Available via license: CC BY-NC 4.0
Content may be subject to copyright.
B
~
R MEMLÜK KAYNA
~
INDA YER ALAN
O
~
UZ
~
TÜRKMEN BOYLARI VE DAMGALARINA
DAIR B
~
R DE
~
ERLENDIRME
ALTAN ÇETIN*
Giri
~~
Men
~
lfik müelliflerinin en önde gelen simalar
~
ndan birisi, tarihçili
~
inin
yan
~~
s
~
ra
~
slami ilin
~
lerde de yed-i tftlâ sahibi, Türk as
~
ll
~~
müve
~
Tih el-cAyni
(1361/ 1451)'dir.
dlcAyni,
Ferec, el-Müeyyed
~
eyh, Tatar, Barsbay ve Çak-
mak devirlerinde, muhtelif resmi görevlerde bulunmu
~~
ve çok say
~
da eser
telif etmi
~
tir. el-'Ayni Türk as
~
ll
~~
olmas
~~
ve Türkçeyi fevkalade iyi bil
~
nesi
sebebiyle sultânlar ve ürnerâ kat
~
nda yüksek bir mevki ihraz etmi
~
ti. Kendi-
sinden önce hiçbir kimsenin nail olamad
~~~~
bu istisnai konumu dolay
~
s
~
yla
el-cAyni ça
~
da
~~~
yazarlar
~
n ula
~
amayaca
~~~
belge ve bilgiye ula
~~
yor; olaylar
~~
birinci elden ya
~
ayanlardan sorup ö
~
renebiliyordu. Geceleri sarayda uyu-
yor, kendi yazd
~~~~
tarihini sultanlara okuyarak Türkçeye tercüme ediyor;
resmen elçilik görevini deruhte ediyor; dolay
~
s
~
yla olaylar
~~
çok yak
~
ndan
takip ediyor ve biliyordu. Yazd
~~~~
eserlerden birisi de Sultan el-Müeyyed
~
eyh'in hayat
~
n
~~
ve devrini anlatt
~~~~
es-Seyf el-Mültenned fi Siret el-Melik el-
Mü'eyyed "
~
eyh el-Mahmüdi
—
dir.
Memliik tarihi bak
~
m
~
ndan ta
~~
d
~~~~
önem
yan
~
nda bu eser, O
~
uzlar'
~
n yirmi dört boyundan yirmi ikisinin isim ve
damgalar
~
ndan bahsetmesi ve da
~
ngalar
~~
eserinde göstermi
~~
olmas
~~
bak
~
-
m
~
ndan da Memlis
~
k tarihleri aras
~
nda müstesna bir yer i
~
gal eder'. el-
`Ayni'nin eserinde bu bilginin var oldu
~
u ba
~
ta bunu ilk olarak zikreden
Prof. Dr. Faruk Sümer olmak üzere baz
~~
mütehass
~
slar taraf
~
ndan bilinmek-
le birlikte, henüz ilim âleminde tam olarak de
~
erlendirilmemi
~
tir.
Doç. Dr., Gazi Onv., Fen-Eri. Fak., "rarih Bölümü.
es-Seyf el-Mithenned fi Siret el-Melik el-Mü'eyyed "
~
eyh el-Mahntu'df",
(Tah. Fehim
Muhammed
~
eltüt-Muhammed Mustafa Ziyade), Kahire, 1966-1967; K. Ya
~
ar Kopran
~
an,
el-
`Aynrnin `Ikdit'l-Cutnant'ncla 15. Yüzy
~
la Ait Anadolu Tarihi ile ilgili Kay
~
tlar,
(Basilmatru
~~
Doktora
Tezi), Ankara, 1971; M. Mustafa Ziyade,
fi Misr fi el-Hântis 'A
~
ar
(el-Kant
et-Tâsi' el-Hicri),
Kahire, 1949, s. 20-21; Muhammed Mustafa Ziyade, "Makrizi ve Cagda
~
lart",
çcv. Cüneyt Kanat,
Tarih incelemeleri Dergisi,
S. VIII, (1993), 219-232;
~
emseddin Günaltay,
Islam Tarihinin Kaynak/an,
~
stanbul, 1991, s. 349-350; Donald P. Utile, "I listoriography of thc
Ayyubid and Mamluk Epoehs",
Cambridge History of Egypt,
Vol. I, (Eri. Carl F. Pctry), U.K.,
1998, s.437; Marçais/Mükrimin ilahi Yinanç, "Ayni",
~
slam Ansiklopedisi (MEB), c.1,
~
stanbul,
1993, s.70-72.
484
ALTAN ÇETIN
Biz bu çal
~~
mada Fehim Muhammed
~
eltf
~
t taraf
~
ndan yay
~
nlanan ve
Muhammed Mustafa Ziyade taraf
~
ndan kontrol edilen ne
~~
i esas ald
~
k. Bu
çal
~~
maya esas olan eserin tek yazma nüshas
~~
Frans
~
z Milli Kütüphanesi'nde
bulunmaktad
~
r
2
. Bu makalede el-cAyanin O
~
uzlar'a dair verdi
~
i bilgilerle
ilgili k
~
s
~
m dilin
~
ize aktanl
~
p buradaki bilginin bir de
~
erlendirilmesi yap
~
l-
maya çal
~~~
lacakur.
el-cAynI, M
~
s
~
r Sultam el-Melik el-Müeyyed
~
eyh el-Mahmt
~
dl için yaz-
d
~~~~
eserini on bölüme ay
~
nn
~~
ur. "Bil ki Allah 18 bin Mem yarat
~
n
~~
ur..."
sözleriyle ba
~
lad
~~~~
ilk bölümde el-cAyn1 M
~
s
~
r'a getirilen Türklerin ç
~
kard
~
-
~~~
hükümdarlardan oldu
~
unu ifade etti
~
i sultan
~
n asl
~~
ve milliyeti ile ilgili
bölümde Türk b. Yafes'ten bahsettikten sonra Türklerin 20 büyük kabile-
den ve bu kabilelerin ise say
~
s
~
z boydan meydana geldi
~
ini yazm
~~
t
~
r.
~~
te
O
~
uzlar el-cAyntnin listesindeki 20 büyük Türk kabilesinden birisi olarak
zikredilmi
~
tir. Daha sonra el-c
~
tynt Türkmenlerin içinden ç
~
kt
~~~
n
~~
ifade
etti
~
i O
~
uzlar'a dair bilgiler vermektedir.
es
-
Seyf el
-
Mühenned'delci
O
~
uzlar/Türlunenkr'e Mir Bilgiler
Burada önce eserdeki O
~
uzlar'a dair bilgilerin tercümesini vermek is-
tiyoruz. Metinde, bu bilgilerin yan
~
nda, O
~
uz boylar
~
na dair damgalar
~
n
yer alm
~~~
olmas
~~
da son derece önemlidir. Rahmetli Faruk Sümer eserinde
O
~
uzlar'
~
n damgalanna dair Ka
~
garl
~
3
, Re
~
idüddin
4
, ve Yaz
~
c
~
o
~
lu'nda
bulunan bilgiler ve da
~
ngalan kullanm
~~
t
~
.
es-Seyf
el-Müher
~
ned'deki bilgiler
~
u
~
ekildedir:
"O
~
uzlar'dan Türkmenler ç
~
kar. Bunlar yirmi iki boydur. Her boyun
hayvanlar
~
nda ve kapkacaklannda bulunan ve birbirlerinden ayr
~
lmas
~
n
~~
sa
~
layan bir damgas
~~
(alamet) vard
~
r. 1-En büyükleri K
~
n
~
k (az) .d
~
r.
el=Aynt,
es-Seyf el-Mühenned fi Simi el-Melik el-Miteyyed "
~
eyh el-Mahnul
~
ft",
nc
~
r. F. M.
Schen, s•
1
(-
5
Ka
~
garl
~~
Mahmut', Divana
Lügat-it-Türlt,
(Çeviren &zina Atalay), Ankara, 1985, 5.55
.
-58.
4
Re
~
üdiddin,
Cami' et-Tevk
~
ih,
(rah. Bchmen Kerim"), Tahran, 1374, s. 38-43.
el-`Aynrnin bu giri
~~
citmlelerinin Ka
~
garl
~
'dan al
~
nt
~~
oldu
~
unu dü
~
ündürecek kadar
benzerlik bulunmaktad
~
r. Ka
~
garl
~~
Mahmut' O
~
uzlar'a dair verdi
~
i bilgilerin ba
~~
nda
~
unlar
~~
söylemektedir; "Bir Türk l
~
oyudur. O
~
uzlar Türkmendirler. Bunlar yirmi iki l
~
ölült
~
tir; her
bölü
~
ün ayr
~~
bir damgas
~~
ve hayvanlanna vurulan alameti vard
~
r. Birbirlerini bu belgelerle
tan
~
rlar.", Ka
~
garl
~~
Mahmud, Divana Lügat-it-Türk, s. 55. Ka
~
garl
~~
Mahmud ve c1=Aynrnin
Arapça metinleri kar
~~
la
~
t
~
r
~
ld
~~~
nda baz
~~
ufak farklar d
~~~
nda ayniyet dikkati çckmek
~
edir.
Ka
~
garl
~~
Mahmud damgalann sadece hayvanlarda kullan
~
ld
~~~
n
~~
söylerken el-cAynt buna kap-
kaça
~~~
da ilave etmi
~
tir. (Kar
~~
la
~
t
~
rma için bkz. Ka
~
garl
~~
Mahmud, Dvdnü
Lugati't-Türk T
~
pk
~
-
bas
~
m, Ankara, 1990, 5.20-21 ve elJAynt,
es-Seyf el-Mühenned,
s. 20-21). Faruk Sümer'in de
ifade etti
~
i üzere, tercüme ve üslup fark
~
ndan kaynaklanan ayr
~
l
~
k bir tarafa b
~
raluld
~~~
nda
°C:UZ/TÜRKMEN BOYLAR1 VE DAMGALAR1
485
Bunlardan sultanlar ve melikler gk
~
n
~~
t
~
r
6
. Damgalar
~~
'din 2-Sonra
Kay
~
g (Kaba) ()'d
~
r. (C>4) da denilmektedir. Damgalar
~~
~
(J J d
~
r. 3-
Onlardan sonra Bay
~
nd
~
r (J4
1
4) gelir ve damgalar
~~
'din 4-Sonra Ava?
(iva) (U) veya Y
~
va (I,w) denilen boy gelir. Damgalar
~~
1./
1
d
~
r. 5-Sonra Salur
(L) da denilen Salg
~
n- ()il.) boyu gelir. Da
~
ngalar
~~
I,"'d
~
r. 6-Sonra Av
~
ar
(Fui) da denilen Af
~
ar (JUI
1
) boyu gelmektedir. Damgalar
~~
/Nd
~
r. 7-
Sonra Be
~
-Tili (
v
2..i) gelir. Buna Begdili (
v
135) de derler. Damgalar
~~
y 'd
~
r. 8-Sonra Bügzür (Bü
~
düz) (55) gelir. Da
~
ngas
~~
'd
~
r. 9-Sonra
Bayat () boyu gelir. Damgas
~~
rr'd
~
r. 10-Sonra Yazg
~
r
(.)2)
boyu gelir.
Yan
~
- (J_3?.) da denilir. Damgalar
~~
'd
~
r. 11-Sonra Eymür (_>4) gelir.
Dan
~
galar
~~
f'd
~
r. 12-Sonra Kara-Bölük/
~
llik/Üylük (Kara-evli) (4.
1
_>i) gelir.
Damgalar
~~
'd
~
r. 13-Sonra Alka-Bölük/illik/Cylük (Alka-evli) (4
1
11
1
)
gelir. Da
~
ngalar
~~
4
:3
7,'d
~
r. 14-Sonra
~~
dir (J-15) gelir. Yigdür (>'4) de dcnilir.
Damgalar
~~
'dil-. 15-Sonra Üregir (.fiJI) gelir. Yüregir (,fi,k) de denilir.
Damgalar
~~
4
4,7,7'd
~
r. 16-Sonra Totur (Dodurga) (.5
,
;) boyu gelir.
Damgalar
~~
VA 'd
~
r. 17-Sonra Yundlug (814) boyu gelir. Damgalar
~~
71
~
'd
~
r.
18-Sonra Töger (.flis)(Dö
~
er) boyu gelir. Döger (.>.) de denilir. Damgalar
~~
I Y'd
~
r. 19-Sonra Becenek (Peçenek) (.-44..
,
) boyu gelir. Da
~
ngalar
~~
'd
~
r.
20-Sonra Çavulduz (Çavuldur) (..343.9.) gelir. Damgalar
~~
'd
~
r. 21-Sonra
Habeti (Çepni) ( •
,,,L.L+) gelir. Da
~
ngalar
~~
•"d
~
r. 22-Sonra Ça
~~~
klu'
)
gelir. Çaruklu (ilk») da denilir. Bunlar
~~
say
~
lar
~~
az ve damgas
~~
görünme-
mektedir
7
. Bunlar yirmi iki adamd
~
r. Bunlar
~
n her birisi bir boyun atas
~~
olmu
~
lard
~
r'.
Ortaça
~
larda modern anlamda bir milliyet dü
~
üncesinin varl
~~~
n
~~
dü-
~
ünn
~
ek
~
üphesiz zordur. Ancak bu devir insanlar
~
n
~
n, as
~
llar
~~
ve milliyetle-
rinden tamamen habersiz olduklar
~
n
~~
da söyleyemeyiz. Zira Memle
~
k kay-
naklar
~
nda rastlad
~~~
m
~
z pek çok ibre ve ifâde bunun ispat
~
d
~
r. el-
cAyanin yukar
~
da zikredilen Türklere dair verdi
~
i bilgiler ve onun alunda
konumuz olan O
~
uzlar
~
/Türkmenleri ele al
~~~~
da bunu göstermektedir.
Bunun da ötesinde el-"Aynrnin O
~
uzlar'a (Türkmenler'e) dâir verdi
~
i bilgi-
ayn
~~
~
eylerden bahsedildi
~
i hemen görülecektir. Bu benzerlik bize el-`Ayanin kayna
~~
n
~
n
Ka
~
garl
~~
oldu
~
unu dü
~
ündüren önemli bir husus olmu
~
tur.
Ka
~
garl
~~
Mahmud'un "Zaman
~
m
~
z
~
n I-lakanlar
~~
bunlardand
~
r" (Uy.. s. 55)
~
eklinde ver-
di
~
i bilgiyi el-rAynt de
~
i
~
tirerek yukar
~
daki ifâdelerle yazm
~~
t
~
r.
7
Buradaki bilgi de aymyla Ka
~
garl
~~
Mahmud'dun cilmlelericlir (Bkz. s. 58) Bu da bize el-
rAynt'nin kayna
~~
n
~
n Ka
~
garl
~~
Mahmud oldu
~
unu gösteren di
~
er bir husustur.
es-Seyf el-Mithenned fi Siret el-Melik el-Mit'eyyed "
~
eyh el-Mahn
~
ftdr, Tah. Fehim
Muhammed
~
eltüt-Muhammed Mustafa ZiyAde, Kahire, 1966-1967, s. 20-21.
486
CE'fi N
ler ci
~
mlesinden olarak Bitki e
~
-
~
am vel-Ermet
~
'de yerle
~
ik halde taifelerin
bulundu
~
u ve bunlar
~
n iki ana bölü
~
e ayr
~
ld
~~~
, bunlardan birine Bozok
(3.)•!) di
~
erine ise Üçok (3
denildi
~
ini kaydetmesi dikkat çekicidir". Bu
bilgi bize ata yurttaki Bozok-Üçok ayr
~
m
~
n
~
n yak
~
n do
~
uya ta
~~
nd
~~~
n
~~
gös-
termektedir. Ayr
~
ca cl-cAynt kendi zaman
~
nda Anadolu ve Suriye'de ya
~
a-
yan Türkmenlerin asl
~
n
~
n Selçuklu hükümdar
~~
Alp Arslan zaman
~
nda Ana-
dolu'ya gelen gruplardan oldu
~
unu da kaydet
~
nektedir
~
". el-cAynt O
~
uzlar-
dan bahsederken Türkmen kelimesini bilinçli ve neyi kast etti
~
ini bilerek
kullanmaktad
~
r. Dolay
~
s
~
yla onun devrinde Türkmen isminin ve i
~
aret etti
~
i
gruplar
~
n belirginle
~
mi
~~
oldu
~
unu söylemek yanl
~~~
olmayacakt
~
r.
el-cAyni'nin Verdi
~
i Bilgilerin De
~
erlendirilmesi
O
~
uzlar'a dair verdi
~
i bilgiler incelenirken ilk olarak el-cAyanin bu
bilgiyi nereden ald
~~~~
meselesi gündeme gelmektedir. Bilindi
~
i üzere
O
~
uzlar'a dair bilgi veren belli ba
~
l
~~
kaynaklar Ka
~
garl
~~
Mahmud'un
Divân
Lügât it-Türk
ve Re
~
üddin'in
Câtni' et-Teviirih
adl
~~
eseridir. Di
~
er kaynakla-
r
~
n genellikle bu iki kaynaktan yararland
~~~~
görülmektedir
TM
. Gerek boyla-
r
~
n
say
~
s
~~
gerekse isimler deki benzerlik bize el-cAynrnin kayna
~~
n
~
n
Ka
~
garl
~~
Mahmud oldu
~
unu dü
~
ündürmü
~
tür.
Divânü Lügâti't-Türk
giri
~
in-
de el-'Aynrnin Ka
~
garl
~~
Mahmud'dan yararland
~~~~
yaz
~
lm
~~
t
~
r. Ancak bu
giri
~
te bahsedilen eser bizim yararland
~~
nn
~
z eseri de
~
ildir'. Faruk Sümer
de eserinde "Ka
~
garl
~~
Mahmud'
~~
n kaynak listesinden yaln
~
z Memlilk devri
müelliflerinden el-Ayni faydalannu
~
ur"" demek suretiyle bu konuya i
~
aret
etmi
~~
ancak ayr
~
nt
~
ya girmemi
~
tir". Merhum Faruk Sümer'in i
~
aret etti
~
i
el-Ykynt,
es-Seyf el-Mühenned,
s. 26; Bozok Üçok meselesine dair bkz. O. ÜçIer Bulduk,
"O
~
uznamelere Göre Üçok-Bozok veya
~
ç-O
~
uz D
~~
-O
~
uz Meselesi",
Türkiye Sosyal Ara
~
t
~
rmalar
Dergisi, el
, 8.3, 1997, s. 109-116; Tufan Gündüz, "O
~
uzlarMirk
~
nenler",
Türkler,
c.2, Ankara,
2002, s. 272; Erdal Aksoy, "O
~
uz Türklerinin idari Yap
~~
ve Boy Te
~
kilat
~
na Bir Bak
~~
",
Türkler,
c.2, Ankara, 2002, s.320.
10
el-`Aynt,
es-Seyf el-Mithenned,
s. 26
"Faruk Sümer,
O
~
uzlar,
~
stanbul, 1992, s.169.
" Ka
~
garl
~~
Mahmud,
Divanii Likat- it-Türk,
Giri
~
, s. XX.
" Sümer, O
~
uzlar, s. 164.
" Burada el-`Aynrnin akranlar
~~
aras
~
nda Türkçe bilen bulunmad
~~~
, Türkçe bir kaynak-
tan
(Divdn)
sadece el-rAyanin faydalanabilece
~
i ifade edilmelidir. Memlökler devrinde M
~
-
s
~
r'
~
n Türkçenin yayg
~
n olarak konu
~
uldu
~
u bir ülke oldu
~
u hat
~
rlan
~
rsa Türkçe ö
~
retmek için
yaz
~
lan eserlerin ana kayna
~~
n
~
n da
Diviin
olmas
~~
kuvvctle muhtemeldir. Bu konuda yaz
~
lan
eserler cümlesinden olarak Ebu flayyan,
Kitabul-
~
drdk
el-Etr&k,
(1 !az. Ahmet
Cafero
~
lu),
~
stanbul, 1931; Besim Atalay,
et-Tuhfet-üz-Zekiyye fi Lugat-il-Türkiyye,
~
stanbul,
1945; Recep Toparl
~
— Nevzat Yan
~
k,
Kildb-1 Mec
~
nft-
~~
Terciinidn-: Türki ve Acemi ve Mugali.
Ankara, 2000; Recep Toparh— Nevzat Yan
~
k
el-Kavaninifl-Külliyye
Ankara, 1909 en ba
~
ta zikredilebilir.
O
~
UZ/I'ÜRKMEN BOYLARI VE DAMGALARI
487
eser el-cAyanin tarihe dair di
~
er önemli ve büyük eseri olal
~~
clkd el-
Cumân'a
aittir. Faruk Sürner'in eserinde
es-Seff el-Mühenned'e
ve buradaki
~
nalumata dair bir bilgiye tesadüf olunmamaktad
~
r. el-cAyni'de geçen O
~
uz
boylar
~
= isimlerini ele ald
~~~
m
~
zda listenin ba
~~
nda kaba' (6r1) olarak
görülen isim muhtemelen bir yaz
~
m hatas
~
d
~
r. Ka
~
garl
~
'daki Kay
~~~
(6)1)
yaz
~
l
~~~~
muhtemelen ya müellif, ya müstensih ya da eseri ne
~
reden
taraf
~
ndan yanl
~~~
okunmu
~~
ve yaz
~
lm
~~
t
~
r. Zira Ka
~
garl
~
'daki da
~
nga ile el-
`Aynrde verilen damgan
~
n kar
~~
la
~
t
~
rmas
~~
da' bu boyun Kay
~~
oldu
~
unu
göstermektedir. Dodurga'n
~
n yaz
~
l
~~~~
Ka
~
garl
~~
Mahmud'unki ile ayn
~
d
~
r.
Ka
~
garl
~
'
~
nn Tourka
) olarak yazd
~~~~
isim el-cAyade Tot
~
r (..
~
k,$)
olarak yaz
~
lm
~~
t
~
r ki "ka" hecesinin dü
~
tü
~
üne delalet eder. Çepni isminin
de yine el-cAyanin eserinde yanl
~~~
yaz
~
ld
~~~~
görülmektedir. Metinde
Habeti (
~
eklinde yaz
~
lan Çepnileri dan
~
ga kar
~~
la
~
t
~
rmas
~
yla tespit
ettik. el-cAynt'nin verdi
~
i boy isimleri aras
~
nda, muhtemel bir müstensih ya
da modern zamana ait bir dizgi hatas
~
ndan kaynakl
~
, en bozuk yaz
~
lm
~~~
isim
Çepnilerinki olarak görülmü
~
tür. Bügdüz isminin ise yine bir yaz
~
m yanl
~~~~
oldu
~
unu tahmin etti
~
imiz Bügzür halinde yaz
~
ld
~~~~
görülmektedir. Zira
Ka
~
garl
~
'daki da
~
nga ile el-`AynI'deki damgan
~
n kar
~~
la
~
ur
~
lmas
~~
sonucu
damgalar
~
n ayn
~~
oldu
~
u görülmü
~
tür. Alka-Evli ve Kara-Evli Boylar
~~
el-
`Aynt'de muhtemel bir yaz
~
m yanl
~~
' ile Ka
~
garl
~
'daki "bölük" olarak yaz
~
lan
k
~
s
~
m "yölük" olarak yaz
~
lm
~~
t
~
r. Yine bu boylarm damgalar
~
m kar
~~
la
~
urd
~
-
~~
m
~
zda Ka
~
garl
~~
ile el-'Aynt'nin ayn
~~
oldu
~
unu gördük. Buradaki "Bölük"
ve "Yölük"
~
eklindeki "b" ve "y" farlun
~
n müstensih veya na
~
ir hatas
~~
olmas
~~
muhtemeldir. Buradaki yaz
~
l
~~
ta kelimenin
~
llik ve Üylük okuluna ihtimali
de vard
~
r'. Ka
~
garl
~
'dan ba
~
ka kaynaklarda görülmeyen Çaruklug boyunun
el-cAynrde yer almas
~~
da el-cAynl'nin Ka
~
garl
~
'dan faydaland
~~~~
görü
~
ünü
desteklemektedir. Ayr
~
ca Çaruklulara dair dü
~
ülen "say
~
lar
~~
az ve dan
~
galar
~~
belli de
~
il" ifadesinin el-cAynt taraf
~
ndan tekrar edilmesi görü
~
ümüzü teyid
eden di
~
er bir husustur. Yaparl
~
, K
~
z
~
l( ve Kark
~
n'
~
n el-cAyanin de listesin-
de yer almam
~~~
olmas
~~
bilgilerin (Ka
~
gar
~
'dan al
~
nd
~~~
) görü
~
ümüzü destek-
leyen di
~
er bir veridir. el-cAynt'de dikkat çeken bir husus baz
~~
boy isimleri-
Kay
~~
Damgas
~~
için bkz. Sümer,
O
~
uzlar,
s. 169.
"
1
~
slam müellifieri (tarihçiler, co
~
rafyactlar, seyyâblar) Türkçe isimlerin yaz
~
l
~~~
nda bu
dili bilmediklerinden zaman zaman hatalara dü
~
mü
~
lcrdir. Zaman içindeki istinsahlar s
~
ras
~
n-
da nüshalardaki isimlerin asl
~
nda uzakla
~
arak do
~
ru okunup anla
~~
lamaz bir hale geldi
~
i de
görülmektedir. Modern zamanlarda bu eserleri ne
~
redenlerin Türkçe'yi bilmemeleri ve itinal
~~
bir ara
~
t
~
rmaya giri
~~
nemeleri sebebiyle Türkçe kelimeler konusunda yetersiz kald
~
klar
~~
da
görülmektedir. Dolay
~
s
~
yla burada Alka-evli ve Kara-evli kelimesinin okunu
~
unda "evli" kcli-
mesinin inccicdi
~
imiz melinde Üylük, ilik veya Bölük okunmak ihtimali vard
~
r. Biz tarihçi ve
filologlar
~~
mü
~
tereken ilgilendiren ve üzerinde henüz mutabakata var
~
lmam
~~~
bu konuda
~
imdilik yukar
~
daki okunu
~
lar
~~
veriyoruz.
488
AL
~
AN Ç:ET
~~
N
nin Ka
~
garl
~
'daki tclaffuzundan farkl
~~
olarak sonraki dönemdeki telaffuzla-
unlu da verilmi
~~
olmas
~
d
~
r. Mesela, Yazg
~
r boyu ayr
~
ca Yaz
~
r olarak da ve-
rilmi
~
tir. Y
~
valar yine ayn
~~
~
ekilde sonraki dönem kullan
~
l
~~~
yla da zikredil-
mi
~
tir. Sal
~~
rlar için Salgur olan kullan
~
m yan
~
nda el-Ayni Salur da denildi-
gine i
~
aret etmi
~
tir. Begdili için de benzer bir durum gö
~
iihnektedir. Lis-
temizde Faruk Siimer'in tercihine uyarak Çar
~~
klu boyunu Yaparl
~
'mn kar-
~~
s
~
na koyduk. Ancak Çarukl
~~
lar
~
n damgas
~~
verilmedi
~
inden bu tayinimizin
bir tahminden ibaret oldu
~
unu ifade etmeliyiz. Burada eseri ne
~
redenlerin
O
~
uz boylarm
~~
yazarken okumadaki zorluk veya anla
~~
lama
~
na sebebiyle
eserin yay
~
n
~~
s
~
ras
~
nda yeni dizgisinde de hatalar olabilece
~
ini ifade etmek
istiyoruz. Zira Arap müelliflerince kadim olsun modern olsun Türkçe isim-
lerin yaz
~~~~~~
ve okunmas
~~
bir s
~
k
~
nt
~~
te
~
kil etmektedir. Biz yaz
~
mlardaki bu
s
~
k
~
ntly
~~
da
~
ngalar
~~
kar
~~
la
~
urmak suretiyle a
~~
naya çal
~~
t
~
k ve gereken yerde
boy isimlerini buna göre tayin ettik. Bütün bu ortaya koydu
~
umuz bilgiler
el-cAynrnin kayna
~~
n
~
n Ka
~
garl
~~
Mahmud oldu
~
unu göstermektedir. Böy-
lece bu çal
~~
mayla daha önce merhum Faruk Sümer taraf
~
ndan bir cümle
ile i
~
aret edilip geçihni
~~
olan ve ilim âlcmince daha sonra üzerinde durul-
maya!' bir Men
~
le
~
k kayna
~~
ndaki O
~
uzlar'a dâir bilgiler ve kayna
~~~
konusu
de
~
erlendirilmeye çal
~~~
lm
~~
tir.
Sonuç
Men
~
le
~
kler devrinde Türkçe ordu'nun ve saray'
~
n dili idi. Devrin baz
~~
devlet ve ilini adamlar
~
nca da bilindi
~
ini rahatl
~
kla söyleyebiliriz. Türk as
~
ll
~~
olmas
~~
hasebiyle eVAyni de Türkçe bilen zevât aras
~
nda idi. Kendisinin
Ka
~
garl
~~
Mahmud'a
~~~~~
ttali olmas
~
,
Divlin't
do
~
rudan görmü
~~
ya da dolayl
~~
olarak ondaki bilgileri kullanm
~~~
olmas
~~
dikkat çekicidir. Yaz
~
l
~~
kaynaklar
~
n
çok fazla olmad
~~~~
devirlere ait
~
nuahhar kaynaklarda rastlanan bilgiler
kendilerinden önceki devirlere dâir önemli ipuçlar
~~
verirler. ~la dö-
nemi tarihçileri, kendilerinden çok önce kaleme al
~
nan eserlerdeki çok
ehenuniyetli ve art
~
k elde bulunmayan bu eserlerdeki bilgileri zaman
~
m
~
za
kadar ula
~
tn
~
nakla temâyi
~
z ederler: Daha önce Prof. Dr. Fuat Köprülü
O
~
uz Menk
~
besi'yle ilgili mali
~
mât
~~
bize ula
~
t
~
ran bir
~
nt
~
ellif ve eserinden
söz ederken Aybek ed-Devâdârrnin
Dürer et-Ticân ve Gurart
~~
Teld
~
rilz ez-
Zaman
adl
~~
eserinde bu eserden bahsedip içindeki önemli malumat
~~
aktar-
d
~~~
n
~~
yazm
~~
t
~
'. Daha sonra Prof. Dr. Faruk Sümer, Dede Korkut Destan-
lar
~~
hakk
~
nda en eski bilginin Memli
~
k devri müelliflerinden Aybck ed-
Devâdârrnin eserinde bulundu
~
undan bahsetmi
~~
idi". Prof. Dr. Ahmet
Bican Ercilasun ise konumuz bak
~
m
~
ndan son derece ilgi çekici bir bilgi
17
Fuat Köprülü,
Türk Edebiyatu
~
da ilk Mutasavv
~
llar,
Ankara, 1901, s.25-26.
I
" Sümer,
O
~
uzlar,
s. 274.
O
~
U7/
TÜRKMEN BOYLARI VE DAMGAI.ARI
489
vern
~
ektedir. el-cAynl'ye kaynakl
~
k te
~
kil etti
~
ini ortaya koydu
~
umuz
Ka
~
garl
~~
Mahnu
~
d'un bugün elimizde bulunan tek nüshas
~~
Sâveli Muham-
med b. Ebi Bekr
~
bni Ebi'l-Feth taraf
~
ndan 1266'da -Memlükler devrinde-
~
am'da istinsah
Memlfik devrinin önemine bir kere daha dik-
kat çekmesi yan
~
nda bu bilgi, bizim el-cAyanin Ka
~
garl
~~
Mahn
~
ud'un ese-
rini asl
~
ndan görerek kulland
~~~
na dâir olan görü
~
ümüzü de güçlendirmek-
tedir. Umt
~
lur ki bundan sonra O
~
uz boylar
~~
ile ilgilenen mütehass
~
slar
Memlfik devri kaynaklar
~
n
~~
yeni bir yakla
~~
mla kullan
~
rlar.
O
~
UZ/TÜRKMEN BOYLARININ KAR
~
ILA
~
TIRMA TABLOSU
Re
~
idüddine
Göre O
~
uzlar
(24 Boy)
Ka
~
garl
~
'ya
Göre O
~
uzlar
(22 Boy)
el-`Ayni'ye Göre
O
~
uzlar
(22 Boy)
Yaz
~
clo
~
lu'na
Göre O
~
uzlar
(24 Boy)
Bozok
Kay
~~
Kay
~
g
Kay
~
g
'<ay
~~
Bozok
Bayat
Bayat.
Baya
~~
Bayat
Bozok
Karaevli
Alka-Bölük
Alka-Üylük/I Ilik/Bölük
Alka-Evli
Bozok
Alkaevli
Kara-Bölük
Kara- Üylük/
~~
Ilik/Bölük
Kara-Evli
Bozok
Yaz
~
r
Yazg
~
r
Yazg
~
r/Yaz
~
r
Yaz
~
r
Bozok
Döger
Töker
Töker/Döger
Döger
Bozok
Dodurga
Tot
~
rka
Toi
~
r
Do<lurga
Bozok
Yaparl
~~
Çaruklu
Çaruklu'/Çaruklu
Yaparl
~~
Bozok
Av
~
ar
Mar
Al
~
ar/Av
~
ar
Av
~
ar
Bozok
K
~
z
~
k
-
-
K
~
z
~
k
Bozok
Begdili
Beg:Dli
Beg:Fili/Begdili
Begdili
Bozok
Kark
~
n
-
-
Kark
~
n
Üçok
Bay
~
nd
~
r
Bay
~
nd
~
r
Bay
~
nd
~
r
Bay
~
ndur
Üçok
Beçene
Beçenek Becenek
Biçene
Üçok
Çavuldur
Çuvaldur
Çavulduz (Çavuldur)
Çav
~
nd
~
r
Üçok
Çepni
Çepni
I lal
~
cti (Çepni)
()elini
Üçok
Salur
Salgur
Salgur/Salur
Salur
Üçok
Eymür
Eymür
Eymür
Eymür
Üçok
Alayuntlu
Ala-Yundlug
Yundlug
Alayundlu
Üçok
Üregir
Üregir-Yüregir
Üregir/Yüregir
Üregir
Üçok
Yigdir
~
gdir
igdir/Yigdür
~
gdir
Üçok
Bügdüz
Bügdüz
Bügzür
Bügdüz
Üçok
Y
~
va
~
va, Yiva
~
va/Yiva
Y
~
va
Üçok
K
~
n
~
k
K
~
n
~
k
K
~
n
~
k
K
~
n
~
k
Ahmet Bican Ercilasun,
Türk Dili Tarihi,
Ankara, 2004, s.322; Ka
~
garl
~~
Mal
~
mud,
Divanü Lügat-it-Türk, s.XX-XXI.
%
1
,
'