ArticlePDF Available

Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefai Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)

April 2006
Belleten 70(257):119-154

DOI:10.37879/belleten.2006.119

License
CC BY-NC 4.0

Authors:

Sosyal tarihçilik açısından bakıldığında, Türkiye tarihinin Selçuklu ve Osmanlı dönemlerindeki tasavvuf düşüncesi ve hareketlerinin bugüne kadar yeterince biliniyor sanılan, veya daha önce dikkati çekmemiş pek çok konu ve meselesinin aslında pek de iyi bilinmediği veya hiç bilinmediği görülür. Bu çerçevede tarikatların sırf bir tasavvufi teşekkül olmayıp dönemlerinin yalnız dini değil, siyasal, sosyal ve kültürel hayatında önemli roller icra ettikleri, hatta bazılarının bizzat baş rolü oynadıkları dikkati çekmekte gecikmez. Selçuklu ve Osmanlı dönemlerinde de bazı tarikatların, bir takım sebeplerle diğerlerine nazaran bu yönleriyle öne çıktıkları bir gerçektir. İşte Vefai tarikatı bunların en eskisidir ve her iki dönemde de önemli bir rol oynamıştır(2).

Available via license: CC BY-NC 4.0

Content may be subject to copyright.

TÜRK

YE SELÇUKLULARI DÖNEM

NDE VE SONRASINDA

VEFM TAR

KATI (VEFMYYE)

(TÜRK

YE POPÜLER TASAVVUF TAR

NE FARKL

R YAKLA

IM)

AHMET YA

AR OCAK

Giri

Sosyal tarihçilik aç

ndan bak

~~~

nda, Türkiye tarihinin Selçuklu ve

Osmanl

dönemlerindeki tasavvuf dü

üncesi ve hareketlerinin bugüne ka-

dar yeterince biliniyor san

lan, veya daha önce dikkati çekmemi

pek çok

konu ve meselesinin asl

nda pek de iyi bilinmedi

i veya hiç bilinmedi

görülür. Bu çerçevede tarikatlar

n s

rf bir tasavvufi te

ekkül olmay

dönemlerinin yaln

z dini de

il, siyasal, sosyal ve kültürel hayat

nda önemli

roller icrâ ettikleri, hatta baz

lar

n bizzat ba

rolü oynad

klar

dikkati

çekmekte gecikmez. Selçuklu ve Osmanl

dönemlerinde de baz

tarikat-

lar

n, bir tak

m sebeplerle di

erlerine nazaran bu yönleriyle öne ç

klar

bir gerçektir.

te Vefâi tarikat' bunlar

n en eskisidir ve her iki dönemde

de önemli bir rol oynam

yaz

, Mesogeios ,

25-26 (2005), pp. 209-248'de

ngilizce olarak yay

nlanan makalenin

Türkçe versiyonudur.

saltmalar:

BOA= Ba

bakanl

k Osmanl

•

= Encyclop•die de l'Islam,

1. ve 2. bs.

islâm Ansiklopedisi

TDV

Türkiye Diyanet Vakf

islân

Ansiklopedisi.

VD-

-- Vak

flar Dergisi,

Zeitschrift der Dentschen Morgenlandischen Gesellschaft

Selçuklu dönemindeki rolü vaktiyle ilk defa taraf

zdan yap

lan bir çal

mada bahis ko-

nusu edilmi

ve Osmanl

dönemi ile ba

lanus

na dikkat çekilmi

ti (bk.

Babailer isyan

Dergâh

Yay.,

stanbul 1980, ss.95-100; ayr

ca bk.

La revolte de Baba Resul on la Formation de

l'Hrodoxie M

sulmane en Anatolie au XIlle SM•cle,

Publ. de la Socit€ Turque d'Histoire,

Ankara 1989, pp. 53-56. Mesele bu kitab

n geli

tirilmi

2. ve 3. Türkçe baslular

nda daha geni

olarak ele al

r: bk.

Babarler isyan

: Alevili

in Tarihsel Altyap

Yahut Anadolu'da

slâm-

Türk Heterodoksisinin Te

ekkülü,

Dergah Yay

nlar

stanbul 1996, 2. bs ss. 101-105.; 3. bs., ss.

110-115. Ayr

ca bk. A. Ya

ar Ocak, "Ebul-Vefâ",

TDV

120



AHMET YA

AR OCAK

Vefai tarikatm

n mahiyeti, Anadolu topraklar

na giri

i ve buradaki

mevcudiyetinin tarihsel geli

im seyri ve nihayet sözünü etti

imiz rolü,

yak

n zamana kadar ne tasavvuf tarihi ile u

anlarm, ne de Selçuklu ve

Osmanl

tarihçilerinin dikkatini çekti. M. Fuat Köprülü'nün de bu mese-

leye e

ilmedi

i görülür. Sadece Abdülbaki Gölp

narl

önce eski bir ki-

tab

nda XIV. yüzy

l mutasavv

airi A

k Pa

a'n

n Vefai oldu

unu be-

liruni

, daha sonra Yunus Emre hakk

ndaki bir kitab

nda da Baba

lyas ve

Rum Abdallar

n Vefai olduklar

na k

sa bir de

inmede bulunduktan

sonra, Türkçe menak

bnameden Ebu'l-Vefa

n hayat hikayesini

özetlemi

tir'. 1980'lere kadar ilgili literatürde bu hususta herhangi bir

yay

na rastlanmamas

da ilginçtir. Oysa Osmanl

devletinin kurulu

dönemini anlatan Osmanl

kroniklerinde Geyikli Baba gibi Rum Abdal-

larl'

ldan bahsedilirken, bunlardan baz

lar

n bu tarikat

n müntesibi ol-

duklar

na dair kendi a

zlar

ndan nakiller yer almaktaych

. Hatta

kpa

azade kitab

n giri

inde kendini tan

rken tasam

fI silsilesini

aç

kça bu tarikata, yani Vefaiyye'ye ba

yordu". Son y

llarda Halil

nalc

da Vefai tarikat

meselesine A

kpa

azade tarihiyle ilgili bir makalesinde

temas etmi

ve özellikle A

kpa

azade, Edebal

, Seyyid Velâyet ve Vefai tari-

kat

lant

üzerinde durmu

tur

Kanaatimizce Vefai tarikat

n bu dikkatten kaç

~~~

n sebebi, ad

geçen tarikaun yeterince tan

nmamas

, Anadolu'daki varl

~~~

n fark

var

lamam

, var

lsa bile önemsenmemi

olmas

, dolay

yla Selçuklu ve

Osmanl

dönemlerinde oynad

~~~~

rolün kavranamamas

te bu maka-

lenin amac

, bu pek bilinmeyen tarikat

bir problematik olarak gündeme

getirmek ve böylece tart

~~~

lmas

na bir ba

lang

ç sunmaktan ibarettir. An-

cak daha evvel, bu mesele ile ilgili temel kaynak olmas

hasebiyle, bu tari-

A. Gölp

narl

Yunus ile i

k Pasa ve Yunus'un B4mmili

Kenan Bas

mevi, Istanbul 1941, s.

Bk. A. Gölp

narl

Yunus Emre ve Tasavvuf,

Remzi Kitabevi,

stanbul 1961, ss. 47-49.

Gölp

narl

bu kadarla yetimni

ve Vefa

tarikat

~~~~~~~

öneminden bahsetmemi

tir. Öyle görünüyor

ki, o as

l orijinal Arapça men'alubnâmeyi görme imUn

na da ula

amam

ur.

' Bu metinler a

da verilecektir.

Bk.

kpa

azacle Tarihi s. 1;

lu•

. Friedrich Giese,

Die Altosmanischen Anonymen Tararil



Osman,

Breslau 1922, s. 3.

Bk. "How to read Ashik Pasha-z'ade's history?",

Studies in Ottoman Histo

y in Honour of

Professor V. L. Menage,

ed. Coli

~~~

Heywood-Colin Imber, The Isis Press, Istanbul 1994, ss. 139-

156. Ayn

makale

urada da yay

mlannu

Essays in Ottoman Histo

Eren Yay.,

stanbul 1998,

ss. 31-54. H. Inalc

k bu makalesinde

eyh Veff n

n kurucusu oldu

u Vefaiyye ile Tâct

'l-Arifin

Seyyid Ebu'l-Vefa'n

n kurucusu oldu

u Veffliyye'yi kar

urm

ur.

VEFA

TAR

KATI (VEFA

VYE)



121

kat

n kurucusu olan Seyyid Ebu'l-Veffn

n hayat

konu alan

menfflubnâmesinden k

saca bahsetmek gerekiyor.

Tezkiretu'l-Muttakin ve Tabs

ratu'l-Muktedin

yahut

Menâk



Seyyid Ebil-Vefâ

da kendisinden bahsedilecek olup, bazan XV. yüzy

lda ya

~~~

Ebu'l-Vefâ el-Hâre

mi ile kar

lan

, Vefii tarikaun

n kurucusu Tcu'l-

ArifTn



Ebu'l-Vefâ el-Ba

dadl (öl. 501/1107) hakk

nda ana bilgi

kayna

Tezkiretu'l-Muttakh

ve Tabstrattil-Muktedin

(veya

Men âklbu

Seyyid Ebi'l-Vefâ)

yan Arapça bir menâk

bnâmedir.

Yazar

ihâbu'd-DIn Ebu'l-Hüdâ Ahmed b. Abdi'l-Mün'im e

ebrisi el-

Vâs

tl ad

nda, XIV. yüzy

lda ya

~~~

bir Vefâi

eyhidir. El-Vâs

tl eserini

773(1371)te yazmaya ba

lam

, 777 Ramazan'

n ba

nda (1376 Ocak

lar

) tamamlam

nr. Carl Brockelmann'

n eserinde kaydedilen bu

menâk

bnâmeden", ilk önce Franz Babinger ve Hans Joachim Kissling

bahset

lerdirl". Daha sonra Alya Krupp bizzat Arapça orijinal versiyonu

üzerinde çal

r''.

Halen iki cilt halinde mevcut Arapça yazma nüsha'

, toplam 183 va-

raktan müte

ekkil olup her sayfada 29 sat

r bulunmaktad

r ve 878/1473-

74'te muhtemelen -art

k mevcut olmayan- orijinal nüshas

ndan istinsah

edilmi

tir. Yazar eserini, içlerinde kroniklerin de bulundu

u di

er baz

kaynaklar aras

nda özellikle

Kitabtt Devha(Ravza)ti U1f's-Saf 11 MenaIlbi's-Seyyid Ebn-VeM,

Deillii7-Kavi Ifstifâ' mht Menâlabi's-Seyyid Ebi7-VeM,

Chtsii'l-Müddin el-Vâsdin li-Menâlabi's-Seyyid Tâcfl-Arifln,

Ebu'l-Vefa el-Harezmrye dair msl.bk. Lanni Çelebi,

Terceme-i Nefehâtirl-Clns,

stanbul

1270, s. 490; R

zakuli Han Hidayet.

Mecma'u'l-Fusaha,

Tahran 1295

h., II, 5-6.

Geschichte des Ara bischen Litteratur,

Suppl. Band 2, 1949, s.999.

F. Babinger, "Asyq-pasas Gharit

-name",

Aufsatze und abhandlungen z

r Geschichte

Sudosteuropes und der Lemnte,

ed. Dr. Rudolf Trofenik, München 1966, II, 8; H.J. Kissling,

"Schejh Seyyid 'Vilayet (1451-1522) und sein angebliches Menagibname".

ZDMG,

113 (1964), ss.

62-68.

I I

Çok önemli bir tak

m bilgiler ihtiva eden bu menalubname, Babinger ve Kissling'in

kar damla ra

men 1970'lere kadar dikkati pek çekmemi

ti. Alya Krupp bu menalubname

üzerinde çal

arak Seyyid Ebu'l-Veffi'mn biyografisine dair bir inceleme yaynnlam

ur:

Studien

zum Men'

agybname des Abi, 1-Waa

München 1976.

Bk. Bibl. Nationale, de Slane, Ara, 2036, 2 cilt

122



AHMET YA

AR OCAK

'Tetvicil's-Sâdâd'

urefâ bi-Menâkibi's-Seyyid



Ebn-Vefâ,

Fahri, Zeynn-Abidin bi-Sirâti's-Seyyid Tâcn-Arifin,

lhitfr-Râ

ikh, fr Menâkibri Tâci7-firifh,

gibi, daha önce yaz

~~~

Ebu'l-Vefâ menâk

bnâmelerinden yararlana-

rak kaleme alm

r. Bunlar

n biri hariç, neredeyse hemen tamam

yak

bugün kayboldu

u için, el-Vâs

ti'nin eseri önem kazanmaktad

r. Bu

itibarla eser, yaln

z Ebu'l-Vefâ'n

n biyografisi aç

ndan de

il, ayn

za-

manda Vefâi tarikat

n kurulu

ve geli

mesini anlamak aç

ndan da çok

önemli görünmekte, hatt

kanaatimizce oldukça güvenilir, gerçekçi bir ta-

rihsel çizgiye oturmaktad

r". Hatta onu bu aç

dan Osmanl

döneminde

Küçük Abdal'

n -her ne kadar yazar

onun gibi do

rudan

eyhinin yan

nda

bulunmam

~~~

olsa da- kaleme ald

~~~~

(XV. yüzy

Velâyetnâme-i °unan Baba

ile k

yaslayabiliriz". Menkabe motifleri hariç, eserdeki

s kadrosunu

kil eden ki

iler, mekânlar, olaylar, hemen bütünüyle gerçektir. Bu iti-

barla üzerinde analitik bir çal

ma yapma

a de

er niteliktedir, fakat bu-

nun yeri bu makale de

ildir.

Tâcu'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Vefâ el-Ba

dadi

Menâk

bnâmesine göre, Tâcu'l-"krifin Seyyid Ebu'l-Vefâ`n

n as

l ad

Muhammed b. Muhammed'dir. Menâk

bnâmesi kesin bir

ekilde, do

tarihini 12 Recep 417/29 A

ustos 1026, ölüm tarihini ise 20 Rebiulevvel

501/8 Kas

m 1107 olarak veriyor'''. Buradaki rivayete göre babas

Seyyid

Muhammed'in atalar

mam Zeyne'l-Âbidln sülâlesine mensupturl". Sey-

yid Muhammed Irak'ta Zabala'da ikamet etmekte iken, bir ara seyyidlerin

takibata u

ramas

üzerine buradan kaç

p Küsan'da Benü Nercis isimli bir

Kürt kabilesine s

~~~

ve burada bir Kürt k

yla da evlenmi

tir.

Ebu'l-Vefâ bu evlilikten do

turn. Ama bu hikâye önemli bir problemi

de beraberinde getirmektedir: E

er Ebu'l-Vefâ gerçekten

mam Zeyne'l-

Eser hakk

nda daha geni

bilgi için bk. Krupp,

a.g.e.,

ss.6-18, 19-25.

14 Bu velâyetnâmenin tarihsel aç

dan analiz ve de

erlendirilmesi için bk. Halil

nalc

"Dervish and Sultan: An analysis of the

nan Baba Vilâyetnâmesi", The Middle East and the

Balkans under the Ottoman Empire: Essays on Economy and Society,

Indiana Univ. Blooming-

ton 1993, ss. 19-36.

Bk. el-Vâs

ti, I, 5a, 6.

Ag.e., II,

85b.

VEFA

TAR

KATI (VEFA

YYE)



123

Abidin sülâlesine mensup ise, baba taraf

ndan Arap, ancak annesi ta-

raf

ndan Kürt oldu

u kabul edilmelidir. Bu itibarla Ebu'l-Vefâ yar

Arap

yar

Kürt say

lmal

r". Biz daha önce ba

ka bir çal

mam

zda,

eyhin tari-

kat

n Türkmenler aras

nda yayg

n ve önemli halifelerinden baz

lar

Türk olmas

na ve ortaça

Arap kroniklerinin zaman zaman

Ekrâd

kelime-

sini, etnik kökenlerini ay

rmadan -muhtemelen ço

unlu

u Kürtler te

kil

etti

i için olabilir- Anadolu, Suriye ve Irak'taki bütün konar-göçerler için

kulland

klar

na bakarak, onun bir ihtimalle Türk kökenli de olabilece

ini

yazm

uk'".

Kaynaklar

n belirtti

ine göre, ilk tahsilini Ba

dad'da tamamlayarak

Buhara'ya gitmi

ve orada dini ilimleri ö

rendikten sonra tekrar Ba

dad'a

dönerek

eyh Ebt

Muhammed Abdillah b. Talha e

unbuki'nin hizme-

tine girmek suretiyle tasavvufa intisab etmi

tir. Zaten el-Vâs

ti"nin an-

latt

~~~

na göre, "Ebu'l-Vefâ" lâkab

m da, kendisine bu

eyh vermi

tir

. Bir

ka sC

ti kayna

, Muhammed b. es-Serrac el-Kure

i (öl. 1347)'nin

Tiiffâh

l'I-Ervâh'

onun bu lakapla Irak'ta an

lan ilk ki

i oldu

unu

yaz

yor'''.

Ebu'l-Veffmn

u veya bu

ekilde Kürt soyundan olmas

, 1990'11 y

llardan itibaren

Türkiye'de Kürtçülük alumlar

savunan bir kesim taraf

ndan sürekli bir

ekilde spekülasyon

konusu yap

lma

a ba

lanm

~~~

ve halen de sürmektedir. Bu konuda msl. bk. Cem

id Bender,

Kürt Tarihi ve Uygarl

~~~

Kaynak Yay.,

stanbul 1991, ss. 94-97; ayn

yazar,

Kürt Uygarl

~~~

nda

Alevilik,

Kaynak Yay.,

stanbul 1991, ss. 78-79.

Bk. Ocak,

Babailer isyan

1. bs.(1980), s. 98.

2()

Bk. el-Vâs

ti, I, 4b,8b; II, 86a-88b,

eyh

unbuld hakk

nda bk.

a.g.e..

I, 6b.

Muhammed b. es-Serrac el-Kure

Tüffâhul-ErvAh ve Miftâhul-Erbâh,

Berlin Staatsbib-

liothek, katalog W. Ahlwardt, nr. 8794. v. 24b. XIV. yüzy

n ilk yar

na ait olup dönemin Anado-

lu'sunda ya

~~~

Sar

Salt

k ve Barak Baba gibi baz

hur sufilerinin biyografi ve menkabele-

rini de ihtiva eden, ancak bugüne kadar bilinmeyen ve dolay

yla kullan

lmayan, bu çok mühim

sufi kayna

n bulunu

uyla ilgili ilginç ve tuhaf bir hikayesi vard

r. Bu eseri birbirlerinden ha-

bersiz olarak ilk ke

feden ve kullanan iki ki

iden biri, sanat tarihçisi Machiel Kiel, di

eri ise genç

Suüdi meslekta

nuz Ebu'l-Faz1 Muhammed b. Abdillah el-Könevi'dir. Kiel "Sar

Saltuk: Pioner

des Islam auf dem Balkan im 13. Jahrhundert"

(Aleffler/Akviten: Kimlik ve Tarih/Identik

und Geschichte,

ed.

smail Engin-Erhard Franz, Deutches Orient Institut, Hamburg

2000,band 1, ss. 253-286.) isimli makalesinde bu eserin Berlin nüshasnu kullanm

ur. Ebu'l-Faz1

Muhammed ise ayn

eserin Pfinceton nüshas

Kalenderiler'e dair yay

mlad

~~~~

es-St1 fiyyetu

Kalenderiyye: Târihuhâ ve Fetvâ



bn Teymiyyete Filtâ

(Beyrut 1423-2002, ss. 208-

214) adl

kitab

nda hem uzun uzun tan

~~~

hem de geni

ölçüde kullanm

r. Ebu'l-Faz1 Kon-

ya'da bulundu

u s

rada bu kitaptan Mikail Bayram'a söz etmi

ve eserin kütüphane referans-

lar

n' vermi

tir. Mikail Bayram ise, eseri "Türkiye Selçuldularma Dair Yeni Bir Kaynak"

(Name-i

Asina,

l 4, say

2 (Yaz 2002), ss.53-66)isimli bir makalede kendi ke

fi imi

gibi tamunisur. Biz bu-

rada Say

n Ebu'l-Fazl'

n lutfetti

i Berlin nüshas

n fotokopisini kulland

124



AHMET YA

AR OCAK

Kaynaklar

za bak

rsa, Ebu'l-Vefâ, devrinde Irak'ta çok büyük bir

ün kazanm

~~~

ve zaman

n en ileri gelen

eyhlerinden say

lmaya

lann

. Zaten yukar

da el-Ws

trnin kaynaklar

aras

nda say

lan Ebu'l-

Vefâ menâk

bnâmelerinin say

ca çoklu

u da bunu gösteriyor. El-Vâs

ti',

eyhin f

kha dair bir risalesiyle, tasavvufa ait

llâsatt

't-Tevhid

nda bir

eserinden bahsetmektedir

Ebu'l-Vefâ'n

n a

~~~

yukar

bütün sosyal tabakalara mensup birçok

müridi olmu

tu. Es-Serrac onun o devirde

slâm'

n önde gelenlerinden

(mil] a'lâmil-

slâm)

olup say

z müridinin bulundu

unu, Irak

eyhlerinin

söyledi

ine göre onun aleminin alt

ndaki müridler içinde on yedi sultan

da yer ald

~~~

(Enne tahte alemihi mh

ntirictihi seb'ate a

ere Sultânen)

kaydediyor'''. Nitekim el-Vâs

ti de, Abbasi halifesi



bi-Emri'llah'

(1031-1075),

eyhin gittikçe büyüyen

öhretinden korkup belki de hilâfet

makam

na kar

~~~

bir harekete giri

mesinden endi

e etti

ini yaz

yor'''. Ona

göre, halife bu korkunun sevkiyle, sap

k inançlar yayd

~~~~

iddiasiyla kendi-

sini saraya ça

p devrin ulemâsm

n huzurunda imtihana tabi tutmu

tu.

Fakat Seyyid, bütün sorulara uygun cevaplar vererek haz

rlanan tuza

dü

memi

ti. Böylece aleyhine ç

kart

lan dedikodularm as

lsal

~~~

da or-

taya koymu

oluyordu

". Bu kay

tlar

mübala

kabul etsek bile, Ebu'l-

Vefâ'n

n zaman

nda Irak'ta çok ünlü, yüksek prestij sahibi bir

eyh

oldu

una

üphe yoktur.

El-Vâs

ti kitab

nda her ne kadar Ebu'l-Veffy

belirtilen türden ithamlar

kar

nda müdafaa etmek amac

düyorsa da, eserdeki di

er pasajlar,

gerçekte onun Ehl-i Sünnet çizgisine çok s

uyan bir

eyh olmad

~~~

, yahut

ta kendisi bu çizgiye sad

k kalsa bile, çok kalabal

k olan müritlerinin hiç

olmazsa önemli bir k

n bu çizginin d

~~~

nda oldu

u int

kuvvet-

lendirecek niteliktedir. Bu konumuyla o, t

Kanuni Sultan Süleyman

te bu kaynakta da Ebu'l-Vefâ hakk

nda uzunca bir pasaj bulunmaktad

r. Eser el-

Vas

trnin eserinden yakla

k bir otuz y

l kadar önce yaz

~~~

olmas

bak

ndan da önemlidir.

Bk. Abduel-Vahhab



et-Tabakâtul-Külcui

Kahire 1360, I, 107; Muhammed el-

Gazzi,

el-Kerâkib

t's-Mire 17 iryk

il-Mietil-A

ire,

r. C. S. Cebbur, Beyrut, 1945, I, 127; Haririz'ade

Kemale'd-Din,

Tibyân

~~~

Vesâili7-Hakay

Süleymaniye (Fatih) Ktp., nr. 432, III, 221a-225b.;

brahim Rifat

a, Mir'kul-Hara

neyn,

Kahire 1334, III, 134-136.

El-Vas

ti, II, 85b. Ebu'l-Veffn

n hayat

hakk

nda daha geni

bilgi için Krupp'un makale-

sine

Bk. es-Serrac,

Tufl

âhul-Erva'h,

24a.

El-Va

ti, 1, 45b.

Ag.e.,

ayn

yerde.

VEFA

TAR

KATI (VEFA

YYE)



125

zamamndaki ünlü Halved

eyhi

brahim Gül

eni (öl. 1534)'ye benzemek-

tedir. O da müridlerinin Ehl-i Sünnet d

~~~~

davran

~~~

ve hareketleri do-

lay

yla Istanbul'a ça

, sarayda Osmanl

sultan

n huzurunda

ulemâ taraf

ndan s

bir sorgulamaya tabi tutulmu

, fakat bunu ba

yla

atlatm

Menâk

bnâmedeki ilgi çekici bir anekdot, Ebu'l-Vefâ'n

n müridleri

hakk

nda ç

kan söylentilerin yayg

n oldu

unu do

ruluyor. Buna göre, bir

gün halife hizmetkârlardan biriyle

eyhe bir mektup ve bir

arap kadehi

gönderir. Mektubu alan

eyh, onu açmadan önce kadehin gönderili

inin

sebebini sorar. Hizmetkâr mektubu aç

p okumas

m, cevab

n orada yaz

bulundu

unu söyler.

eyh mektubu açar ve

u sat

rlarla kar

"Huzu-

runda kad

n ve erkeklerin bir araya toplayarak âyin yapt

~~~

n zamanlarda,

sana bu kadehle onlara

arap sunmak yak

~~~

r...".

Bu pasaj bize, Seyyid

Ebu'l-Vefâ'n

n kad

n ve erkeklerin bir arada bulundu

u âyinler yapt

~~~

ima etmekte olup, Ahmed-i Yesevrnin Mâverâünnehr'de icra etti

i benzer

âyinler sebebiyle u

rad

~~~~

ele

tirileri hat

rlat

yor

Bugün

ran'daki Ehl-i Haklar, Ebu'l-Vefâ'ya büyük takdis ve tâzim hisle-

riyle ba

rlar. Ebu'l-Vefâ bu mezhepte, büyük bir takdis konusu olup,

Heftevâne

yahut

Heft Ten

denilen

Yedi Vücud'tan

üçüncüsü olarak kabul

edilmektedir. Ehl-i Haklar'daki inan

a göre bu

Yedi Vücud'u

olu

turan

kutsal

slardan her biri, belli sürelerle belli bir tak

slar

n bede-

ninde yeniden dünyaya gelirlerm.

Vefai tarikat

(Vefâiyye, Vefa

ilik)

Ebu'l-Vefâ'mn ad

yla an

lan Vefâi tarikaun

n (Veraiyye'nin) nas

l bir ta-

rikat oldu

una, meselâ ritüellerine, usül ve erkân

na dair fazla bilgimiz

yoktur. Ebu'l-Vefâ taraf

ndan kurulan bu tarikat, genellikle onun

eyhinin

yla birlikte,

Vefâiyye-

unbukiyye

olarak da bilinmektedirm. Bunun se-

bebi,

unbukiyye'nin kurucusu olan Muhammed e

unbukrnin ve-

Msl. bk. NevIzâde Atâyi,

Zeyl-i

akay

stanbul 1268, ss.67-68 vd.; Kas

m Kufrah,

"Gül

eni",

IA. ;

Tahsin Yaz

, "Gulshanr,

Ag.e.,

I, 46b-47a.

Bk. Köprillü,

Türk Edebiyaunda

lk Mutasaw

flar,

Diyanet

leri Ba

kanl

~~~~

Yay., Ankara

1976, 3. bs., ss. 23.

3()

Bk. Heshmetullah Tabibi, "Influences of the Seven Amshasepand on the religious beli-

efs of the Ahl-e Haqq Kords",

Barrasiha-ye Tarikhi,

VI/3, s. 98.

Msl. bk. Spencer Trimingham,

The Sufi Orders in Islam,

Oxford 1971, s. 28.

126



AHMET YA

AR OCAK

fat

ndan sonra yerine Ebu'l-Vefâ'n

n geçmi

olmas

olsa gerektir. Böylece

Vefâiyye'nin ba

lang

çta

unbukiyye'nin bir kolu oldu

unu, fakat giderek

zla

dü

ünmek mümkündür. El-Vâs

trnin eserinden,

unbukiyye'nin Seyyid Abdul-Kadir



(el-Kilâni) ve Seyyid Ahmed er-

Rifârnin tarikatlar

gelene

i içinde

ekillendi

i izlenimi uyan

yor. Fakat

bu, bir anakronizm problemi ortaya ç

kar

yor.

öyle ki: Abdul-Kadir el-

alrnin, gerek Ahmed er-Rifârnin, gerekse Ebu'l-Vefâ'n

n vefat, hattâ

um tarihleri çok iyi biliniyor. Abdu'l-Kadir el-CM 561/1165

, Ahmed

er-Rifal 57

182'de vefat etti

ine göre, bu ikisinin de 1107'de vefat eden

Ebu'l-Vefâ'dan sonra ya

klar

çok aç

r. Kald

ki Ebu'l-Vefâ'n

eyhi

Muhammed e

unbukrnin ad

geçenlerden sonra veya en az

ndan on-

lar

n döneminde ya

~~~

olmas

mümkün olamaz. Böyle olunca

Vefâiyye'nin Kadiri ve Rifâî gelene

i içinde mütâlâa edilmesi söz konusu

edilmemelidir. Dolay

yla eserini 1371 y

nda tamamlam

~~~

olan el-

Vâs

tinin, Vefâili

i bilerek o zamanlar Ortado

u'da çok güçlü ve yayg

olan bu iki tarikat gelene

i içinde gösterdi

ini dü

ünebiliriz. Veya ikinci

bir ihtimal, el-Vâs

trnin Ebu'l-Vefâ'n

n vefat tarihini yanl

~~~

kaydetmi

olabi-

lece

idir ki, bu bize birincisinden daha zay

f bir ihtimal gibi geliyor.

Çünkü onun, kitab

na konu edindi

i, üstelik müntesibi oldu

u tarikaun

kurucusunun vefat tarihini tahkik etmeden kaydetmi

olmas

biraz zor

görünüyor.

Yukar

da nakletti

imiz menkabe göz önüne al

rsa, bu eserden,

Ebu'l-Vefâ'n

n kad

erkekli âyinler yap

~~~

sonucunu ç

karabiliriz. Ancak

gerçekten Ebu'l-Vefâ bu tür âyinler yap

yor idiyse, o takdirde Vefâili

in Ye-

sevili

e benzeyen bir tarikat oldu

unu tahmin etmek de mümkündür.

Ama Ebu'l-Vefa'n

n 50

107, Ahmed-i Yesevi'nin ise 1167 tarihinde vefat

etti

i göz önüne al

rsa, Vefâili

in Yesevilik'ten önce ortaya ç

~~~

bir ta-

rikat oldu

u kesindir". Ahmed-

Yesevrnin ölüm tarihi do

ru ise, onun

Ebu'l-Vera"n

n de

Abdu'l-Kadir



ça

' oldu

u görülüyor.

Bu konuda bk. D,S. Margoliouth, "Abd al-Kâdir al-Djilâni",

;

W. Braune, " "Abd al-

Kâdir al-Djilâni",

;

Süleyman Uluda

, "Abdülkâdir-i Geylâni,",

TDV

D,S. Margofiouth, "Ahmad



;

Mustafa Tahrah, "Ahmed er-Rifâ'i",

TDV

Deyin DeWeese'in Ahmed-i Yesevi ve Yesevflik üzerine yay

mlanmak üzere olan bir

çal

ma yapt

~~~

, bu çal

man

n, en ba

ta Ahmed-i Yeseviwnin 1167'de de

il, 1220% y

llarda

henüz hayatta oldu

u gibi, F. Köprülü'nf

n fikirlerini kökten de

tirecek baz

verilere ula

~~~

dostumuz Ahmet T. Karamustafa'dan ö

renmi

bulunuyoruz. E

er gerçekten böyle ise, bu

takdirde Anadolu popüler siifili

ine bak

~~~

aç

bütünüyle gözden geçirmek icap edecektir.

VEFA

' TARIKATI (VEFAIYYE)



127

er yandan Tahsin Yaz

, Vefâili

âzeliyye'nin M

r ve Suriye'deki

kolu olarak zikrediyor

. Onun listesinde ad

vermedi

i bu kolun kuru-

cusu, 760/1358'de vefat etmi

tir'''. Bu takdirde ise bu

Vefâiyye,

Ebu'l-

Vefâ'n

n tarikat

olamaz. O,

Ebu'l-Vefâiyye

nda bir tarikat daha mevcut

olup bunun da Rifâiyye'nin Sa'diyye

ubesinin bir kolu oldu

unu yaz

yor,

fakat yine kurucusunun ad

zikretmiyor". Yaz

n listesindeki bu

Ebu'l-

Vefâiyye

de anla

~~~~

kadar

yla Ebu'l-Vefâ'n

n tarikat' de

ildir

. Bu ad

yan diger bir tarikat da Zeynu'd-Din Hâfi (öl. 1435)'nin kurdugu Zey-

niyye tarikatinin bir kolu olup, Seyh Vefa diye me

hur Osmanli sufisi Mus-

lihu'd-D'in Mustafa (öl. 1495)'ya mensup Vefâiyye tarikat

r, ki,

kpa

azâde'nin damad

Seyyid Velâyet (öl. 1522), ayn

zamanda i

te bu

Vefâiyye'ye de mensuptu. Seyyid Velâyet boylece hem Seyh Vefâ'nin

Vefâiyye'sini, hem A

kpa

a'n

n temsil ettigi Ebu'l-Vefâ'nin Vefâiyye'sini

ahs

nda birle

tirmi

oluyordu. Bu durumda

Vefâiyye

yla dört ayr

tari-

kat bahis konusu oluyor de

nektir. Öyle görünüyor ki, muahhar tasavvuf

kaynaklar

ayn

ismi ta

yan bu tarikatlar

birbirine kar

lar ve her bi-

rini de

ik bir tak

m tarikatlara ba

lamakla bir karma

a yaratm

lard

Bu karma

adan, el-Vâs

t'i de nasibini alm

~~~

görünüyor.

Bu itibarla köken ba

lant

lar

ne olursa olsun, Ebu'l-Vefâ'n

n kurdu

bu tarikat

n tarihinin bir hayli problemli oldu

u, dolay

yla detayl

bir

monografik incelemeyi gerektirdi

i aç

Anadolu ve Vefâi Tarikat

Baba

lyas, Ebtfl-Vefâ ve Vefâilik

Vefâie tarikat

n te

ekkül dönemine ait önemli bilgiler ihtiva et

nesine

mukabil, Arapça menâk

bnâme, onun Anadolu'ya giri

ine ve buradaki

geli

mesine, faaliyet ve tesirlerine dair hiç bir bilgi vermemektedir. Bu iti-

barla her ne kadar Baba

' isyan

n bu tarikat bünyesinde haz

rland

~~~

Ebu'l-Hasan Ali b. Abdillah e

azili'nin vefat tarihi 656/1258'dir, ki görüldü

ü üzere

Ebu'l-Vefa'dan sonra ya

r. Ona dair bk. A. Cour, "al-Shâdhili",

;

P, Loury, "al-Shadhili",

;

ayn

yazar, "Shadhiliyya",

' Bk. "Tarikat",

Bk. "Tarikat",

Bu madde E/

de L. Massignon'un kaleme ald

~~~~

"Tarika" maddesinin

T. Yaz

taraf

ndan geni

letilmi

ve tadilata u

raulm

~~~

biçimi olup burada mevcut liste de Yaz

taraf

ndan düzenlenmi

tir.

Vefaiyye-i Zeyniyye'ye dair bk. Re

at öngören,

Tarihte Bir Ayd

n Tarikati: Zeyniler,

insan

Yay

nlar

. Istanbul 2003, ss. 130-148.

128



AHMET YA

AR OCAK

Baba

lyas'

n onun belirtilen yüzy

lda Anadolu'daki en önde gelen temsil-

cisi oldu

u biliniyorsa da, Vefal tarikat

n Anadolu topraklar

na giri

i ve

yay

lmas

henüz karanl

k bir meseledir. Bunun sebebi belki, bu esere kay-

nak olan önceki menak

bnâmelerin yaz

~~~~

dönemlerde herhalde Ana-

dolu'nun henüz Türkler taraf

ndan al

nmam

~~~

veya al

~~~

olsa bile, tari-

kat

n henüz buraya nüfuz edememi

olmas

olsa gerektir. Elimizdeki ese-

rin yazar

n ise yine muhtemelen Anadolu'da bulunmam

~~~

ve buras

pek tan

mam

~~~

olmas

sebebiyle, bu konudan bahsetmedi

ini

dü

ünebiliriz. Türkçe çevirisi de, Seyyid Velayet'le ilgili eklentinin d

~~~

nda,

tarikatm Anadolu'daki tarihine dair herhangi bir bilgi ihtiva etmez.

Menâ k

bu'l-K

ldsiyye'deki

bir parça, Baba

lyas'

n kad

n erkek kar

~~~

zikir meclisleri tertip etti

ine imada bulunur". Bu, yukar

da belirtildi

gibi, büyük bir ihtimalle Vefallik'te tatbik olunan bir ayin

ekli oldu

gibi, Yesevili

e de yabanc

ildir. Üstelik, Hârezm'de Yesevili

in yayg

oldu

u, Baba

lyas'

n ve a

da bahsi geçecek olan

eyhi Dede Gark

Hârezmli Türkler'den olduklar

ihtimalinin yüksekli

i dü

ünülürse, gerek

onun gerekse Baba

lyas'

n Anadolu'ya gelmeden önce Yesevilikle de

lant

lar

bulunup bulunmad

~~~

, bir mesele olarak gündeme geliyor. Bu

nühim konu henüz ayd

nlanm

~~~

ildir.

u var ki, Anadolu'daki

Türkmenler aras

nda her iki tarikata mensup çevrelerin birbiriyle yak

temas içinde bulundu

u ihtimali de oldukça yüksek görünüyor. Ancak

bugün için, bu son hususu aç

a kavu

turabilecek herhangi bir tarihsel

veri elimizde yoktur.

Baba

lyas'

n Ebu'l-Vefa ile ba

lant

m, Baba

lyas'la ayn

soydan gelen

tarihçi A

kpa

azade, çok iyi bilinen

u aç

k ifadesiyle k

rmaktad

"Ben ki fakir dervi

Ahmed A

iltiyem ibn

eyh Yahya ibn

eyh Süleyman ve

ibn Bali Sultanu'l-Mi A

k Pa

ayem ve ibn Mür

idii'l-âfâk Muhlis Pa

a'yem ve

ibn

Kutbu'd-clevrân Baba

lyas halifedi's-Seyyid Ebul-Vefâ



nevve-

rallahu kabrehum..."

Üstelik o, görüldü

ü gibi bu ba

lant

bizzat Ebu'l-Veffn

n ad

zik-

rederek kuruyor. A

kpa

azade'ye bak

rsa, Baba

lyas, XI. yüzy

n ünlü

mutassavv

flar

ndan ve Vefai tarikat

n kurucusu Ebu'l-Veffn

n halifeler-

den biridir. Bu intisap zinciri, daha do

rusu -her ne kadar Baba

lyas ile

Bk. Elvan Çelebi,

Menâk

l-Kl

cisiyye fr Menâmbil-Ünsiyye,

smail E. Erünsal- A.

ar Ocak, Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1995, 2. bs. sa. 22-23.

I()

Bk.A

kpa

azâde, s. 1. Ayr

ca bk. Trimingham, s.70.

VEFA

TAR1KATI (VEFMYYE)



129

Ebu'l-Vefâ aras

ndaki

ahsiyetler say

lmasa da- silsile, yaln

zca

•

kpa

azâde

taraf

ndan zikredilmektedir. Zaman itibariyle Baba

lyas'a Â

kpa

azâde'

den daha yak

n olan Elvan Çelebi, dedesinin ad

na kaleme ald

~~~~

menâ-

bnâmesinde -en az

ndan mevcut sayfalarda- böyle bir ba

lant

dan söz

etmemektedir. Bu, bahis konusu ba

lant

n mevsukiyetini

üpheyle

kar

lamam

gerektirecek bir durum mudur? Kanaatimizce hay

r. Çünkü

kpa

azâde bilfiil ya

~~~~

dönemde bu tarikat

n önemli bir temsilcisi

olarak bu ba

lant

en iyi bilebilecek durumdad

r ve durup dururken

böyle bir silsile uydurma

a ihtiyac

yoktur. Ayr

eyh Edeball'n

n da bu

silsilenin mensubu oldu

u, a

da bahis konusu yapaca

z, Türkçe

Menâk

b-1 Tâct

'l-iirifh

eyh Eb

l7-Veffn

tarafinda aç

kça

öyle

belirtiliyordu:

"Osman Han Gazi tâbe serâhu hazretlerinin kav

ni içinde Hazret-i T

cu'l-

ArifTn



Ebu'l-Vefâ kuddise sirn

h hulefâs

ndan bir aziz var idi.

eyhu'

üyül

menba'u yeng

bii'l-fütüh câmi'u'l- kemâlât hâvi'l-kerâmât mazharu'l-

envâri'l-ilâhiyye men

e'u't-tecelliyâti's-samedâniyye Hazret-i

eyh Edebal

dirleridi, kerâmat-

zâhire ve se'âdât-

bâhire olub...."

Ebu'l-Vefâ silsilesi, a

da görülece

i üzere, ayr

ca ilk Osmanl

kro-

niklerinde Geyikli Baba'n

n a

ndan nakledilen ifadelerle de teyit edilmi

bulunmaktad

r. Böyle olunca, Elvan Çelebi menâk

n, yani

Men âk

bu'l-

ldsiyye'nin,

halihaz

rdaki sayfalarmda Tâcu'l-Arifin Seyyid Ebu'l-Veffn

n geçmedi

ini ileri sürerek onun Veffi tarikat

na mensubiyyetinin

söylenemiyece

i, tamamen mesnetsiz bir iddia olur. Üstelik bu eserin

bugün mevcut olmayan ba

tarafil

daki sayfalarda Ebu'l-Veffn

n zikredilip

edilmedi

ini bilmiyoruz.

O halde Baba

lyas'

n Vefâi tarikauna mensubiyetini tart

mak gerek-

sizdir. Bunlar bu tarikaun XIII. yüzy

lda Selçuklu devri Anadolu'sunda en

ndan belli bir zamandan beri mevcut oldu

unu gösterir. Her ne kadar

dönemin,

bn Bibi, Aksarâyi ve Efiâki gibi muhtelif mahiyetteki yaz

kay-

naklar

XIII. yüzy

lda Anadolu'da

Vefâilik

diye bir tarikatm varl

~~~

ndan söz

etmezlerse de, buraya kadar anlat

lanlar, bu tarikatm Anadolu'da mevcu-

diyetini ispat edebilecek durumdad

Bk. Menâk

19-1 nc

7,42

ifin

eyh Eb

7-Vefk' Tercemesi,

Süleymaniye (Esad Efendi) Ktp.,

nr. 2427, v. 3a.

130



AHMET YA

AR OCAK

Baba

lyas o devirde bu tarikatm kollar göçer Türkler ve Kürtler

aras

ndaki en güçlü ve önde gelen

eyhi olarak Amasya havalisinde

amaktayd

. O ad

alan isyan

(Babailer isyan

) bu hüviyetiyle haz

rlay

devreye soktu. Bu sebepledir ki biz, hep yaz

p söylendi

i gibi onun kendi

, daha do

rusu ünvan

yan bir

Babai

tarikat

kurmad

~~~

m, bu

isimde muhayyel bir tarikaun sonraki Osmanl

yazarlar

taraf

ndan ona

nisbet edildi

ini, k

saca böyle bir tarikat

n o zaman mevcut olmad

~~~

Baba

lyas'

n bir Vefai

eyhi oldu

unu vaktiyle

srarla vurgulam

Dede Gark

Öte yandan Â

kpa

azade'nin eserindeki Ebu'l-Vefâ'ya kar

Menâk

l'I-K

ldsiyye'de

Baba

lyas'

eyhi olarak Dede Gark

n ad

geçiyor. Elvan Çelebi eserinde Dede Gark

n'a geni

yer ay

, onu Baba

lyas sülâlesinin "cedd-i a'lâ" s

, yani büyük dedesi olarak nitelemi

tir. Ona

göre Dede Gark

n "teybe ve ir

ad"a mezun k

~~~

ndan beri insanlar

davet etmi

öhreti giderek artm

, müridleri ço

alm

, her biri keramet

sahibi dört yüz halifesi olmu

tur.

kime ula

tlysa onu Allah'

n rahme-

tine gark etmi

, bu yüzden kendisine "Gark

n" denilmi

tir".

te tarihsel

kimlik ve ki

ili

i hakk

nda bunlar

n d

~~~

nda hemen hemen müspet hiç bir

ey bil

nedi

imiz bu ilginç

ahsiyet, her hal ü kârda Baba

lyas'la Ebu'l-

Vefa aras

ndaki ba

lant

noktas

nda bulunmas

ve onun

eyhi olarak

Veffili

in XIII. yüzy

lda Türkiye topraklar

ndaki, ad

bizce mal

en eski

ve çok önemli temsilcisi olmas

itibariyle kilit -ve aym zamanda problem-

ahsiyet gibi görünüyor.

Bugün Türkiye'de ad

yan sayg

n bir Alevi dede (seyyit) oca

~~~

bulunan Dede Gark

n, gerçekte kimdir? Daha önce onun hakk

ndaki

bütün bilinenler,

Menâk

b-1 Hac

Bekta

-1 Veli (Vilâyetnâme) 'cleki

bir pa-

sajdan ibaretti". Ancak

unu unutmayal

m ki, Elvan Çelebi'nin ad

geçen

eyhe dair verdi

i bilgiler hem

Vilâyetnâme'den

daha eski, hem de onu

tamamlay

mahiyette oldu

undan hayli k

ymet ifade eder. Böylece onun

sayesinde, yak

n zamana kadar hüviyeti tamamen meçhul kal

~~~

bulunan

Ocak,

La Revolte de Baba Resul

s. 80; ayn

yazar,

Babailer isyan

ss. 151453.

Elvan Çelebi, ss. 9-18. Dede Garkm hakk

nda ayr

ca bu eserin inceleme lus

na bk. ss.

XL-XLIII.

Bk.

Manâkib-i Hiinkâr Hac

Bekta

Veli (Vilâyetnâme),

sr. A. Gölp

narl

, -

lâp Ki-

tabevi,

stanbul 1958,

s. 22..

VEFA

TAR

KATI (VEFA

YYE)



131

bu Türkmen babas

n Baba

lyas'la ba

lant

gün

~~~~~

na ç

, do-

lay

yla Vefâi tarikat

mensubu oldu

u, bu sayede anla

labilmi

tir.

Dede Gark

Menâk

bu'l-K

ldslyye

taraf

ndan aç

kça Baba

lyas la

lant

içinde gösteriliyor. Kaynaklar

n hiç biri Baba

lyas'

n Dede Gark

adl

bir

eyh ile olan münasebetlerinden bahsetrnezken, Elvan Çelebi

Baba

lyas'

n onun ba

halifesi oldu

unu gösteren ifadeler kullan

yor

Ona göre, Dede Gark

n kendi halifeleri aras

ndan Hac

Mihman, Ba

Hac

eyh Osman ve Ayna Döla (Ayna Dövle, Ayn

'd-Devle) adlar

ndaki

dört

ahsi seçerek genç halifesi Baba

lyas'

n emrine vermi

ve onlar

Rum

diyar

(Anadolu'yu) ir

ad etmekle vazifelendirmi

tir. Baba

lyas da maiy-

yetindeki bu dört halifeyle Rum diyar

na gelerek kendilerini muhtelif yer-

lere yollam

, onlar da oralarda yerle

erek ir

ada ba

lam

lard

ri. Elvan

Çelebi'nin özetledi

imiz bu ifadeleri, Dede Gark

n'la Baba

lyas'

n ayn

Türkmen çevresinin ve ayn

tarikaun mensubu oldu

unu göstermesi

bak

ndan ehemmiyet ta

yor.

Dolay

yla, Baba

lyasla ayn

sülâleye mensup bu iki "

eyh" torunun,

yani Elvan Çelebi ile A

kpa

azâde'nin verdikleri -ve bizce aile mensubu

olduklar

için do

rulu

undan

üphe edilmemesi gereken- bilgileri

birle

tirdi

imizde, hem Dede Gark

n ve halifesi Baba

lyas'

n, hem de

onunla beraber Anadolu'ya gelen adlar

geçen dört

ahs

n, Vefâi tari-

kat

m XIII. Yüzy

l Türkiye'sinin topraklar

ndaki ileri gelen temsilcileri

olduklar

sonucu kesinlik kazan

yor.

Menâkilml-K

ldslyye'nin

kay

tlar

tal

lil edildi

i za

nan, Dede Gark

pek çok benzeri gibi miiridleriyle -muhtemelen Mo

ol istilâs

önünden-

kaçarak Anadolu'ya geldi

i sonucu ç

kar

labilir. Zamanla büyük bir

öhret

kazanarak müridlerinin say

ço

altm

r. Esere göre devrin -I.

Alâeddin Keykubâd (1220-1237) olmas

kuvvetle muhtemel- Selçuklu sul-

tan

, kendisiyle dostluk kurmu

ve bunun bir göstergesi olarak ona on

yedi pare köy vakfetmi

tir'

. Dede Gark

n yerle

i yerin,

Vilâyetnâme

yard

yla Elbistan oldu

unu tahmin edebilmek mümkündür. O burada

llar boyu Vefâili

i yay

§ ve

nüridlerinin say

gittikçe kalabal

kla

~~~

olmal

r. Yukar

da da belirtildi

i gibi, Elvan Çelebi'ye göre Baba

lyas ile

Rum'a gidenler de dahil olmak üzere, kendisi kalabal

k bir halifeler kad-

A.g.e.,

ss. 17-18.

A.g.e.,

ss. 18-19 vd..

A.g.e.,ss.

7-9.

132



AHMET YA

AR OCAK

rosuna sahiptir. Bu ifade mübala

bulunsa bile, yine de bu zat

n hat

say

r ve etkili bir

ahsiyet oldu

unu göstermesi bak

ndan dikkate

nmal

er bu bilgiler de

erlendirilirse, Baba

lyas'

n Dede Garkm ile daha

önceden bir arada oldu

u, ayn

sosyal çevreye mensup bulunduklar

so-

nucuna var

r. Herhalde Elbistan dolaylar

na yerle

bulunan

Tiirkler'den meydana gelen bu topluluk, daha evvel Mo

ol istilas

ras

nda Harezm'den Kuzey Irak'a gelmi

ve Vefai tarikatma da burada in-

tisap etmi

olsa gerektir. Osmanl

iv kartlarma göre Dede Gark

Elbistan havalisindeki Göksun'da bir zâviyesinin bulunmas

, onun XIII.

yüzy

n ilk yar

nda Elbistan m

ntakas

nda ya

~~~

oldu

u varsay

güçlendiren bir ipucudur, ki bu

Vilâyetnâme'nin

verdi

i bilginin

rulu

unu da ortaya ç

kar

yor. Bu eserde Hac

Bekta

Veli'nin, Rum

diyar

(Anadolu)'nda Zülkadir

li'ne (Bozok m

ntakas

) gelmeden evvel El-

bistan'da bulundu

u kaptl

r"'. Ayn

eser bize bütün bu verilen

i birbiriyle

lant

lacak de

erli bir ipucu sunuyor, ki o da Hac

Bekta

Velryi

Dede Gark

n ile irtibatland

rmas

Vilâyetnâme'ye

göre Hac

Bekta

brahim Hac

nda bir

nüridi vard

r ve Hac

Bekta

ona geyik derisin-

den yap

lma bir ba

k vermi

tir. 0111111 ölümünden sonra bu ba

evlatlar

ile Dede Gark

~~~~

miiridleri aras

nda bir anla

mazl

a yol açm

zira onlar da ayn

tip ba

k kullanmaktayd

lar. Mücadelenin sonunda

Dede Gark

n miiridleri geyik derisinden yap

lma ba

~~~~

sadece kendileri-

nin giyebilece

ini kabul ettirmi

lerdir. Çünkü bu ba

k onlar

n tarikatm

alâmetidir

Vilâyetnâme

bu tarikatm ad

m vermez.

te burada "Acaba Dede

Gark

n kendi ad

yan bir tarkat

var m

?" sorusu akla geliyor.

Bu sorunun cevab

biz, I. Mehmet (Çelebi) zaman

ndan kalma bir

icâzetnâmede bulabiliyoruz. Bu icazetnâme bize böyle bir tarikat

nev-

XVI. yüzy

lda Göks

dda onun ad

yan bir zâviyenin varl

~~~~

biliniyor. Fakat muhte-

melen ayn

yerde olmas

gereken mezar

tan

yor (bk. Faruk Sümer.

uzlar

(Türkmenler) Tarihleri-Boy Te

kilat

-Destanlar

Ana Yay.,

stanbul 1980, 3.bs., s. 313.) Di

yandan, bugün Anadolu'nun muhtelif bölgelerinde Dede Garlun'a izafe olunan ve hâlâ ziyaret

edilen bir tak

m mezarlara rastlamak mümkündür. Bunlar aras

nda Konya'ya ba

Çumra

yak

ndaki Dede K

(bk. Hikmet Tanyu,

Ankara ve Çevresindeki Adak ve Adak Yerleri,

AÜ.

lâhiyat Fakültesi Yay., Ankara 1967, s. 267) ve Mardin'e ba

Dede Köyü (bk. Nejat Göyiinç,

XVI.

Yüzy

lda Mardin Sanca

Istanbul 1969. ss. 25-26) amlabilir.

Bk.

Vilâyetnâme,

s. 29.

r4)

A.g.e.,

ayn

yerde.

VEFA

TAR

KATI (VEFAIYYE)



133

cudiyetini aç

kça gösteriyor. Halen Ba

bakanl

k Osmanl

ivi'nde bu-

lunmakta olan bu belge, 821/1418 tarihli orijinalinin, XV. yüzy

lda yayg

olarak kullan

~~~

iyi bildi

imiz

reyhâ

hattile yaz

~~~

433-34 ta-

rihli suretinden ibarettir. Yer yer gramer yanl

lar

da ihtivâ eden bu

Arapça icâzetnâme, bilindi

i kadar

yla bugüne kadar bilinmeyen ve ben-

zeri az bir

Garkh

l icâzetnâmesidir

Bu sebeple de tarihsel önemi kana-

atimizce üç aç

dan büyüktür.

öyle ki: Bir kere XV. yüzy

l ba

lar

ndan

kalm

~~~

olmas

itibariyle ar

iv belgeleri içinde en e,

,kilerinden olmas

bir

yana:

1)Bugüne kadar hiç bilinmeyen bir

Garkh

tarikaun

n mevcudiyetini

gösteren

imdilik ilk belgelerdendir. Böylece

Hac

Bekta

Veli

Velâyetnâmesi'ndeki,

Dede Gark

n'a ba

bir tarikat

n mevcut oldu

unu

bildiren ifadeleri hem do

rulamakta, hem de onlara aç

k getirmektedir.

2)Bu tarikate mensup bütün

eyhlerin Ebu'l-Vefâ silsilesine ba

ol-

duklar

aç

kça ifade etmek suretiyle Vefâi tarikatm

n önemini ve konar-

göçer çevrelerdeki yayg

k derecesini ortaya koymaktad

r. Bu yönüyle de

Elvan Çelebi'yi dolayl

olarak tasdik etmi

bulunmaktad

3)Böylece A

kpa

azâde`nin Baba

lyas'

n Ebu'l-Vefâ silsilesine ba

oldu

u hakk

ndaki beyan

mn do

rulu

unu da göstermektedir.

Ne yaz

k ki ba

tarafi kopuk oldu

u için kime verildi

ini bilemedi

imiz

bu icâzetnâme, Türkiye'de mevcut olmu

tarikatlar aras

nda, çok bilin-

mese de, bir

Garkini

tarikat

n XV. yüzy

lda bile mevcut bulundu

unu

hiç bir

ilpheye yer b

rkamayacak

ekilde gün

~~~~~

na ç

kar

yor. Metinde

kendisine halifelik icazeti verilen

eyhin "

erefli

Garkinf h

rkas

giydi

(ve yelbesu el-H

rkate'

erifete el-

arkiniyyete)

belirtiliyor. Özellikle bu

el-

rkatu'l-

arldniyye

terimi böyle bir tarikatm varl

~~~

gösterir. Zira

rka

terimi, bilindi

i gibi, bir tarikattaki

sültik

(initiation)silsilesini temsil eden

bir terimdir

. Zaten metinde geçen Emir Abdullah es-Saidi b. Emir el-

Bk.

bakanl

k Osmanl

ivi,

Ali Emir!, Çelebi Sultan Mehmed Hân-

Evvel, no: 1. Bu-

rada, kendi buldu

u ve ilk defa taraf

zdan bu yaz

da tan

lan bu belgeyi kullanmam

za izin

verdi

i için Say

n Rüya K

hç'a te

ekkür borçluyuz. Bu tarihi belgenin ilgili lus

mlarm

n uplubas

ve çevirisi için bk. ekler k

, nr. 1. Bu icazetnâmenin, daha sonraki tarihlere ait olmak üzere

(905/1499, 952/1545, 963/1555, 971/1563, 997/1588, 1226/1811)

imdilik alt

adet benzerinin

daha mevcut oldu

u görülüyor. Bunlar

n orijinalleri Gazi Üniversitesi, Hac

Bekta

Veli

Ara

rma Merkezi ar

ivinde bulunmaktad

rka

esas olarak, cübbe alt

na giyilen bir tür elbise anlam

na gelmektedir. Peygamberin

yünden yap

~~~

bir tür yamal

elbise giymesi

rka,

kelime olarak zaten 'önü y

k elbise, an-

134



AHMET YA

AR OCAK

Garkini, Numan el-Garkini b. es-Seyyid e

erif Abdullah ve (es-)Seyyid (e

erif Pinhan el-Garkini b. es-Seyyid e

erif Abdullah ad

ndaki üç ki

inin

klar

el-Garkini

nisbeleri de bunu ispat ediyor

. Ayr

ca Garkini tari-

kat

n Ebu'l-Vefa silsilesine ba

oldu

unu da gösteriyor.

Bu aç

dan haiz oldu

u k

ymet bir yana, içinde zikredilen,

ihâbu'd-

Din Ahmed, H

r Çelebi,

ah Hüseyin, Muhammed, Cemâlu'd-Din Yusuf

b. Kernalu'd-Din

smail gibi bütün bu tarikat mensubu seyyid ve

erifierin

Ebuel-Vefâ sülâlesinden

(ve hiim min beyd'

erifi Ebil-Vefa)

oldu

unu

aç

kça belirtmesi aç

ndan da bizim, Dede Gark

n büyük bir ihtimalle

Ebu'l-Vefâ halifesi oldu

eklindeki vaktiyle ileri sürdü

ümüz hipotezi",

tahkik safhas

na ç

karm

~~~

bulunuyor. Bu vesileyle Ebu'l-Vefâ ile bu

icazetnâmenin sahibi aras

ndaki pek çok bilinmeyen ve hepsi de

seyyid

erif

unvan

makta olup, hiç bir kaynakta rastlanmayan XV. yüzy

lda

~~~

isimleri de zikrediyor.

er yandan

Vilâyetnkne'de

ne Ebu'l-Vefâ'dan, ne de Baba

lyas'tan

bahiste bult

nulmad

~~~~

da gözden kaç

yor. Maamafih bunu anlamak

mümkündür. Çünkü Hac

Bekta

kültünü öne ç

karan bir gelene

ürünü olan

Vila'yetnâme'de

birinci rolün ona verilmesi ve di

erlerinin

onun etraf

nda ve ona ba

~~~

gibi gösterilmesi, hattâ bazan isimlerinin

hiç an

lmamas

çok tabiidir. Ancak belki tart

~~~

lmas

gereken mesele,

Vela'yetnâme'nin

neden Hac

Bekta

' sadece Ahmed-i Yesevi gelene

içinde takdim etmi

oldu

udur. izah' gereken bu konunun, XIII. yüzy

Anadolu'sundaki popüler tasawufun kökenleri aç

ndan çok önemli bir

problem olu

turdu

unu dü

ünüyoruz. Anadolu popüler tasawufu veya su-

fili

inin ana kökeni, F. Köprülü'nün tezine uygun olarak, bugüne kadar

daha çok Yesevilik, yahut daha geni

bir yakla

mla, Orta Asya sufili

i ola-

lam

r), zamanla zühd döneminde zâhidler aras

nda uyulmas

gereken bir sünnet olarak

benimsenmi

ve tasavvuf terminolojisine bu yolla girmi

tir. Daha sonralar

, tasavvufun geli

yay

lmas

ve tarikatlar

n ortaya ç

kmas

yla birlikte, müridin tarikata intisabm

n (initiation) bir

alâmeti olarak, belirli bir a

amaya geldikten sonra

eyh taraf

ndan giydirilen elbisenin ad

rka

denmi

tir. Hucvirrnin

fu'l-Mahcutiunda

bu konuya ayr

~~~

özel bir bölüm vard

r (bk.

Ebu'l-Hasan Ali b. Osman el-Hucvirl,

fu'l-Mahc

lb,

r. V. Jukovsky, leningrad 1926). Bu ko-

nuda ayr

ca bk. Kas

m Kufrah, "H

rka",

A.).

Fakat zamanla

rka,

bir tarikat içinde, ilk kurucu

pire kadar giden ir

ad silsilesinin ad

olmu

tur. Bu hususta

~~~

sl. bk. Michel Chodkiewicz,

0a.an

sans Rivage: Ibn Arabi, le L

{Te et la Loi,

Paris 1992, ss. 33-35). Söz konusu icâzetnâmede

el-H

rkatu'l-GarkIniyye

terimi, hiç

ilpheye yer vermiyecek kadar aç

k bir

ekilde

Garkini

tarikaumn varl

~~~

na i

aret etmektedir.

Bk. ekler k

, nr. 1.

Bk.

Menâk

bul-Kt

dsiyye,

s. XLI.

VEFA'

TARIKAT' (VEFA

YYE)



135

rak kabul görmü

tür. Gerçek böyle midir, yoksa Vefailik de dahil,

rak

kökenli tasavvuf ak

mlar

n pay

-sadece yüksek tasavvuf için de

il,

popüler tasavvuf için de- hesaba katmak gerekir mi? Köprülü'nün etkisiyle

yaln

zca Ahmed-i Yesevi gelene

i içinde mütalaa edilen XIII. yüzy

l Ana-

dolu konar-göçer kesiminde de Vefaiyye'nin mevcudiyeti art

k bilindi

ine

göre, bu kesimlerdeki tasavvuf ak

mlar

ve tabii ki bu ak

mlar

n temsilci-

leri olan Türkmen babalar

ve Kürt

eyhlerini sadece Ahmed-i Yesevi ge-

lene

ine ba

laman

n gerçe

e tam olarak uymad

~~~~

da ortaya ç

yor. Öyle

anla

yor ki, bu Orta Asya kökeni ile ilgili de

erlendirmeyi ciddi bir

biçimde yeniden yapmak gerekecektir.

Tekrar Dede Gark

n konusuna dönecek olursak, onunla ilgili bir

ikinci problemi daha burada bahis konusu etmek zorunday

z. O da Os-

manl

tahrir defterlerindeki

Karg

n, Kark

n, Karg

niu, Kark

nlu, Kark

Türkmân

ve as

Dede Kark

n, Dede Kargmlu ve Dede Karkn

adlar

yan cemaat ve oymaklar

n", ve Türkiye'nin bugün hemen her

bölgesinde bu isimlerle an

lan köylerin", Dede Gark

nla ilgisi meselesi-

dir. Onun ad

yan bu cemaat, oymak ve köylerin Dede Gark

nela s

bir ba

lant

oldu

u, muhakak gibi görünüyor. Gerçi bugün bu ba

lant

kesin olarak ispat edecek müspet veriler elimizde yoktur. Ancak, aklen

bunun böyle oldu

unu kabul etmek yanl

~~~

olmamal

r. Bizim var-

say

z, Dede Gark

n, XVI. yüzy

ldaki bu cemaat ve oymaklann XIII.

yüzy

ldaki esas

olan a

iretin hem dini, hem siyasi liderlik vas

flann

55.

Bu Türkmen cemaat, oymak ve a

iretlerinin isimleri ve yerle

tikleri yerler için bk.Cevdet

Türkay,

bakanl

k Ar

ill Belgelerine Göre Osmanl

mparatorlo

o'nda Oymak, A

iret ve Ce-

maatlar,

aret Yay..

stanbul 2001, 2. bs., 38, 268, 421. Buradaki sancak, kaza ve nahiye isimleri,

bütün bu cemaat, oymak ve a

iretlerin, gerçekten Rakka, Malatya ve Elbistan havalisinden, Bal-

kanlar'da

psala, K

rkkilise, Gümülcine ve yöresine kadar çok geni

bir alana yarld

klann

gösteriyor.

Meselâ, Mardin'e ba

Birecik yalunlanndaki Gark

n ile Haabekta

-Mucur aras

ndaki

Dede Gark

n köyleri gibi. Bunlar

n ilki, XVI. yüzy

lda oldukça büyük ve zengin bir köy idi ve 36.500

akçelik bir y

lhk gelire sahipti (bk. Göytinç, a.g.e., ayn

yerde). Alman seyyah

C. Niebuhr 1706

hnda Ay

ntab yöresinde dola

an Dede Gark

n adl

bir Türkmen boyuna rastlad

~~~

kaydetmek-

tedir (bk. ayn

yerde). Ayr

ca özellikle bk.Türkiye Cumhuriyeti Dahiliye Vekaleti,

Son Te

kilk-

Mülkiyede Köylerimizin Adlar

Hilal Matbaas

stanbul 1928. Bu kitapta muhtemelen gözden

kaarm

~~~

olabileceklerimiz hariç, Antalya merkez, Çubuk ve Kalecik kazalar

nda; Eski

ehir Sivri-

hisar; Bahkesir merkez, Cebel-i Bereket, Bahçe, Sivas Y

zeli ve K

ehir merkez kazalar

nda top-

lam 10 adet

Kark

Ankara merkez, Erzurum Tercan,Eski

ehir merkez, Çorum Hüseyinabad

(Ataca), Mu

la Köyce

iz kazalar

nda toplam 5 adet

Karg

ve Kocaeli Kand

ra kazas

nda 1 adet

Garg

isimli köy tesbit ettik. Bunlar

n, ar

iv belgelerinde geçen cemaat ve oymaklann kurduklar

köyler oldu

unda hiç

üphe olmamahd

136



AHMET YA

AR OCAK

üstünde ta

~~~

r, ki bunun t

Hac

Bekta

, Sar

Salt

k ve Barak Baba

gibi ba

ka örnekleri de vard

r. Bu sebepledir ki, bu cemaat ve oymaklar

onlar

n adlar

yla an

lmaktad

Dede Gark

n' in ad

yan bu cemaat ve oymaklar

n bu kadar çok ve

Türkiye'nin neredeyse her taraf

na da

~~~

olmas

, hiç

üphe yok ki, za-

man içinde gerek Anadolu Selçuklular

, gerekse Osmanl

döneminde uy-

gulanan iskân politikas

ile, yani oymak ve a

iretlerin parçalanarak muhte-

lif sebepler ve gerekçelerle

uraya buraya iskân edilmi

olmas

yla

aç

klanabilir".'yahut, ba

lang

çta, muhtemelen Dede Gark

n hayatta iken

Elbistan yöresinde ya

amakta olan as

l a

ireti, zamanla ço

alarak mecbu-

ren kendili

inden bölünüp ba

ka yerlere birkaç kol halinde gidip

yerle

bulunmal

r. Dede Gark

n ad

yan köyler de, muhakkak

ki bu kollar

n oralarda yerle

erek kurduklar

köylerden ba

ka bir

ey ol-

mamal

Ancak Dede Gark

ahsiyeti konusu yine bir problem olarak or-

tada durmaktad

r. Bu

ahsiyet gerçekte kimdir? Vefâiyye ile ba

lant

nas

olmu

tur? Baba

lyas'

n onunla ba

lant

hangi ortamda ve çerçevede

gerçekle

tir? Bütün bu sorular

n cevab

henüz kesin bir

ekilde ve-

remiyoruz.

te A

kpa

azâde'nin, Elvan Çelebi'nin,

Vilâyetnâme'nin

ve hele

özellikle Garkini icâzetnâmesinin sundu

u verilen

i bir arada

erlendirdi

imizde

u sonuca varabiliriz gibi görünüyor: Dede Gark

onun halifesi Baba

lyas-

Horasâni, ve onun halifesi Hac

Bekta

Veli ayn

tasavvuf ortam

na, ba

ka bir ifadeyle Vefâi tarikauna mensup idiler". Bu

çerçevede yukar

da taru

a çal

~~~

z, "Garkini" silsilesinin, Dede

Gark

n temsil etti

i bir Garkini tarikaun

n mevcudiyetini gösterdi

i de

Bu konuda bk.

Cengiz Orhonlu, Osmanl

mparatorlu

u'nda A

iretlerin iskân

Eren

Yaya.,

stanbul 1987, 2. bs., özellikle ss. 12-54; Yusuf Halaço

lu,

XVIII. Yüzy

lda Osmanl

mparatorlu

u'nun

skân Siyaseti ve A

iretlerin Yerle

tirilmesi,

TTK Yay., Ankara 1988, özellikle

ss. 43-124.

I. Wlikoff "Les Babas Turcomans contemporains de MeNiânâ" ad

ndaki makalesinde,

Baba Resfirün Dede Gark

n ile olan münasebetlerine imada bulunur ve Dede Garlun'

n kurmu

olabilece

i bir tarikat

n varl

~~~

n dü

ünülebilece

ini belirtir (bk.

Merlânân'n

n 700. Olüm

ldönümü Dolay

yla Uluslaras

Merlânâ Semineri Bildirileri (15-17 Arahk 1973),

yay. M. Önder,

Ankara 1973, s. 273). Yukar

daki veriler, otuz y

l önce yap

~~~

böyle bir varsarm

bugün teyid edi-

yor.

VEFA

TAR

KATI (VEFik

YYE)



137

aç

kça görülmekle beraber, biz bu tarikat

n Vefâili

in bir kolu

oldu

undan

üphe etmiyoruz.

XIII. Yüzy

l Sonras

nda VefH Tarikat]

Peki XIII. yüzy

ldan sonra Vefâi tarikat' ne oldu? Bu sorunun k

smi

cevab

ancak yine Baba

lyas sülâlesinin tarihini sürerek bir ölçüde ve-

rebiliyoruz. Ama "Vefâilik yaln

z bu aile çerçevesinde mi kald

?" gibi bir

soru da pe

imizi b

rakmayacakt

r. Bu soru rezervde kalmak kayd

yla

imdilik

unu söyleyebiliriz ki, Vefaili

in XIV. yüzrldaki as

l merkezinin,

daha önce ba

ka bir yerde de göstermeye çal

~~~

z gibi", Çorum-Me-

cidözü'ndeki Elvançelebi Tekkesi oldu

unu ve hattâ, /k

kpa

azâde'nin de

burada uzun müddet kald

~~~

iyi biliyoruz. Ayr

ca daha XIV. yüzy

lda yine

Baba

lyas ailesinden 2k

k Pa

a'n

n çevresine mensup bir tak

m Vefâi hali-

felerinin Anadolu'nun muhtelif bölgelerinde faaliyet gösterdiklerini tah-

min etmek zor de

ildir. Bunlar

n bir k

Elvan Çelebi'nin

menâk

bnâmesi'nden tesbit edebiliyoruz'.

XVI. yüzy

la ait Osmanl

tahrir defterleri, özellikle Do

u Anadolu'nun

baz

yerlerinde

"Kutbu'l-ArifIn Seyyid

eyh Ebul-Vefâ kuddise s

rruhu'l-

aziz"in

zâviyelerine ait kay

tlar ihtiva etmektedir. Bu kay

tlar, o bölgelerle

ilgili tahrir ve vak

f defterlerinde, söz konusu zâviyelere ait berat ve buy-

ruldularda yer almaktad

imdilik bunlardan örnek olarak iki tanesini

zikretn

ek istiyoruz.

Birinci zâviye, Selçuklu Sultan' III. Glyâsu'd-Din Keyhusrev (1264-1283)

zaman

nda 1274 y

nda Zara (Sivas)'cla Tekkeköy'de

eyh Merzuban la-

kab

yla me

hur

eyh Mahmud b.

eyh Ali el-Hüseyni el-Ba

dadi el-Veffi el-

Haneffnin kurdu

u Vefâi zâviyesiclir"'. Ad

geçenin türbesi de burada bu-

lunmaktad

r. Bir rivayete göre

eyh Merzuban, Ebu'l-Vefâ'

nn yedinci hali-

fesi olup Horasan'dan göç etmi

, di

er rivayete göre ise, bizzat Ebu'l-

Vefâ'n

n i

aretiyle Anadolu'ya gelmi

imdi -hiç

üphesiz onun zâviyesi

ve tiirbesinden dolay

- Tekkeköy ad

yla an

lan yerde yerle

erek bir zâviye

Bk.

Menâk

bul-Kudsiyye, ss. XXVI-XXVII.

Bk.

A.g.e.,

ss. LXIV-LXIX.

Bu zâviye, ad

geçen

eyhin sülalesine mensup ailenin elinde bulunan vakfiyelere da-

yanmak suretiyle Hasan Yüksel taraf

ndan çok iyi bir

ekilde incelenmi

tir: "Selçuklular

döneminden kalma bir Vefâi zâviyesi (

eyh Merzuban Zâviyesi)", VD, XXV (1995), ss. 235-250.

Makalenin sonunda

eyh Merzt

ban'

n Vefâi oldu

unu zikreden vakfiyelerin upk

bas

m ve çeviri

metinleri yay

mla

ur.

138



AHMET YA

AR OCAK

açm

r. Sultan I. Alâu'd-Din Keykubad kendisine bir tak

m vak

flar

~~~

lam

eyh Merzuban'a ait yay

mlanm

~~~

bu belgeler, XIII. yüzy

Türkiye'sinde Baba

lyas'

n d

~~~

nda bir ba

ka simay

gündeme getiriyor.

Fakat bu tür belgelerde sözkonusu tekkenin olabildi

ince eskili

ini vurgu-

lay

p öne ç

karmak maksad

yla, büyük bir saygml

~~~~

oldu

u için genellikle

Sultan I. Alâu'd-Din Keykuad'dan söz edildi

i oldukça s

k görülen bir du-

rumdur. Bu itibarla biraz

üphe ile bak

labilece

i gibi, do

ru da olabilir.

kinci zâviye, Malatya'ya tâbi Mu

ar nahiyesinde bulunmakta olup

1560 tarihli Malatya tahrir defterinde zikredilmektedir. Bu defterde her ne

kadar Ebu'l-Vefa'n

n ad

söylenmeden do

rudan do

ruya

eyh Ahmed Ta-

vil an

lmaktaysa da', biz ayn

zâviye ile ilgili 5 Cumada's-sani 1102/6 Mart

1691 tarihli bir buyrulduya'

, ve evas

Rebh

'l-evvel 1117/Haziran sonlar

1705 tarihli bir zaviyedarl

k beratma sahibiz. Bunlarda zâviyenin Ebu'l-

Vefa'n

n tarikatma ait oldu

u aç

kça belli olmaktad

Görüldü

ü gibi, belirtilen tarihlerde bir tarikat olarak Osmanl

nparatorlu

u'nda art

k Vefâili

in mevcudiyetinden söz edemesek de,

ka bir tarikat bünyesine geçmi

olarak bu zâviyenin Ebu'l-Vefa ad

amaya devam etti

ini bu belgeler göstermektedir. Tahrir, evkaf ve

zevaya defterleri üzerinde yap

lacak sistemli bir ara

rma sonucu, Os-

manl

dönemine ait ba

ka Ebu'l-Vefa zâviyelerini tesbit etmek hiç

üphesiz

zor olmayacak, böylece Vefalli

in vaktiyle yay

lma alan

n da bir hari-

tas

elde etmek imkan dahiline girecektir. Böyle bir çal

may

ileriye

yönelik olarak dü

ünmek yararl

olacakt

Erken Osmanl

döneminde Rum Abdallan ve Vefa

ilik

Vefal tarikat

meselesinin bir uzant

da, erken Osmanl

dönemindeki

Rum Abdallarfna

kadar gitmektedir. Bu tarikat klasik literatürde

Abdalan-

A.g.m.,

s. 237. Bu makalede ilgili kaynaklar zikredilmi

tir. Ayr

ca makalenin sonuna

Arapça vakfiyelerin t

bas

mlar

ve Türkçe çevirileri de eklenmi

tir.

eyh Merzuban ve

zâviyesiyle ilgili geni

bilgi ve vakfiye metinleri için buraya bak

lmal

(13

Bk.

Kanuni Devri Malatya Tahrir Defteri (1560),

r. R. Ymanç-M. Elibüyük, Ankara

1983, ss. 102-103.

Bk.

BOA,

bnu'l,Emin Evkaf, nr. 2725:

"Kaza-i mezbur (Malatya)a tâbi Mu

ar nahiye-

sinde istlde olan Kutbu'l-Arifin Seyyid

eyh Ebui-Vefâ k

ddise Sirruhul-azizin zâ

lye tekiy-

yesi....": "Malatya muzâfâundan Mu

ar nâhiyesinde vâki âsiide olan Seyyid

eyh Ebul-Vefâ

Buyruldum

n metni için bk. ekler k

, nr. 2.

(1-

› Bk.

BOA,

Cevdet Evkaf, nr. 6210. Beraun metni için bk. ekler k

, nr.3. Her iki belge-

nin fotokopisi için Say

smail Erünsara te

ekkür borçluyuz.

VEFA

TAR

KATI (VEFA

YYE)



139

Rum

yahut

Rum Abdallar

denilen dervi

ler zümresi içinde de mevcuttu.

Bununla ilgili kay

tlar

n bir k

Geyikli Baba'dan bahseden erken dönem

Osmanl

kroniklerinde bulunmaktad

r. Söz konusu kay

tlar

daha önce

çe

itli vesilelerle ba

ka yerlerde de bahis konusu etmi

olmakla beraber,

burada bir kere daha meseleyi açmak bak

ndan zikretmek durumun-

day

z. Bu kay

tlar, Geyikli Baba'n

n Orhan Gazi ile tan

mas

hikâyesinde

geçmektedir'"'. Orhan Gazi bu zat

n menkabelerini i

itmi

ve merak

gi-

dermek için kendisiyle tan

mak maksad

yla huzuruna ça

rmak üzere

yan

na adam yollam

ur. Gelenler Geyikli Baba'ya kim oldu

unu soruduk-

lar

nda verdi

i k

sa ve kesin cevap küçük ifade farkl

klar

yla bu kaynak-

larda yer alm

r, ki s

ras

yla

unlard

"Dervi

eyitdi Baba

lyas müridiyim ve Seyyid Ebu'l-Vefü tarikindeyim

didi"

"Baba

lyas mürldiyim dir Seyyid Ebu'l-Vefü tarlkinden didi"

eyh Ebu'l-Vefü el-Ba

cladi tarikinden Baba

lyas nam mür

id-i

büzürkvânn hulefüsmdan idü



eyh Ebu'l-Vefü el-Ba

dadl tarlkinden Baba

lyas'dan nazar bulup..."".

"Baba

lyas müridlerindenüz ve Seyyid Ebu'l-Vefü

tarikindenüz"

Görüldü

ü gibi birkaç kelimelik de

ikli

e ra

men bu kay

tlar

n vur-

gulad

~~~~

ey, Geyikli Baba'n

n Baba

lyas müridi oldu

unu söylemesine

men, tarikaun

n Seyyid Ebu'l-Vefâ'n

n tarikat' oldu

unu vurgulamas

O Babai tarikaundart

m demiyor.

: Bu kay

tlar daha önce

uralarda da al

lanm

: Ocak.

Babailer isyan

sa. 207-208;

ayn

yazar,

Osmanl

mparatorlu

u'nda Marjinal



Kalendedler,

TTK Yay., Ankara 1999, 2.

bs., ss. 84-85. Geyikli Baba hakk

nda geni

bilgi ve literatür için buralara bk.

°7

Mehmed Ne

ri,

Kitab-

Cihanniimâ,

r. Franz Taeschner, Leipzig 1951-1955, I, 47. Bu

kitab

n F. Re

it Unat-M. Altay Köymen ne

rinde Ebu'l-Veffl yerine Seyyid Elvan ad

geçmektedir

(bk. Mehmed Ne

ri,

Kitab-

Cihan-niima: Ne

d Tarihi,

Türk Tarih Kurumu Yay., Ankara 1987, 2.

bs., I, 168-169). Fakat ne

re esas al

nan nüsha müstensihinin Ebu'l-Veffy

Elvan okumu

olmas

ihtimali çok güçlüdür. Zira Arap harfleriyle yaz

~~~

nda iki kelime aras

ndaki benzerlik aç

Ya müstensihin kulland

~~~~

nüshada da bu kelime sehven Elvan olarak geçmekte, veya kötü bir

hatla yaz

lan bu ismi sözkonusu benzerlik yüzünden Elvan okunmu

ve yaz

~~~

olmal

kpa

azâde Tarihi (Teva

rih-i



Osman),

r. Ali Be

kdam Matbaas

stanbul 1332,

s. 46.

Ali,

Kiinhül-Ahbar,

stanbul 1277, V, 62.

7°

Hoca Sâde'd-Din Efendi,

Tâc

't-Tevadh,

stanbul 1280, Il, 406.

Lâmii Çelebi,

Terceme-i Nefehâtirl-üns,

stanbul 1270, s. 690.

140



AHMET YA

AR OCAK

Elvan Çelebi'ye göre Baba

lyas'

n halifelefinden

eyh Edebal

' n

n da

bu tarikat

n önede gelen bir mensubu oldu

unu, Türkçe Ebu'l-Veff

menâk

bnâmesinden yukar

ya al

nulad

~~~

z meme dayanarak daha önce

belirtmi

tik.

Görüldü

ü gibi Osmanl

kronikleri Rum Abdallar

içinde sadece Ge-

yikli Baba'dan bahsederken yukar

daki ifadelere yer vermi

lerdir. Bundan

yaln

zca Geyikli Baba'n

n Veral tarikaundan oldu

u sonucunu ç

karmam

gerekir? Biz bu kanaatte de

iliz. Çünkü kaynaklar

z ona soruldu

için verdi

i cevab

kaydediyorlar. Di

erlerine de sorulsayd

belki onlar

içinden de buna benzer cevap verecekler ç

kacakt

veya onlar

n kim olduk-

lar

o zaman bilinmekteydi. Üstelik Geyikli Baba'n

n ar

iv kay

tlar

geçecek ölçüde, ad

yan kalabal

k bir dervi

grubunun ba

~~~

oldu

unu biliyoruz. Bu dervi

ler,

Geyiklii Cemaati

veya

Geyiklii Baba

leri, Geyikl

l Baba Sultan Cemaati

alt

nda menâk

bnâme ve ar

belgelerinde zikredilmektedir. Meselâ

Velâyetnâme-i Hacim Sultan,

cemaatin yaln

z Bursa havalisinde de

il, Germiyan bölgesinde de bu-

lundu

unu kaydediyor". XVI. yüzy

l ar

iv belgeleri, Konya havalisindeki

baz

iretler aras

nda

Geyiklü Baba Deryi

lerinin

bulundu

unu

; Erzu-

rum, Sivas, Malatya, Adana, Biga, Bursa ve

negöl gibi birbirinden uzak

ntakalarda

da Geyiklii Baba Sultan Cemaatine

rastland

~~~

gösteriyor

Özellikle son iki m

ntakan

n, Geyikli Baba'n

n bizzat ya

~~~~

ve tekkesinin

merkezlik etti

i yöreler oldu

unu gözden uzak tutmamal

pz. Bu

ehir ve

kasabalar ona ba

, dolay

yla Veai tarikat

mensubu dervi

lerin

yay

klar

alanlar

n co

rafi da

göstermesi itibariyle çok

mühimdir.

O halde sadece Geyikli Baba'y

dikkate alsak bile, onun tek cümlelik

sa ve aç

k cevab

, Osmanl

döneminde Vefâi tarikat

n ihmal edilemeye-

cek bir öneme haiz oldu

unu dü

ündürüyor. Kald

ki,

eyh Edebal

gibi,

erken Osmanl

döneminin çok önem verilen bir simas

mn Osmanl

ikti-

dar

nezdindeki nüfuzu ve mürit çevresi dü

ünülürse, bu tarikat

n o

dönemde sayg

n ve yayg

n bir tarikat oldu

u sonucuna varabiliriz. Do-

Bk.

Velâyetnâme-i Hacim Sultan (Das Vilâyjet-nâme des Hadschim Sultan).

usr. Rudolf

Tschudi, Berlin 1914, s. 69;

"Pes Sultan Hacim dahi yevmen fe-yevmen gidilb bir gün Germiyan iline geldi.

Geyiklii

Cemâati

dirler idi bir cemaat anda geldi...".

Ö. Liitfi Bark

'Koloniz,atör Türk Dervi

leti", VD.

II (1942)- s. 290.

Türkay,

Osman], imparatorlu

u'nda Oymaklar, A

tretler ve Cemaatlerss.

373-74.

VEFA

TARIKAT! (VEFMYYE)



141

lars

yla Rum Abdallar

n önemli bir k

n Vefal tarikat

na mensup

olanlardan te

ekkül etti

ini söyleyebiliriz.

Mikpa

azâde, Seyyid Velâyet ve Türkçe

"Menâk

b-1 Tâcul-

Arifin Ebutl-Vefâ"

Bilindi

i üzere II. Bayezid devrinde A

kpa

azâde'nin damad

olup,

hem Zeyniyye Vefâiyyesi'nden, hem de kayinpederi vâsitas

yla Ebu'l-Vefâ

Vefâiyye'sinden Seyyid Velâyet b. Seyid Ahmed el-Vefal (öl. 1522) ta-

raf

ndan Türkçe'ye tercüme ettirilmi

tir. Bu tercüme çok muhtasar ol-

makla beraber, Osmanl

yüksek tabakas

na mensup bir Veffi

eyhi ve

kpa

azâde'nin damad

fat

yla Seyyid Velâyet hakk

nda mühim bilgiler

eklendi

i için de

erlidir. Burada Seyyid Velâyet'in do

umu, yeti

mesi,

hacca gidi

i, A

kpa

azâde ile ili

kisi ve ona damat olu

u, çocuklar

vs.

hakk

nda bilgiler bul

mmaktad

. Seyyid Velâyet'in müridi olan, ad

vermeyen çevirmenin anlatt

~~~

na göre, 880/1475 y

nda hacca giden Sey-

yid Velâyet, M

r'a u

ram

~~~

ve iki ciltlik Arapça menâk

bnâme burada

Ebu'l-Vefâ neslinden ayn

lakab

yan Seyyid Ebu'l-Vefâ b. Ebubekir adl

eyh taraf

ndan kendisine verilmi

tir. Seyyid Velâyet'in as

eyhi

kay

npederi A

kpa

azâde olmakla beraber, bu hac seferi esnas

nda bu

zattan da Vefai icâzetnâmesi al

". Böylece Seyyid Velâyet, esasen ba-

bas

vas

tas

yla Ebu'l-Vefâ silsilesinden olman

n ötesinde hem kay

npederi,

hem de bu zat vas

tas

yla fiilen de Vefâi tarikauna girmi

olmaktad

Dönü

te Seyyid Velâyet menâk

bnâmeyi mi

ridine vererek çevirmesini is-

temi

tir". K

saca bu çevirinin, A

kpa

azâde'nin damad

taraf

ndan

yapur

lmas

, bu sülâlenin Ebu'l-Vefâ ile ba

lanus

n XV. yüzy

n orta-

lar

nda bir kere daha tasdik ve tescili anlam

na gelmekte ve bu gelene

halen kuvvetle ya

amakta oldu

unu göstermektedir. Bu çevirinin bile-

bildi

imiz yirmiye yak

n yaz

na nüshas

n bulunmas

, önemini ve XV.

yüzy

lda Vefâiyye'nin Osmanl

yüksek tabakas

aras

nda mevcudiyetini bel-

geleyen bir ba

ka göstergedir, ki bu mesele münhas

ran tetkike muhtaçur.

imdi burada ba

ka bir problemle kar

mam

z mukadder oluyor.

O da tarikat

n k

rsal ve

ehirli kesimlerde tasavvufi maliyetinin

Bk.

Mena'h

b-1 Tâcl

7-Arilh

eyh Etn

l-Vefa' Tercemesi,

Süleymaniye (Esad Efendi) Ktp.,

r. 2427, vv. 66-9a.

7(3

A.g.e., v.

8a..

Ag.e., v.7a.

142



AHMET YA

AR OCAK

farkhla

mas

meselesidir. XV. as

rda, hele k

kpa

azâde ve Seyyid Velâyet

gibi, iki mühim Sünni temsilcisinin ve tabii ki onlar

n müntesiplerinin

amakta bulundu

u Vefâi tarikatm

n iki kesimde farkl

birer nitelik ka-

zand

~~~

kabul etmek gerekiyor. Vefaiyye tarikat

, Türkmenler ve

Kürtler'den olu

an göçebe k

rsal kesim içinde büyük bir ihtimalle bu ke-

simin sosyo-kültürel yap

na uyarak zaten daha Ebul-Vefâ zaman

ndan

beri yar

heterodoks bir mahiyet kazanm

~~~

olmal

r. Nitekim bu

yüzdendir ki, yukar

da özetlenen menkabede anlat

~~~~

üzere, halife ve

ulemâ Ebu'l-Veffya pek iyi gözle bakm

yordu. Tarikat

n Anadolu'da

Kürtler ve Türkmenler aras

nda yay

~~~

sürecinde, ortama uyarak tam an-

lam

yla heterodoks bir niteli

e bürünmü

oldu

unu ve özellikle o

dönemin Ortado

u'sunda art

k çok bask

n bir karakter arzeden Kalende-

riyye cereyan

n da tesiri alt

nda kald

~~~

tahmin edebiliriz. Nitekim biz-

zat Hac

Bekta

Veli ve Geyikli Baba, Abdal Musa vb. örnekler bunu

gösteriyor. Dolay

yla XIII. yüzy

l Türkiye'sinin k

rsal kesimlerinde Vefâi

tarikat' art

k bu hüviyetiyle ya

amaktayd

. Bu yüzy

lda Dede Ga

n ve Baba

lyas'

n, XIV. yüzy

lda da Geyikli Baba ve benzerlerinin durumu bunu

aç

kça gösteriyor.

Muhtemelen yine XIV. yüzy

ldan itibaren Baba

lyas sülalesi içinde,

bu sülale mensuplar

n art

k k

rsal kesimden

ehirlere yerle

mesi sonucu

ve özellikle zaman

n siyasal iktidarlanyla temaslar

n da h

zland

rmas

yla,

bu hüviyetinin giderek Sünnili

e evrildi

ini varsaymak mümkündür. Vefâi

tarikat

bu suretle kentsel yerle

im çevrelerinde giderek "Sünnile

" ve

bu süreç yine muhtemelen k

kpa

azâde döneminde tamamlanm

~~~

olmal

r. Bu evrimle

me sürecinde, Baba

lyas

niiritleri gibi, vaktiyle

"devlete kar

~~~

gelmi

" bir suf

çevrenin, Anadolu'da art

k Osmanl

hakimiyetinin bir daha silinmemek üzere yerle

i XV. yüzy

lda, bu

aibeli

geçmi

inin hauras

silmeye yönelik gayretinin de etkili oldu

unu hesaba

katmak herhalde-yanl

~~~

olmaz. Ayr

ca, Seyyid Velâyet ve ismini

u gün için

bilemedi

imiz daha ba

ka bir tak

m etkili

ahsiyetler gibi, Sünnili

tart

mas

z Zeyni tarikat' mensubu ki

ilerin, ayn

nanda Vefâili

e intisap

etini§ olmalar

n da herhalde bu evrimle

me veya dönü

ümde hissesi

bulundu

unu dü

ünmek mümkündür. Fakat bütün bu söylediklerimiz

imdiki halde bir faraziye olmaktan öteye geçememektedir. Ama, a

görülece

i üzere, Vefâi tarikaun

n k

rsal kesimi, XVI. yüzy

l Anadolu'sunda

heterodoks vasfin

sürdürmekte idi.

VEFA

TARIKATI (VEFAIYYE)



143

lba

lik (Alevilik) ve Vefal Tarikat

te tan

da bu ba

lamda burada Vefâi tarikat

ile ilgili olarak as

l ba-

his konusu etmek ve tart

mak istedi

imiz ve

ahsen çok önemli

gördü

ümüz bir ba

ka mesele var ki, o da bu tarikat

n XV. yüzy

l son-

lanyla XVI. yüzy

l Anadol

'sundaki Safevi porpagandas

sonucu olu

Alevilik,

yahut orijinal tarihsel ad

yla

lba

hkia

olan ilgisidir. Bir defa,

yukar

da Ebu'l-Vefâ gelene

i içerisinde oldu

unu ar

iv belgelerine dayal

olarak göstermeye çal

~~~

z Dede Gark

n ad

yan bir Alevi dede

(seyyid) oca

n oldu

unu çok iyi biliyoruz". Ancak bu oca

n Ebul-Vefâ

ile ba

lant

bugüne kadar bilinmemekteydi. Dolay

yla Ebul-Vefâ ge-

lene

inin Alevilikle ba

lant

olabilece

i hiç dikkati çekmemi

, Vefâi ta-

rikat

yla ilgili di

er meseleler gibi gündeme gelmemi

tir. Bugün Do

Anadolu'da halen mevcut baz

er Alevi dede (seyyid) ocaklar

Ebu'l-Veffya ba

layan, ayn

zamanda silsilelerini ve soy zincirlerini de ih-

tiva eden bir tak

m icâzetnâme-siyâdetnâmelerin ortaya ç

kmas

, bu

mühim konuyu gündeme getirmektedir".

Sözünü etti

imiz icâzetnâme-siyâdetnâmeler, çok iyi bilindi

i üzere,

daha Anadolu Selçuklular

, özellikle I. Alâu'd-Din Keykubad (1220-1237)

zaman

ndan beri tarikat

eyhlerine verilmekteydi. Ancak bu

eyh

sülâlelerinden bir k

n dede oca

~~~

olarak tan

p devreye sokulmas

smail zaman

nda gerçekle

tirilmi

tir.

smail Osmanl

Anadolu ve

Rumeli'sindeki heterodoks kesime mensup k

rsal çevrelerde propagan-

das

latt

~~~~

zaman,

halife

tayin etti

i ki

ilere bu icâzetnâme-

siyâdetnâmelerden veriyordu. Bu halifeler de bugünkü dede sülalelerinin

ilk kuruculanyd

lar.

Bu halifeler onun ad

na hareket etme yetkisine sahip olup, t

smâili dâileri gibi faaliyet icra eden kimselerdi. Kanaatimizce

smail,

u Anadolu'daki propaganda üsleri olarak halife yahut dede ocaklarm

devreye sokarken, öyle görünüyor ki, bu dede ve halifeleri rastgele ki

iler

aras

ndan de

il, bilhassa k

rsal kesimde kökü uzun bir geçmi

e dayanan

belli bir dini sayg

a ve özellikle karizmaya sahip

eyh ailelerinden

Bu konuda msl. bk. Gölp

narl

Yunus Emre ve Tasavvuf

s. 88; Nejat Birdo

an,

Anadolu

ve Balkanlarda Alevi Yerle

mesi: Ocaklar-Dedeler-Soyagaçlan,

Alev Yay.,

stanbul 1992, s. 181.

Alevi dedeleri aras

nda bugün

ecere

diye an

lan bu tür belgeleri ileride hem tasavvuf ta-

rihi ve terminolojisi, hem de diplomatika aç

ndan inceleyen bir makale kaleme almay

dü

ünüyoruz.

144



AHMET YA

AR OCAK

seçiyordu. Ebu'l-Vefâ gibi, XIII. yüzy

ldan beri Anadolu'nun k

rsal kesi-

minde büyük bir sayg

~~~~

olan birine ba

zâviyeleri de bu dü

ünceyle

isabetle seçmi

olsa gerektir. Bizce gerçek bu olmal

r ve bu,

Ismail'in son derece dikkatli ve sistematik bir propaganda yöntemi uygu-

lad

~~~

ispat eder.

te Ebu'l-Vefâ silsilesine ba

lanan Alevi dede ocaklar

bu çerçevede

dikkatimizi çekiyor. Onun bu tercihinde muhtemelen Vefâi tarikat

Selçuklu devrinde Babai isyan

nda oynad

~~~~

rolün önemli ölçüde etkisi

oldu

unu tahmin edebiliriz. O muhtemelen Vefal tarikat

n bölgedeki

nüfuzunu biliyor olmal

r. Bilmese bile Anadolu'da yapt

~~~~

istihbarat

sonucu, propagandas

na hedef seçti

i Kürt ve Türkmen a

iretlerinin

önemli bir k

aras

nda bu ta

ikata olan ba

~~~~

tesbit etmi

ve halife

olarak görevlendirece

i ki

ileri münhas

ran bu tarikat mensubu Türkmen

ve Kürt

eyhlerinden seçmi

ti. Nitekim ar

iv belgeleri bu bölgede belli

say

da Vefâf zâviyesinin bulundu

unun ipuçlar

veriyor, ki bunlardan

yukar

da iki örnek gösterilmi

ti. Herhalde bu zâviyeler bu propagandada

önemli bir rol oynam

~~~

olmal

rlar.

Bugün elimizde, Dede Gark

n oca

n d

~~~

nda, Ebul-Vefâ silsilesine

lanan Alevi dede ocaklar

na ait ba

ka icâzetnâmeler de bulunmak-

tad

r. Bunlardan baz

lar

daha önce yay

mlanm

~~~

olups", bir k

henüz yay

mlanmam

rsi. Yaln

z burada

u çok mühim huuuu hemen

hat

rlatal

m ki, Ebu'l-Vefâ silsilesine ba

bu Alevi dede ocaklar

, rastgele

küçük ocaklar olmay

mam Zeyne'l-Abidin'e dayanan en üst statüdeki

mür

id ocaklar

r. Zaten menâk

bnâmesinden çok iyi bildi

imiz gibi,

'° Bk. Birdo

an,

a.g.e.,

ss. 209-267. Kendisi de Alevi ve iyi bir ara

rmac

olan N. Birdo

an'

u sözü, Alevi ocaldarm

n te

ekkülünde Ebu'l-Vefâ gelene

inin önemini çok iyi vurgulamaktad

(a.g.e.,

s. 117): "Ebu'l-Vera' killtü olmasayd

, Anadolu'daki kimi Alevi erenlerinin, Türk olsun,

Kürt olsun, kültleri olmayacakt

. Giderek Hac

Bekta

kültüniin bile olaca

~~~

kulu kalacaku".

' Yaln

zca sözkonusu Alevi ocaklarm

temsil eden dedelerin ki

isel millkiyederinde olup,

dolay

yla kutsal addedilen bu belgelerin, 199011 y

llara kadar ortalarda gözülunemesi, bunlar

mahiyeti hakk

nda bir fikir edinil

nesini mümkün k

lmamaktayd

. Fakat Alevili

e dair

ara

rmalar

n bu y

llardan itibaren geli

mesiyle bu belgelerin gün

~~~~~

na ç

kar

lmas

, bilimsel

aç

dan önemli bir tak

m ipuçlar

n da dikkati çekmesini sa

lad

. Söz konusu belgeleri,

güvensizlik, k

skançl

k vb. çe

itli sebeplerle Alevi olmayan Türk ara

unc

lar

n görmesi bugün de

neredeyse imkâns

r. Bu tür belgelerden baz

lar

n fotokopilerinin dolayl

olarak elimize

geçmesi sonucu, bu ocaklardan mühim bir k

n Eb

l'I-Verâ'ya ba

olduklar

gördük. Bu

makalede örnek verdiklerimizin d

~~~

nda, Ebu'l-Veffya ç

kmakta olup, ula

amad

~~~

z, yahut

ula

z halde, belirtti

imiz sebepler yüzünden fotokopisini elde edemedi

imiz, daha pek çok

icâzetnâme bulundu

unu belirtelim.

VEFA

TARIKAT' (VEFA

YYE)



145

Ebu'l-Vefâ'n

n soru da bir seyyid olarak

mam Zeyne'l-Abidin"den geli-

yordu.

Nejat Birdo

an'

n yarmlad

~~~~

icâzetnâme metinleri,

Mineyik, Kara Pir

Bad

uçan

u içen) ocaklar

na aittir

. Ebu'l-Vefâ'n

n ad

n geçti

bu icâzetnâmelerden 22 Zülka`cle 855/27 Ocak 1451 tarihli olan

, Seyyid

brahim ad

nda birine aittir ve metinde onun hizmetini icra ederken, da-

ima "Ebu'l-Vefâ'mn ruhundan istimdad edilmesi" belirtiliyor

kinci icâzetnâme, 993/1585 tarihli orijinalinin Muharrem

1196/Kas

m 1781 tarihli kopyesidir ve bu da Seyyid

brahim isimli birine

aittir. Burada bu zat

n Ebu'l-Vefâ'ya kadar uzanan nesep silsilesi de zikre-

dilmektedir". Ayn

oca

a ait bir di

er icâzetnâme, Rebiulevvel 984/May

Haziran 1576 tarihli olup, yine ayn

ocaktan Seyyid Ganim b. Seyyid Ka-

lender isimli

ahsa aittir. Bu icâzetnâme ile, ad

geçen

ahs

n Ebu'l-Vefâ

neslinden oldu

ahitler huzurunda tescil edilmi

tir.

Kara Pir Bad Oca

~~~

ile ilgili icâzetnâmenin, Kerbelâ makam

nca 645/

1247-1248 veya 654/1256 tarihinde verilen orijinalinden ç

kar

lan Safer

lar

916/May

s ortalar

1510 tarihli,

ahitlerce tasdikli suretidir. Mu-

hammed b. Hüseyin Kâki'ye ait bu icâzetnâmede, ad

geçenin silsilesi

"Efendiler Efendisi, mutluluk kayna

, gerçekleri]] sulta

~~~~

Seyyid Ebu'l-

Vefâ"ya

dayand

llyor.

in ilginç yan

, burada Ebu'l-Vefâ'n

eyhi Mu-

hammed e

unbuki"nin de ad

zikrediliyor

". Ayn

oca

a ait bir ba

icâzetnâme, Seyyid H

r b. Seyyid Yusuf b. Seyyid Pir Bad ad

düzenlenmi

olup 1021/1612 tarihlidir. Bu da Ebu'l-Vefâ'ya da-

yand

llyor

. Görüldü

ü üzere oca

n kurucusu Pir Bad'

n ad

burada

geçiyor.

uçan Oca

n icâzetnâmesine gelince, bu, Seyyid Temiz (?) ad

Küfe'de düzenlenmi

olup Ziilhicce 990/Aral

k 1582 tarihlidir. Ad

geçenin

Bu ocaklar hakk

nda bilgi için yine N. Birdo

n kitab

na bak

lmal

r. Mineyik

Oca

na ait icketnâmeler, bu oca

m günümüzdeki dedesi Muharrem Naci Orhan taraf

ndan

yap

lan müracaat üzerine mahkemece bilirki

ilere incelettirilerek 1988 y

nda resmen de tasdik

edilmi

tir.

8:4

Bk. Birdogan, sa. 211-212.

8 I

A.g.e.,

sa. 215-217.

as. 218-221.

t44

A.g.e.,

ss. 226-230.

A.g.e.,

as. 232-234.

146



AHMET YA

AR OCAK

silsilesi de

mam Zeynel-Abidin neslinden, iki gözü]) nuru Tâcu'l-jirifin

Seyyid Ebu'l-Veffya

dayan

yor".

Ebu'l-Vefâ'ya ba

bir di

er Alevi oca

~~~

da Sultan Sinemil Oca

Bu oca

a ait elimizdeki icazetnâme, 28 Muharrem 1265/24 Aral

k 1848 ta-

rihli olup Sultan Sinemil evlad

ndan Seyyid

brahim b. Seyyid Hasan ad

Kerbelâ kasabas

nda düzenlenmi

tir

. Burada ad

geçen dedenin silsilesi-

nin

"Sultân

'l-Ârifin Ebu'l-Vefâ



vas

l oldu

u belirtildikten

sonra, kendisine

Vefâiyye H

rkas

(el-H

rkatu'l-Vefâiyye)

giydirilerek, yani

Vefâiyye silsilesine dahil edilerek icâzet, seccade, alem verilip ir

ada yetkili

~~~

, dolay

yla kendisine itaat edilmesi gerekti

i vurgulanmaktad

Biti

n yan taraf

ndaki bir ibarede,

ecere-i atik fevt oldu

u ecil-

den bu s

lret-i cedid tesvid olmad

cümlesi, bu icazetnâmenin, as

nüshamn sureti oldu

u anla

yor.

Burada bahis konusu edece

imiz son icazetname ise, çok kötü bir ne-

sih ve Türkçe'ye çevrilmesi adeta imkans

z, kötü bir Arapça'yla yaz

~~~

olup maalesef hangi oca

a ait bulundu

u ve sonu kopuk oldu

u için de

tarihi tesbit edilememi

tir". Ancak, e

er sahte ve bir kopye nüsha de

ilse,

ahitler aras

nda Karaca Ahmed-i Rümiyi yani me

hur Karaca Ahmed Sul-

tan'

da gösterdi

ine göre, en az

ndan onun zamamna, yani yakla

k XIII.

veya XIV. yüzy

la gitmekte oldu

u söylenebilir.

bir ba

ka nokta,

oca

a mensup

eyhleri uzun uzun zikredip baz

lar

n sözlerini nakleden

bu icazetnâme, bir Alevi icâzetnâmesinde bulunmayacak, Hz. Ali'den

önceki üç halifenin ad

eyh Abdu'l-Kadir el-Cill ve

eyh Ahmed er-

Rifaryi de anmaktad

r. Ancak bu arada silsileyi de "

eyh el-Vefa Kürdrye

dayand

rmaktad

4.g.e.,ss.26:3-265. Buraya kadar N. Birclo

ane

n kitab

ndaki Türkçe çevirilerden yarar-

land

~~~

= bu siyâdetnâmelerin as

l metinlerine ula

mak ne yaz

k ki mümkün olma

ur.

Görebildi

imiz kadar

yla bu metinlerde baz

atlamalar ve gereksiz sadele

tirmeler yap

ur. Ne

yaz

k ki Birdo

an bu kitab

nda bu Arapça icâzetnâmelerin sa

z çevirilerini yay

mlam

ur. Bu

çeviriler, gerek orijinal

neti

lerdeki Arapça yanl

lar

ndan, gerekse bu metinleri Türkçe'ye

çeviren ki

i veya ki

ilerin metinleri iyi anlayamamas

ndan do

an baz

yanl

lar ihtiva etmekle be-

raber, sözkonusu ocaklarm Eb

ll-Veffl ile ba

lanus

çok iyi göstermektedirler. Bu itibarla, oriji-

nal metinleri ve sa

lam çevirileri verilmeyen bu tarihsel de

eri yüksek belgelerin bilimsel

yay

nlar

n yap

lmamas

maalesef büyük bir talihsizliktir. Böylece ara

lar

n bu metinleri

bir

ekilde kullanmalan ister istemez engellenmi

olmaktad

Bk. ekler lusrm, nr. 4.

lk defa bu makalede kullan

lan tarihi de

eri yüksek bu iki belge-

nin fotokopisini temin eden H

r Abdal Oca

ndan dostumuz Mehmet Yaman Dede'nin o

Say

n Ali Yaman'a te

ekkür ederiz.

9()

Bk. ekler k

, nr.5.

VEFA

TAR

KATI (VEFA

YYE)



147

htilalci Mehcrilik, Alevilik ve

smail:ilik

Son olarak Vefâilik-Alevilik ba

lam

nda bir ba

ka probleme temas et-

mek istiyoruz, ki bu da Vefâilik-Nizari

smailili

i ba

lant

problemidir.

Bu konudaki

ahsi incelemelerimiz ve gözlemlerimiz bizi, Alevili

bugüne kadar san

~~~~

gibi Oniki

mam mezhebinin de

il, böyle bir

görüntü vermesine ra

men, esas itibariyle daha çok Nizari

smailili

ine

yak

n durdu

u sonucuna götürmü

tür. Bu da XVI. yüzy

lda Safevi propa-

gandas

yla oldu

u kadar, büyük bir ihtimalle daha evvel, ba

ka kanallarla

olabilece

i gibi, Kürt ve Türkmen oymaklar

aras

nda çok yay

~~~

oldu

unu gördü

ümüz Vefâilik kanal

yla da daha XII. ve

XIII. yüzy

llarda

olu

olabilir"°.

Vefâili

in merkez yay

lma alan

rak ve Suriye topraklar

oldu

unu,

bu topraklarda eskiden beri mevcut, müslüman olmu

Kürt ve XI.

yüzy

ldan beri ya

amakta olan Türkmen konar-göçerlerinin mevcudiyetini

de art

k biliyoruz. Bu dönemlerde buralarda Nizari

smailili

inin çok faal

oldu

u da tarihen müspet oldu

una göre", bu çak

ma, özellikle XIII.

yüzy

ldan itibaren Kürt ve Türkmen konar göçerleri aras

nda yayg

n olan

Vefâili

smâililikle çok muhtemel temas

olmas

gerekti

ini

dü

ündürüyor. Çok iyi bilindi

i gibi, 1256 y

nda Alamut Mo

ollar ta-

raf

ndan tahrip ve

rak istila edildi

inde, Nizari

smaililer'i s

~~~

nak olarak

kendilerine stili çevreleri seçtiler". Özellikle de k

rsal kesimler onlar için

çok elveri

li oldu. Biz

ahsen Vefâili

in onlar için bu s

~~~

nak yerlerinden

biri oldu

unu, dolay

yla böyle bir temas

n hiç te uzak bir ihtimal ol-

mad

~~~

, aksine kuvvetle muhtemel bulundu

unu san

yoruz. E

er mesele

dü

ündü

ümüz gibi ise, bu XVI. yüzy

lda Safevi propagandas

n neden

mamiyye

iili

i görüntüsünde bu do

rultuda bir muhteva ile bilhassa

Vefâi çevrelerine yöneldi

ini aç

klar.

Unut

namal

r ki, Vefâilik XIII. yüzy

lda Baba

lyas ve Baba

shak'la

beraber ihtilalci bir Mehdilik ideolojisiyle (revolutionary messianism) or-

' Bu mesele üzerinde bir müddetten beri çal

makta oldu

umuzu burada vurgulamak is-

tiyoruz.

lk ula

~~~

= veriler bizi böyle bir izlenime sevkenni

tir. Özellikle Say

Farhad Daftary ile

yaz

olarak sürdürdü

ümüz fikir teatisi sonunda kendisi, Nizari

smailifi

i ba

~~~

da böyle bir

varsay

nn ara

lma

a de

er oldu

u kanaatinde bulundu

unu belirt

tir,

Türkmenler aras

ndaki ismaili propaganclalar

için

nsl. bk. Farhad Dafta

The

their histoly and doctrines,

Cambridge University Press, Cambridge 2001, ss. 356, 374

vcl.

Bk. Daftary, ss 446-47, 452-55.

148



AHMET YA

AR OCAK

taya at

~~~

ve Türkiye tarihinin en büyük, en kapsaml

ve sonraki tesirleri

itibariyle en önemli iki büyük isyan

ndan ilkini (ikincisi

eyh Bedreddin

syan

r) sahneye koymu

tur. Bu problemin Osmanl

dönemindeki

uzanus

, XVI. yüzy

lda, II. Bayezit, Yavuz Selim ve Kanuni Sultan Süleyman

dönemlerinde Anadolu'daki K

lba

Türkmen çevrelerinde Osmanl

merkezi yönetimine kar

~~~

giri

ilen bir yar

m düzine kadar ayaklanmad

Haz

rlan

~~~

ndan tatbik sahas

na konulmas

na kadar, bu isyanlar

n da ayn

ekilde ihtilalci bir Mehdilik ideolojisi etraf

nda olgunla

iyi biliyo-

ruz. Bu tür bir ihtilalci mehdi ideolojisi,

mamiyye

iili

i'nden çok Nizari

smailili

i ile ba

maktad

. Dolay

yla sözkonusu isyanlar

haz

rlanmas

nda bu eski Vefâi çevrelerinin bir rolünün bulunup bulun-

mad

~~~

ara

rmak çok ilginç sonuçlar do

urabilir.

Sonuç

Öyle san

yoruz ki, yukar

dan beri yazd

klar

z ve Ebu'l-Vefâ silsilesine

dayanan Alevi dede ocaklar

gösteren, ele ald

~~~

z belli say

daki

icâzetnâme,

u be

mühim sonucu ortaya koymaktad

Bugüne kadar hakk

nda pek bir

ey bilinmeyen Dede Gark

n'in,

kendi ad

yan bir tarikat

bulundu

u, bunun Vefâi tarikat' ile

lant

oldu

u ortaya ç

kmaktad

Veral gelene

inin Türkiye topraklar

na ta

nmas

nda belki en büyük

rolü oynayanlar, ba

ka bir ifadeyle,

Veffi

tarikat

n Türkiye tarihindeki en

mühim temsilcileri ise, hiç

üphe yok ki, Dede Gark

n ve halifesi Baba

lyas-

Horasâni' ve onlar

n halifeleridir.

Ebu'l-Vefâ gelene

i, Alevili

i maddeten ve mânen, inanç ve kültür

olarak ya

aup toplumsal olarak da organize eden dedelik kurumunun, do-

lay

yla XVI. yüzy

lda

lba

alt

nda tarih sahnesine ç

kan Alevi

toplumunun te

ekkülünde çok büyük ve önemli bir tarihsel rol oy-

nam

ur. Bu tür belgelerin say

ca çok daha fazla oldu

una hiç

üphe yok-

tur. Bu, Alevili

in temelinin Ahmed-i Yesevi de

il, sanki neredeyse

bütünüyle Ebu'l-Vefâ gelene

i üzerine kurumla

~~~

dü

ündürüyor.

Bu konuda genel bir de

erlendirme, analiz ve ilgili literatür için bk. Ocak, "XVI. Yüzy

Osmanl

Anadolu'sunda Mesiyanik Hareketlerin Bir Tahlil Denemesi",V.

Milletleraras

Türkiye

Sosyal ve Iktisat Tarihi Kongresi (Tebli

ler),

stanbul 21-25 A

ustos 1989,

TTK yay., Ankara 1990,

ss. 817-825.

smaililik'teki bu ideoloji için bk. Daftary, ss. 128-129.

VEF;ki TAR

KATI (VEFMYYE)



149

4- Belki en çarp

sonuç ise

udur: Özellikle merhum Fuat

Köprülü'nün tesiriyle, bugüne kadar hemen bütün ara

lar, Türkiye

rafyas

ndaki popüler tasavvufun kökeninin, Ahmed-i Yesevi gelene

ine

Orta Asya tasavvufu oldu

unu kabul etmi

lerdi. Bugün Türkiye

Alevileri de belki bu etkiyle kendi kökenlerinde Ahmed-i Yesevryi

görüyorlar. Oysa bir tek

Hac

Bekta

Vilâyetnâmesi

hariç, ne Alevi dede

icazetnamelerinde, ne klasik nefeslerde, ne de di

er klasik Alevi metinle-

rinde Ahmed-i Yesevrnin ad

geçmemektedir. Bu çok çarp

bir durum-

dur. Buna mukabil, bu makalede incelemeye çal

~~~

z tarihsel belgeler

~~~~~

nda aç

kça görülüyor ki, gerek Anadolu Selçuklu, gerekse Osmanl

Türkiyesi popüler tasavvufunun sadece Orta Asya kökenli Ahmed-i Yesevi

gelene

ine dayand

~~~

söylemek, tarihsel olguyu yans

trnamaktad

r. Ama

Türkiye popüler tasavv

lfunun her iki dönemde de büyük çapta

rak

tasavvufu kökenli Ebu'l-Vefa gelene

ine ba

oldu

u aç

kça görülüyor.

Bununla beraber bu,

ikredilen dönemde Türkiye'de popüler tasavvu-

fun Orta Asya kökeni ile hiç ili

kisinin bulunmad

~~~~

anlam

nmamal

r. Gerek Mo

ol istilas

ndan önce, gerekse bu istila ile bera-

ber Orta Asya'dan ve

ran'dan yola ç

kan göç dalgalanyla pek çok sufinin

Türkiye toprakalar

na göç etti

i de bir vak

r. Mesela Kalenderiyye cere-

yan

ve buna ba

muhtelif tarikatlar

n XIII. yüzy

lda buradaki mevcudi-

yetini Orta Asya ve Iran'

hesaba katmadan aç

klayamay

z. Fakat burada bi-

zim vurgulamak istedi

imiz nokta, en az

ndan popüler tasavvufun ku-

rumla

mas

nda Vefâili

in ihmal edilemeyecek, önemli bir rolünün bu-

lundu

udur.

saca özetlemek gerekirse, yak

n zamana kadar varl

~~~~

bile pek sezilip

önemsenmeyen

Garkini

Vefâ1

tarikatlar

n, Türkiye dini -sosyal tari-

hinde ne kadar önemli bir yere sahip oldu

u herhalde bir ölçüde

anla

~~~

olmaktad

r. Bu do

rultuda ileride sürdürülecek ara

rmalar

önümüze daha çarp

ve sürpriz problemler ve konular ç

karaca

üphe yok gibi görünüyor.

150



AHMET YA

AR OCAK

EKLER

EK: 1

ÇELEB

(I.) MEHMED DEVR

NE A

GARK

CAZETNÂMES

(821/1418 tarihli orijinalinin 837/1433-34 tarihli kopyas

)

(Türkçe çeviri)

bu nesebin

erefli ve sahih (oldu

unu tasdik ettik). Takvâ, (Allah'a) ve

Peygamberinin sünnetine itaat konusunda geçmi

seyyidlerimizin ve

eyhlerimizin -Allah onlara geni

rahmetiyle rahmet eylesin- vasiyetleri

üzere vasiyet ettik. O, edeb ve ahlak

n güzelli

i ile dervi

ler için

çal

acakt

r. (Tarikat cihazlar

ndan olan) zenbili yüklenmi

, alemi ve kan-

dili kald

, mikraz

çekmi

, seccadeye oturmu

EREFL

GARK

HIRKASINI

giymi

tir. Eski

eyhlere nisbet olundu

u üzere, onun eli eli-

miz, (ba

kalar

tarikata) kabulü kabulümiiz, reddi reddimizdir. (Burada

silik bir kaç kelime var. Yaln

z "Tank" kelimesi okunabiliyor). Bu, "Kimse-

nin kimse için bir

eye kadir olam

yaca

~~~

ve emrin yaln

zca Allah'a ait

oldu

u o günde' (âyeti gere

ince) Allah'

n elleri aras

nda benim vasiyye-

tim ve hüccetimdir.

Emir

erefu'd-Din ve Emir Hayat ve Emir Belvâri ve Emir Yusuf VE

MERHUM EM

R ABDULLAH ES-SA'

LU EM

R GARK

ve Seyyid

Emir Hayre'd-Din, Seyyid Emir

lyas, Emir Muhammed, Seyyid Emir Ali,

Seyyid Emir

ah Muhammed



te bu Seyyid

erif

ihâbe'd-Din Ahmed, Seyyid

erif H

r el-ma'rüf

bi-Çelebi ve Seyyid

erif

ah Hüseyin b. Seyyid

erif Muhammed ve Seyyid

erif Cemâle'd-Din Yusuf b. Seyyid

erif Kemâle'd-Din

smâil...

Bunlar

hepsi

erif Ebu'l-Vefâ'nni ailesindendir.

(Bu arada yine birçok isim vard

Bunlar aras

nda bir NU'MÂN ELGARKIN

B. MERHUM MEZKfIR SEYY

F ABD

LLAH ve dört sat

r a

da SEYY

F P

NHAN EL-

GARK

B. MERHÜM MEZKÜR SEYY

F ABD

LLAH adlar

geçiyor).

* Çeviri metinlerde büyük harfle yaz

lan kelimeler orijinal metinlerinde de celi (iri) reyhani

hat ile yaz

** Kur'an-

Kerim,

el-infitar

süresi, ayet 19.

VEFA

TAR

XATI (VEFA1YYE)



151

EK: 2

MALATYA'DA SEYY

D EBU'L-VEFA ZÂV

YES

NE A

T BUYRULDU

(BOA,

l-Emin Evkaf, nr. 2725)

(5 Cumadal-ûla 1102 / 4

ubat 1691)

'Malatya kad

sma hüküm ki

Kaza-i mezlAra tâbi Mu

ar nâhiyesinde asüde olan Kutbu'l-A

rifin Sey-

yid

eyh Ebu'l-Vefa

kuddise s

rruhül-azizin zâviye tekiyyesinde zâviyedar

olup âyende ve revendeye it'âm-i ta'am liçün kazâ-i mezbûre tevabiinden

eyh Hasanl

~~~

ve Üçbölük ve Erdek ve Ta

' nam mezrealar

mahsûlât

vakf olup ve ahalisi dahi avar

divâniyye ve tekalif-i örfiyyeden dahi

mu'afiyyet "üzere selâtin-i mâziyeden mu'afnâme ve yedlerinde(?) evâmir-i

erife ve vakfiyye-i ma'mûlün bihâ

ve sûret-i defter-i cedid-i hakani var iken

hilaf-

defter ve evâmir-i

erife avar

z ve sâir teklif 'talebiyle rencide ve

remide iderler men'i bab

nda emr-i

erif recas

na i'lâm olunma

n hazine-

"âmiremde mahfûz olan mevkûfat defterlerine nazar olundukda kazâ-i

mezbi

run gayr ez-

"fürünihadegan icmâl üzere ikiyüz doksan üç avar

hânesi oldu

u mestûr olup "ve defterhâne-i a

niremde mahfûz olan def-

terlere mürâcaat olund

kda nâhiye-i mezbûrede vaki' "

eyh Hasanlu maa

Mezraa-i Çivril nam karyede

eyh Ahmed-i Tavil

nâm kimesne medfün

olup "

eyh (?) hakanide kitâbet olundukda vilayet defterlerinde kurâ-i

nezbilrede vakf olunup "ve reayadan kimesne muâf kayd ol

ayup

sonra vilayet defterinde mezb

lr karye ile 15



pâre mezraay

mezar-

mezbüreye vakf eyleyüp ve yigirmisekiz nefer kimesne içün "m

lafd

r deyu

erh virüp amma mufassal defterinde mezârii kayd eyle

neyüp ancak

eyh

Hasanl

mun iki ba

dan vakf yazup ve on üç nefer kimesneyi muaf eyleyüp

"ellerine süret-i defter virüp âyende ve revendeye hidmet eylemek üzere

mukayyed '"bulunma

n imdi kanün ve defter mûcebince amel oluna

deyu ferman sad

r olma

bin altm

~~~

yedi senesi Rebiu'l-evvelinin oni-

kinci günü tarihiyle müverrah

'emr-i

erif virildü

i der-kenâr old

kda

hilafina emr-i ahar sad

r olmu

il ise tecdid olma deyu ferman-

erif

sad

r olma

urûtlyla emr-i

erif

yaz

lma

a tezkire virildi fi 5 Cumadal-

Illa sene 1102

152



AHMET YA

AR OCAK

EK: 3

MALATYA'DA SEYY

D EBU'L-VEFA ZAV

YES

NE A

ZAV

YEDARLIK BERATI

(BOA,

Cevdet Evkaf, nr. 6210)

(Rebit

'l-evvel ortalar

1117 / Temmuz ortalar

1705)

'Malatya muzafat

ndan Musar nâhiyesinde vaki''asüde olan Kutbu'l-

Arifin Seyyid

eyh Ebui-Vefa zaviyesinin

zaviyedarl

~~~~

evlad-

vak

fa me

rüta

olup evladiyyet ve me

rütiyyet üzere mutasarr

flar olan i

bu darende-i

'ferman-

hürnayfin Seyyid Ali ve diger Ali ve Yusuf ve Hüseyin ve gayri bil-

fil berat-

serifle mutasarr

flar olup lakin taht-

ali-baht-

Osmani kat

gelüp

(

)

hiimayün-

sa'adet-makrünt

m vaki' olma

n der-i saadetimde

müceddeden berat-

erifim virilmek bab

nda yedlefinde olan berat-

atik

mücebince

üzerlerinde ise bir ayl

k resm-i berât post-nisin yediyle teslim-i

hazine olunrnak üzere sadaka klüp bu berat-

hiimayün

virdüm "ve bu-

yurdum ki yan

p mezbürlar zikr (Aman zaviyenin ken

la-kan evlâcliyyet ve

rütiyyet ützere zaviyeclar olup

hidmet-i lazimelerin

ner'i ve miieddi

lcl

ktan sonra iislüb-

sab

k üzere mutasarr

flar olup vak

n rüln ve

devam-

ömr-i devletimiciin

duâya mildavemet göstere söyle bilüp alâmet-i

erife itirnd k

lalar. Tahriren fi evas

ehr-i Rebiu'l-evvel sene seb'a

ere ve mie ve elf

Be-makam-

Kostantini)ye

TARiKATI (VEFA

NYE)



153

EK:4

SULTAN S

NEM

L OCA

ECERE-

CAZETNÂME'S

(28 Muharrem 1265 / 25 Aral

k 1848)

Nasrun min Allahi ve fethun katil)

v'Allahu veliyyu't-tevfik



es-Seyyid

brahim b. es-Seyyid Hasan b. e

eyh Naz

r b. e

eyh

Zenün b. Hayran Abdal K

dvetu



ili Hazreti Sultâni'l-

Ebu'l-Vefâ (sic) Tâci'l-Arifin kaddes'Allahu rühahül-aziz.



kendisine icâzet, seccâde, alem, kandil, zenbil ve destur verilmi

tir.

Onun yolu, Hz. Muhammed'den rivayet olunan

"Fakirlik benim iftihar ve-

silemdir. Ben onunla di

er nebiler ve resuller üzerine iftihar ederim"

ha-

disi gere

ince fakr yoludur. O ahit alm

~~~

ve VEFA

YYE HIRKASINI

R. O

unlar vas

tas

yla Allah yoluna ba

lanm

ur: Salih, âbid,

zâhid fiz

l, kimi', ilim, dervi

lerin babas

, seyyidlerin efendisi, cömertlik

ve saadet madeni

eyh Seyyid Muhammed kaddes'Allahu surat

dil-aziz.

Bütün fakr erk•ân

ona Seyyid Hüseyin'den, ona Seyyid Muhammed'den,

ona Seyyid Cemâle'd-Din Yusuf tan, ona

erefe'd-Din Hüseyin'den, ona Sey-

yid



Abbas'tan, ona Seyyid Nure'd-Din Asuman'dan, ona Sey-

yid Salih'ten, ona Hams'den (?), ona da SEYY

D EBU'L-VEFA TÂCU'L-

N kaddes'Allahu rühahtl'haziz'den bütün fakr erkan

vas

l olmu

tur.

Bu mübarek icazetnâmenin yaz

nas

Hicret'in bin ikiyüz altm

senesi

Muharrem'inin yirmisekizinci Sal

* günü bitmi

tir.

Buna

Kerbelâ tekiyyesi naltibi

Ahmed Baba

ahidlik etti

Buna

mam Hüseyin Postni

ini

Seyyid Muhammed Taki b.

Seyyid Ahmed Dede

ahidlik etti

* Belgede 1265 y

~~~

Muharrem

inin 28'inde "Sülesâ" yani Sal

günü olarak geçmekteyse de,

bugün esas

nda 25 Aral

k Pazartesi

rastlamaktad

154



AHMET YA

AR OCAK

Buna



Buna



Buna

Kerbelâ tekkiyyesinde Kerbelâ tekkiyyesinde Kerbelâ tekkiyyesinde

Çera

cl Ali Baba



kahve Ali Baba



meydana Dervi

Ali Baba

ahidlik etti



ahidlik etti



ahidlik etti

ecerenin sahibi Seyyid

eyh

brahim b.

eyh Hasan Sultan Sinemil

evladlar

ndan oldu

u sabit olunup i

bu mahalle kayd ve sahh ve

erh vi-

rildi talib-i

nürichn amel itmek içün ziyade ve noksan olunmad

. V'allahü

alemu bi's-savâb

Ek: 5

OCA

I VE TAR

TESB

T ED

LEMEYEN

ECERE-

CAZETNÂME

(Bu

ecere-icâzetnâme, büyük bir ihtimalle sahte olabilir. E

er bir

önceki gibi eski tarihli orijinal nüshas

n geç tarihli bir kopyas

olsayd

müstensih hatalar

na ra

men onun gibi standard düzeni ve üslubu olmas

gerekirdi. Oysa bunda böyle bir durum sözkonusu de

ildir. Acemice ve

imlâ yanl

lanyla dolu bir hat, kötü ve âdetâ anla

lmaz karmakar

~~~

k bir

arapça ile kaleme al

~~~

olup sondan da eksiktir. Metinde Seyyid Abdul-

Kadir el-Kilâni ve Seyyid Ahmed er-Rifâ'i ile birlikte Ebu'l-Vefâ'n

n ad

geçmektedir. Hattâ Ebu'l-Veffn

n ad

bile kötü bir imlâ ile

eyh el-Vef

Kirdi

(Kürdi)

eklinde yaz

r. Tercüme edilemeyecek kadar kötü bir

metin olmakla beraber, Ebu'-Vefâ'ya kadar ç

kan silsileyi te

kil eden isi

leri aç

k seçik olarak görmek mümkündür. Bu belge e

er sahte ise, bu

bile Ebu'l-Vefâ'n

n ad

n, sahte bir belge düzenlenmeyi gerektirecek ka-

dar prestij sahibi oldu

unu gösterir.)

• ()co4

Ahmet Ya

ar Ocak

----,-...- ------

/(1



•

-4



\'>

--;-



, ••• t

.::::,;



.- ,- "



....%,.'



•••••

////

))



—

Belge 2

;s'



Ahmet Ya

ar Ocak

Belge 3

çyJC

u&J

~~~

410

---

5L—

Ahmet Ya .w

Belge 4

•

—

Ahmet Ya

ar Ocak

•

Belge 5

/(:•?'

..f ft ..**

•

• •

.."

v--

Ahmet Ya

ar Ocak

^-•

( /1

\1.

Belge 6

41,

•



•••

Ahmet Ya

ar Ocak

Belge 7

•••*".'

2\: £

zi • -;s

' ‘%*

;

Ahmet Ya

ar Ocak

•

Belge

Ahmet Ya

ar Ocak

—

Ç--



Belge 9

*e**



;'.

•,

i ,f- • .•

.;',



"S`



•



.:!:.,), .:-`--:;,'



-'''''',.•.'

(

.,'k l'

•

Ahmet Ya

ar Ocak

Belge I()

////1/1



•



\ ;



'''..)



.-;;‘



• N



;



- -N, ,,

..),'



2'.



•9



,...:



,__



Ahmet Ya

ar Ocak

Belge I I

›

-St y



•-;



•



•

r4b

~~~

NIM.0

Ahmet Ya

ar Ocak

..5.)

Belge 12

Alunc

Yo..w

• (hak



4425Z,

''''--;'›P›)1''''"--•‘'' -,



•-,....

4 ",‘•



. ,,,,,,/

..' ,

5 ''.



s\:., '

Belge 13

Ahmet Ya

ar Ocak

waffeIe

~~~

-wç.

.5LL/



••••""



• -



• )



•

Ahmet Ya

ar Ocak



71i(7 1

~~~~

Belge 15

Ahmet Ya

ar Ocak

)

•



) •



.-7,



- .

v??



,;•).."



>52

~~~

Belge 16

Ahmet Ya

ar Ocak

uso.'

?...--'--

.-.......

if"



AC.

,›

..£~,

(0-1



•

Belge 17

i //



. r .



,...,

y.,



,--



. 3-

•

401

Ahmet Ya

ar Ocak

Ahmet Ya

ar Ocak

Belge 19



:Ne

Ahmet Ya

ar Ocak

-k;.

—

‘"

c?'>

\*--

--•)

Belge 20

~~~~

et Ya

ar Ocak

(

-:•

\v,

;

Belge 21

Ahmet Ya

ar Ocak

•

's `..

;

:rs_m_s

- ,`

i • -,



'— ,



<-'-

' -



..t..

..5-

.--

--"

,_?.> s•



_1„,._),...



. -



. _` ' ' t

‘

, ' ' iZ

'•



,4 , ..— „



,- i ,

Belge 22

Ahmet Ya

ar Ocak

Belge 23

Ahmet Ya

ar Ocak



-;»



•



Belge 24

'J- 2

- •!



• ,

L:J



•

(

-• lx;_..

Ahmet Ya

ar Ocak

S 4

t t ‘t

b--

1 9.,•••••"



A • •

Ahmet Ya

ar Ocak

ro.

";:t



I j

,.1

‘

L4(:5

,--

Belge 26

Ahmet Ya

ar Ocak

- •

J.,‘\58

—

Belge 27

Ahmet Ya

ar Ocak

)

51 I



.cv.4

Belge 28

•

Ahmet Ya

ar Ocak

Belge 29

Ahmet Ya

ar Ocak

•

(

tUl

1:4

`•



tg.;g,/



j;n:47.i‘



Ahmet Ya

ar Ocak

•

-••

'';•"z;",:-;,g1,1;



5s)

ki CfAl;')

16;;J

vcs••;4•;;,,

;J(



• , •

•

r;,)>

<e"

Belge 31

Ç.

.-Y

a6,

Belge 32

Ahmet Ya

ar Ocak

;..r.



›

_14

'?),J.k.O.l),;),,,j:4)J<>),L



)jP 5")

./c5'

j.4g

))

6e)(C)5

i/j

,5:

v)i

rt•ic

,)/7;

Belge

ANTİK KAYNAKLARDA TAŞELİ COĞRAFYASI

Conference Paper

Full-text available

Dec 2019

Nuriye Külahlı

Taşeli Region In Ancient sources

Vefaiyye Taraftarlarına Taziye: İki Ebu’l Vefâ, İki Vefâiyye, Efsaneler ve Gerçekler

Article

Jul 2024

Ahmet Küçükkalfa

During the Timurid period, the Sunni-Zayniyye cult was prominent in the Islamic world. Under Fatih Sultan Mehmed (1451-1481), Sheikh Abu’l Wafâ was the leading figure of this cult. After the death of Ibrahim Bey II (1423-1464) of Karaman, Abu’l Wafâ moved to Istanbul at Fatih Sultan Mehmed’s invitation. Fatih built a complex in his honor, recognizing him as the highest religious authority, which led to the widespread influence of the Zayniyye-Wafâiyye cult. Neither Ashik Pashazâda nor his son-in-law Sayyid Walayâd were mentioned in records from Fatih Sultan Mehmed’s period. After Fatih’s death in 1481 and Abu’l Wafâ’s in 1491, the Abdullah Agha Mosque, linked to Sayyid Walayâd’s Sunni-Zayniyye cult, was completed in 1492 during Bayezid II’s reign. The alternative project to introduce Sayyid Walayâd’s Iraqi Heterodox Abu’l Wafâ cult ended with him becoming the sheikh of the Sunni-Zayniyye cult. The Menâkıbname of Iraqi Sheikh Abu’l Wafâ (1020-1107), rediscovered in 1976, gained popularity in the 1980s after A. Y. Ocak’s articles. Sayyid Walayâd’s claim to the Sunni-Zayniyya sheikh title in 1494 is disputed, as contemporary sources lack evidence, and documents linking him to Ashikpashazâda and Abu’l Wafâ are from Sayyid Walayâd himself. Claims about the Menâkıbname’s impact on Anatolian Sufism overlook its historical development.

BEKTAŞİLİĞİ ÇEVRELEYEN DİNÎ TARTIŞMALAR: XIX. YÜZYILDA BALKANLARDA BEKTAŞİLİK VE HRİSTİYANLIK ETKİLEŞİMLERİRELIGIOUS DEBATES SURROUNDING BEKTASHISM: BEKTASHISM AND CHRISTIANITY INTERACTIONS IN THE XIXTH CENTURY

Article

Full-text available

Nov 2023

Mustafa Aslan

Bektaşilik, kendine özgü felsefesiyle başta Sünni Ulema olmak üzere diğer İslami gruplar tarafından şüpheyle bakılan ve İslami geleneğe ters düşen faaliyetlerde bulunmakla suçlanan bir tarikat olmuştur. Osmanlı yöneticileri ise Bektaşilerin imparatorluktaki karmaşık rolüyle karşı karşıya kalmış, ilk dönemlerde devlet otoritesini güçlendirme aracı olarak kullanırken Sünni anlayışın bürokraside güçlenmesiyle ilerleyen dönemlerde Bektaşiliği dar bir alanla (askeri) sınırlandırmıştır. Bektaşiliğin yasaklanmasıyla devlet otoritesine bağlı olan kurumsal yapıyı dağıtmış her alanda takibatlara uğramıştır. II. Abdülhamid döneminin İslamcılık politikasıyla birlikte baskı ve tedbirler daha da artmıştır. Dönemin atmosferinde ise Bektaşilere karşı olumsuz bakış, farklı tartışmalara da evrilmiştir. Bu tartışmalardan biri Bektaşilerin, Hristiyanlaşma ve halkı Hristiyanlaştırma faaliyetlerinde bulunmakla itham edilmeleri olmuştur. Bununla birlikte Balkanlar’da Hristiyan izleri arayan Batılı araştırmacılar da Bektaşilere bu perspektifle yaklaşmış, onları gizli Hristiyan olduklarını düşünerek iddialarını çeşitli temellere oturtmaya gayret göstermişlerdir. Çalışmamızda Osmanlı Devleti’nde giderek sarsılan Bektaşi imajından haklarındaki Hristiyanlaşma iddialarına kadar uzanan tarihsel alt yapı verilerek, bu yönlü tartışmalar incelenecektir.

DİN-DEVLET İLİŞKİLERİ BAĞLAMINDA: OSMANLI SÜNNÎLİĞİ'NİN ŞEKİLLENMESİ VE KURUMSALLAŞMASI SÜRECİNİN FİKRÎ ARKA PLANI 

Article

Full-text available

Sep 2023

Bu çalışma Osmanlı Devleti"nin dini düşünce yapısının tarihsel açıdan şekillenme ve kurumsallaşma evrelerinin Sünnîlik ekseninde nasıl şekillendiğini arka planıyla birlikte incelemektedir. Bahse konu olan birçok araştırmacının çalışması, kuruluş döneminde devralınan ve sonrasında şekillenen Sünnî devlet aklının belli bir ahenge sahip olup olmadığı hususunda çeşitli argümanları konu edinmektedir. Araştırmamızda bu mevzuları da dikkate alarak ehl-i sünnet kavramı özelinde Osmanlı Sünnîliği"nin nasıl şekillendiği ve bunun devlet yönetme pratiğine nasıl etki ettiği tartışılmaktadır. Bilhassa Safevî deneyimiyle şekillenen ve akabinde genişleyen, Osmanlı "öteki" söylemi, İslam"ın hamilik rolüne girişme ve evrensel İmparatorluk iddiası, dini düşünce yapısı etrafında şekillenmiştir. Çalışmamızda olgusal bakış açısı üzerinden söz konusu sürecin izleri takip edilerek devralınan ve gelinen noktada kemikleşen Osmanlı Sünnî devlet aklının dinamiklerini etkileyen tarihsel aşamalar irdelenmektedir.

Nure Sûfî ve Karamanlı Türkmenlerinin Taşeli Bölgesine Gelişi (Nure Sufi and Karamanli Turkmen’s Arrival to the Taseli Region)

Conference Paper

Full-text available

Dec 2019

Burak Çelik

Karamanlı Türkmenleri Moğol baskısıyla Aral gölünün doğusundaki ana yurtlarını terk ederek önce Azerbaycan’ın Şirvan eyaletinde bir süre kalıp bazı mensuplarını burada bıraktıktan sonra günümüzde Taşeli olarak adlandırılan coğrafi bölgeye bilhassa Ermenek ve Mut yörelerine göç etmişlerdir. Karamanlı Türkmenleri, XIII. asrın ilk çeyreği I. Alaeddin Keykubad zamanında Taşeli’nde konar-göçer bir topluluk şeklinde örgütlenmişlerdir. Taşeli’ye yerleşen Karamanoğulları beyliğinin başında görülen ilk siyasi şahsiyet, Nure Sofî olarak zikredilen Nureddin b. Sadeddin Bey’dir. Karamanlı Türkmenlerin kökeni hakkında kaynaklarda farklı rivayetlerin aktarılması tarihçilerin muhtelif yorumlarda bulunmasına sebep olsa da araştırmacıların çoğunluğu Yazıcızade Ali’nin Tevarih-i Al-i Selçuk adlı eserindeki kayıtlara atıfta bulunarak Nure Sofî’nin 24 Oğuz boyundan Avşar boyuna mensup olduğunu zikreder. Nure Sofî babası Sadeddin Bey ile Anadolu’ya göç ederek önce Sivas bölgesine yerleşmiş, daha sonra kendisine tabi Karamanlı Türkmenler ile I. Alaeddin Keykubad tarafından yurt olarak verilen Ereğli, Ermenek, Mut ve Silifke bölgesinde hâkimiyet kurmuştur. Nureddin Bey’in “Sofî veya Sûfî’’ lakabını almasında Baba İlyas Horasani’ye intisabı ile siyasi hayattan uzaklaşarak yönetimi oğluna bırakıp Babailere bağlı bir derviş gibi münzevi hayatı tercih etmesinin rolü büyüktür. Onun bu harekete katılması zaten üzerinde bulunan siyasi kimliğine dini bir kuvvet eklemiş ve göçebe Türkmenler arasında siyasi ve manevi nüfuzunu güçlendirmiştir. Ancak Babai isyanına katılan Nure Sofî, Selçuklu kuvvetlerinin isyancıları şiddetle bozguna uğratmasından dolayı buradan Baba İlyas’ın oğlu Muhlis Paşa ile beraber kaçarak Ermenek yöresine, ailesinin ve oymak halkının yanına gelmiş, burada ölünceye değin münzevi bir hayat yaşamıştır. Karaman, Zeynü’l Hac ve Bunsuz adında üç veya dört oğula sahip olan Nure Sofî’nin ölüm zamanı bilinmemekle birlikte günümüzde kalıntıları hala görülebilen mezarı Mut ilçesine bağlı Değirmenlik yaylasındadır. Bu bildiride Nure Sofî ve ailesinin kökeni, siyasi ve menkıbevi kişiliği, Ermenek ve Mut yöresine gelişleri, Baba İlyas Horasani’ye bağlanması ve isyan sonrasındaki hayatı, ölümü ve öldüğü yer ile ilgili değerlendirmelerde bulunulacaktır. Karamanli Turks that left their motherlands in the east of the Aral Sea due to the Mongol pressure firstly lived in Sirvan for a short period of time, a province of Azerbaijan region and later migrated to Ermenek and Mut territory in particular, a part of a greater region called Taseli. Karamanids were organized in a semi-nomadic way of life in Taseli during the reign of Aladdin Keykubad I in the first quarter of the 13th century. First political figure of Karamanids settled to Taşeli was Nureddin b. Sadeddin Beg who was called Nure Sofi. Although, there are different data in sources that caused various comments by historians over the origin of Karamanli Turkmens, majority of researchers citing to the work of Yazicizade Ali, Tevarih-i Al-i Selçuk, claims that Karamanids were related to Afshar tribe, one of twenty four Oghuz tribes. Nure Sofi who was migrated to Anatolia with his father Sadeddin Beg was settled firstly in Sivas. After that, he moved to the regions of Eregli, Ermenek, Mut and Silifke donated to himself by Aladdin Keykubad I with Karamanli Turkmens that was under his authority. Nureddin Bey's preference for his nickname as “Sofî or Sufi’ was mostly associated with the role of his ascetic life as a dervish loyal to the Babais after he was attached to the father İlyas Horasani and left the administration to his son. His attachment to this movement was further strengthened his political identity through a religious side and boosted his political and spiritual influence among nomad Turkmens. However, Nure Sofî, who participated in the Babai rebellion, escaped with Muhlis Paşa, the son of Baba İlyas, because of the Seljuk forces' violent repression of the rebels and came to the Ermenek region along with his family and the people of the tribe, and lived a reclusive life until his death. Nure Sofi’s death time who had three or four sons called Karaman, Zeynül Hac and Bunsuz is not known but his tomb that is visible today is Degirmenlik plateau of district of Mut. This study aims at evaluating the origin of Nure Sofî and his family, his political and moral personality, his arrival to the region of Ermenek and Mut, his attachment to Baba Ilyas Horasani and his life after his rebellion, his death and the place where he died.

Hristiyan ve İslam Züht Hayatının 13. Yüzyıldaki Dönüşümü: Biraderler ve Kalenderîler Hareketi Bağlamında Zahitlikte Kitleselleşme ve Sosyal Boyut

Article

Full-text available

Apr 2023

Resul Ay

13. yüzyılın başları hem Hristiyan hem de Müslüman zahitliğinde önemli bir dönüşümü ifade eder. Avrupa’da Fransisken ve Dominikenlerin, İslam dünyasında da Kalenderîlerin temsil ettiği bu yeni zahitlik hareketleri neredeyse eş zamanlı olarak, tespit edilmiş bir irtibatlandırma söz konusu olmaksızın, kendi geleneklerinden farklılaşarak ama pek çok nokta itibariyle de büyük benzerlik göstererek ortaya çıkmışlardı. Her şeyden önce her iki gelenek zahitliğin kitlesel bir boyut kazanmasında ve yaygınlaşmasında büyük rol oynamışlardı. Fransisken ve Dominikenler Hristiyan zahitliğini kendi öğretileri üzerinden kapalı, donuk ve kırsal kimliğiyle öne çıkan manastır kapsamından yeni gelişmekte olan kentlere taşımışlardı, buna karşılık Kalenderîler de henüz teşkilatlanma aşamasının başlangıcında olan İslam zahitliğini kendilerine has biçimiyle hem yeni ülkelere taşımada hem de kırsal kesime ulaştırmada önemli rol oynamışlardı. Fakat esas değişim onların temsil ettiği zahitlik prensiplerinde kendini gösteriyordu. En tipik, aynı zamanda en belirgin ortak yönlerini de oluşturan bu prensipler mutlak fakirlik ve dilenme üzerine kuruluydu. Buna seyahat ve vaaz pratiklerini de dahil etmek mümkündür. Koyu bir dünya yadsıyıcı eğilimle hareket eden bu zahitler, ağırlığı ve önceliği farklı olmakla birlikte, insana hizmet ideallerini de öncelikleri hâline getireceklerdi. Fransisken ve Dominikenlerde çok belirgin olarak Hz. İsa’nın ve havarilerinin yaşamını taklit etme düşüncesiyle insanlara İncil’i anlatmak, onları tanrı yoluna davet etmek ve insanların yararına işler yapmak onların en yaygın faaliyetleri hâline gelmişti. İslam dünyasının yeni zahitleri belki başlangıçta böyle bir eğilime sahip değillerdi ama zamanla onların öğretileri arasında da insana hizmet ideali önemli yer tutacak, bu kapsamda pek çok kamu yararına işlerin aktif figürleri hâline geleceklerdi.

THE RELATIONSHIP BETWEEN RIFĀ‘IYYA AND THE FUTUWWA TRADITION

Article

Mar 2023

ALİYE UZUNLAR

The copies of erkannāma belonging to the Rifā‘ī order, which have survived till the present day, are works dated by the end of the 18th and the 19th century. These works, which provide the opportunity to determine how the Rifā‘ī order was practised in Istanbul and Anatolia, have served as a kind of handbook for the groups affiliated to the order. The fact that most of these copies, which include issues like order ceremonies, spiritual journey practices, khidma (acts of service) levels, were named as Futuwwatnāma is the first sign that Rifā‘iyya is one of the orders dependent on the futuwwa rules. Fütüvvetnāme-i Yāsin er-Rifāī written by Shaykh Yâsin al-Shāmī (end of the 18th century) and Minhācü'l-Müridīn written by Mehmed Tāhir Tophanevī (1812) are the oldest known Rifā‘ī futuwwatnāmas and they have become the source for the ones written later. In the article, the contents of the second chapter of Minhāc have been evaluated and it has been determined that the source of this work is the futuwwatnāma produced by Seyyid Hüseyin ibn Seyyid Gaybī (15th century). The interpretation of Ibn Gaybī's work as a futuwwatnāma with Shī‘ite elements and Abdulbāki Gölpınarlı's claim that Rifā‘iyya, over time, has taken an Alawīte form due to the influence of futuwwa followers have made it necessary to discuss the reasons that brought the Rifā‘īs and futuwwa followers closer. In the second part of the article some factors that may serve as the reason for Rifā‘īs and Shī‘ite-Bāṭinī-Alawīte groups to find common ground are evaluated based on texts, historical events and facts. As a result of this evaluation, it is concluded that the above-mentioned factors have existed since the establishment of Rifā‘iyya and that this is the way the order has spread to Anatolia. Keywords: Rifā‘îyya, Futuwwa, Futuwwattnāma, Erkān, Alawī, Şi‘ī.

AHMET YAŞAR OCAK’IN ÇALIŞMALARINDA ANADOLU’DA İSLÂMÎ FARKLILAŞMANIN MESLEKTEN TEMSİLCİLERI: ‘MARJİNAL SUFİLER’, ‘ZINDIKLAR’, ‘MÜLHİDLER’

Article

Full-text available

Sep 2022

Resul Ay

Anadolu’da İslâm konusu herhâlde en çok İslâmî farklılaşma boyutuyla dikkat çeker. Fuad Köprülü’den beri araştırmacıların üzerinde epey mesai harcadığı konu bilhassa söz konusu farklılaşmanın temsilcileri, ayırt edici özellikleri ve kökenleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Farklılığı karakterize etmek için uygun görülen kavramlar üzerindeki tartışmalar da hâlen canlılığını muhafaza etmektedir. Ahmet Yaşar Ocak konunun hemen her boyutuyla ilgilenen ve eserler veren bir araştırmacı olarak bahse konu tartışmaların hemen hepsine muhatap konumundadır. Ocak konuyu hem tasavvufî hem de ilim ehli temsilcileri üzerinden ele alırken İslâmî farklılığın bir tipolojisini de oluşturur. Meslekten temsilciler olarak ele aldığı Kalenderileri marjinal sufilik şeklinde kavramsallaştırırken, Melâmîler, Hamzavîler, Gülşenîler ve ulemadan bazı bireysel çıkışları da Osmanlı döneminin kendi terminolojisiyle, zındıklık ve mülhidlik kapsamında değerlendirir. Bu nitelemelerin temel dayanağı olarak da Kalenderîlerde şeriat ve örf dışı tutum ve davranışları hatta toplum karşıtlığını, yine Melamilerde şeriata mesafeli duruşu, fakat hemen hepsinde ise farklı boyutlarda da olsa aşırı panteizmi çağrıştıran inanç ve düşüncelerini öne çıkarır. Söz konusu ayırt edici özelliklerin nereden kaynaklandığı meselesini de hem İslâm öncesi inanışların tesiri üzerinden hem de İslâmî dönemdeki uzantıları ile birlikte ve zaman içerisindeki yeni şekillenmeler çerçevesinde ele alır.

VEFÂÎ TEKKE VE ZAVİYELERİNİN ANADOLU COĞRAFYASINDAKİ DAĞILIMI (XI-XV. YÜZYILLAR)

Article

Full-text available

Jul 2021

Serpil Sönmez

This paper aims to examine the distribution of lodges and zawiyas in Anatolia, which are subjects of Vefaiyye tariqa, founded in XIth Century. Thus, lodges and zawiyas of historical figures associated with Vefaism will be presented in coherence. To ensure this to happen, works about and mentioning this tariqa have been used. Vefaiyye Tariqa, founded in XIth century is claimed to be intensively effective on the religious life in Anatolia. Due to the connexion of Baba İlyas, the leader of Babai rebellion with this tariqa, the members of Babai movement in XIIIth Century; and followers of this movement in XIVth Century, Rum Abdals were subjects of Vefaiyye tariqa; and at the uttermost point, this tariqa has played a crucial role on the constitution of Bektashism and Alevism. Amongst historical figures which are determined by researchers as subject or connected with Vefaiyye tariqa, Dede Garkın, Baba İlyas, Muhlis Paşa, Baba İshak, Hacı Bektâş-ı Velî, Sarı Saltık, Emirci Sultan, Barak Baba, Tapduk Emre, Âşık Paşa, Elvan Çelebi, Âşıkpaşazâde, Seyyid Velâyet, Sheikh Edebalı, Sheikh Marzubân, Sheikh Behlül Baba, Sheikh Çoban (Şeyh Hüseyin er-Raî), Geyikli Baba, Abdal Musa, Baba Merendî (Buzağu Baba), Sheikh Süleyman-ı Türkmanî, Abdal Mehmed, Doglu Baba, Postînpuş Baba ve Seyit Hasan Ezrakî take place. Yet, the subjectance of some of these historical figures are debatable. Nevertheless, when the lodges and zawiyas of these figures are examined, lodges and zaviyes subjected to Vefaiyye tariqa in Eastern Anatolia, South-Eastern Anatolia, Inner Anatolia, Mediterrenean, Marmara, Middle Black Sea and Trakya; except for Western and Eastern Black Sea, can be observed. Besides, in Aegean Region, it is possible that there are lodges and zaviyas subjected to this tariqa have been existed.

Renklerin Efendileri: XIII. Yüzyıl Anadolusu’nun Tasavvuf Dünyasına Prosopografik Bir Yaklaşım

Article

Jun 2021

Vedat Turgut

XIII. yüzyıl Anadolusu’nun içinde bulunduğu siyasî, toplumsal ve dinî yapı- sının kaotik bir özellik gösterdiği muhakkaktır. Bu kaotik ortamın müsebbibi olan Moğolların önünden Anadolu’ya gelen kalabalık Türkmen topluluğunun ve özellikle bunların başındaki Osmanlıların atalarının, sonradan Müslüman olmuş putperest/ şamanist oldukları yönündeki iddiaların esintilerini, “heterodoksî” tezinde bulmak mümkündür. Bu iddia, burada Osmanlı Devleti’nin tuttuğu resmî kayıtlar, “akâid” okumaları ve târikat geleneği içinde yer alan bilgilerle sınanmıştır. Vakıf sistemi çer- çevesinde büyüyen Osmanlı Devleti’nin tuttuğu resmî kayıtların, yazılı belgeler ve güvenilir kişilerin rivâyetlerine dayandıkları bilinir. Bu çalışma, XIII. yüzyıl Anado- lusu’ndaki siyasal, toplumsal ve dinî hayatına yön veren Ahi Evren Mahmud, Mu- hiyiddin İbn Arabî, Mahmud Hayrânî, Hacı Bektaş Velî, Cemalüddin Musa, Baba İlyas, Şeyh Ede-Balı ve Yunus Emre gibi önemli şahsiyetlerin; Abdülkadir-i Geylânî, Ahmed er-Rıfâî, Ebu’l-Vefa Bağdadî, Ahmed Yesevî, Kutbüddin Haydar, Evhadüddin Kirmanî, Şühabüddin Sühreverdî gibi XII. yüzyıl ile XIII. yüzyılın hemen başla- rındaki tasavvuf dünyasının ileri gelen şahsiyetleri ile sıhriyetlerini ele almaktadır. Çalışmanın çıkış noktasını, Orhan Gazi ile Geyikli Baba arasında geçtiği belirtilen menkîbenin Aşıkpaşazâde ve Neşrî’ye ait bazı versiyonlardaki “Seyyid Elvan” ibaresi teşkil eder. Bu bağlamda Osmanlıların atalarının yukarıda isimleri geçen tasavvuf liderleriyle olan irtibatları ve Bayezid-i Bistamî ile Veysel Karanî’ye olan bağlılıkları gösterilmeye çalışılmıştır. Onların Peygamberin hırkasına vâris olan Veysel Karanî ve onun takipçisi durumundaki Bistamî ile ilgileri, peygamberi görmeden davasına gönülden sahip çıkmalarını örnek almalarından dolayıdır. Horasan Okulu, üveysî bir aşkı temsil ederken, bu okula bağlı mutasavvıfları kendilerine lider edinen Türkler, Matûridî akaidine ve Hanefî mezebine göre yetiştirilmişlerdi

ResearchGate has not been able to resolve any references for this publication.

Türkiye Selçukluları Döneminde ve Sonrasında Vefai Tarikatı (Vefaiyye) (Türkiye Popüler Tasavvuf Tarihine Farklı Bir Yaklaşım)

Abstract

Recommended publications

Varna at the end of the Sixteenth Century: Timar Holdings and Population

L’énigme de la population au Liban

Table_S2_Lakes_with_the_most_abundant_populations_of_Lychnothamnus_barbatus_worldwide.pdf

The population of the Galactic Ridge