Content uploaded by Helbertijn Krudop
Author content
All content in this area was uploaded by Helbertijn Krudop on Jan 18, 2022
Content may be subject to copyright.
NEDERLAND AMSTERDAM
Chonsoeëmmaä(cheroe) verenigd met haar mummiekist?
ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2018
12
Tekst: Helbertijn Krudop, restaurator organische materialen
Rijksmuseum van Oudheden | Overige foto’s: RMO
D
e restauratie van
het kistenset wordt
zichtbaar voor
publiek uitgevoerd
in het museum en
zal in maart afge-
rond worden. Dit
project is tevens een pilot voor de nieuwe
afdeling Allard Pierson Live die vanaf 2018
te zien zal zijn in het APM. Het restauratie-
en onderzoeksproject is mogelijk gemaakt
door het Amsterdams Universiteitsfonds
en is een samenwerking tussen APM,
RMO en UvA1.
Herkomst
De te behandelen kistenset van Chonsoe-
emaächeroe (inv.nr. L.XII.1-a t/m L.XI-
I.1-c) is afkomstig uit de 22e Dynastie (ca.
850-712 v.Chr). Omdat de kist in de 19e
eeuw is aangekocht en niet door het
museum zelf is opgegraven, is niets bekend
over de vindplaats of archeologische con-
text. Wel weten we dat de set, als onderdeel
van een grotere aankoop2, is gekocht op een
veiling in Antwerpen in 1826 waar een
verzameling Egyptische oudheden werd
aangeboden door een handelaar of tussen-
persoon uit Brugge, genaamd Jean-Baptiste
de Lescluze (zie M. Raven, W.K. Taconis,
Egyptian mummies, radiological atlas of the
collections in the National Museum of Antiqui-
ties at Leiden, Turnhout 2005, p.22).
Decoratie
De houten kist is spaarzaam gedecoreerd.
Op de bodem van de kist is een vrouwfi-
guur geschilderd, vermoedelijk de godin
Isis, die met haar geopende armen de dode
omarmt. Op het deksel zijn gezicht, pruik
Mummie en -kist
onder de loep
In het Allard Pierson Museum (APM) verplaatst en vernieuwt binnenkort de Egyptische
afdeling. In aanloop naar die nieuwe opstelling zijn de mummiekist en cartonnage van
Chonsoeëmaächeroe in langdurige bruikleen aangevraagd bij het Rijksmuseum van
Oudheden (RMO), om die in Amsterdam te verenigen met de mummie die al sinds 1978
in het APM is. Mummiekist, cartonnage en mummie worden op het ogenblik onderzocht
en gerestaureerd om ze straks in goede conditie tentoon te kunnen stellen.
De bodem van de mummie-
kist voor behandeling.
1
De behandeling van de
mummie wordt uitgevoerd
door Lieke Boerstra en Paulien
Coopmans, textielrestauratoren
in opleiding aan de Universiteit
van Amsterdam.
2 De set van Chonsoeëmaäche-
roe werd
aangekocht voor
f 400,- Opmerkelijk genoeg
kostte de set van Panesy, die
ook bestaat uit een 22e dynastie
kist, cartonnage en mummie,
en die in een betere conditie
was, in dezelfde verkoop
slechts f 325,-
01 2018 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 13
en kraag in bonte kleuren geschilderd. Op
de borst liggen twee jakhalzen aan weers-
zijden van een lange band met hiëroglyfen.
In de 22e dynastie werd meestal geschil-
derd op een grondering (aangebracht over
het vaak ruwe hout om een mooie gladde
ondergrond te creëren waarop geschilderd
kon worden), zoals hier bij gezicht, pruik,
kraag en tekstband. De jakhalzen en de
godin in de kist zijn echter direct op het
hout geverfd. In vroegere perioden werd
bijna altijd direct op het hout geschilderd,
maar ten tijde van de 22e dynastie was al
een veel complexere opbouw van verflagen
ontwikkeld. Hier gebruikt de schilder dus
‘historische’ en moderne technieken naast
elkaar.
De cartonnage heeft een vergelijkbare
decoratie: een blauwe pruik met een band
van bloemblaadjes om het voorhoofd, een
Deksel van de mummiekist
voor behandeling.
De mummie voor behandeling.
ARCHEOLOGIE MAGAZINE 01 2018
14
rood gezicht en kleurig versierde kraag. In
tegenstelling tot de kist, is de cartonnage
geheel gedecoreerd, met onder andere
verschillende (gevleugelde) goden, som-
mige met slangenhoofd, de vier Horuszo-
nen, een zonnebark en een rustbed waarop
een mummie ligt. Op de brug van de voet
vinden we, te midden van wederom twee
liggende jakhalzen, de naam van de overle-
dene: Chonsoeëmaächeroe. De mummie
tenslotte is omhuld met een groot linnen
kleed. Kruislings over de borst lopen twee
linnen banden. Verder zijn, van schouders
tot enkels, 13 smalle linnen banden rond
de mummie gewikkeld. Deze mummie is in
de jaren ’90 met Röntgen en CT gescand in
het AMC (zie M.J. Raven, W.K. Taconis,
2005, cat.3).
Behandelgeschiedenis en
behandelmogelijkheden
Het grootste deel van de Egyptische collec-
tie van het RMO is al in de vroege 19e eeuw
verzameld. De meeste voorwerpen zijn
sindsdien eens of vaker gerestaureerd.
Helaas zijn weinig van die behandelingen
gedocumenteerd. Wel kunnen we soms aan
de hand van archiefstukken, oude foto’s en
het object zelf een behandelgeschiedenis
reconstrueren. Met die kennis is de huidige
conditie beter te begrijpen en wordt een
nieuwe behandeling daarop afgestemd. Hier
gaan we wat dieper in op de behandeling
van de cartonnage.
De cartonnage of mummiehuls was voor
de restauratie in een zeer slechte conditie:
opvallend waren de lacunes en opstaande
verf, het ingedeukte gezicht en vervor-
mingen van voet en enkels. Ook was het
oppervlak zo stoffig dat de decoratie nau-
welijks leesbaar was. Een oude restauratie
bleek echter het grootste probleem: om
afbrokkelende verflagen te beschermen en
verder verlies te voorkomen, was een groot
deel van de cartonnage ooit beplakt met
stroken papier. Dat die behandeling nodig
was is opmerkelijk, aangezien de verkoop-
catalogus van De Lescluze (Catalogue d’une
collection d’Antiquités Égyptiennes, dont
la vente se fera à Anvers, le 5 juillet 1826,
Antwerpen 1826, p. 35) de cartonnage
omschrijft als ‘d’une grande fraîcheur
pour les couleurs’. Waarschijnlijk was de
cartonnage bij aankomst in het museum in
een betere staat, maar was de conditie in
de loop van de 19e of vroege 20e eeuw zo
verslechterd door de omstandigheden in
het toen nog onverwarmde museum, dat
de ingrepen nodig waren.
Het gebruikte papier (pergamijn) was oor-
spronkelijk kleurloos en transparant, maar
is nu stijf en bruin geworden. Hetzelfde
papier vinden we terug als restauratiema-
teriaal op Egyptische papyri in de Leidse
collectie, wat lijkt te bevestigen dat het in
het RMO is toegepast. Het papier heeft
het onderliggende verfoppervlak inder-
daad bij elkaar gehouden en beschermd
tegen stof en vuil, maar veroorzaakt ook
nieuwe schade. Het stijf geworden papier
Detail van de cartonnage voor behan-
deling: te zien zijn het ingedeukte gezicht,
lacunes in de verf en de met papier beplakte
delen.
Detail van de schade aan de voet van de
cartonnage.
Oude restauraties aan de onderzijde van
de mummie.
De restauratie van de kistenset van
Chonsoeëmaächeroe is nog tot en met 9
maart te bezichtigen in het Allard Pierson
Museum, Oude Turfmarkt 127, Amsterdam,
www.allardpiersonmuseum.nl.
INFO
01 2018 ARCHEOLOGIE MAGAZINE 15
trekt namelijk op sommige plekken verf
en grondering van het linnen af. Rond de
enkels is deze schade het grootst. Hier
vinden we namelijk grote vervormingen en
spanningen in linnen, grondering en verf.
Waarschijnlijk zijn die ontstaan doordat de
cartonnage ooit staand tentoongesteld is en
daarbij door zijn enkels is gezakt.
Een cartonnage bestaat uit op elkaar
gelijmde laagjes linnen, met daarop een
grondering op basis van gips en/of krijt in
een bindmiddel (vaak dierlijke lijm of
Arabische gom), en een beschildering; het
hele pakket is vaak nog geen centimeter
dik. Meestal werd de polychromie ook nog
(deels) gevernist, maar op deze cartonnage
is geen vernis aanwezig. Cartonnages zijn
door hun vervaardiging stijf, maar ook
breekbaar en vooral zeer gevoelig voor
vocht (door een verhoogde luchtvochtig-
heid kan een cartonnage vervormen: met
het drogen van de lucht wordt de carton-
nage weer hard en een vervorming soms
permanent). Omdat het papier alleen te
verwijderen is met vocht, is een behande-
ling risicovol. Toch is er hier voor gekozen
het papier te verwijderen, vanwege de
nieuwe schade en het vergroten van de
leesbaarheid van de decoratie. Om het
risico te beperken is het papier voorzichtig
los geweekt met een gel. Losse verf en
grondering zijn vervolgens geconsolideerd
met een niet verdonkerende en niet glan-
zende lijm. Hoewel de behandeling nog
niet is afgerond en het oppervlak deels erg
beschadigd blijkt, komen er ook spectacu-
lair bewaard gebleven delen en kleuren
onder het papier tevoorschijn. Tenslotte
zijn ook de delen zonder papier gereinigd,
waardoor ook de decoratie daar weer aan
het licht komt.
Ook de mummie is in het verleden ingrij-
pend behandeld. Los linnen, aan hoofd- en
voeteneinde en losse en afgebroken linnen
banden zijn met grote steken vastgezet, en
aan de onderzijde van de mummie is zelfs
een grote nieuwe lap vastgenaaid. Vermoe-
delijk is hiermee een gat of verbrokkeld
linnen bedekt. Hoewel deze oude restau-
ratie visueel zeer opvallend is, is besloten
deze oude ingrepen te behouden: ener-
zijds omdat ze weinig schade of spanning
veroorzaken en anderzijds omdat we geen
andere vergelijkbare reparaties aan
mummies hebben in de collectie van het
RMO.
Eerste resultaten
Onderzoek en restauratie zijn nog niet
afgerond, maar er is wel al een interessante
bevinding naar voren gekomen: hoewel
mummie, cartonnage en mummiekist als
set zijn aangekocht en uit dezelfde periode
en regio komen, blijken ze niet bij elkaar
te horen. De mummie is namelijk te lang
voor zowel de cartonnage als voor de kist.
Vermoedelijk horen kist en cartonnage
wel bij elkaar. Het lijkt jammer dat het
geen complete set is, maar de combinatie
is misschien wel interessanter, omdat die
inzicht geeft in de verzamelgeschiedenis
van het RMO en de wijze waarop Egypti-
sche oudheden in de 19e eeuw verhandeld
werden. In alle drie de kistensets die bij
De Lescluze zijn aangekocht zit zelfs een
afwijkend onderdeel (zie M.J. Raven, W.K.
Taconis, 2005, p. 29-30). Vermoedelijk
maakten 19e-eeuwse Egyptische handela-
ren soms nieuwe combinaties van kisten
en mummies, hoewel hergebruik van
onderdelen in de oudheid ook voorkwam.
Het geval van Chonsoeëmaächeroe lijkt
een ‘moderne’ samenstelling te zijn omdat
de onderdelen niet in elkaar passen en dus
niet gefunctioneerd kunnen hebben in een
(nieuwe) funeraire context.
Met UV licht is geen typerende fluorescen-
tie te zien voor vernis. (FOTO: RENÉ GERRITSEN
PHOTOGRAPHY)
Het reinigen van de pruik: deze was niet
met papier beplakt.
Het verwijderen van het papier van de
cartonnage.