının başlangıcından itibaren emrindeki çalışanları teşvik etmek

ve cesaretlendirmek için Rum hastanesini ve mortakyasını bizzat ziyaret etmişti.

Aynı şekilde beraberindeki hekimler ile Yahudi mahallelerini ziyaret ederek

koleranın kurbanlarına maddi yardımlar yapmış ve Yahudi cemaatini teselli

etmeye çalışmıştı. Bunun yanında Mehmed Raşid Paşa, özellikle evlerini ve iş

yerlerini terk eden şehrin Frenk sakinlerine ait olan yerlere yönelik olarak

şehirde bir takım “sârık ve eşkıya güruhu”nun ortaya çıktığını ve bunlarla

mücadele edebilmek ve şehirde asayişi sağlamak üzere İstanbul’dan zaptiye

askeri talebinde bulunmuştu.

Valinin çabaları sayesinde Büyük Kışla’da gece-

gündüz açık bir yardım bürosu kuruldu ve başına İzmir Askeri ve Sivil

Hastanesi Hekimi Mustafa Bey getirildi. Hiçbir ayrım olmaksızın tüm İzmir

halkına açık olan bu büroda muhtaçlara bedava ilaç dağıtıldı. Bunun yanında,

yukarıda da ifade edildiği gibi, şehirdeki kalabalık mahallerin boşaltılması ve

şehir dışında çadırlar kurulması ve barakaların inşa edilmesi toplanan

yardımlar kadar valinin bu süreçte gösterdiği itina sayesinde mümkün

olabilmişti. Bu çerçevede İzmir yakınlarındaki köylerdeki muhtaçlara nakdi

yardım yapıldığı gibi kolera hastalarını şehre nakletmeye hizmet edecek bir

ambulans hizmeti tesis edildi. İzmir Askeri ve Sivil Hastanesi Hekimi Mustafa

Bey ve Garnizon komutanı Mehmed Bey askeri birlikleri koleradan korumak

için vali Mehmed Raşid Paşa ile koordineli hareket ederek askeri birlikleri

koleraya karşı korumayı başardı. Bu bağlamda alınan tedbirler çerçevesinde

kışlaların dışarıyla bağlantısı kesildi. Askerleri bitap düşürecek eğitimleri

azaltıldı, askerlerin yıkanmalarını, salatalık ve yeşil sebze yemelerini yasakladı

ve son olarak da kışlalarda hijyen tedbirlerine riayet edildi.

Bu tedbirler

sayesinde aynı dönemde İstanbul’da etkili olan kolera bahriye ve kara

askerlerinin ikamet ettiği kışla ve hastanelerde büyük bir can kaybına neden

olurken İzmir garnizonundaki askerler arasında çok az koleradan ölüm olayı

oldu. Dr. Chasseaud’nun verdiği bilgilere göre 600 kişinin kalabalık bir şekilde

bulunduğu İzmir’deki kışlalarda 70 kolera vakasından sadece 20’si ölümle

sonuçlanmıştı ve bu da Dr. Mustafa Bey’in başarısıydı.

BOA, A. MKT. MHM, 339/16, 8 Ra 1282 (1. 08. 1865).

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6,Septembre 1870, s. 90.

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6, Septembre 1870, s. 112.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

112

5. Salgının İzmir’e Etkisi

İzmir’i dördüncü kez ziyaret eden koleranın şehre olan etkilerine dair

yukarıda kullanmış olduğumuz kaynaklar üzerinden yine önemli bilgilere

ulaşmak mümkündür. Ancak salgının etkisini göstermek için öncelikle, Dr.

Chasseaud’nun yaptığı gibi İzmir’deki önceki kolera salgınların yaptığı tahribat

ekseninde kısa bir değerlendirme yapmak gerekmektedir. Şehirde ilk defa

1831’de görülen ve yedi ay kadar etkili olan kolera Dr. Burguieres’nin

tahminlerine göre 6.000-7.000 arasında bir kayba neden olmuştu. Beş ay kadar

etkili olan ikinci salgın döneminde, yani 1848 salgınında ise 2.000’e yakın bir

kayıp söz konusuydu. Kırım Savaşı sırasında görülen kayıplar ise ilk iki salgına

göre oldukça düşüktü. İzmir’de salgının görüldüğü altı aya yakın bir zaman

zarfında sadece 172 can kaybı olmuştu. Bu bakımdan 1865’te görülen salgının

daha önceki salgınlardan belirgin farkları olduğu söylenebilir. Asıl etkisini

Temmuz-Ağustos aylarında gösteren kolera aşağıda detayları görüleceği üzere

yine 2.000 civarında bir kayba neden oldu. Bu itibarla bu salgının 1848 salgınına

benzediği söylenebilir; ancak bu kaybın sadece iki aylık bir sürede ortaya

çıkması itibarıyla bu son salgının daha akut bir salgın olduğunu belirtmek

gerekmektedir.

Daha önceki salgınlarda veya imparatorluğun başkenti İstanbul’da da

görüldüğü gibi hastalığın bu şekilde kısa sürede hızla yayılmasında öncelikle

yetersiz koruyucu sağlık uygulamaları gelmekteydi. İzmir elbette daha önceki

salgınlara kıyasla bu salgın döneminde kolera hakkında yeterince tecrübe

kazanmıştı; ancak kaynakların da ifade ettiği gibi şehri koruyacak tedbirler yine

de yeterli değildi. Özellikle hastalığı İskenderiye’den getiren gemilere karşı

uygulanan karantina süresinde görüldüğü gibi karantina İzmir’i korumada

hiçbir işe yaramadı; tersine hastalığı İzmir’e taşıyan bir araç halini almıştı. Bu

nedenle kolerayı inceleyen hekimler Osmanlı Devleti’nin uygulamış olduğu

karantina uygulamalarının yetersizliğine dair pek çok eleştiri yapmışlardı.

Kolera imparatorluğun diğer önemli merkezlerinde de görüldüğü gibi

kalabalık yaşamların olduğu yerlerde daha fazla bir tahribat yapmaktaydı. Bu

çerçevede her dönem deniz yolu ile gelen bulaşıcı hastalıklara karşı savunmasız

olan İzmir’e 19. yüzyılda musallat olan koleranın şehirde hızla yayılmasını

sağlayan araçlar ise öncelikle İzmir’deki yaşam koşulları, sosyal münasebetler;

salgın korkusu ile evlerini terk edenlerin başka bir yere göç etmeleri; evlerde,

hanlarda kötü koşullar altındaki kalabalık yaşam ve şehirdeki yetersiz hijyen

koşullarıydı. Salgınla mücadelede tesis edilen komisyonların çalışmalarında da

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

113

görüldüğü gibi İzmir’deki en yoğun faaliyetler yetersiz altyapıya sahip olan

mahallelerin hijyen koşullarını iyileştirmek için yapılmıştı. Elbette diyet de

hastalığın etkisini arttıran unsurlardandı. Koleranın etkili olduğu temmuz-

ağustos aylarında halkın değişen gıda tercihleri kolera gibi bir hastalığın etkisini

daha da arttırmasına neden olmaktaydı. Bu durum İzmir’de de 1865 salgını

döneminde de görülmüştü. Bundan dolayı değişik dillere çevrilerek yayınlanan

talimatlar vasıtasıyla hastalığın etkisini arttıran sebze-meyve vb. türü gıdaların

tüketiminin önüne geçilmeye çalışılmıştı. Bunların yanında, sefalet, yetersiz

beslenme, kalabalık yaşam gibi etkenlerin yanında İzmir’deki cemaatlerin farklı

yaşam koşulları da koleranın etkisini arttıran unsurlar arasındaydı.

Hastalığın İzmir’e olan etkisini tam olarak gösterecek olan kriter şüphesiz

neden olduğu ölümlerdi. Ancak öncelikle ifade etmek gerekir ki İzmir’de bu

dönemdeki kayıplara ilişkin kesin bir veri söz konusu değildir. Kolerayı

inceleyen hekimlerin de ifade ettiği gibi bu rakamların sadece görevli hekimlerin

vermiş olduğu tezkerelerden ortaya çıkması, bunun dışında kalan kolera

kurbanlarını içermemesinden dolayı İzmir’deki hekimler bu sayının gerçeğin

epey altında olduğunu belirtmekteydiler. Bu çerçevede ilk olarak İzmir Sıhhiye

İdaresi’nin verileri üzerinden gitmek gerekirse; bu verilere göre salgında

hayatını kaybedenlerin sayısı 1.172’ydi.

Bunun cemaatlere dağlımı ise şu

şekildeydi:

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, No. 6, Septembre 1870, s. 112.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

114

Bu rakamların düşüklüğü üzerinde duran Fransız hekim Chasneaud’ya

göre Ermenilerden koleradan gerçek ölüm oranı 49’dan 101’e çıkarılmalıydı.

Müslümanlarda ise askeri ve sivil hastanelerde ölenler bu rakama ilave edildiği

zaman sayı 500 civarına kadar çıkmaktaydı. Rumlarda ise değişik kiliselerde

yapılan araştırmalar bu rakamı 460’a kadar çıkmakta; bu rakama Rum

hastanelerinde ölenler de ilave edildiği zaman sayı 607’ye yükselmekteydi.

Yahudilerde ise gerçek rakam 550 civarındaydı. Şehirdeki Katolik ve Protestan

sakinlerden ise ölenler 175’e yakındı. Bu yeni rakamlara göre Chasseaud

İzmir’de koleranın 1.950 civarında bir ölüme neden olduğunu hesaplamaktaydı.

Bu ölümlerin İzmir’deki değişik cemaatlere göre oranlarını da veren Chasseaud,

salgın nedeniyle İzmir’i terk eden yaklaşık 40.000 kişiyi çıkardıktan sonra geride

kalan şehrin 88.000 (28.000 Rum; 42.000 Türk; 5.000 Yahudi; 5.000 Ermeni ve

8.000 Katolik ve Protestan) sakini içinde salgının Türkler arasında ‰ 11,5;

Ermeniler arasında ‰20; Rumlar arasında ‰21,5; Katolik ve Protestanlar

arasında ‰ 22 ve Yahudiler arasında ‰ 110 oranında bir ölüme neden

olduğunu hesaplamıştır. Diğer bir hesaplamaya göre tüm şehir nüfusunda

Rumlar; 429; 37%

Yahudiler; 413;

35%

Türkler; 170; 15%

Katolik ve

Protestanlar; 111;

Ermeniler; 49; 4%

İzmir'de Koleradan Ölümlerin Cemaatlere Dağılımı

Rumlar

Yahudiler

Türkler

Katolik ve Protestanlar

Ermeniler

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

115

kolera ‰ 22 oranında bir can kaybına neden olmuştu. Bu oran İzmir civarındaki

köylerde ‰5’e kadar düşmekteydi.

Dr. Chasseaud’nun bu rakamı 1.950’ye kadar çıkarmasına karşın Dr.

Cricca’ya göre İzmir’deki kayıplar 2.200 civarındaydı (800 Yahudi, 700 Rum, 520

Türk, 100 Katolik, 60 Ermeni ve 20 Protestan). Aynı şekilde, şehirde kalan nüfusa

oranladığı zaman ölüm oranını ‰ 22 olarak hesaplayan Dr. Cricca salgının

neden bu denli ekili olduğu konusunda da öncelikle diyet meselesini ele alarak

bölge halkının mütevazi yaşam koşulları çerçevesinde genellikle meyve ve sebze

ağırlıklı beslenme alışkanlığının önemli olduğunu; ancak cemaatler arasında

görülen ölüm oranlarındaki farklılığın geleneklerden ve dini pratiklerin ileri

geldiğini ifade etmekteydi. Buna göre Dr. Cricca, İzmir’de en çok Yahudilerin,

onların arkasından Hıristiyan ve Müslümanlar arasında görülen ölümlerin

“ondan en çok korkanlarda” daha fazla etkili olduğu sonucuna varmaktaydı.

100

İzmir’de hastalık döneminde tutulan kayıtlar bu ölümlerin yaklaşık

olarak dörtte birlik bir kısmının şehirdeki hastanelerde vuku bulduğunu

göstermektedir. Buna göre İzmir’de Rum Hastanesi, Sivil ve Askeri Türk

Hastanesi, St. Antoine Hastanesi, Fransız Hastanesi, St. Roch Hastanesi, Ermeni

ve İngiliz hastanelerinde 721 kolera vakası görülmüş ve bunların 440’ı ölümle

sonuçlanmıştı.

101

Aşağıdaki tablo ve grafik koleranın İzmir’deki seyrini

göstermektedir.

16 Haziran-6 Eylül Arasında İzmir’deki Kolera Kaynaklı Ölümler

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 7-8, Octobre et Novembre 1870,

ss. 113-114.

100

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 26.

101

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 7-8, Octobre et Novembre 1870,

s. 113.

Tarih

Ölümler

Tarih

Ölümler

Tarih

Ölümler

16 Haziran

22 Temmuz

14 Ağustos

19 “

23 “

15 “

25 “

24 “

16 “

28 “

25 “

17 “

3 Temmuz

26 “

18 “

4 “

27 “

19 “

5 “

28 “

20 “

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

116

Bu verilere göre salgın İzmir’de yükselme ve gerileme evresi olarak iki ana

evre ortaya çıkarmıştı. Haziran’dan başlayan münferit ölümler 30 Temmuz’a

kadar artış eğimimi göstermiş, bu dönemden sonra gerileme evresinde bildirilen

ölüm oranları düzenli olarak azalmaya başlamıştı.

Yukarıda da görüldüğü gibi, İzmir’de ilk kolera vakaları ile hastalığın

İzmir’de olduğunun resmi makamlar tarafından açıklanması arasındaki 10

100

Tari…

25 “

4 “

7 “

10 “

13 “

16 “

19 “

22.T…

25 “

28 “

31 “

3 “

6 “

9 “

12 “

15 “

18 “

22 “

Koleranın İzmir'deki Seyri (16

Haziran-6 Eylül)

Ölüm Oranları

6 “

29 “

22 “

7 “

30 “

23 “

8 “

31 “

24 “

9 “

1 Ağustos

25 “

10 “

2 “

26 “

11 “

3 “

27 “

12 Temmuz

4 “

28 “

13 “

5 “

29 “

14 “

6 “

30 “

15 “

7 “

31 “

16 “

8 “

1 Eylül

17 “

9 “

2 “

18 “

10 “

3 “

19 “

11 “

4 “

20 “

12 “

5 “

21 “

13 “

6 “

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

117

günden fazla süre İzmir’deki endişeden ileri gelmişti. Ancak İzmir halkı kolera

kaynaklı ölümlerin devam etmesinden dolayı endişelenmeye ve hekimlerin

yardımına başvurmaya başladı. Ne var ki bu süreçte koleranın şehirde

olduğunu belirten hekimler de şehirde bazı kesimlerin hedef tahtası haline

gelmişti. Bazı hekimler şehirde ayaktakımı tarafından hakarete uğrarken sebze,

meyve ve balık satıcıları müşterilerini kaybettiklerinden dolayı hekimleri tehdit

etmeye başlamıştı. 28 Haziran’da Aya Katerina mahallesinde bir kolera

vakasının ortaya çıkması ve hastanın hayatını kaybetmesi üzerine yine şehirdeki

hekimlere karşı hoşnutsuzluk belirtileri daha da arttı. Hatta İzmir’de yayınlanan

L’Impartial gazetesi bile 28 Haziran’da koleradan ölen kadının hastalığını başka

bir hastalığa bağlamakta ve karantinada ortaya çıkan vakaların münferit vakalar

olarak şehre yayılmadığına dair bilgiler vermekteydi.

102

Koleranın şehirde olduğu ilan edildikten sonra, İzmir halkı geleneksel bir

refleksi tekrar göstermeye başladı. 18. yüzyıldaki veba salgınlarında da

görüldüğü gibi İzmir’den kitlesel bir göç hareketi başladı. İzmir’de büyük bir

yıkım yapan vebanın etkini ortaya koyan göstergelerden biri de salgının

etkisinden kurtulmak isteyen şehir sakinlerinin şehirden kaçışıydı. Bu kaçış

salgının etkisini göstermeye başladığı mayıs-haziran ayında başlar ve salgın

etkisini yitirene kadar şehirden ayılan İzmirliler şehre dönmezlerdi.

103

1812’ye

kadar vebadan kaynaklanan bu 1831’de başlayan kolera salgınlarında da tekrar

edilmeye başlandı. Bu çerçevede 1848 salgınında 40-50 bin arasında İzmirli

kolera salgınının neden olduğu korkudan dolayı şehri terk etmişti.

104

İzmir’de

Vali Raşid Paşa’nın da ifade ettiği gibi “buralarda zuhur eden bu misüllü

hastalıklardan İzmir ahalisi ziyadesiyle musab oldukları için” 1865’te şehirde yeniden

ortaya çıkan kolera karşısında yine şehri terk etmeye başlamışlardı.

105

Salgın

sırasında yetkililerin ihtiyat çağrısına rağmen İzmir halkı eskisi gibi “en iyi

çözümün koleranın görüldüğü İzmir’i terk etmek” olduğunu düşünerek şehirden

ayrılma hazırlıkları yapmaya başladı. Mesela Aya Dimitri Mahallesi’ndeki

Katırcıoğlu Sokak’ta İskenderiye’den gelen bir sakinin koleradan dolayı ölmesi

üzerine üç dört hane hariç tüm sokak sakinleri evlerini terk etmişti.

106

Bu süreçte

İzmir’in özellikle gayrimüslim ve Frenk sakinleri işlerini güçlerini terk ederek

şehirden ayrılmışlardı. Bunlardan Avrupa’ya, bazıları Adalara gitti; büyük bir

102

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, ss. 67-69.

103

Panzac, a.g.e.,ss. 165-166.

104

Burguieres, Choléra morbus observé a Smyrne, s. 35.

105

BOA, A. MKT. MHM, 339/16, 8 Ra 1282 (1. 08. 1865).

106

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, ss. 67-69.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

118

kısmı da çevredeki köylere sığındı. Birkaç gün içinde İzmir’in nüfusunun dörtte

birinden fazlası şehri terk etti.

107

Dr. Cricca’ya göre şehri terk edenlerin sayısı

nerdeyse tüm İzmir nüfusunun yarısına tekabül etmekteydi. İzmir’deki

cemaatler içinde ise en trajik kitlesel göç şehrin Yahudi sakinleri arasında

görülmüştü. Bu göç hadisesinde en trajik koşullar İzmir’in Yahudi sakinleri

arasında ortaya çıkmıştı. Yahudiler arasında görülen yüksek ölüm oranlarının

neden olduğu panik Yahudilerin büyük bir kısmının Pınarbaşı, Birunabad,

Sevdiköy ve Kemalapaşa’ya; hatta daha iç kısımlara doğru göç etmesine neden

oldu. Ne var ki Yahudilerin dramı kalabalık olarak biriktikleri kamp yerlerinde

de devam etmişti.

108

Salgının İzmir’in iktisadi hayatına olumsuz bir etki yarattığını tahmin

etmek zor değildir. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren çok önemli bir

ekonomik büyüme geçiren İzmir, Osmanlı Devleti’nin batıyla olan ticaretinin en

önemli limanı haline gelmişti. Özellikle pamuğun İzmir’den ihraç edilen mallar

arasında önemli bir yer edinmesiyle, İzmir, Osmanlı Devleti’nin en büyük

ihracat limanı haline gelmişti. Bu süreçte 1860’lı yıllarda Amerika İç Savaşı’nın

ortaya çıkardığı koşullar nedeniyle İzmir, bölgede üretilen pamuğun ihracatı ile

küresel piyasaların pamuk talebini karşılamış ve önemli bir gelişme göstermişti.

Ancak savaşın sona ermesi ile Amerika’nın tekrar pamuk üretimine başlaması

İzmir’den olan talebi hissedilir oranda azaltmış, bu da İzmir’in iktisadi

yapısında hissedilir bir etki yapıştı.

109

İzmir’deki bu ticaret hacminin

azalmasıyla beraber önemli bir miktar sermaye yurt dışına kaymış bu da

İzmir’de hissedilir bir mali etki yapmıştı. Ticari yaşama bağlı olan imalat

sektöründeki pek çok çalışan da bu krizin etkisini hissetmişti.

110

Tüm bu

olumsuzluklara bir de kolera eklenince İzmir’deki koşullar daha da kötüleşmiş

ve işsizlik artmıştı. Salgının neden olduğu panik havası ile İzmir’de dükkânlar

kapanmış, çarşılar terk edilmiş, şehir boşalmış, ticaret nerdeyse durmuş ve

şehirde büyük bir yıkım hâkim olmuştu.

111

İşsiz kalan pek çok çalışan salgının

şiddetli olduğu dönemlerde açlık tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştı. Şehirdeki

işlerin bu şekilde kötü olduğu bir ortamda bölge ekonomisi için önemli bir iş

kolu olan incir toplama işinin başlaması da kolera etkisiyle daha kötü sonuçlar

doğuracağı endişesiyle yardım komisyonu bazı girişimlerde bulundu. Ticaretin

107

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865, s. 2.

108

Chasseaud, “Choléra Étudiés à Smyrne”, GMO, XIVme Année, Nr. 4-5, Juillet-Aout 1870, s. 69.

109

Fatih Damlıbağ, “Bati Anadolu’da Ihracat Için Pamuk Üretimi (1860-1870).” Conference Journal of

Social Policy / Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi, 60 (2011), ss. 457-462.

110

Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne 1865, s. 2.

111

Cricca, Choléra à Smyrne en 1865, s. 24.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

119

devam ettirilmesi ve çalışma hayatının sürmesi için bazı hijyen talimatları

yayınladı. Bu talimatlar çalışanlar, çalışma saatleri ve iş yerleri ile ilgili tedbirler

içermekteydi.

112

Sonuç

Yüzyıllardan beri devam eden ve genellikle kaynağı ticaret yolları

vasıtasıyla Anadolu içleri olan veba salgınlarının pençesinde pek çok kayıp

veren İzmir 19. yüzyılda bu kez küresel bir tehdit haline gelen ancak bu kez

şehre deniz yolu ile girmeye başlayan kolera salgınlarına maruz kalmaya

başlamıştır. Konumu itibarıyla her zaman canlı bir ticaret yaşamına sahip olan

şehir bu yolla salgın hastalıkların da uğrak yeri olmuştur. Her ne kadar vebanın

neden olduğu ölümlere ilişkin veriler tahmini rakamlara dayansa da özellikle

18. yüzyıldaki veba salgınları ile mukayese edildiğinde koleranın 19. yüzyılda

neden olduğu ölümler oldukça düşük olmuştur. Bu bağlamda Osmanlı

Devleti’nin 19. yüzyılın ilk yarısında salgın hastalıklar ile olan mücadelesinde

otaya koyduğu kurumsallaşma başta hasatlıklardan kaynaklanan ölümleri

azaltmak olmak üzere hastalıkların etkilerini anlamamız açısından daha doğru

bilgiler elde edilmesine de imkân tanımaktadır. Bu şekilde imparatorluğun

diğer şehirleri gibi İzmir’in kayıplarını da daha gerçekçi rakamlar ile tespit

etmek mümkün olmaktadır.

İzmir’de 1865 kolera salgınının etkisini tam olarak anlayabilmemize

yardım edecek veriler salgını inceleyen hekimlerin salgın dönemlerinde

müşahede ettikleri ve derledikleri bilgilerden hareketle salgın sonrasında

yazıkları incelemelerdi. Bu veriler üzerinden salgının ortaya çıkışını, ilerleyişini

ve etkilerini ayrıntılı olarak görmek ve gerek daha önceki gerekse de daha

sonraki salgınlar ile mukayeseli değerlendirmeler yapmak mümkün hale

gelmektedir. Bunlardan hareketle 1865 salgınında en çok kurban verenler

İzmir’in Yahudi sakinleriydi. Onları ise Rumlar, Katolikler, Protestanlar ve

Ermeniler takip etmekteydi. Ölüm sayıları yüksek olsa da İzmir’de nüfusa

oranla en az kayıp verenler ise Türkler olmuştu. Bu manzaranın oluşmasında

elbette İzmir’deki cemaatlerin gelenekleri ve dini pratikleri de etkiliydi. Mesela,

1848 salgınında, salgın döneminde rast gelen Ramazan ölümlerin en çok Türkler

arasında ortaya çıkmasına neden olmuş iken 1865’te ilk sırada İzmir’in Yahudi

112

GMO, XIVme Année, Nr. 7-8, Octobre et Novembre 1870, s. 103-104.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

120

sakinleri yer almıştı.

113

Bunların yanı sıra ölümlerde etkili olan bir diğer etken

İzmir’in değişmeyen, kendisine has koşullarıydı. Şehre gelen yabancıların da

özelikle kaydettiği İzmir’in dar ve pis sokakları ile ifade edilen kötü yaşam

koşulları halk sağlığını belirleyen en önemli etken olduğu için koleranın

yıkıcılığını da belirlemekteydi. 1845 ve 1859 yangınlarından sonra Ermeni ve

Rum mahallelerinde bazı yerler yeniden daha iyi koşullarda inşa edilse de

Yahudi ve Rumlarla meskûn Aya Yorgi mahalleleri şehir hijyeni açısından çok

yetersizdi. Bunun gibi İzmir’in yetersiz altyapısı, sağlıksız ortamları ve

cemaatlerin farklı yaşam koşulları, hanlarda ve evlerde kalabalık yaşam, sefalet

ve yetersiz beslenme gibi unsurlar ile birleşince salgın hastalıklar şehirde çok

hızla yayılabiliyor ve bu ortamlarda önemli oranda can kayıplarına neden

olabiliyordu. Elbette bu etkenlere hekimlerin ifadesiyle “sadece hastalık

döneminde hijyen tedbirlerine sarılan İzmirlilerin” tutumları da ilave edilmeliydi.

1865 yılında etkili olan kolera salgını ile mücadelede yeni bazı

uygulamaların da görüldüğü bir dönem oldu. Bu dönemde ilk defa İstanbul’da

gördüğümüz kolera ile kurumsal mücadele kapsamında İzmir’de de şehirdeki

her kurumun işbirliği ile ortaya çıkan Sıhhiye ve Yardım Komisyonu tesis edildi.

Elbette bu işbirliğinde Vali Mehmed Raşid Paşa’nın payı büyüktü. Bundan

dolayı vali, salgın süresince gösterdiği iyi yönetimden dolayı Mecidiye nişanı ile

taltif edilmişti.

114

Komisyonun faaliyetlerini değerlendirmek üzere 19 Ekim 1865’teki son

toplantısına bizzat katılan vali, burada “koleranın İzmir’de yıkım yapmaya

başlamasından itibaren salgınla mücadelede ilk işinin bilim adamları ve fedakâr kimseler

ile işbirliği yapmak” olduğunu belirtmişti. Valinin de ifade ettiği gibi tesis edilen

bu “kriz yönetim birimleri”nin bir ayağını yerel idare çekerken diğer ayağını da

şehirdeki yabancı konsolosluk temsilcileri ve daha da önemlisi İzmir’deki

değişik hastanelerde görev yapan hekimler oluşturmaktaydı. Komisyon,

cemaatlerin temsilcilerinin de katılımı ile İzmir’in tüm sakinlerini ihtiva eden bir

yapıya kavuşmuştu. Bu itibarla bu toplantıda da ifade edildiği gibi “farklı dinler,

farklı milletler ve farklı fikirlerden” kişilerden oluşmasına karşın “komisyonun

yegâne amacı olan yardım faaliyetleri tüm bu farklılıkların önünde” yer almaktaydı.

Sıhhiye ve Yardım Komisyonu’nun başını çektiği bu işbirliği ve şehirdeki

hekimlerin aktif katılımı ile İzmir’de salgın süresince gerek kolera kurbanlarına

113

GMO, XIVme Année, Nr. 7-8, Octobre et Novembre 1870, s. 116.

114

BOA, A. MKT.MHM, 343/45, 8 Ca 1282 (7. 10. 1865); BOA, İ. DH. 541/37608, 6 Ca. 1282 (27 Eylül

1865).

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

121

gerekse de hastalığın ortaya çıkardığı koşullardan etkilenenlere yönelik

yardımlar yapılmıştır. İngiltere’ye kadar uzanan bu yardım kampanyası

sonucunda 486.000 kuruş gibi oldukça yüksek para toplanmış ve bu paranın

446.000 kuruşu gerek ayni gerekse de nakdi olarak İzmir ve çevresindeki

muhtaçlara dağıtılmıştı.

Gerek Sıhhiye ve Yardım Komisyonu gerekse de ona bağlı olarak kurulan

alt komisyonların çalışmaları ve görevli hekimlerin işbirliği ile İzmir’de salgın

süreci yönetilmeye çalışılmış ve halk sağlığını koruyucu pek çok tedbir

alınmıştı. Bu faaliyetler şehir içinde halk sağlığını tehdit eden yerlerin

temizlenmesi, dezenfeksiyon uygulamaları, halka bedava ilaç ve gıda dağıtımı,

kalabalık mekânların tahliyesi şeklinde karşımıza çıkmaktadır. Bunun yanında

diğer bir kalıcı tedbir ise şehir içi mezarlıklara yönelik defin yasağıdır. Kolera

salgını ile mücadelede acil bir şekilde uygulanan bu tedbirler imparatorluğun

diğer önemli şehirlerinde de olduğu gibi İzmir’de de zamanla halk sağlığına

yönelik tedbirlerin de alınmasına ön ayak olmuştur. Bunların yanında

İzmir’deki karantina idaresi ve değişik cemaatlere ait hastanelerin yanında

salgınla topyekûn mücadele kapsamında pek çok kesimin ortak bir komisyon

çerçevesinde bir araya gelmesi ve çalışmalarını hekimlerin tavsiyeleri

doğrultusunda yürütmesi uygulaması daha sonraki salgın dönemleri için iyi bir

tecrübe ortaya çıkarmıştır.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

122

KAYNAKÇA

I.Arşiv Kaynakları

A.Devlet Arşivleri Başkanlığı, Osmanlı Arşivi (BOA)

Sadâret Mektubî Kalemi Mühimme Odası Belgeleri (A. MKT. MHM) 336/98; 337/33;336/98;

338/49; 338/39; 336/99; 337/33; 339/16; 339/16;343/45.

Mevlis-i Vâla (MVL): 712/13.

İrade Dâhiliye (İ. DH.): 541/37608.

II.Süreli Yayınlar

Gazette Medicale de Constantinople

Gazette Médicale d’Orient

III. Kitaplar

AYAR, Mesut, Osmanlı Devleti’nde Kolera: İstanbul Örneği (1892-1895), Kitabevi, İstanbul, 2007.

BEYRU, Rauf 19. Yüzyıl’da İzmir’de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İBB Kültür Yayınları, İzmir, 2005.

BURGUIÈRES, E., Etudes sur le choléra morbus observé a Smyrne : Sa marche, ses causes et son

traitement : Rapport adressé a M. le Ministre du Commerce, J.B Bailliere, Paris, 1849.

CRICCA, A. L'homoeopathie en présence du choléra à Smyrne en 1865, Paris, 1866.

Comité d'hygiène et de secours, Rapport General présente dans la séance du 19 Octobre, Smyrne, 1865.

FAROQHI, Suraiya, “Krizler ve Değişim 1590-1699”, Osmanlı İmparatorluğu’nun Ekonomik ve

Sosyal Tarihi 1600-1914, c. II, Çev. Süphan Andıç, ed. H. İnalcık-D. Quataert, Eren

Yayınevi, İstanbul, 2004, ss. 545-759.

KARAYAMAN, Mehmet, İzmir'de Sağlık (1920-1938), Doktora Tezi, Ege Üniversitesi Sosyal

Bilimler Enstitüsü, İzmir 2005.

KILIÇ, Orhan, Eskiçağdan Yakınçağa Genel Hatlarıyla Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde Salgın

Hastalıklar, Elazığ, 2004.

MACNAMARA, Nottidge Charles, A History of Asiatic Cholera, Macmillan, London, 1876.

McNeill, William Hardy, Plaques and Peoples, Anchor Press, New York, 1976.

MONNERET, Jules Auguste Edouard, Lettre sur le Choléra-Morbus en Orient et dans le nord de

l’Europe, Extrait de Gazette médicale de Paris, E. Thunot, Paris, 1848.

NIKIFORUK, Andrew, Mahşerin Dördüncü Atlısı, Salgın ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi, Çev.

Selahattin Erkanlı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2000.

ÖZDEMİR, Hikmet, Salgın Hastalıklardan Ölümler 1914-1918, TTK, Ankara, 2005.

PANZAC, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba (1700-1850), Çev. Serap Yılmaz, Tarih Vakfı

yurt Yayınları, İstanbul, 1997.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

123

SARIYILDIZ, Gülden, Hicaz Karantina Teşkilatı (1865-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara,

1996.

VARLIK, Nükhet, Akdeniz Dünyasında ve Osmanlılarda Veba, 1347-1600, çev. Hazal Yalın, Kitap

Yayınevi, İstanbul, 2017.

VARLIK, Nükhet, Disease and Empire: A History of Plague Epidemics in the Early Modern Ottoman

Empire (1453–1600), Doktora Tezi, The University of Chicago, Chicago, 2008.

VERROLLOT, M. P., Du Choléra-morbus en 1845, 1846 et 1847, avec une carte indiquant sa marche

pendant ces trois années, Imprimerie de Journal de Constantinople, Constantinople,

1849.

VERROLLOT, Marie-Pierre, İstanbul’da Kolera:1848 Salgını Üzerine Bir İnceleme, Çeviri ve

Editör: Özgür Yılmaz, Libra Kitapçılık ve Yayıncılık, İstanbul, 2019.

YILDIRIM, Nuran “Salgın Afetlerinde İstanbul”, Afetlerin Gölgesinde İstanbul, Ed. Said Öztürk,

İstanbul Kültür AŞ, İstanbul, 2010, ss. 109-184.

IV.Makaleler

AYAR, Mesut Ayar-Yunus Kılıç, “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme”,

Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 17 (2017 ), ss. 163-181.

AYAR, Mesut, “1900 İzmir ve 1901 İstanbul Salgınları Bağlamında Vebanın XX. Yüzyıl

Başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nda Devam Eden Etkisi”, History Studies, 3 (2010),

ss. 175-188.

BÖKE, Pelin, “İzmir Karantina Teşkilatının Kuruluşu ve Faaliyetleri (1840-1900)”, Çağdaş

Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 8 (2009 ), ss. 137-159.

BRIGGS, Asa, “Cholera and Society in the Nineteenth Century”, Past & Present, 19 (1961), ss.

76-96.

ÇELEBİ, Mevlût, “İzmir San Antonio Katolik Hastanesi”, İzmir’in Sağlık Tarihi Kongresi 1-3

Aralık 2005, Bildiriler, Ed. Eren Akçiçek - Onur Kınlı, Ege Ün. Ege Ün. Ege Ün. Tıp Fak.

ve İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, İzmir 2009, s. 176-190.

DAMLIBAĞ, Fatih, “Batı Anadolu’da İhracat İçin Pamuk Üretimi (1860-1870).” Conference

Journal of Social Policy / Sosyal Siyaset Konferanslar Dergisi, 60 (2011), ss. 433-471.

GÜL, Abdülkadir, “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi,

Çiçek ve Kızamık)”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi,

41(2009), ss. 239-270.

KARAYAMAN, Mehmet, “İzmir İngiliz Askeri Hastanesi (1855)”, Prof. Dr. Necmi Ülker’e

Armağan, Haz. N. N. Kara vd. İzmir 2008, s. 251-262.

KOLOĞLU, Orhan, “XIX. Yüzyılda Hac Yoluyla Koleranın Yayılması ve Hanikin Karantina

Doktorunun Anıları”, III. Türk Tıp Tarihi Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, TTK,

Ankara, 1999, ss. 61-67.

KUNERALP, Sinan, “Osmanlı Yönetimindeki (1831-1911) Hicaz’da Hac ve Kolera”, (Çev.

Münir Atalar), OTAM, 7 (1996), ss. 497-511.

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

124

POLLİTZER, Robert, “Cholera Studies”, Bulletin of the World Health Organization, X/ 3 (1954),

ss. 421-461.

MENEKŞE, Metin, “İzmir’de Kolera Salgını ve Etkileri (1893)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 39

(2020 ), ss.385-433.

SARIYILDIZ, Gülden, “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, Tarih

Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs 2000),

İstanbul Üniversitesi, İstanbul, 2002, ss.309-318.

SERÇE, Erkan, “İzmir Belediyesi ve Kamu Sağlığı”, İzmir’in Sağlık Tarihi Kongresi 1-3 Aralık

2005, Bildiriler, Ed. Eren Akçiçek - Onur Kınlı, Ege Ün. Ege Ün. Ege Ün. Tıp Fak. ve

İzmir Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, İzmir 2009, s. 253.

YETKİN, Sabri, “İzmir'de Veba Salgını (Mayıs Ağustos 1900)”, Çağdaş Türkiye Tarihi

Araştırmaları Dergisi, 1(1993), ss.371-385.

YILMAZ, Özgür, “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri”, Avrasya

İncelemeleri Dergisi, VI/1 (2017), ss. 23-55.

YILMAZÇELIK, İbrahim “The Natural Catastrophes Between 18th And 19th Centuries in the

Ottoman Empire in Anatolia”, Tarih ve Gelecek Dergisi, 4 (2018), ss. 8-37.

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

125

EKLER

Ek1: Sıhhiye ve Yardım Komisyonu’nun Raporu

Özgür Yılmaz Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

126

Ek 2: Dr. Cricca’nın Eseri

İzmir’in Salgın Hastalıklar Tarihine Bir Katkı… Tarih ve Günce, Sayı: 8 (2021/Kış)

127

Ek3: Dr. Chasseaud’nun Çalışmasının Yayınlandığı Gazette Médicale d’Orient

İZMİR’DEKİ TAHTACILARIN YERLEŞİK HAYATA GEÇİŞİNDE SALGIN HASTALIK ANLATILARININ TARİHSEL DEĞERLENDİRMESİ A HISTORICAL EXAMINATION OF EPIDEMIC DISEASE NARRATIVES IN THE TRANSITION OF TAHTACIS IN IZMIR TO SETTLED LIFE

Article

Full-text available

Dec 2023

Bu makalede, İzmir’de yaşayan Alevi-Kızılbaş Tahtacı topluluklarının yerleşik hayat geçişleri hakkında belleklerinde yer etmiş anlatıların, tarihsel gerçeklik için kaynak olup olamayacağını eleştirel biçimde değerlendirmek amaçlanmıştır. Yatırların ve Yanyatır Ocağının dedesinin kerametiyle salgın hastalığın durdurulduğu yerlere ait yerleşme anlatılarından yola çıkarak, Tahtacıların İzmir’de yerleşik hayata geçmelerinde salgın hastalıkların olası etkisi, arşiv belgelerine dayanarak araştırılmıştır. Bahsi geçen salgın hastalıkların veba olabileceği tespit edilmiş fakat ilgili nüfus kayıtları araştırıldığında, İzmir’de Tahtacıların vebadan etkilendiğine dair bir bulguya ulaşılamamıştır. İzmir’e en yakın bölge olarak Söke’de Tahtacıların veba salgınından etkilendiği tespiti, birbiriyle etkileşim halinde olan Tahtacı topluluklar arasında salgın hastalık anlatısının yayılmış olabileceğini fikrini vermiştir. Bellekte yer eden salgın anlatılarının kerametle örülü olması, Tahtacıların etraflarını çevreleyen dünyayı nasıl kavramış olduğuna ilişkin ipuçları vermektedir. Ayrıca, yerleşik hayat geçişte temel etkenler olan devletin yerleşik hayat geçirme politikalarının ve ormancılıkta modernleşme girişimleriyle geleneksel tahtacılık mesleğinin sona erişinin değil de salgın hastalık ve keramete ilişkin anlatıların bellekte yer etmesi, yüzyıllardır konar göçer olarak yaşamış Tahtacıların yerleşik hayata geçirilmeyi kabul edilir bir hale getirmesinin yolu olarak okunabileceğine dikkat çekilmiştir.

İZMİR’DE KOLERA SALGINI VE ETKİLERİ (1893)

Article

Full-text available

Mar 2020

Metin Menekşe

Bu çalışmada, 1893 yılında İzmir ve çevresinde etkili olan koleranın gelişimi ve etkileri, devletin aldığı tedbirler ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bunu yaparken de, Osmanlı arşiv vesikaları esas alınmakla birlikte, İzmir ve İstanbul basınında salgına dair çıkan haberlere de yer verilmiştir. Osmanlı Devleti, Salgın Hastalıklar, Kolera Salgını, 1893 Yılı, İzmir

Osmanlı’da vebanın sona erişine dair bir değerlendirme

Article

Feb 2017

1847-1848 KOLERA SALGINI VE OSMANLI COĞRAFYASINDAKİ ETKİLERİ

Article

Dec 2017

Özgür Yılmaz

OSMANLI YÖNETİMİNDEKİ (1831-1911)* HİCAZ'DA HAC VE KOLERA

Article

Aug 1996

Sinan Kuneralp

A History of Asiatic Cholera

Article

Jan 1876

Nottidge Charles Macnamara

by C. Macnamara. Includes bibliographical references and index.

Cholera and society in the nineteenth century

Article

Apr 1961

Asa Briggs

Rauf 19. Yüzyıl'da İzmir'de Sağlık Sorunları ve Yaşam

Jan 2005

BEYRU, Rauf 19. Yüzyıl'da İzmir'de Sağlık Sorunları ve Yaşam, İBB Kültür Yayınları, İzmir, 2005.

Etudes sur le choléra morbus observé a Smyrne : Sa marche, ses causes et son traitement : Rapport adressé a M. le Ministre du Commerce

1849

E Burguières

BURGUIÈRES, E., Etudes sur le choléra morbus observé a Smyrne : Sa marche, ses causes et son traitement : Rapport adressé a M. le Ministre du Commerce, J.B Bailliere, Paris, 1849.

L'homoeopathie en présence du choléra à Smyrne en 1865

1866

A Cricca

CRICCA, A. L'homoeopathie en présence du choléra à Smyrne en 1865, Paris, 1866.

Krizler ve Değişim 1590-1699

Jan 2004
545-759

Suraiya Faroqhi

FAROQHI, Suraiya, "Krizler ve Değişim 1590-1699", Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, c. II, Çev. Süphan Andıç, ed. H. İnalcık-D. Quataert, Eren Yayınevi, İstanbul, 2004, ss. 545-759.

İZMİR'İN SALGIN HASTALIKLAR TARİHİNE BİR KATKI: AVRUPALI HEKİMLERİN GÖZÜYLE 1865 KOLERA SALGINI

Abstract

Recommended publications

İkinci Dünya Savaşı Döneminde Türk Basınında Tifüs Salgını

2010-2021 YILLARI ARASINDA DÜNYA GENELİNDE MEYDANA GELEN BULAŞICI HASTALIK SALGINLARINDAN ÖLÜMLERLE...

OSMANLIDAN GÜNÜMÜZE (KOLERADAN-COVID-19 A) PANDEMİ VE ÖNYARGILARLA MÜCADELE

Kütahya’da Kolera Salgını, Etkileri ve Alınan Önlemler (1893)