TARİHSEL OLARAK KENT SELANİK

Full text

B1

OSMANLI DÖNEMİ BALKAN ŞEHİRLERİ
&
I. CİLT

Yayın Koordinatörü • Yaşar HIZ
Genel Yayın Yönetmeni • Aydın ŞİMŞEK
Editörler • Prof. Dr. Zafer GÖLEN & Doç. Dr. Abidin TEMİZER
Kapak Tasarım • Esra YILDIZ
İç Tasarım • Prof. Dr. Hasan BABACAN
Yrd. Doç. Dr. Tuğrul ÖZCAN
Birinci Basım • © Aralık 2016 /ANKARA
ISBN • 978-605-180-564-1 (I. Cilt)
© copyright
Bu kitabın yayın hakkı Osmanlı Mirası ve Türk Kültürünü Araştırma
Derneği’ne aittir. Kaynak gösterilmeden alıntı yapılamaz, izin almadan
hiçbir yolla çoğaltılamaz. Yazıların her türlü hukuki sorumluğu ilgili
makalenin yazar/larına aittir.
Gece Kitaplığı Adres:
Elif Sokak ( Büyük Sanayi Sitesi), Sütçü Kemal İş Hanı, 7 / 111
İskitler / Ankara
Tel: 0312 384 80 40
GSM: 0505 145 68 68
web: www.gecekitapligi.com
e-posta: gecekitapligi@gmail.com
Baskı & Cilt
Bizim Büro Matbaa Sanayi 1. Cadde Sedef Sk. No: 6/1 İskitler -
Ankara
Sertifika No: 26649
Tel: 0312 229 99 28

OSMANLI DÖNEMİ BALKAN
ŞEHİRLERİ
&
I. CİLT
EDİTÖRLER
Prof. Dr. Zafer GÖLEN & Doç. Dr. Abidin TEMİZER

Prof. Dr. Zafer GÖLEN
970’de Almanya’nın Hilpoltstein kentinde dünyaya geldi.
İlk, orta ve lise eğitimini Samsun/Bafra’da tamamladı.
1987 yılında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tarih Bölümüne
kaydoldu. 1991 yılında üniversiteden mezun olan Gölen, aynı
yılın Kasım ayında Adana Kadirli Yoğunoluk Ortaokulunda
Tarih öğretmeni olarak göreve başladı. 1995 yılında Süleyman
Demirel Üniversitesi Eğitim Fakültesi’ne araştırma görevlisi
olarak atandı. 1996 yılında Yüksek Lisansını, 2001 yılında
doktorasını tamamladı. 2010’da doçent, 2015’de profesörlüğe
yükseltildi. Akademik çalışmalarını Balkan Tarihi üzerine
yoğunlaştıran Gölen’in Baruthane-i Amire; Çanakkale’den
Cumhuriyet’e Cumhuriyetten Geleceğe; Tanzimat Dönemi Bosna Hersek
İsyanları; Tanzimat Döneminde Bosna Hersek; Şark Meselesi ve Milli
Mücadele adlı basılı 5 kitabı bulunmaktadır. Gölen ayrıca Burdur
Kitabı-I, II, III, IV; Kuva-yı Milliye’den Cumhuriyete Burdur; Balkan
Tarihi-I-II adlı 7 kitabın da editörlüğünü yapmıştır. Gölen’in
çoğunluğu Bosna Hersek’le ilgili olmak üzere yurtiçi ve
yurtdışında yayınlanmış 60’ın üzerinde makale ve tebliği vardır.
Zafer Gölen evli, İlayda ve İlber adlı iki çocuk babasıdır.
1

Doç. Dr. Abidin TEMİZER
981 yılında Van’ın Gürpınar ilçesinde doğdu. İlk, orta ve
lise eğitimini Van’da tamamladı. Lisans Eğitimini 1999-
2003 yılları arasında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tarih
Bölümünde aldı. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tarih Bölümünde
2007 yılında Yüksek Lisans eğitimini “Osmanlı-Karadağ Sınır
Anlaşmazlıkları ve Çözümü (1878-1912)” başlıklı tezi ile;
Doktora Eğitimini 2013 yılında “Karadağ’ın Sosyal ve
Ekonomik Yapısı (1853-1913)” başlıklı tezi ile tamamladı. 2005-
2008 yılları arasında Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tarih
Bölümünde Araştırma Görevlisi, 2009-2014 yılları arasında
Balıkesir Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarih
Bölümü’nde Okutman olarak çalıştır. 2014 yılı Mayıs ayında
Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Eğitim Fakültesi’ne Yardımcı
Doçent olarak atanan Temizer, 2015 yılında doçentliğe
yükseltildi. Abidin Temizer’in çalışmaları Karadağ ve Balkan
tarihi üzerine yoğunlaşmaktadır. Osmanlı’dan Cumhuriyete
Karadağ’da Türk Sefirleri ve Şehbenderleri; Şefik Avni Özüdoğru’nun
Serbest Fırka Hatıratı, Türk İnkılabı Tarihi adlı üç kitabı
bulunmaktadır. Balkan Tarihi Araştırmalarına Metodolojik
Yaklaşımlar, Balkan Tarihi I-II; South-East European Diplomacy: 100
Years Since the Balkan Wars isimli kitaplara da editörlük yapmıştır.
Karadağ, Sırbistan, Romanya ve Samsun ile ilgili yurtiçinde ve
yurtdışında yayımlanmış çok sayıda makale ve bildirisi
bulunmaktadır. Abidin Temizer evli ve iki çocuk babasıdır.
1

Ġçindekiler | VII
İÇİNDEKİLER / CONTENTS
KISALTMALAR / ABBREVIATIONS /–XI-
ÖN SÖZ / PREFACE /-1-
HAKEM KURULU / REFEREE BOARD /-5-
I. BÖLÜM /CHAPTER I
EDEBİYATTA BALKAN ŞEHİRLERİ
BALKAN CITIES IN THE LITERATURE
Alena ģATOVIģ & Sabina BAKŠIģ /-9-
Bosnalı Divan ġairlerinin Tarih Manzumelerinde Bosna
ġehirlerinin GeliĢimi (Edimbilim YaklaĢımı)
Development of Bosnian Cities as Depicted in the Historical Poems of
Bosnian Divan Poets
Ġsmail AVCI /-23-
Ahmed Hilmî’nin Bazı Balkan ġehirlerinin Fethine Dair
Tarih Manzumeleri
History Poems of Ahmed Hilmi on the Conquest of Some Balkan
Cities
Mehmet KIRBIYIK /-47-
Bir ġehir Hicviyyesi: Hicv-i YeniĢehr-i Fenâr
A City Satire: Hicv-i Yenişehr-i Fenâr
Nihada DELIBEGOVIģ DŽANIģ & Adisa IMAMOVIģ /-61-
Cognitive-Linguistic Analysis of the Ottoman Empire
Cartoons from English Magazines
İngiliz Dergilerindeki Osmanlı Devleti Karikatürlerinin Anlam-Dil
Analizi
Nehri AYDĠNÇE /-79-
Türk Edebiyatı’nda ġehrengizler ve Balkan ġehirleri
Şehrengizs in Turkish literature and Balkan Cities
Zehra GÖRE /-111-
Rumeli ġehrengizleri ve Bu ġehrengizlerde Rumeli
Shehrengizs of Rumeli and Rumeli in Shehrengizs

Ġçindekiler | VIII
II. BÖLÜM /CHAPTER II
SEYYAHLARIN GÖZÜYLE BALKAN ŞEHİRLERİ
BALKAN CITIES FROM THE PERSPECTVE OF TRAVELERS
Abdullah SOYKAN & Süleyman SÖNMEZ & Recep EFE & Ġsa
CÜREBAL /-149-
Evliya Çelebi’ye Göre XVII. Yüzyılda Bosna ġehirlerinin
Özellikleri, Coğrafi, Tarihi ve Kültürel Mirasları
Characteristics, Geographical History and Cultural Heritage of
Bosnian Cities in the 17th Century According to Evliya Çelebi
Kenan MORTAN /-215-
Maranki KardeĢlerin Gözüyle Balkan ġehirleri
Balkan Cities from the Perspective of Maranki Brothers
III BÖLÜM /CHAPTER III
ŞEHİR, DEMOGRAFİK YAPI VE TAPU-TAHRİR
CITY, DEMOGRAPHIC STRUCTURE AND LAND REGISTER
Marijan PREMOVIģ /-227-
Skadar Defters 1485 As a Source for Studying the Historıcal
Demography and Economy of the Balkans
1485 Tarihli İşkodra Defterlerinin Balkanlar’ın Demografik ve
Ekonomik Tarihinin Çalışmasında Kaynak Olarak Önemi
Emre ATAġ /-239-
Eski Zağra’nın Demografik Yapısı
Demographic Structure of Stara Zagra
Laura-Mihaela BRIE /-265-
Population Dynamics in Dobrogea Under the Ottoman
Empire Rule
Osmanli Egemenliği Döneminde Dobruca Nüfusunun Dinamikleri
Selçuk DEMĠR /-283-
XVII. ve XVIII. Yüzyıllarda Lofça ġehri
Lovech City in the Seventeenth and Eighteenth Centuries

Ġçindekiler | IX
Yunus MERCĠMEK /-303-
XVIII. Yüzyılın Ġlk Yarısında Sofya’da Mahalle Hayatı
The Neighborhood Life in Sofia in the first half of the Eighteenth
Century
Derya DEMĠREL /-345-
1831 Tarihli Nüfus Sayımına Göre Timurhisar Kasabasının
Demografik Yapısı
Demographic Structure of Demir Hisar Town According to 1831
Census
Nimet AyĢe BAKIRCILAR /-361-
Kalkandelen Kazası’nın Yoklama Defteri (1836-1842)
Üzerine Değerlendirmeler
An Assessment of “Census Records” of Kalkandelen District (1836-
1842)
Adnan TORUN /-383-
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kayıtlarında Bosna
Hersek 1854-1878 (Saraybosna Örneği)
Bosnia-Herzegovina in Records of the General Directorate of Land
Registry and Cadastre 1848-1878 (Case Study of Sarajevo)
Yılmaz KURT /-405-
29 Numaralı Saraybosna Timar Yoklama Defteri
The Number of 29 Sarajevo Timar Yoklama Book
IV BÖLÜM /CHAPTER IV
MODERNLEŞME DÖNEMİNDE BALKAN ŞEHİRLERİ
BALKAN CITIES IN THE MODERNIZATION PERIOD
Ġbrahim SERBESTOĞLU /-421-
TeftiĢ Raporlarına Göre Tanzimat Döneminde Balkan
ġehirlerinin Sorunları
The Problems of the Balkan Cities According to Inspection Reports in
the Tanzimat Period
Mucize ÜNLÜ /-443-
PriĢtine Kazasının Tanzimat Sonrası GeliĢimi
The Development of Pristina District in the Tanzimat Era

Ġçindekiler | X
Mehmet Ali KARAMAN & Mim Serta. TÜMTAġ /-469-
Tarihsel Olarak Kent ve ModernleĢme Sürecinde Selanik
Historically the City and Thessaloniki in the Process of
Modernization

Kısaltmalar | XI
KISALTMALAR /
ABBREVIATIONS
a.g.e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a.g.t. : Adı geçen tez
A.MKT. NZD. : Sadaret, Nezâret ve Devâir Evrakı
A.MKT. UM. : Sadaret Mektubî Kalemi Umûm Vilâyât
A.MTZ (04). : Sadaret Eyalet-i Mümtaze Bulgaristan Evrakı
AE. SAMD. III : Ali Emiri III. Ahmed
BEO. : Bâb-ı Âlî Evrak Odası
Bkz. : Bakınız
BOA. : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
C. : Cilt
C.ADL. : Cevdet Adliye
C.AS. : Cevdet Askeriye
C.DRB. : Cevdet Darphane
C.ML. : Cevdet Maliye
Der. : Derleyen
DH. MKT. : Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi
DH.ŞFR. : Dahiliye Nezâreti Şifre Evrakı
DİA : Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
e.t. : Erişim Tarihi
Ed. : Editor
FO. : Foreign Office
H. : Hicri
H. H. : Hatt-ı Hümâyûnlar:
Haz. : Hazırlayan
HR.MKT. : Hariciye Nezareti Mektubi Kalemi
HR.TO. : Hariciye Nezareti Tercüme Odası
İ.DH. : Dâhiliye Nezareti İradeleri
İ.HR. : Hariciye Nezareti İradeleri

Kısaltmalar | XII
İ.MSM. : Mesâil-i Mühimme İrâdeleri
İ.MVL. : Meclis-i Vala İradeleri (): 1037/30.
İA : İslam Ansiklopedisi
İE.MDN. : İbnülemin Meadin
KK : Kamil Kepeci
KKA : Kuyud-ı Kadime Arşivi
M. : Miladi
MEB : Milli Eğitim Bakanlığı
ML.VRD. : Maliye Nezareti Varidat Kalemi
MVL. : Meclis-i Vala
OTAM : Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araş-
tırma ve Uygulama Merkezi Dergisi
p. : Page
S. : Sayı
s. : Sayfa
ss. : Sayfa Sayısı
TFR.I.A. : Rumeli Müfettişliği Sadaret Evrakı (
TFR.I.ŞKT. : Rumeli Müfettişliği Arzuhaller
TKGM : Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü
TKGMA : Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi
TTK : Türk Tarih Kurumu
Vol. : Volume
Y. MTV. : Yıldız Mütenevvi Maruzat Kalemi
Y.A.RES. : Yıldız Sadâret Resmî Maruzât
Y.PRK.ASK. : Yıldız Perakende Askerî Maruzât
Y.PRK.BŞK. : Yıldız Perakende Mâbeyn Başkitâbeti
Yay. : Yayınları

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |469
TARİHSEL OLARAK KENT VE MODERNLEŞME
SÜRECİNDE SELANİK
Historically the City and Thessaloniki in the Process of Modernization
Mehmet Ali Karaman & Mim Sertaç Tümtaş
Özet: Yerleşik yaşama koşut olarak ortaya çıkan ve insanlığın gelişimi
açısından başat bir mekânsal birim olan kentlerin önemi, ilk oluştukları
andan itibaren artarak devam etmektedir. Şüphesiz ki bu önem, kentle-
rin oluşum ve gelişim süreçleri açısından zaman ve mekâna göre değiş-
kenlik gösterse de, antik dönemden itibaren kentler, medeniyetlerin ge-
lişimi noktasında hep etkili olmuştur. Bu etki Osmanlı İmparatorlu-
ğunda da gözlenmiştir. Osmanlı İmparatorluğunda sözü edilen etkilerin
görüldüğü en önemli kentlerden biri de, Büyük İskender’in kız kardeşi
Thessalonike’nin adını taşıyan ve tarihi M.Ö. 4. Yüzyıla dayanan, Sela-
nik olmuştur.1430 yılından itibaren Osmanlı kontrolüne geçen Sela-
nik’in ilerleyen yıllarda demografik yapısı dışarıdan aldığı göçlerle ve
Osmanlı İmparatorluğu’nun farklı göç ve iskân politikaları neticesinde
oldukça karmaşık bir hal almıştır. Bu çalışmada kentlerin oluşum tarihi
üzerine tartışmalar yapıldıktan sonra, Osmanlı kentlerinin genel özellik-
lerine kısaca değinilmekte ve Osmanlı İmparatorluğu döneminin en
önemli kentlerinden biri olan Selanik’in modernleşme sürecindeki sos-
yo-demografik özellikleri ve kentin mekânsal ve siyasi yapısı, Başbakan-
lık Osmanlı Arşivinden elde edilen belgelere dayanarak sunulmaktadır.
Anahtar Kelimeler: Kent, Kent Tarihi, Osmanlı Kentleri, Selanik
Abstract: The importance of the cities that emerged due to settled life
and which represent a dominant spatial unit for the development of
humanity has increased since the first days of its existence. Undoubt-
edly, this importance has always been influential in the development of
cities and civilizations from antiquity, although it varies according to
time and place in terms of formation and development processes of
the cities. This effect was also observed within the Ottoman Empire.
One of the most important cities in which the influences of the Otto-
man Empire are seen is Thessaloniki, named after the sister of Alexan-
der the Great. The city fell under the control of Ottoman Empire after
1430 and its demographical structure became rather complicated as a
 (Yrd. Doç. Dr.), Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Tarih Bölümü, Burdur/Türkiye, e-mail: malikaraman@hotmail.com
 (Yrd. Doç. Dr.), Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi, Fen Edebiyat Fakültesi,
Sosyoloji Bölümü, Burdur/Türkiye, e-mail: mimsertac@gmail.com

470 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
result of different immigrant and settlement policies undertaken by the
Ottoman Empire. This study is structured as follows: a discussion
based on the formation timeline of the cities and the general features
of the Ottoman cities; an analysis of the socio-demographic features of
Thessaloniki, one of the most important cities of the Ottoman Empire
period. The spatial and political structure of the city is examined from
the Ottoman Archives of the Prime Ministry.
Keywords: City, Urban History, Ottoman Cities, Thessaloniki
Giriş
Ortaya çıktıkları andan itibaren sosyo-ekonomik de-
vingenlikleri ve mekânsal gelişimi ile ön planda olan kentler,
tarihsel olarak taşıdıkları önemi, günümüzde de artırarak devam
ettirmektedirler. Yerleşik yaşam, tarım devrimi ve araç gereçle-
rin kullanımı ile başlayan süreç, günümüzde küresel kentler
olarak adlandırılan megapollere kadar ulaşmıştır.
Kuşkusuz ki her kentin oluşum ve gelişim süreci farklı-
lıklar sergileyebilmektedir. Zira her kentin oluşum ve gelişi-
minde birbirinden farklı faktörlerin etkisi olabilmektedir. Daha
farklı bir ifadeyle, zaman ve mekâna göre kentlerin kökeninde,
büyümesinde ve yayılmasında farklılıklar bulunmaktadır. Bu
kapsamda kentlerin ortaya çıkış dönemlerine bakıldığında, kimi
kentlerin kökeninde tarım, artı ürün ve pazar yer alıyorken;
kimi kentlerin kökeninde ise kale, dinsel inanışlar veya ticaretin
yer aldığı görülmektedir. Kentlerin kökenine koşut olarak ise
kentin mekânsal konumlanışı ve kent sakinlerinin profili değiş-
kenlik gösterebilmektedir.
Bu bağlamda Osmanlı kentlerine bakıldığında ise bir
yandan devir aldığı topraklardaki Bizans ve Selçuklu motifleri-
nin izleri kentlere hâkimken, öte yandan ise İslamiyet’in ve
buna bağlı olarak da kısmen Arap kültürünün yansımasını kent-
lerde bulmak mümkündür. Zira Osmanlı İmparatorluğu fetih
ettiği topraklardaki kentlere ve o kentlerin sosyo-kültürel yapı-
sına yıkıcı yaklaşmamış, daha dengeleyici bir tutum ile süreç
içerisinde kenti ve toplumsal yapıyı dönüştürmeyi yeğlemiştir.
Bu anlayış sonucu Osmanlı kentleri nevi şahsına münhasır bir
görünüm sergilemiştir. Bu görünümlere sahip kentlerden biri
de XV. yüzyıldan itibaren Osmanlı İmparatorluğu kontrolüne

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |471
geçen ve yaklaşık olarak 480 yıl Osmanlı İmparatorluğu ege-
menliğinde kalan Selanik kenti olmuştur.
Bu çalışmada kentlerin oluşum tarihi üzerine tartışma-
lar yapıldıktan sonra, kısaca Osmanlı kentlerinin genel özellik-
lerine değinilmekte ve Osmanlı İmparatorluğu döneminin en
önemli kentlerinden biri olan Selanik’in 19. yüzyıldaki etnik ve
dini yapısı, o dönemde kent ahalisinin mesleki özellikleri, ken-
tin coğrafi ve mimari yapısı, kentteki eğitim kurumları ve kentin
siyasi yapısı, Başbakanlık Osmanlı Arşivinden elde edilen belge-
lere dayanarak sunulmaktadır.
1. Kentlerin Oluşum Tarihi Üzerine Kısa Bir Değerlendirme
İnsanlığın yerleşik hayata geçmesi ve akabindeki geliş-
melerle, Antik dönemde ortaya çıkan kent tipi yerleşimler, tarih
boyunca insanlık için önemli bir mekânsal birim olmuştur.
Yerleşik yaşam tarımsal üretimin başlamasıyla, ilk olarak Mezo-
potamya ve Doğru Akdeniz bölgelerinde başlamış, daha sonra
Ege, Anadolu, Hindistan ve Kuzey Afrika gibi bölgelere yayıl-
mıştır. Anadolu’da ilk yerleşimler yine Milattan önce on binler-
de Yukarı Mezopotamya’da başlamış ve Milattan önce yedi
binlerden sonra Anadolu’nun değişik yerlerine yayılmıştır.
1
Ancak bu yerleşim alanlarının kent diye nitelendirilebilmesi
birden bire gerçekleşmiş bir süreç olmamış; binlerce yıllık bir
sürecin sonunda kent diyebileceğimiz yerleşim yerleri oluşmuş-
tur. Bu bağlamda kentlerin tarihte ilk olarak ne zaman ortaya
çıktığını belirlemek güçtür. Literatüre bakıldığında yazarlar, ilk
kentlerin oluşumu ile ilgili farklı dönemlere vurgu yapılmakta-
dır. Buna göre Bookchin
2
Cilalı Taş Devri'nde (Neolitik) tekno-
lojik yeniliklerin oluşumu kaynaklı olarak Milattan önce sekiz
bin ile beş bin beş yüz arasındaki bir sürece vurgu yaparken,
1
Hüseyin Gül-Cem Ergun, “Kentin ve Kentsel İşlevlerin, Mekânın ve Yapı-
nın Tarihsel Gelişimi ve Dönüşümü”, Kente Dair… Editör Mim Sertaç Tüm-
taş vd., Bağlam Yayınları, İstanbul 2016, s. 54.
2
Murray Bookchın, Kentsiz Kentleşme Yurttaşlığın Yükselişi ve Çöküşü, Çeviren
B., Özyalçın, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 1999, s. 46.

472 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Hatt ve Reiss
3
kentlerin ilk olarak Milattan önce altı binli yıllar-
da belirmeye ve milattan önce dört binli yıllarda da tam olarak
kendisini göstermeye başladığını belirtmiş, Benevelo
4
ve Gid-
dens
5
ise Milattan önce üçüncü binyıl civarında Mezopotamya
ile Nil, İndus ve Sarı Irmak vadilerinde verimli tarım ürünleri-
nin toplanması ve fazlasının takas edilmesi için bir komuta
merkezi olarak ortaya çıkmasını kentlerin oluşum süreci olarak
değerlendirmektedir.
Antik kentler, genelde küçük, günümüzdeki kasabalar
boyutunda olmuştur. Bu dönemde nüfusu otuz bin civarında
olan kentler büyük kent olarak görülmüştür. Nüfusu yüz bini
geçmiş olan kentler ise o dönemin gelişmiş medeniyetlerine
başkentlik yapmış ya da en önemli kentleri olarak öne çıkmıştır.
Babil, Antakya, Atina, Syracuse ve Efes gibi kentlerin nüfusu
birkaç yüz bini bulurken, daha yakın binyıllarda sadece Roma,
Bağdat ve İstanbul gibi kentlerin nüfusu beş yüz bini aşmış ve
bir milyona ulaşmıştır. Fakat kent yaşamı gelişirken, kırsal ya-
şam ve tarımsal üretim çok yaygın olarak devam etmiş, kent
ancak elit bir azınlığa ev sahipliği yapmıştır. Kentin varlığı ve
sürdürülebilirliği de büyük ölçüde kırsal alanda gerçekleştirilen
tarımsal üretime bağlı olmuştur.
6
Her ne kadar ilk kentsel yaşamın başlamasının teme-
linde, yerleşik yaşam ve tarımsal üretimin yani yiyecek üretimi-
nin ortaya çıkmasının etkin olduğu
7
konusunda literatürde
görüş birliği olsa da, sonraki dönem kentlerin oluşum nedenleri
üzerine birbirinden farklı yorumlar doğrultusunda kuramlar
3
Paul Hatt K. and Albert. J. Reiss, Kentsel Yerleşimlerin Tarihi, İçinde 20. Yüz-
yıl Kenti, Çev. B. Duru ve A. Alkan, İmge Yayınları, Ankara 2002, s.29.
4
Leonardo Benevolo, Avrupa Tarihinde Kentler Çev. N. Nirven, Literatür
Yayınları Avrupa’yı Kurmak Dizisi: 10, Literatür Yayınları, İstanbul 2006, s.
7.
5
Antony Gıddens, Sosyoloji, Yayına Haz., C. Güzel, Kırmızı Yayınları, İstan-
bul 2008, s. 954.
6
Hüseyin Gül- Cem Ergun, a.g.e. s. 54.
7
Gordon Childe, Tarihte Neler Oldu, Çev. M. Tuncay ve A. Şenel, Alan Yayın-
ları, İstanbul 1990, s.31; LeonardoBenevelo, a.g.e. s.. 7; Murray Bookchin,
a.g.e. s. 52.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |473
ortaya konulmaktadır. Bu çerçevede kentsel mekânın oluşum
sürecinde Weber
8
kale ve pazarın, kentlerin oluşumunda temel
bir rol oynadığına; Mumford
9
ve Bookchin
10
kentin oluşum ve
gelişiminde kutsallığın, dinin ve dini birlikteliklerin önemine;
Dobb
11
ve Benevelo
12
askeri örgütlenmelerin de de önemli bir
faktör olduğuna; Martindale
13
ve Harris ve Ulman
14
kent olu-
şumlarında nehirler kenarlarının, tepelerin ve ovaların buluşma
noktalarının öneminden hareketle coğrafi konumun kentin
oluşumunda temel faktör olduğuna; Childe
15
bunu, kentlerin
ortaya çıkmasında, ticaret ve zanaat üretimine dayanan bir eko-
nomik gelişmenin etkili olduğuna, Pirenne
16
de kentlerin ticare-
tin ayak izlerinden doğmuş olduğunu ve ticaretin yayılmasıyla,
kentlerin gelişiminin denk düştüğünü ve kentlerin, ticaretin
yayıldığı tüm doğal yollar boyunca belirdiklerini belirtmişlerdir.
Dolayısıyla kentlerin oluşumunda, birbiri ile ilişkili beş
temel faktörün etkili olmuştur. Yerleşik hayata geçiş ve yiyecek
ihtiyacının karşılanması için yapılan tarım; bu kapsamda oluşan
artı ürün ve bu ürünlerin el değişimi için oluşan pazar; aynı
süreçte oluşan savunma ihtiyacı; dinsel inanışlar ve son olarak
bunların nihai sonucu ticaret ve ticari faaliyetlerin etkileşimi
kentlerin kökenindeki etkili faktörler olmuştur. Şüphesiz ki
bunlardan hangi faktörün baskın olduğu yer ve zamana göre
değişkenlik göstermiştir. Bununla birlikte yine süreç içerisinde
8
Max Weber, Şehir/Modern Kentin Oluşumu, Çev. M. Ceylan, Bakış Yayınları,
İstanbul 2003, s. 99.
9
Lewis Mumford, Tarih Boyunca Kent / Kökenleri Geçirdiği Dönüşümler ve Geleceği,
Çev. G. Koca ve T. Tosun, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2007, s. 21.
10
Murray Bookchin, a.g.e., s. 46.
11
Maurice Dobb, Kapitalizmin Gelişimi Üzerine İncelemeler Geçiş Tartışmaları,
Çev. F. Akar, Belge Yayınları, İstanbul 2007, s. 68.
12
Leonardo Benevelo, a.g.e., s.7.
13
Don Martındale, “Şehir Kuramı”, Şehir ve Cemiyet, Çev. F. Oruç, İz Yayıncı-
lık, İstanbul 2000, s. 44.
14
Chauncy D. Harrıs-Edward E. Ullman, “Kentin Doğası”, 20. Yüzyıl Kenti,
Der. B.Duru ve A.Alkan İmge Kitabevi, Ankara 2002, s. 60.
15
Gordon Childe, a.g.e., s. 84.
16
Henri Pirenne, Ortaçağ Kentleri: Kökenleri ve Ticaretin Canlanması, Çev. Ş.
Karadeniz, İletişim Yayınları, İstanbul 2006, s. 100.

474 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
uygarlığın gelişimi ile birlikte kentlere ivme kazandıran yeni
gelişmeler de olmuştur.
17
Her ne kadar nevi şahsına münhasır özellikleri olsa da,
Osmanlı kentleri de yukarıda yapılan tartışmalardan bağımsız
oluşum ve gelişim süreci geçirmemiştir. Çalışmanın bu nokta-
sında Selanik örneği üzerine tartışmalar sunmadan önce kısaca
genel olarak Osmanlı kentleri hakkında bilgi vermek olacaktır.
2. Osmanlı Kentlerine Kısa Bir Bakış
Yedinci yüzyılda İslam’ın yayılmasına koşut olarak İs-
lam kentleri, kendine has özellikleriyle öne çıkmaya başlamıştı.
İslam kentlerinin en önemli özellikleri, dar ve dolambaçlı yolla-
rı, çıkmaz sokakları, pazar yerleri gibi fiziksel mekânların bu-
lunmasının
18
yanı sıra yönetsel, dini ve ekonomik bir merkez
konumunda olmasıydı. Osmanlı kentleri de kısmen bunlardan
etkilenmişti. Her ne kadar Weber
19
bütün İslam şehirlerini,
belirli bir kalıp içerisinde ve birbirinin aynı olarak tanımlasa da,
Ergenç’in
20
de vurguladığı gibi Osmanlı şehirleri aslında bir
sentezdi ve bu sentezde İslami öğeleri, Orta Asya Türk uygarlı-
ğının yansımalarını bulmak mümkündü. Zira Baykara’nın
21
da
vurguladığı gibi, Selçuklu ve Bizans şehir kültürü ile Arap-İslam
şehir kültürü, Osmanlı şehirlerinin temelini oluşturmuştu. Os-
manlı şehirleri de bu kültürlerin bir sentezi olarak belirmişti.
Ancak Osmanlı şehirlerini karakterize eden ve diğer İslam şe-
17
Mim Sertaç Tümtaş, Kent, Mekân Ayrışma, Detay Yayınları, Ankara 2012, s.
30
18
Edhem Eldem, Daniel Goffman, Bruce Masters, Doğu İle Batı Arasında
Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, Çev. Sermet Yalçın, Tarih Vakfı Yurt
Yayınları, İstanbul 2003, s. 1.
19
Max Weber, a.g.e., s. 114; Max Weber, “Şehir ve Cemiyet”, Şehrin Doğası,
Max Weber, Georg Simmel, Ferdinand Tönnies, Don Martindale, Türkçesi:
F. Oruç, Yayına Hazırlayan: A. Aydoğan, İz Yayıncılık, İstanbul 2000, s. 126-
127.
20
Özer Ergenç, Osmanlı Klasik Dönem Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda
Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı Yayınları, Ankara 1995, s. 48.
21
Tuncer Baykara, “Osmanlı Devleti Şehirli Bir Devlet midir?”, Osmanlı:
Toplum, C. V, Ankara 1999, s. 528-529.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |475
hirlerinden ayıran bir husus bulunmaktaydı, bu da, dinsel ve
sosyal yapılar topluluğu olan imaretler tesis ederek şehirleri
geliştirmekti.
22
Bu kapsamda Osmanlı bakış açısından kent, “Cuma kı-
lınur, bazar durur” yer konumundaydı. Bir dinî merkez ve pa-
zar yeri bulunmaktaydı.
23
Bu nedenle Osmanlı kentleri genelde
cami, kale ve çarşı etrafında yapılanırdı.
24
Vakıflar da kentin
önemli bir uzvunu oluşturmaktaydı.
25
Bu bağlamda Osmanlı
kentlerinin yerleşim düzenini dört ana grup halindeydi. Bunlar
aynı zamanda geleneksel Osmanlı kentlerinin karakteristik özel-
likleriydi. İlk olarak Osmanlı şehirlerinde genellikle haftanın
belirli günleri pazar olarak kullanılan bir meydan bulunmaktay-
dı. Çarşamba bu söylenilenlerin iyi bir örneğini teşkil etmekte-
dir. Çünkü Çarşamba kenti bir pazar etrafında gelişmiştir.
26
Osmanlı şehirlerinde görülen ortak özelliklerden birini teşkil
eden, eski şehrin merkezini oluşturan ve pazar olarak da kulla-
nılabilen bu meydanlar, şehrin önemli bir unsuru konumun-
daydı.
27
Meydanlar, Osmanlı şehir düzeninde birden fazla işle-
vin bir arada bulunduğu alanlardı. Aynı zamanda şehrin idari,
ekonomik, sosyal ve kültürel fonksiyonlarının büyük bir kısmı-
nın gerçekleştirildiği alanı ifade etmekteydi. Bunun yanında
22
Özer Ergenç, a.g.e., s. 48.
23
Mehmet Öz, “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”, Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, İstanbul 2005, s. 60.
24
Suraiya Faroqhi, Krizler ve Değişim 1590-1699, Osmanlı İmparatorluğu’nun
Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, C. II, Eren Yayıncılık, İstanbul 2004, s.
700.
25
Suraiya Faroqhi, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Çeviren Neyyir Berktay,
Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014, s. 39; Halil İnalcık ve Bülent Arı,
“Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ve Halil İnalcık'ın Çalışmaları”, Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, 2005, s. 52.
26
İbrahim Serbestoğlu, “Tanzimat Döneminde Çarşamba(Canik) Kazası”,
Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk, Canik Belediyesi Kültür yayınları, Samsun
2016, s. 117.
27
Osmanlı İmparatorluğu fetih ettiği topraklardaki şehirlerin eski merkezinin
yanında yeni bir merkez kurarak buraya “Yenişehir” adını verdiği de olmuş-
tur. Larissa bu tür bir şehirleşmenin örnekleri arasındadır. Bkz: İbrahim
Serbestoğlu, “Yunanistan’a Geçiş Sürecinde Tesalya Müslümanlarının Duru-
mu”, Belleten, C.LXXVIII, S.283, Ankara, 2014, s. 1075.

476 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
kentin önemine göre büyük veya küçük bir camii bulunurdu.
Cami, Osmanlı kentlerinin önemli bir noktasıydı. Öyle ki hem
dini hem de sosyo-kültürel birçok hizmetin yerine getirildiği bir
mekân olarak cemaatin toplandığı bir merkezdi. Cami ve mey-
danın yanında kentin büyüklüğüne göre değişen bir çarşı, ken-
tin önemli parçaları arasındaydı. Kentte çarşı sadece ekonomik
açıdan önemli değildi aynı zamanda toplumsal ilişkiler açısın-
dan da önemliydi. Nihayetinde kent meydanında camiden ve
çarşıdan ışınsal şekilde yayılan eski ana caddeler ve bu caddeleri
kesen dolambaçlı ve çıkmaz sokaklar Osmanlı kentlerinin genel
karakterini ortaya koymaktaydı.
28
Kentte, yönetici elitin yanı
sıra, din adamı, askerler gibi gruplar ile tüccar, esnaf, zanaatkâr,
imalatçı vb. gibi zümreler de yaşardı. Askeri ve siyasi bir örgüt-
lenme olarak Osmanlı, merkeziyetçi bir yapıya sahip olduğu
için kentler, merkeze yani başkente bağlı idi. Kentlerin özerk
bir statüsü olmadığı gibi, 19. yüzyılın ikinci yarısına kadar ger-
çek anlamda bir belediye örgütlenmesi de bulunmuyordu. Dö-
nemin önemli Osmanlı kentleri arasında; İzmit, İznik, Bursa,
Edirne, İstanbul, Kütahya, Afyon, Konya, Manisa, Amasya,
Belgrat, Sofya, Bosna, Üsküp, Halep, Bağdat, Basra, Süveyş,
Kahire, İskenderiye ve Selanik bulunmaktaydı.
29
3. Bir Osmanlı Kenti Selanik
Selanik şehri oldukça eski bir tarih ve medeniyeti bün-
yesinde barındırmaktadır. M.Ö. 315 yılında Makedonya Kralı
Kasandros tarafından eski Potidaea civarında kurulan şehir,
adını Büyük İskender’in kız kardeşi, Philip’in kızı Thesaloni-
ke’den almıştır
30
. Osmanlı kontrolüne ise ilk olarak Çandarlı ve
Gazi Evrenos dönemlerinde giren Selanik, fetret devrinde tek-
rar Bizans’ın kontrolüne girmiş ve akabinde de korunamama
28
Mehmet Bayartan, “Tarihi Coğrafya Çalışmaları Açısından Şehir ve Os-
manlı Şehri”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Dergisi, S. 13,
İstanbul 2005, s. 88.
29
Hüseyin Gül, Cem Ergun, a.g.e., s.65-66.
30
William Miller, “Salonika”, The English Historical Review, Vol. 32, Nu. 126,
1917, s. 162.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |477
kaygısıyla Venediklilere satılmıştır. Kronolojik olarak gitmek
gerekirse Osmanlı şehir tarihinin en önemli unsurlarından olan
Selanik, devletin başta siyasi gündeminin olmak üzere ekono-
mik ve nüfus bakımından önemli bir merkezi olmuştur. İlk
olarak XIV. yüzyıl sonlarında Osmanlı kontrolüne giren şehir,
kısa sürede el değiştirse de nihai olarak 1430 itibarıyla Osmanlı
şehri hüviyeti kazanmıştır. XV. yüzyıldan itibaren şehrin nüfu-
sunun ezici üstünlüğünün Yahudilerin elinde olması ve Orto-
doks Hıristiyanların Selanik’i kendilerine ait kabul etmeleri,
Müslüman egemenliği altında yaklaşık beş asır yaşaması gerçe-
ğini engelleyememiştir. Şehri farklı kılan ve tarihinin değişme-
sinde etkili olan olaylardan belki de en önemlisi, Avrupa’da
Katoliklerin uyguladığı katliamdan kurtarılmak suretiyle, 1492
yılından itibaren bölgeye getirilen Yahudi yerleşimciler olmuş-
tur. XV. yüzyılın sonları itibarı ile bölgeye gelen ve Selanik
nüfusunun çoğunluğunu kontrolüne alan Yahudi göçmenler,
sonraki yıllarda devletin Yahudi azınlık tebaasını oluşturmuş,
bölgenin ve zaman zaman devletin ekonomik ve siyasi anlamda
belirleyici unsuru olmuştur. Önemli bir ticaret merkezi olması
şehrin diğer dünya merkezleri ile ilişki kurması sürecini kuvvet-
lendirmiştir. Şehirde hayatlarını sürdüren zengin ailelerin Avru-
pa’nın diğer önemli şehirleri ile irtibatta olması Avrupa’da olan
bitenin Selanik’e taşınması için ayrı bir araç teşkil etmiştir.
Özellikle Londra, Paris, Roma, Manchester ve Marsilya bu
şehirlerin başında gelmiştir
31
. Bu özelliğinden dolayı Avru-
pa’daki ekonomik gelişmelerin yanında siyasi ve sosyal anlamda
bütün gelişmelerden öncelikli olarak Selanik haberdar olmuş-
tur. Coğrafi konum itibarı ile değerlendirildiğinde, Selanik bu
konuda İstanbul’dan daha şanslı bile olmuştur.
Osmanlı egemenliği altında yaklaşık olarak 480 yıl ya-
şayan şehir son dönem Osmanlı siyasal yaşamında da adından
fazlaca söz ettirmiştir. İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin kuruldu-
ğu merkez olması münasebetiyle Cemiyet üyeleri tarafından
“Kâbe-i Hürriyet” diye anılmıştır. Osmanlı coğrafyasında makes
31
Meropi Anastassiadou, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Selanik, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s. 4.

478 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
bulan özgürlük söylemlerinin filizlendiği ve pek çok farklı örgü-
tün kendine rahat alan bulduğu Selanik, Osmanlı kontrolünde
kaldığı son üç yılında da, sürgüne gönderilen Sultan II. Abdül-
hamid’e ev sahipliği yapmıştır. XIX. yüzyılın son çeyreğinde ise
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucularından olan Mustafa
Kemal’in doğduğu bir şehir olması münasebetiyle de şehir,
Türk tarihi açısından önem arz etmektedir.
Tablo 1: Selanik Sancağı Kazaları
32
Kaza İsmi
Bölgesel İsmi
Bulunduğu Ülke
Selanik
Thessaloniki
Yunanistan
Aynaroz
Mount Athos
Yunanistan
Avret Hisarı
Plaio Gynaikokastro
Yunanistan
Karaferye
Veria
Yunanistan
Kesendire
Kassandreia
Yunanistan
Ustrumca
Strumica
Makedonya
Toyran
Dojran
Makedonya
Katerin
Katerini
Yunanistan
Gevgili
Gevgelija
Makedonya
Langaza
Lagkadas
Yunanistan
Yenice
Giannitsa
Yunanistan
Tikveş
Tikves
Kavadarci
Makedonya
Vodine
Edesa
Yunanistan
a. Şehrin Etnik ve Dini Kimlik Yapısı
Şehrin etnik yapısı tarih boyunca ciddi değişikliklere
maruz kalmıştır. Ortodoks Rum kontrolündeki şehir, XV. yüz-
yılda Müslümanların fethi ile birlikte bir anda değişiklik gös-
termemiştir. Ancak süreç içerisinde uygulanan iskân politikası
dâhilinde, fetih itibarı ile ağırlıklı bir Müslüman nüfus varlığı
kentte oluşmuştur. Aynı yüzyıl içerisinde bölgeye getirilen çok
sayıda Yahudi muhacir bir anda dengeleri değiştireceği gibi
baskın nüfusu da kendi kontrolüne almıştır. Hali hazırda Orto-
doks Rum, Müslüman, Katolik ve Protestan Bulgarların yaşadı-
ğı bir şehir iken, Yahudi sığınmacıların da eklenmesi ile bütün
32
Hatice Oruç, 1320 Sene-i Hicriyesine Mahsus Selanik Vilayet Salnamesi, TTK,
Ankara 2014, s. XIX.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |479
dinlerin temsil edildiği bir merkez halini almıştır. 1875 yılında
şehirde birkaç gün kalan Fransız mimarlık tarihçisi A. Cho-
isy’nin bu cümleleri aslında durumu özetler niteliktedir. “Bura-
daki kadar farklı ve birbiriyle asla kaynaşmayan ve hatta birbirinden
nefret eden ancak aynı toprak üzerinde yaşamak zorunda oldukları için
birbirlerine tahammül etmek zorunda olan başka bir millet yoktur.”
33
XVII. yüzyılın ikinci yarısında ise şehirde farklı bir et-
nik unsur varlık göstermiştir. 1666 yılında mesih olduğunu
iddia eden ve Musevilerin arasından çıkan İzmirli “Sabatay Se-
vi’nin” Osmanlı Devleti’nin duruma el koyması ile “Mehmet
Aziz Efendi” adını alarak görünüşte İslami bir kimliğe bürün-
mesi ve destekçilerinin de Müslüman olmaları ile şehirde “dön-
me” adı verilen yeni bir kimlik oluşumuna neden olmuştur.
34
Dönmeler her ne kadar Müslüman ahaliden gibi görünse de,
aslında bu her zaman için çeşitli farklılıklar arz etmiştir. Kendi-
leri Müslüman gibi yaşamaya çalışmış ancak Selanik’te Müslü-
man cemaatten her zaman ayrı tutulmuşlardır. Dini liderleri,
okulları, mahalleleri hatta yargılanma esas ve usulleri dahi ayrı
olmasına rağmen farklı olmayan tek şey isimleri olmuştur.
35
Adbilimden yola çıkarak farklı bir cemaat hakkında yargıya
varılmak istendiğinde dönmeler için bunun mümkün olamaya-
cağını belirtmek gerekir. Şehre ilk gelenlerin önce cemaatler
etrafında birleşerek topluluklar halinde yaşadığı, daha sonra bu
33
Aguste Choisy, L’Asie Mineure et les Turcs en 1875, Souvenirs de Voyage, Librai-
rie de Firmin, Paris 1876, s.14.
34
Semavi Eyice, “Atatürk’ün Doğduğu Yıllarda Selanik”, Doğumunun 100.
Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları,
İstanbul 1981, s.467. Dönmelerin durumu ilerleyen zaman içerisinde oldukça
farklı bir hal alacaktır. Öyle ki zaman içerisinde Müslümanlıkla alakalı Sünni
geleneklerini uygulayacak, Ramazan orucu tutacak, Muharremin 10’unda
aşure yiyecekler, erkek çocuklarını sünnet ettirdikleri gibi, kuran okuyarak
bayramları kutladılar. Ancak bayramlarını Yahudi takvimine göre hesapladılar.
Öte yandan Mesih’e İsrail’in Tanrısı olarak ibadet ettiler ve farklı ritüellere de
ayak uydurdular. Zaman içerisinde orta yerde kalmış Tasavvuf tarikatlarından
fazlaca etkilenmiş, Sapkın bir mezhep haline doğru gidiyorlardı. Bkz., Mark
Mazower, Selanik Hayaletler Şehri, Alfa Tarih Yayınları, İstanbul 2013, s. 109.
35
Meropi Anastassiadou, a.g.e., s.69.

480 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
toplulukların bir araya gelmesiyle mahalleleri oluşturduğu arşiv
kayıtlarında mevcuttur.
Mahalleler daha ziyade ibadethaneler etrafında oluş-
muştur. Müslüman mahalleleri, diğer Osmanlı şehirlerinde
olduğu gibi, bir cami veya imarethane etrafında kurulmuş ve ilk
yerleşen Müslüman cemaatler, adlarını devam ettikleri cami
veya mescitlerden almıştır. Hıristiyanların kayıtları, şehrin eski
yerleşimcileri olduklarından, mahalleler halinde gerçekleşmiştir.
Yahudiler ise geldikleri ülkenin adını taşıyan cemaat veya taife-
ler hâlinde yazılmışlardır.
36
XVI. yüzyılda Selanik sınırları dâhi-
linde 48 Müslüman, 21 Musevi ve 14 Hristiyan mahallesi bu-
lunduğu görülmüştür.
37
Öte yandan Selanik içerisinde birbirle-
rinden farklı tarikatların da yapılanmıştır. Kentin tüm kapı ve
girişlerini koruyan yirmiden fazla türbe ve tekke var olmuş ve
bu tarikatların her biri önemli derecede temsil edilmiştir. XVI.
yüzyıl itibarı ile bölgede Halvetiler temsil edilmiş ve I. Dünya
Savaşı yıllarında dahi Rufailer törenler yapmış ve bu ayinlerin
turistler tarafından izlenmiştir.
38
Ayrıca Kadiri Tarikatı ehilleri-
nin de bölgede varlık göstermiştir. Tarikat ehillerinden bölgeye
ziyaretlerde bulunacak şeyhlere gerekli destek sağlanmıştır.
Anadolu üzerinden bu meyanda bir hareketlenme gözlenmiş-
tir.
39
Çok sayıda tekkenin yer aldığı şehirde, 1911 yılındaki Ru-
meli seyahati esnasında, Sultan Reşad’ın da ziyaret ettiği, Mev-
levihane, Salı tekkesi, Rufai tekkesi Kadir Baba tekkesi, Fethiye
tekkesi, İki Lüleli tekkesi ve Gayrimüslim unsurlar günlük ha-
yatlarında pek çok alanda eşit bir hayat tarzı sürmüşlerdir. Gün-
lük sosyal, siyasi ve iktisadi hayatlarıyla ilgili planlamalar ortak
bir şekilde yürütülmüştür.
40
Farklı kültürlerin ortak coğrafyada
36
Nuri Yavuz, “Birinci Balkan Harbi ve Selanik’in Kaybı”, Akademik Bakış,
C. I, S. 2, Yaz 2008, s.140.
37
BOA, Tahrir Defteri, No: 70.
38
Mark Mazower, a.g.m., s. 114.
39
BOA, DH. MKT. 69/3, (25 L 1312-21 Nisan 1895); BOA, DH. MKT.
1817/ 102 (29 B 1308- 10 Mart 1891); BOA, DH. MKT. 1893/113 (23 R
1309- 26 Kasım 1891).
40
Edirne, Selanik, Yanya ile İşkodra vilayetlerine Rum, Manastır ve Kosova
Vilayetlerine Buşgar Cemaatleri muteberanından münasib üç zat ile İslam’dan

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |481
yaşamlarındaki önemli unsurlardan biri de mezarlıklar olmuş-
tur.
Selanik üzerinde de mezarlık kültürünün bu ayrılık
içerisindeki yerini görmek mümkün olmuştur. Gayrimüslim
Cemaatleri ölülerini defnetmek için devletten arazi talep etmiş-
ler ve bunlara cevaben devlet olumlu yaklaşmıştır. Vardar Ka-
pısı mevkiinde Katolik Cemaate ait bir mezar yeri tahsis edildi-
ği dönemin Hariciye Nezareti tarafından kayıt altına alınmış-
tır.
41
Yine Gevgili’de Bulgar Katolik cemaatine kabristan ittiha-
zına ruhsat verilmiştir.
42
Kendi kültürlerini yaşayabildiklerinin
önemli bir göstergesi olan Cemaatlerin aralarındaki husumetler
de yine merkezin kontrolü altında olup yakından takip edilmiş-
tir. Cemaatlere ait yayın organlarının ayrılıkçı yayınlarına müda-
hale edilmek suretiyle gereken tedbirler alınmıştır.
43
Özellikle
II. Meşrutiyet’in ilanı sonrasında Rum ve Musevi Cemaatleri
arasında beliren uyuşmazlık basında yer bulmuş ve ahalinin
tahrik edilmesi Dâhiliye Nezareti tarafından alınan tedbirlerle
engellenmeye çalışılmıştır.
44
Şehir içerisinde mevcut nüfus yapılarını farklı dönemler
halinde vermek gerekirse;
Tablo 2: 1890 Yılı Selanik Nüfusu
45
1890 Nüfus Sa-
yımına Göre
Erkek
Nüfus
Kadın
Nüfus
Toplam
Müslümanlar
11677
12452
24129
Yahudiler
23215
23583
46798
Ortodoks Rumlar
5300
5313
10613
üç zatın Adliye Müfettişi olarak tayin edildiği BOA, MV, 37/37, (10 Ra 1306-
14 Kasım 1888).
41
BOA, HR. MKT. 306/ 9, (23 S 1276 – 21 Eylül 1859).
42
BOA, İ.AZN. 103/39 (13/N/1329 -7 Eylül 1911)
43
BOA, BEO. 3565/267307 (13 Ca 1327 - 2 Haziran 1909).
44
BOA, DH. MKT. 2843/89 (25 Ca 1327- 14 Haziran 1909).
45
1890 Belediye’nin hazırladığı nüfus tablosu, Anastasiadou mezkûr belgeyi
Selanik’teki tarih arşivi içinde bulduğunu aktarmaktadır. Bkz., Meropi Anas-
tasiadou a.g.e., s. 89.

482 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Ermeniler
72
66
138
Bulgarlar
752
700
1452
Katolik Bulgarlar
13
11
24
Tablo 3: 1905-1906 Yılı Selanik Nüfusu
1905-06 Salname-
sine Göre
Erkek Nü-
fus
Kadın Nü-
fus
Toplam
Müslümanlar
11749
12950
24699
Yahudiler
23510
20821
44331
Ortodoks Rumlar
4951
5643
9902
Ermeniler
33
43
76
Bulgarlar
124
109
233
Katolik Bulgarlar
27
21
48
Tablo 4: 1913 Yılı Selanik Nüfusu
b. Selanik Ahalisi ve Meslekleri
Bir liman şehri olan Selanik her şeyden önce bu özelli-
ği üzerine meslek anlamında ağırlığını hissettirmiştir. Kozmo-
polit nüfus yapısı ve barındırdığı milletlerin istidatları doğrultu-
46
Meropi Anastasiadau, a.g.e., s.90.
1913 Nüfus Sayımına
Göre46
Erkek-Kadın Toplam
Nüfus
Müslümanlar
45867
Yahudiler
61439
Rumlar
39956
Bulgar
6263
Diğer
4364

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |483
sunda meslek gruplarının karakteristik özelliklerini taşıdığı gibi,
Osmanlı şehir kültürüne ait açık yansımalara da rastlamak
mümkün olmuştur. Liman şehri olması, deniz yoluyla gelen her
emtianın öncelikle Selanik’te işlem görüp daha sonra iç taraflara
nakledildiği gerçeğini karşımıza çıkarmıştır. Kente hemen her
türlü emtia girişi olmuştur.
Plan 1: Selanik’te inşa edilmekte olan limanın Planı .
47
Plan 2: Selanik’te inşa edilmekte olan limanın Planı .
48
Ticaretin haricinde stratejik olarak da önemli bir unsur
olan liman Osmanlı donanmasının her dönem için önemli bir
47
BOA, BEO, 884/27 (21/Ra/1320-28 Haziran 1902)
48
BOA, BEO, 884/27 (21/Ra/1320-28 Haziran 1902)

484 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
üssü olma vazifesini ifa etmiştir. Osmanlı deniz kuvvetlerinin
istihkâm noktasında eksiği Selanik limanı vasıtasıyla giderilmiş-
tir.
49
Öte yandan limana yanaşan ve ayrılan bütün askeri, ticari
ve yolcu gemileriyle devlet erkânlarını taşıyan donanmaların
kayıtları tutulmuştur. Yanaşan gemilerin bütün detayları Dersa-
adet’e bildirildiği gibi gemilerin limandan ayrılışları da aynı
şekilde bildirilmiştir.
50
1895 sonrası dönemlerde Selanik lima-
nına yanaşan Savaş gemilerinin artışı dikkat çeker nitelikte ol-
muştur. Dolayısıyla kayıtları tutulan bu gemilerin hareketleri
hakkında Yıldız evrakı arasında oldukça fazla evraka rastlamak
mümkün olmuştur.
51
29 Zilkade 1242 tarihli cetvelde Selanik’te
bulunan han, dükkân ve mahzenlerde iştigal eden esnaflara ait
bilgiler aktarılmıştır.
52
Mezkûr cetvelde;
Meslek Adı
Esnaf
Sayısı
Meslek Adı
Esnaf
Sayısı
Sarraf
14
Tüfenkçi Esnafı
14
Nalbant
54
Bedesten ve Civarında
Kapamacı
12
Debbağ
144
Kazaz Esnafı
115
Camcı
7
Hurdacı
11
Habbazan
(Fırıncı)
64
Papuşçu
22
Kasap
20
Poşucu
4
Bezirci
12
Duhan Kıyıcı
35
Şerbethaneci
31
Sebzeci
26
Bakkal
96
Helacılar
13
49
BOA, HAT, 841/37863 (20/S/1239-26 Ekim 1823); BOA, A.}, 13/10
(22/Za/1261-22 Kasım 1845)
50
BOA, Y..A..HUS. 317/10 (18/B/1312-15 Ocak 1895); BOA, Y..A..HUS.
318/46 (23/B/1312-20 Ocak 1895; BOA, Y..A..HUS. 318/46 (04/Ş/1312-
31Ocak 1895); BOA, Y..A..HUS. 318/75 (06/Ş/1312-2 Şubat 1895); BOA,
Y..A..HUS. 217/18 (06/M/1306-12 Eylül 1888); BOA, Y. PRK.UM.. 20/60
(26/R/1308-9 Aralık 1890); BOA, İ..DH.. 1205/94312 (26/R/1308-9 Aralık
1890)
51
BOA, Y.A..HUS 320/12 (21/Ş/1312-17 Şubat 1895)
52
BOA, HAT. 736/34936 (29/Z/1242-24 Haziran 1827)

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |485
Attar
21
Semerci
15
Keresteci
23
Astarcı
34
İstanbulinci
20
Alacacı
30
Keza Yeni
Çarşı Esnafı
40
Kalaycı
21
Çukacı
60
Demirci
5
Diğer Yeni
Çarşı Esnafı
11
Balıkçı
11
Bacacı
14
Destici
6
********
**
Yoğurtçu
13
Aşçı Ve Ke-
bapçı
10
Saatçı
11
Saraçlar Esna-
fı
38
Çerçici
50
Urgancı
11
Terzi
148
Mı’ytablar Çul
Dokuma
11
Bilici
9
Sandıkçı
8
Mısır Çarşısı Kıyyeci
5
Kepeci
22
Çorapçı
41
Eğerci
24
Menzillerinde İşleyen
Kürkçü
22
Havlucu
5
Arabacı
15
Hurdacı
21
Mestçi
18
Şekerci
14
Çubukçu
24
Taşraya Aba
Gönderen
Abacı
16
Helvacı
20
Peştamalcı
35
Basmacı
13
Berberler
54
Kazancı ve Dökmeci
6
Mumcu
5
Çarkçı
11
Kahvehane
14
Tarakçı
2
Kurukahve ve
Duhancı
76
Çıkrıkçı
7
Dakik Kıyyeci
*****
Kuyumcu
26
Doğramacı
9
Çilingir
4
Boyacı
13
Şehriyeci
3
Attarlar
14
Tavukçu
3
Mısır Çarşısı
Esnafı
18
Miskçi
8
Üzümcü Ve
66
Şişeci
10

486 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Leblebici
Koltuk Sarrafı
35
Fişenkçi
14
Mahallede
Gezen Bohça-
cı
31
Tenekeci
14
Kürkçü
51
Bıçakçı
11
Oturakçı
28
Tamburacı
3
Lök Yemeni
Ve Çizmeci
41
Limoncu
11
Efrenc İşi
Yemenci
13
Eskici
14
Rum Yemeni-
cisi
52
Keresteci
9
Bileyici
20
Selanik’teki ticari hayatta özellikle varlıklı Musevi aile-
ler de dikkat çekmiştir. Bu aileler büyük işletmelerin de sahibi
olmuştur. Bunlardan en önemlilerinden birinin de Alatinilerin
olduğu görülmüştür. Bu aile pek çok işletmenin sahibi olduğu
gibi çevreleri tarafından oldukça saygı görmüştür. Zaman za-
man devlete borç para vermişlerdir. Bu aileden bayram maaşla-
rının ödenmesi için borç alınmış ve alınan borç faiziyle geri
ödenmiştir.
53
Orduya ait inşaatlar da yine bu aile tarafından
yürütülmüş, “Ordu müteahhidi” namı ile kendilerine ödenek
çıkartılmıştır.
54
Ailenin serveti dönemin şakilerinin de dikkatini
çekmiş, aile mensupları kaçırılarak fidye istenmişse de devletin
sıkı takibi sonucu duruma müdahale edilmiştir.
55
. Alatinilere ait
buğday öğütme
56
, vapur fabrikası
57
, İspirto fabrikası
58
, Aspik
fabrikası, tuğla ve kiremit fabrikası, bira fabrikası
59
ile birlikte
53
BOA, BEO. 1460/109489 (11/Za/1317-13 Mart 1900); BOA, BEO.
1452/108894 (6/Za/1317-8 Mart 1900)
54
BOA, BEO. 1353/101447 (25/Ra/1317-3 Ağustos 1897); BOA, BEO.
1410/105718 (27/B/1317-1 Aralık 1899)
55
BOA, DH.MKT. 1630/47 (22/L/1306-22 Mayıs 1889)
56
BOA, MVL. 942/46 (18/B/127819 Ocak 1862)
57
BOA, A.}MKT.MVL. 140/9, (25/B/1278-26 Ocak 1862)
58
BOA, ŞD. 2457/31 (27/R/1301-25 Şubat 1884)
59
BOA, BEO. 2131/159797 (10/Ca/1321-4 Ağustos 1903)

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |487
kısacası Selanik ticaret hayatının hemen her noktasında etkileri-
ni görmek mümkün olmuştur. Öte yandan başka Musevilere ve
diğer gayrimüslimlere ait çeşitli işletmeler de mevcut olmuştur.
Bunlar; Ester binti Yaşova’ya ait ipek fabrikası, İtalyan uyruklu
Yahudi Şalom Saliaz’a ait iplik fabrikası, Şalom ve Bünyamin’e
ait mismar (çivi) fabrikası
60
, Mişon Lui’ye ait züccaciye fabrika-
sı
61
gibi. Bunların yanında reji fabrikası, duhan fabrikası, iplik
fabrikası, Ermeni Manukyan biraderlere ait İplik fabrikası ve bu
fabrikalarda üretilen emtianın önemli bir kısmı vergiden muaf
tutulmuştur. Zaman zaman gümrükte ya da nakliye esnasında
vergi talebine uğrayan mallar ile alakalı sıkıntı yaşanılmış, sorun
çeşitli yazışmalarla düzenlenmiştir.
62
Şehirde bulunan fabrikalar
arasından en önemlilerinden birisi askerin ciddi manada kıyafet
ihtiyaçlarının karşılandığı çuka fabrikasıdır. Yün üretimi ve
bunun işlenmesi için devletin teşvik politikaları olduğu gibi,
Yahudiler, Osmanlı coğrafyasına gelişlerinden itibaren bu alan-
da çalışmaları için devlet tarafından görevlendirilerek vergiden
muaf tutulmuşlardır.
63
Bu fabrikalarda çok sayıda kişi çalışmak-
la beraber hem fabrikanın muhafazası hem de bazı kısımlarda
yeniçerilerin çeşitli bölüklerine mensup kişiler görevlendirilmiş
ve aldıkları yevmiye kayıtları görülmüştür.
64
Ayrıca bu dönemde
şehirde Ziraat-Osmanlı ve Selanik bankaları mevcuttur.
60
BOA, ŞD. 504/33 (23/S/1303-1 Aralık 1885)
61
BOA, MV. 7/95 (17/Ca/1303-21 Şubat 1886)
62
BOA, DH.MKT. 1352/2 (21/N/1303-23 Haziran 1886); BOA, ŞD.
310/58 (20/L/1303-22 Temmuz 1886); BOA, DH.MKT. 1398/121
(16/Ca/1304-10 Şubat 1887 ); BOA, BEO. 2419/181354 (14/B/1322-26
Ağustos 1904)
63
Ahmet Uzun, “İslimye Çuka Fabrikası”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
Yayın No: 21-22, Ekim 1999-Mart 2000, s.77.
64
BOA, MAD.d. 21222; BOA, MAD. d. 16476.

488 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Harita 1: Selanik Şehri Haritası
65
Harita 2: Selanik Körfez
66
65
BOA, HRT. H. 1099
66
BOA, HRT. H. 1099

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |489
c. Şehrin Mimari ve Yerleşim Yapısı
Selanik şehir mimarisini, Roma, Bizans ve Osmanlı
olmak üzere üç ana dönem etrafında incelemek mümkündür.
Her nedense modern anlamda batılı pek çok tarihçi ve yazar,
Osmanlı dönemini görmezden geldiği gibi bunu eserlerine de
yansıtmışlardır
67
. Bu cümleden yola çıkarak Osmanlı dönemle-
rine ait pek çok yapının günümüzde izini ya kaybettiği ya da
Hristiyan unsurlara devşirildiğini söylemek mümkündür.
Selanik, deniz kıyısında uzanan bir düzlük alan üzerine
ve kuzeye doğru yükselen bir tepe üzerinde kurulmuştur. Tepe
üzerinde Bizans döneminden kalan ancak daha sonra Türkler
tarafından tahkim edilmiş bir kale bulunmaktadır. Müslüman
unsurlar daha ziyade şehrin yüksek kesimlerine doğru yerleş-
mişlerdir. Kıyı kesim ve liman bölgesi Musevi nüfus tarafından
yerleşim olarak seçilmiştir. Deniz kıyısındaki surların hemen
yakınında inşa edilmiş olan Yahudi mahallesindeki evler olduk-
ça küçük olmakla beraber evlerin içerisinde genellikle iki üç aile
aynı anda yaşamıştır. Rutubetli bu evlere daha ziyade akşamları
girilmiş ve gün içerisinde kadınlar ve çocuklar genellikle sokak-
ta olmuşlardır. Sokaklarda ise yüksek çöp tepeleri üzerlerinde
fare ve bol miktarda sineklerin olduğu aktarılmıştır
68
. Ortodoks
Hıristiyanlar orta bölgeleri tutmakla beraber, bu keskin bir
ayrım olmamıştır. Meşgul oldukları işlerle alakalı işyerleri civa-
rında da ikamet ettikleri görülmüştür. Şehir tipik bir İslam şehri
hüviyeti taşımıştır. Özellikle deniz tarafından bakıldığında şeh-
rin neredeyse her tarafında yükselen ve sadece bu bölgeye has
bir mimari üslupta çok ince ve beyaz minareleri görmek müm-
kün olmuştur.
69
O kadar çok minare vardı ki o dönemde, gö-
renlere İslamiyet’in güçlü olduğu bir yerde olduğu hissi vermiş-
tir
70
. Ancak bu eserlerden günümüze kalan bir görüntü kalma-
dığı gibi, şehirde bulunan bütün camiler ibadete kapatılmıştır.
Bazı eserler kiliseye dönüştürülmüş bazıları ise farklı mekânlar
67
Semavi Eyice, a.g.m., s.462.
68
Meropi Anastasiadau, , a.g.e., s. 56.
69
Semavi Eyice, a.g.m., s. 470.
70
Meropi Anastasiadau, a.g.e., s.48.

490 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
olarak kullanılmıştır. Hatta bunların arasında sinemaya dönüş-
türülmüş camiler bile görülmüştür.
71
Hristiyan mahallelerinde
farklı mezheplere ait çok sayıda kiliseye rastlamak mümkün
olmuştur. Bizans döneminden kalma kilise yapılarının olduğu
şehirde Osmanlı yönetimi altında da kiliselerin yapıldığını gö-
rülmüştür.
Şehrin sembolü haline gelmiş önemli bir yapı “Beyaz
Kuledir”. Surlar üzerine sahilin muhafazası için inşa edilmiş ve
daha sonraları hapishaneye dönüştürülmüş olan yapı hala varlı-
ğını koruduğu gibi şehrin siyasi ve sosyal hayatının önemli bir
öğesi konumunda olmuştur.
72
Fotoğraf 1:
Selanik şehrinin kıyıdan görünüşü
71
Hamza Bey Camii minaresi yıktırılmış bir halde esas mekânı sinemaya
dönüştürülmüş, diğer bölümleri de dükkân olarak kiraya verilmiştir. Bkz.,
Semavi Eyice, “Hamza Bey Camii”, DİA, C. XV, Türkiye Diyanet Vakfı
Yayınları, İstanbul 1997, s. 508.
72
Beyaz Kule ile ilgili olarak Meşrutiyet tohumlarının atılmaya çalışıldığı
dönemlerde İttihatçıların kuleden denize karşı içkilerini yudumlarken özgür-
lük ve hürriyet planlarını yaptıklarını ifade ederler. Öte yandan kule bir dö-
nem hapishaneye dönüştürüldüğünden içeride bulunan mahkûmların rıhtım-
da dolaşan yerli ve yabancıları rahatsız ettikleri ve bu konuda hapishane
inşasına lüzum görüldüğü belirtilmiştir. BOA, DH.MKT. 1464/19
(29/S/1305-16 Kasım 1887)

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |491
Plan 3-4: Selanik Planı BOA,Y.E.E. 64/4 (6 R 1327); BOA,
PLK.p 3037
d. Şehirde Eğitim Kurumları
Yirminci yüzyıl başında, Selanik’te yaklaşık dört bin ci-
varında Türk ve Müslüman öğrencinin eğitim aldığı okul var
olmuştur. Çok sayıda anaokulu iptidai ve Rüşdiye (ilk - ortao-
kullar) Bunlar daha ziyade şehrin yukarı kesimlerinde yer almış-

492 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
tır. Okulların çoğunluğu şehrin Türklerin yoğunlukta olduğu
yerlerde yer aldığı bölümlerde, Yılan mermer, Ahmet Subaşı,
İshak Paşa, Çavuş Manastır mahallelerinde bulmuştur. Ali Paşa,
Zihni Paşa, Yadigâr-ı Hamidiye semtlerinde dönme çocukları
eğitim almıştır.
73
1908 yılında Selanik’te Rum Ortodoks cemaa-
tinin beş ilkokul ve iki lisesi olmuştur. Gerçek manada Alliance
İsraelite Universile’in desteklediği on beş okul ve kırk özel
kurum, Selanik’te karşımıza çıkmış ve Yahudilere bu alanda çok
güçlü bir eğitim vermiştir.
9 Temmuz 1908 tarihli Journal de Selanik gazetesinde ki
habere göre de Alliance tarafından desteklenen kurumlar mo-
dern eğitim görürken, Yahudilere ait diğer cemaatler bu konu-
da daha ibtidai şartlarda eğitim almışlardır. Yahudi mektepleri
için söylenecek başka bir şey de bir yandan Siyonist idealler
yaymanın yanında, katı Alman hayranı ve Almanca konuşan
bireyler yetiştirmek iken, buna karşılık yine Yahudi ilkeleri ve
prensipleri dâhilinde Fransız kültürüne ait bir yakınlık göze
çarpar.
74
1908 yılı itibarı ile Selanik Hukuk Fakültesi Konak
semtinde açılmıştı. İdadiden diplomalı herkesin sınavsız kabul
edildiği bir okul olma özelliği gösterdiğinden, Artık hukuk
okumak isteyenler Avrupa’ya ya da İstanbul’a gitmek zorunda
kalmamıştır.
75
Öte yandan Selanik’te eğitim veren Ticaret mek-
tebi de mevcut olmuştur. Sedes köyü yakınlarında eğitim veren
Ziraat mektebi Selanik’in Osmanlı kontrolünden çıkmasının
arsından kapanmış, öğrencileri Halkalı ziraat mektebine nakle-
dilmiştir.
76
İtalyanların da lise düzeyinde eğitim veren Umberto
meslek ve ticaret okulu karşımıza çıkmıştır.
77
73
Selanik Vilayet Salnamesi 1902 – 1903.
74
Anastasiadau, a.g.e., s. 166.
75
BOA, MF.MKT. 1017/27 (11/Ş/1325-29 Eylül 1907)
76
Sevtap Kadıoğlu, “Osmanlı Döneminde Türkiye’de Ziraat Okulları Üzeri-
ne Notlar ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizamnamesi ”, Kutadgubilig, S. 8, İstanbul
Ekim 2005, s. 239-257.
77
Meropi Anastasiadau, a.g.e. s. 167.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |493
Fotoğraf 2: Beyaz Kule
e. Siyasi Yapısı
Selanik şehri pek çok özelliğinde olduğu gibi siyasi ola-
rak da adından söz ettirir bir yere sahiptir. Şehrin etnik yapısın-
daki çok renklilik özellikle milliyetçilik hareketlerinin şehir
üzerinde çeşitli programlar uygulanmasında etkili olmuştur.
Osmanlı İmparatorluğu’nun Balkan coğrafyasını kaybetmesi
süreci devletin İmparatorluk vasfından sıyrılması ile aynı anla-
ma gelir. İmparatorluk vasfından devlet haline dönüşen bu
rücuat çerçevesindeki en önemli aşamada şüphesiz Selanik
şehrinin rolü büyüktür. Şehir yukarıda da zikrettiğimiz pek çok
özelliği bünyesinde barındırdığından Şark meselesi kapsamında
Osmanlı üzerindeki projelerin hayata geçirilmesi için oldukça
uygun bir saha olma özelliği göstermiştir. Ekonomik anlamda
döneminin devi sayılacak proje ve fabrikaların bulunduğu Sela-
nik, sektörel anlamda gayrimüslim özellikle de Musevi kesimin
kontrolü altında olmuştur. Öte yandan diğer bir unsur ise Sela-
nik’te bulunan Ortodoks kesimin bölge üzerindeki Rusya mer-
kezli sıcak politikaların direk muhatapları olmasıdır. Son dö-
nem Balkan ayrışmasının önemli sebeplerinden olan Rusya
bölgedeki ideallerini hayata geçirmenin merkezlerinden olarak
Selanik Ortodoks ahalisi ile yakın temas içerisinde olmuştur.
Şehrin liman, maden, sanayi, dokuma, tarım alanındaki dikkat
çeker miktardaki öncülüğü ve bu alanlara hükmeden Musevi

494 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
zengin ailelerin Avrupa ile iç içe bir duruş sergilemeleri ile bir-
likte Musevi azmi ve ideallerinin merkezi olma özelliğini de bu
şehre yüklemiştir.
Osmanlı hürriyet hareketinin merkezi kabul edilen ve
“Kâbe-i Hürriyet” diye adlandırılan Selanik son dönem Osmanlı
devlet politikalarının belirlenmesinde etkili olan merkezi meş-
gul eden en önemli merkezlerdendir. İttihat ve Terakki Cemi-
yeti kurucularının Selanik’i merkez seçmelerinin önemli neden-
leri arasında her şeyden önce Ortodoks ve Yahudi ideallerine
karşı duruş sergileme alanı olabileceği gibi, bölgenin etnik yapı-
sındaki karmaşa ve Avrupa ile iç içe olmanın getirdiği esnek
hava sayılabilir. Selanik sahip olduğu bütün bu özelliklerinin
yanında, Cemiyet ileri gelenlerinin Balkan menşeli olmasının da
etkisi ile darbe hareketinin başkenti olma vasfı kazandı. Sultan
II. Abdülhamid’in tahttan indirilmesi ile birlikte Selanik’te hap-
se mahkûm edilmesi, mahkûmiyetini de Musevi Alatini ailesinin
köşkünde geçirmesi aslında Selanik şehrinin XIX. yüzyıldaki
genel durumuna ayna tutar mahiyettedir.
78
Öyle ki Sultana karşı
girişilen darbe ardından gelen sürgün hayatı ve mahkûmiyetin
Musevilere ait bir mekânda geçmesi manidar bir haldir.
Sonuç
Kentler tarih boyunca medeniyetlerin vazgeçilmez un-
surları olduğu gibi, devletlerin kültür, siyaset, ticaret ve günlük
hayatları hakkında bilgi aktaran en önemli sembolleridir. Uygar-
lıklarla birlikte anılan kentler farklı özellikleri ile çağdaş şehirler
aralarında farklılıklar göstermektedirler. Sahip oldukları coğra-
fik yapı, iklim koşulları, ticaret güzergâhlarının üzerinde bu-
lunması ya da o şehirde dünyaya gelen ve dönemine damgasını
vurarak adından söz ettiren şahsiyetler çıkarması, tarihsel olarak
kentleri farklı kılan özelliklerdir. Selanik kenti bu detayların
neredeyse hepsini sahip olduğu gibi, kent tarihinin en önemli
78
BOA, MV. 127/49 (19/R/132710 Mayıs 1909)

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |495
örneklerinden biri olarak araştırmacılar için iyi bir saha olmuş-
tur.
Balkan coğrafyasının Osmanlı devletinden tasfiye süre-
cinin en önemli adımlarından olan Selanik, Osmanlı kontro-
lünden çıktığı 1912 yılına kadar Türk Tarihi için önemli bir
kültür ve siyaset merkezi olma özelliğini korumuştur. Son za-
manlarını Selanik’te sürgün olarak geçiren Sultan II. Abdülha-
mid’in şehrin işgal edilmesi tehlikesine karşılık can güvenliği
nedeni ile tekrar İstanbul’a geri götürülme günlerinde sarf ettiği
“Selanik giderse İmparatorluk gider” sözleri aslında Selanik şehrinin
Osmanlı için ne anlama geldiğinin açık bir göstergesidir. Müs-
lüman nüfusun bölgeye gelmesinden önceki dönemlerde de
oldukça önemli bir kent olma özelliği gösteren Selanik, şehir
tarihi çalışmalarının vazgeçilmez bir sembolü niteliğindedir.
Çok uluslu yapıya sahip olan Osmanlı İmparatorluğu’nun ka-
rakteristik özelliklerinin neredeyse tamamını üzerinde taşıyan
Selanik, yüzlerce yıl farklı din ve mezheplere ev sahipliği vazife-
si yapmıştır.
Son dönem Osmanlı siyasi ve iktisadi düzeninin en
önemli merkezlerinden birisi olduğunu gördüğümüz Selanik,
limanı ve aktif sanayi ve ticari hayatı ile iktisadi anlamda, başta
İttihat ve Terakki Cemiyeti olmak üzere, diğer unsurların yapı-
landığı ve bu oluşumların harekât merkezi olma özelliği bakı-
mından da siyasi anlamda çok ciddi bir öneme haiz olmuştur.
Bunların yanı sıra, Selanik’te yaşayan halkın Avrupa ile irtibat
halinde bulunması, kente Avrupa’nın ticaret, kültür, sanat başta
olmak üzere pek çok alanda doğuya açılan penceresi olma nite-
liği de yüklemiştir. Osmanlı İmparatorluğu açısından da tam
tersini söylemek mümkündür. Batılılaşma cereyanları çerçeve-
sinde Selanik, batılılaşma serüveninin önemli bir merkezi ol-
muştur.

496 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Kaynakça
Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
A.}, nr.13/10
A.} MKT.MVL. nr.140/9
BEO, nr. 884/27; 1353/101447; 1410/105718; 1460/109489;
2131/159797; 2419/181354; 3565/267307; 14562/108894
DH.MKT. nr. 1464/19; 1817/102; 1893/113; 2843/89; 69/3;
1352/2; 1398/121; 1630/47
HAT, nr. 841/37863; 736/34936
HR. MKT. nr. 306/9
İ..DH. nr. 1205/94312
İ.AZN. nr. 103/39
MAD. d. nr. 16476; 21222.
MF.MKT. nr. 1017/27
MV, nr. 37/37; 127/49; 7/95.
MVL. nr. 942/46
ŞD. nr. 2457/31; 310/58; 504/33.
Tahrir Defteri, No: 70.
Y. PRK.UM. nr. 20/60.
Y..A..HUS. nr. 217/18; 317/10; 318/46; 318/46; 318/75;
320/12.
Kitap ve Makaleler
Bayartan, Mehmet, Tarihi Coğrafya Çalışmaları Açısından Şehir ve
Osmanlı Şehri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Coğrafya Dergisi, S. 13, İstanbul 2005.
Baykara, Tuncer, “Osmanlı Devleti Şehirli Bir Devlet midir?”,
Osmanlı, C. V, Ankara 1999.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |497
Benevolo, Leonardo, Avrupa Tarihinde Kentler, Çeviren: N. Nir-
ven, Literatür Yayınları Avrupa’yı Kurmak Dizisi:
10, Literatür, İstanbul 2006.
Bookchin, Murray, Kentsiz Kentleşme Yurttaşlığın Yükselişi ve Çö-
küşü, Çev. B., Özyalçın, Ayrıntı, İstanbul 1999.
Childe, Gordon, Tarihte Neler Oldu, Çevirenler: M. Tuncay ve
A. Şenel, Alan Yayınları, İstanbul 1990.
Choisy, Aguste, L’Asie Mineure et les Turcs en 1875, Sou-
venirs de Voyage, Librairie de Firmin, Paris 1876.
Dobb, Maurice, Kapitalizminn Gelişimi Üzerine İncelemeler Geçiş
Tartışmaları, Çev. F. Akar, Belge Yayınları, İstanbul
2007.
Eldem, Edhem, Daniel Goffman ve Bruce Masters, Doğu İle
Batı Arasında Osmanlı Kenti: Halep, İzmir ve İstanbul, Çev.
Sermet Yalçın, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul
2003.
Ergenç, Özer, Osmanlı Klasik Dönem Kent Tarihçiliğine Katkı:
XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya, Ankara Enstitüsü Vakfı
Yayını, 1995.
Eyice, Semavi, “Atatürk’ün Doğduğu Yıllarda Selanik”, Doğu-
munun 100. Yılında Atatürk’e Armağan, İstanbul Üniversi-
tesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1981.
Eyice, Semavi, “Hamza Bey Camii”, DİA, C. XV, Türkiye
Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1997.
Faroqhi, Suraiya, Krizler ve Değişim 1590-1699, Osmanlı İmparator-
luğu’nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi 1600-1914, C. II, Eren
Yayıncılık, İstanbul 2004.
Faroqhi, Suraiya, Osmanlı’da Kentler ve Kentliler, Çeviren Neyyir
Berktay, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2014.
Gıddens, Antony, Sosyoloji, Yayına Haz., C. Güzel, Kırmızı
Yayınevi, İstanbul 2008.

498 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
Gül, Hüseyin; Cem Ergun, “Kentin ve Kentsel İşlevlerin,
Mekânın ve Yapının Tarihsel Gelişimi ve Dönüşümü”,
Kente Dair… Editör Mim Sertaç Tümtaş vd., Bağlam
Yayınları, İstanbul 2016.
Harrıs, Chauncy D.. ve Edward E. Ullman, Kentin Doğası, İçin-
de 20. Yüzyıl Kenti, Duru, B. ve A.Alkan (der.), İmge
Kitabevi, Ankara 2002.
İnalcık, Halil ve Bülent ARI, Türk-İslam-Osmanlı Şehirciliği ve
Halil İnalcık'ın Çalışmaları, Türkiye Araştırmaları Literatür
Dergisi, C. III, S. 6, 2005.
K., Paul Hatt and Albert. J. Reiss, Kentsel Yerleşimlerin Tarihi,
İçinde 20. Yüzyıl Kenti, Çeviri: B. Duru ve A. Alkan,
İmge Kitabevi, Ankara 2002.
Kadıoğlu, Sevtap “Osmanlı Döneminde Türkiye’de Ziraat
Okulları Üzerine Notlar ve Tedrisat-ı Ziraiye Nizam-
namesi ”, Kutadgubilig, S. 8, İstanbul Ekim 2005.
Martindale, Don, Şehir Kuramı, İçinde. Şehir ve Cemiyet, Türk-
çesi: F. Oruç, İz, İstanbul 2000.
Mazower, Mark, Selanik Hayaletler Şehri, Alfa Tarih Yayınları,
İstanbul 2013.
Meropı, Anastasiadau, Tanzimat Çağında Bir Osmanlı Şehri Sela-
nik, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2001.
Miller, William, “Salonika”, The English Historical Review, Vol.
32, No. 126, 1917, s. 161- 174.
Mumford, Lewis, Tarih Boyunca Kent / Kökenleri Geçirdiği Dönü-
şümler ve Geleceği, Çev. Koca G. ve T. Tosun, Ayrıntı
Yayınları, İstanbul 2007.
Oruç, Hatice, 1320 Sene-i Hicriyesine Mahsus Selanik Vilayet Sal-
namesi, TTK, Ankara 2014.
Öz, Mehmet, Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri, Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, C. III, S. 6, İstanbul
2005.

Modernleşme Döneminde Balkan Şehirleri |499
Pirenne, Henri, Ortaçağ kentleri: Kökenleri ve Ticaretin Canlanması,
Çeviren. Ş. Karadeniz, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
Serbestoğlu İbrahim, “Tanzimat Döneminde Çarşamba(Canik)
Kazası”, Geçmişten Günümüze Şehir ve Çocuk, Canik Bele-
diyesi Kültür Yayınları, Samsun 2016.
Serbestoğlu İbrahim, “Yunanistan’a Geçiş Sürecinde Tesalya
Müslümanlarının Durumu”, Belleten, C.LXXVIII, S.283,
Ankara, 2014, s. 1075.
Tümtaş, Mim Sertaç, Kent, Mekân Ayrışma, Detay Yayıncılık,
Ankara 2012.
Uzun, Ahmet, “İslimye Çuka Fabrikası”, İ.Ü. Siyasal Bilgiler
Fakültesi Dergisi, Yayın No: 21-22, Ekim 1999-Mart
2000.
Weber, Max, Şehir/Modern Kentin Oluşumu, Çeviren: M. Ceylan.,
Bakış Yayınları, İstanbul 2003.
Weber, Max, Şehrin Doğası, İçinde Şehir ve Cemiyet, Max We-
ber, Georg Simmel, Ferdinand Tönnies, Don Martinda-
le, Türkçesi: F. Oruç, Yayına Hazırlayan: A. Aydoğan, İz
Yayınları, İstanbul 2000.
Yavuz, Nuri, “Birinci Balkan Harbi ve Selanik’in Kaybı”, Aka-
demik Bakış, C.I, S. 2, Yaz 2008.

500 | Mehmet Ali Karaman-Mim Sertaç Tümtaş
EK
BOA, HAT, 0736