ArticlePDF Available

Mütareke Dönemi’nin İlk Aylarında İstanbul’da Ekmek Meselesi

April 2014
Belleten 78(281):287-314

DOI:10.37879/belleten.2014.287

License
CC BY-NC 4.0

Authors:

Harp dönemi ve sonrasındaki olağanüstü şartların hüküm sürdüğü zamanlarda insanların yüz yüze kaldığı en önemli tehlike iaşe sıkıntısı ve yoksulluktur. Birinci Dünya Harbi'nden çıkan Türk toplumunun da Mütareke Dönemi'ndeki öncelikli sorunu, temel ihtiyaç maddelerini ve özellikle ekmek ihtiyacını karşılamak olmuştur. Özellikle nüfusun yoğun olarak bulunduğu şehirlerin harp sonrasındaki iaşe sorunu hükümetlerin adeta imtihan konusu olmuştur. Bu makalede, mütareke döneminin ilk dört ayında iktidarda bulunmuş olan Ahmet Tevfik Paşa Hükümeti'nin İstanbul halkının iaşesini, özellikle ekmek ihtiyacını, karşılamak üzere yapmış olduğu icraat ve başvurduğu çözüm yolları üzerinde durulmuştur.

Available via license: CC BY-NC 4.0

Content may be subject to copyright.

MÜTAREKE DONEM

LK AYLARINDA

STANBUL'DA

EKMEK MESELES

NECAT

ÇAVDAR

Giri

: Harp Esnas

nda

enin Durumuna Genel Bak

~~~

Harp, yoksulluk ve ekonomik ya

n alt üst olmas

anlam

na gelmektedir. Bu

duruma neden olan pek çok olay birbirine ba

olarak geli

mektedir. Ekonomik kay-

naldann tükenmesi ve harbin getirdi

i ola

anüstü

artlarla üretimin dü

mesi, stoklar

olmayan bir harp ülkesi için tam bir y

m demektir. Birinci Dünya Harbi de Türk

toplumunu böyle bir ekonomik y

la kar

~~~

kar

ya b

rakm

r. Harp y

llar

nda oldu-

u gibi mütareke döneminde de toplumun s

lar

= ba

nda Istanbul'un ia

esi ve

özellikle ekmek s

yer alm

Daha harbe girilmeden

ttihat ve Terakki Hükümeti tarafindan ia

e i

lerini

tanzim için baz

pratik çözümlere ba

vurulmu

tur. Seferberlikten bir hafta sonra; 9

ustos'ta, ia

e i

leriyle me

gul olmak, halk

n ve ordunun ihtiyaçlar

temin etmek

üzere harbiye, maliye ve dâhiliye naz

rlanndan olu

an bir komisyon kurulmu

tur.

27 Ocak 1915 tarihinde ise bu

day al

m ve da

ile me

gul olmak üzere Kara

Kemal'in ba

kan

bulundu

u Esnaf Cemiyeti görevlendirilerek bütün de

irmenlerin

hükümet hesab

na çali

malai

lanm

r'.

8 Nisan 1915 tarihinde, uygulanmas

ndan Dâhiliye Naz

n Talat Bey sorumlu

olmak üzere, 3 maddelik bir kanun layihas

haz

rlanarak geçici olarak uygulamaya

konulmu

tur. Geçici kanunla, istanbul'un bir dü

man donanmas

tarafindan i

gali ih-

timaline kar

~~~

ehrin un ve ekmek ihtiyac

depolanmak suretiyle kar

danabilmesi

amac

yla

ehremanetine 6 ay vade ile 30 bin lira avans kulland

rdmas

ile

stanbul

* Yrd. Doç. Dr., Gaziosmanpa

a Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Tokat /

TÜRKIYE, necaticaydar@gop.edu.tr

'Vedat Eldem,

Harp ve Mütareke Y

llar

nda Osmanl

mparatorlu

u'nun Ekonomisi,

TTK Yay

nlan, Ankara

1994, s. 39.

288



NECAT

ÇAVDAR

ve Beyo

lu'nun bir ayl

k ihtiyac

olan 40 bin çuval unun temin edilmesi karar alt

ahnm

Harp esnas

nda

stanbul'un ekmek da

mmdan sorumlu olan

ehremanetP,

ekmek da

nda meydana gelen gecikme ve düzensizliklerin ortadan kald

lmas

için, 1916 y

Haziran ay

nda bir icraat te

ebbüsünde bulunmu

tur. Harp esnasm-

daki uygulamaya göre; Istanbul'un ekmek ihtiyac

kar

lamak üzere kullan

lan un,

day, m

r gibi malzemeler askeriye taraf

ndan vagonlarla Sirkeci'ye getiriliyor, bu-

rada malzemeyi teslim alan

ehremaneti de bu malzemenin gerekli yerlere da

yap

yordu. Ancak Sirkeci Gan ve buraya ula

an demiryolu hatlar

askeri sevkiyat

dolay

yla sürekli me

gul oldu

undan ia

enin tahliyesi sadece hatlar bo

oldu

unda

yapllabiliyordu. Bu durum ia

e i

lerinde gecikmelere, düzensizlilclere ve

ikâyedere

neden oluyordu. Bu s

n ortadan kald

lmas

için harekete geçen

ehremaneti,

Dâhiliye Nezareti'ne ba

vurarak, Sirkeci'den

stanbul gümrü

ü önüne kadar uzana-

cak geçici bir demiryolu hatt

dö

enerek ia

e tahliye yeri olu

turulmas

gerekti

ini teklif

etmi

tir. Dâhiliye Naz

n Talat Bey bu öneriyi olumlu bulmu

ancak Nafia Nezareti bu

teklifin teknik nedenlerle kabul edilemeyece

ini bildirmi

tir. Nafia Nezareti, Dâhiliye

Nezareti'ne gönderdi

i tezkirede; yapt

klan incelemelerde, teklif edilen hatt

n araba

vapuru iskelesini k

smen kesece

ini, di

er vapurlann iskeleye yana

makta güçlük çeke-

ini ve askeri sevkiyatm alcsayaca

tespit ettiklerini gerekçe göstermi

tir

Yine 1916 y

nda

"Ho)et-i Mahst

sa-z Tican:ye"

kilat

kurularak yönetimin ba

na, esnaf üzerindeki gücü ile bilinen

stanbul mebusu Kara Kemal getirilmi

ti. Ko-

misyonun temel görevi bu

day, arpa, bulgur,

eker, zeytinya

~~~

ve gaz gibi maddelerin

kontrol alt

na almakt

'. Bu ad

mlarla yiyecek ve yakacak maddelerinden

epeyce stok da yap

. Ancak bat

dan Istanbul'a gelen ticaret yollan= harp yü-

zünden t

kanmas

ve stoldann erimesiyle

stanbul nüfusu a

r bir ia

e s

ile kar-

lla

. Nakliye vas

talanmn yetersizli

i ve kömür lutl

~~~~

nedeniyle i

letilememesi

yüzünden Anadolu'dan zahire naldinin yap

lamay

~~~~

da ia

e sorununun büyümesinin

önemli nedenlerindendi

BOA. DH.

. UM. 89-01/1-7.

Osmanl

Devleti'nde firmal

k, ekmek üretimi, da

ve pazarlama= kurallara ba

layan 46 mad-

deden müte

ekkil ekmekçilik hakk

nda nizamname 13 Temmuz 1870 tarihinde ç

kar

r. "Etmekçilik

Nizamnamesi" ile ülkemizdeki modern ekmek üretimine Tanzimat'tan sonra ilk defa standart getirilmi

tir

(Mehmet Seyitdanho

lu, "Yerel Yönetim Metinleri XII- Etmekçilik (Ekmekçilik) Hakk

nda Nizamname",

Ça

Yerel Yönetimler Dergisi,

C. 7, sy. 1,1998, s. 123; Mehmet Seyitdanho

lu,

Tanzimat Döneminde Modern

Belediyeeili

in Do

up,

Türkiye

~~~

Bankas

Yay

nlan,

stanbul 2010, s. 179). Ekmekçilik Nizarnnamesinin tam

metni için bkz.

Düstar, Birinci Tertib,

C. 2, s. 528-534).

BOA. DH.

UM. EK. 22/72.

Zafer Toprak,

Ittihat ve Terakki ve Devletçilik,

Tarih Vakf

Yurt Yay

nlar

stanbul 1995, s. 94.

Mehmet Temel,

gal fillannda Istanbul'un &y

l Durumu,

T.C. Kültür Bakanl

~~~~

Yay

nlar

, Ankara

1998, s. 30-31.

MOTAREKE DONEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

289

Kara Kemal ve çevresinin ia

e sorununa çare bulamamas

üzerine hükümet bir

m daha atarak 18 A

ustos 1917 tarihinde

e-i Umumiye Kararnamesi ve Suret-i Tatbi-

kiyesini Mü

'ar Talimatname"yi

karm

r. 12 maddeden olu

an bu kararname ile Har-

biye Nezareti'ne ba

olmak üzere

e Umum Müdürlü

ü kurularak Umum Müdür-

lük makam

na Askeri Levaz

m Dairesi Reisi

smail Hakk

a getirilmi

tir. Umum

Müdürlü

ün temel görevi, ordunun ve halk

n ekmeklik ve yemeldik hububat

sat

almak veya yurt d

~~~

ndan temin etmek

olarak belirlenmi

tir.

Hükümet ald

~~~~

bu önlemler ile

stanbul'un artan ia

e sorunu ile ba

a pkamad

ndan ihtiyaç maddeleri üzerine yap

lan spekülatif hareketler büyümeye ve fiyatlar

daha da yükselmeye devam etmi

tir. Hükümet bu ortamda ihtikân önlemede cayd

olaca

dü

ündü

ü bir ad

m atarak Sadrazam Talat Pa

a ba

kanl

~~~

nda bir

"Men-i

htikcir Heyeti"

kil etmi

tir

. Bunun ard

ndan 30 Temmuz 1918 tarihli kararname

ile

e Umum Müdürlü

ü,

e Nezareti'ne dönü

türülerek naz

k görevine Kara

Kemal Bey getirilnü

tirl°.

e Nezareti; ordunun, fakirlerin ve memurlann ia

esi için

gerekli olan temel besin ve tüketim maddelerini sa

laman

n yan

ra Hilal-i Ahmer,

Müdafaa-i Milliye, Matbuat, Donanma ve Himaye-i Etfal cemiyetlerinin ihtiyaçlar

da sa

lamak gibi bir yükü üstlenmi

tir".

e Nezareti'nin kurulu

unu tamamlama-

1918 y

Eylül ay

bulmu

tur. Bu esnada harbin neticesi belli olmu

, Talat Pa

Hükümeti'nin 8 Ekim 1918'de istifa etmesi üzerine, yerine kurulan Ahmet

zzet Pa

Hükümeti'nde

e Naz

~~~~

görevine Celal Muhtar Bey getirilmi

ti'''.

Harbin son aylar

nda kurulan

e Nezareti henüz kurulu

amas

tamam-

layamadan Ahmet

zzet Pa

a Hükümeti Mondros Mütarekesi'ni imzalam

r. Harp

sona erdi

inde ailelerin pek ço

u ihtiyarlardan, çocuklardan ve dullardan ibaret kal-

, meydana gelen yang

nlar nedeniyle

stanbul harap bir hale gelmi

tir'

. Istanbul'a

dönebilen insanlar

ehrinde, semtinde ve ailesinde açl

k, yoksulluk ve peri

anl

k man-

e-i Unzumye Kararnamest;

Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1333/1917; Bu kararname; 17 Te

rin-i

sani/Kas

m 1918'de Ticaret ve Ziraat mü

terek encümeninde, 5 Kanun-

sani/Ocak 1918'de Adliye En-

cümeninde, 17 Kanun-

sani/ Ocak 1918'de Muvazene-i Maliye encümeninde görü

üldükten sonra kanun

haline getirilerek yürürlü

e konulmu

tur

(Meclis-i Mebusan Encümen Mazbatalan ve Levayih-i Kanuniyye,

Sene

1334, C. 2, TBMM. Bas

mevi 1993, s. 156-163).

Düstur, Tertib-i Sani,

C. 9, Evkaf Matbaas

stanbul 1928, s. 708.

Nüzhet Sabit,

e'de K

rkbe

Gün,

Yay

na Haz

rlayan: Cüneyd Okay,

stanbul 2006, s. 1; Toprak,

a.ge.,

s. 114.

1°

lhan Tekeli- Selim

lkin, "Osmanl

mparatorlu

u'nun I. Dünya Sava

ndaki Ekonomik Düzen-

lemeleri

çinde

e Nezareti ve Kara Kemal Bey'in Yeri",

XII. Türk Tarih Kongresi, C. III,

TTK Yay

nlar

Ankara 1990. s. 1170; Cüneyd Okay,

Bir Me

rutiyet Ayd

m Nüzhet Sabit,

Akça

Yay

nlar

, Ankara 2001, s. 134.

" Toprak,

a.ge.,

s. 126.

Metin Ap

~~~~

Mare

al Ahmet

zzet Pa

TTK Yay

nlar

, Ankara 1997, s. 152; Ahmet

zzet

Ferya

Yay. Haz: Süheyl

zzet Furgaç-Yüksel Kanar, Nehir Yaymlan,

stanbul 1993, s. 14.

Bilge Criss,

gal Alt

nda

stanbul,

leti

im Yay

nlan,

stanbul 2007, s. 41-42.

290



NECAT

ÇAVDAR

zaralan ile kar

lard

. Sakatlar, terhis edilmi

askerler, birlikleri la

vedilmi

zabit-

ler Istanbul'u doldurmu

lard

Mütareke

stanbul'unda adeta iki farkl

hayat ya

anmaktayd

. Bir yanda yeni

aç

lan bir y

~~~

n lokanta, bar ve gazinosu ile gerçeklerden habersizce e

lenen Beyo

lu, öte yanda kendi tevekkülü ve

rab

ile ba

a olan as

stanbul, yani sur içi

kenti'. Dönemin bas

n organlan, ülkede ya

n ne denli zorla

~~~

ve fukaral

hangi boyutlarda oldu

unu gösteren haberlerle doluydu. "Muallimlere kuma

vesikas

verilecek", "Memur hammlara ayakkab

vesikas

verilecek", "Memurlara patiska ve

kundura tevzii vesikas

verilecek", "ekmek, gram

tenzil ile tevzi edilecek", "ahaliye

yüzer gram zeytinya

~~~

tevzi edilecek" nevinden haberler, intihar haberleri her gün

gazetelerin sayfalar

doldurmaktayd

. Oya yaparak göz nurunu birkaç kuru

a sa-

tan

ehit e

leri, yetimlerine bakmak için çama

ra giden büyilkanneler, vann

unu

satan memurlar, emekliler ve hatta saray mensuplan'

mütareke

stanbul'unun insan

manzaralar

aras

nda yer almaktayd1

Harp sona ermi

ancak harp y

lan boyunca ia

e sorununa kal

bir çözüm bu-

lunamad

~~~

ndan mütareke döneminin ba

lar

nda sorun had safhaya ula

~~~

stan-

bul ahalisi açl

kla yüz yüze gelmi

tir. Mütarekenin a

r yükünü s

rtlanan Tevfik Pa

Hükümeti'nin kar

nda çözüm bekleyen birçok ekonomik ve siyasal sorun bulun-

maktayd

. Istanbul'un ia

e s

, enflasyon ve memurlar

n ödenemeyen ayl

klan bu

sorunlann ba

nda gelmekteydi

18.

Yoksullukla ekmek aras

nda güçlü bir ba

bulunmaktad

r. Ekmek, insanlann te-

mel besini oldu

u gibi, yoksullann hayatta kalabilmeleri için de son dayanakland

Yoksul ki

i, kat

k olmasa da ekmekle karn

doyurabilir ve gelecek günlerde daha iyi

artlarda ya

ayaca

~~~

ümidini beslemeye devam edebilir. Bu sebeple mütarekenin ilk

aylar

nda, özellikle ekmek s

, Tevfik Pa

a Hükümeti'nin adeta imtihan! olmu

tur.

evket Süreyya Aydemir,

Tek Adam,

C. I, Remzi Kitabevi,

stanbul 1983, s. 351; Aynca blcz. Tevfik

Çavdar,

Milli Miica

lek'ye Ba

larken Say

lark Durum ve Genel Görünüm

Cumhuriyet Gazetesi yarnlan, 2001, s. 48.

stanbul-Beyo

lu kar

l, Türk edebiyat

nda pek çok roman

n temas

olu

turmaktad

r. Bu ro-

manlar aras

nda; Yakup Kadri'nin Sodom ve Gomore'si, Mithat Cemal Kuntay'

n Üç Istanbul'u, Halide

Edip'in Ate

ten Gömlek'i, Ercüment Ekrem Talu'nun Gün Bata

iten'i, Ahmet Hamdi Tanpmar'

n Sahnenin

~~~

ndalciler'i ve Kemal Tahir'in Esir

ehir serisi önde gelenlerdir. Istanbul'un mütareke döneminin sosyal

anusuu gerçeklerden hareketle ortaya koyan bu eserlerde as

stanbul (sur içi) yakam

ve haysiyetin simgesi

olarak riceltilirken Beyo

lu ve uzant

lan ise ihanetin, i

birlikçili

in, teslimiyetin ve zilletin simgesi olarak a

lanmaktad

r. (Tamer Erdo

an,

Türk Roman:I:da Mütareke Istanbul'u,

Kanat Kitap,

stanbul 2005, s. ix).

Son Osmanl

Sadrazam

Ahmet Tevfik Pa

a da harpten sonra, ailesinin geçimini sa

layabilmek

ve ekonomik s

lardan kurtulmak için, gümü

yalann

ve kadife perdelerini, Alman imparatoru II.

Wilhelm'in hediye etmi

oldu

u özel plaketin elmas ta

lann

, Sultan II. Abdulhamid taraf

ndan hediye edil-

olan lohan alt

n kabzas

satmak zorunda kalm

r (Necati Çavdar,

Son Osmanl

Sadrazamt Ahmet Tevfik

0.M.e. Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas

lmanu

Doktora Tezi, Samsun 2010, s. 21).

° Tevfik Çavdar,

Türkiye Ekonomisi'nin Tarihi,

imge Kitabevi, Ankara 2003, s. 128-132.

Feridun Ergin, "Mütareke Kabineleri",

Atatürk Ara

rma Merkezi Dergisi,

C. VII, s. 21, s. 395.

MUTAREKE DÖNEM

LK AYLARINDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

291

Bu çal

mada mütareke döneminin ilk aylannda

stanbul'da ya

anan ekmek yok-

u problemi ve bu problemle mücadele için Tevfik Pa

a Hükümeti'nin ald

~~~~

tedbir-

ler ortaya konulmaya çal

~~~

lacakt

Ahmet Tevfik Pa

a Hükümeti'nin P

rogram

'nda

e Konusu

Talat Pa

a Hükümeti'nin istifas

üzerine 14 Ekim 1918 tarihinde kurulmu

olan

Ahmet

zzet Pa

a Hükümeti 30 Ekim 1918 tarihinde Mondros Mütarekesi'ni imzala-

ktan sonra, 25 günlük bir iktidar süresinin ard

ndan, 8 Kas

m 1918 tarihinde istifa

etmi

tir

. Sultan Vahdeddin yeni hükümeti kurmak üzere 11 Kas

m 1918 tarihinde

Ahmet Tevfik Pa

a'y

görevlendirmi

, kabinesini kuran Tevfik Pa

a 12 Kas

m 1918

tarihinde icraata ba

lam

r".

Sultan Vahdeddin tarafindan Sadrazam Tevfik Pa

a'ya yaz

lan atama yaz

nda

"harp

artlar

ndan do

an gayri kanuni muamelelerin çabucak izale.siyle memlekette kanun hükümle-

rinin icras

öncelikli olarak vurgulanmaktayd

. Yani kamuoyundaki

ikayet ve huzur-

suzlu

un giderilmesinin öncelikli yolunun ahalinin en acil ihtiyac

olan ia

e konusu-

nun halledilmesinden geçece

i idrak edilmi

ti. Ancak bu öneme tezat te

kil edercesine,

bir ia

e naz

n bulunamad

~~~

ndan, Tevfik Pa

a'n

n onay için Padi

aha sundu

u kabine

listesinde

e naz

n kar

nda

imdilik bo

, seçilmek üzere"

yaz

. Yeni hükü-

met zaten

nezyetten mahrum, üyeleri irtikabla maruf; taassupla me

hur ve deli""

olarak suç-

lan

rken bir de ola

anüstü

artlann en çok ihtiyaç duyulan naz

n belirlenememi

olmas

kamuoyunda tepkiyle kar

lanm

Gazeteler bu konuyu ilk sayfalanna ta

yarak bu durumu hükümet için bir zaaf

olarak de

erlendirip farkl

çözüm yollan üzerinde durmu

lard

kdam gazetesi 13

Kas

m tarihli nüshas

nda bu konuyu ele

tirerek:

"sulh zaman

nda akla bile gelmeyen

e Nezareti, bugün Harbiye ve Bahriye

Nezareti'nden bile mühimdir. Bu nezarete bir kahraman bulunamamas

çok

manidard

~~~

kolay olsayd

birçok aday bulunurdu,

e Nazin Dr. Ce-

lal

Bey bile ibka edilmeyi istemiyor. Hükümet ne yaparsa yapmal

Celal Muhtar

Bey'i ikna etmeli, bu i

i ondan ba

ka çözecek yoktur"'

Taktrim-i Vekayi,

15 Te

rin-i evvel/Ekim 1918, nr. 3368.

° Ap

~~~~



s. 170;

lcdam, 1

0 Te

rin-i sani/Kas

m 1918, nr. 7811.

BOA. DH. SA

D-d, 2/1008.

dcaim-i Vekayi,

12 Te

rin-i sani/Kas

m 1918, nr. 3392.

Taknim-i Vekayi,

12 Te

rin-i sani/Kas

m 1918, nr. 3392.

BOA. DU

T. 9/42.

Cavid Bey,

Felaket Günleri, Mütareke Dezrri'nin Feci Tarihi, C. I, Yay.

Has: Osman Selim Kocahano

lu,

Temel Yay

nlan, Istanbul 2000, s. 60.

kdam,

13 Te

rin-i safi Kas

m / 1918, nr. 7814.

292



NECAT

ÇAVDAR

ifadelerine yer vermi

tir.

kdam ayn

tarihli nüshas

nda,

e Naz

n bulununcaya ka-

dar nezaret i

lerinin Dâhiliye Naz

n Mustafa Arif Bey tarafindan yürütülece

ine dair

rivayederden bahsetmi

tirv. Tevfik Pa

a Hükümeti'ni en fazla ele

tiren gazete olan

Minber ise "En Müstacil i

ler" ba

yaz

nda böyle hassas bir dönemde en faz-

la faaliyet göstermesi gereken nezarederin ba

nda

e Nezareti'nin geldi

ini ifade

ederek bu mühim vazifeyi vekâlette b

ralulmay

p ihtisas sahibi bir

ahs

asaleten tayin

etmesini sadrazamdan rica etmektey

(

i28

Hükümet'in kurulmas

n üzerinden günler geçmesine ra

men Sadrazam Tevfik

e Nezareti için bir aday bulamam

. Nihayet hükümet program

n Meclis-i

Mebusan'a sunulmas

na bir gün kala, 17 Kas

m 1918 tarihinde,

e Nezareti'ne

vekâleten Muzaffer Bey tayin edilmi

tir". Muzaffer Bey'in ia

e i

lerine sadece 12 gün

tahammül edebildikten sonra istifa etmesi üzerine", hükümet 29 Kas

m'da Maliye

Heyeti Tefti

iyesi Reisi Ra

it Bey'i asaleten ia

e Nezareti'ne tayin etmi

tirm.

e gibi

sorumlulu

u üst seviyede bir i

için naz

r bulmak kolay olmad

~~~

ndan, kuruldu

17 A

ustos 1918'den 20 Ocak 1919 tarihindeki la

na kadar

e Nezareti'nde çok

k olarak naz

r de

ikli

i yap

r. Nezaretin kurulu

undan itibaren Talat Pa

Hükümeti'nde Kara Kemal Bey

, Ahmet

zzet Pa

a Hükümeti'nde Celal Muhtar

Bey", Tevfik Pa

a Hükümederinde ise vekâleten Muzaffer Bey

, Ra

it Bey", vekâleten

zzet Bey

ve Abdurrahman Bey

e Nezareti görevini yürütmü

lerdir".

Tevfik Pa

a Hükümeti, program

meclise sunmadan önce geçici de olsa nihayet

bir ia

e naz

n istihdam edebilmi

tir.

imdi kamuoyunun merak etti

ey hükümetin

program

nda ia

e i

lerine nas

l vurguda bulunaca

~~~

ve naz

n bile zor bulunan bu ne-

zareti nas

l çal

rabilece

iycli. Hükümet, 18 Kas

m Pazartesi günü program

arz

etmek üzere Meclis-i Mebusan'da haz

r bulunmu

tur. Programda, hükümetin ama-

n öncelikle milletin

eref ve haysiyetine uygun bir sulh yapmaya çal

mak oldu

belirtildikten sonra ikinci olarak da birkaç y

r devam etmekte olan kanunsuz i

lem

ve uygulamalara son verilece

ine ve haks

z kazanc

n engellenerek ia

e i

lerinin dü-



13 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 7814.

" Minber,

16 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 15.

Sabah,

24 Te

rin-i sani / Kas

m 1918, nr. 10424.

" Vakit,

28 Te

rin-i sani Kas

m /1918, nr. 395.

Tafa

im-i Vekayi,

30 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 3407.

" Tekeli-

lkin,

a.gm.,

s. 1170.

" Ahmet

zzet Pa

a.ge.,

s. 14.

Sabah,

24 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 10424.

" Takvi

n-i Vekayi,

30 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 3407.

Velazyi,

2 Kanun-

sani/ Ocak 1919, nr. 3435.

" BOA. DU

T. 9/51;

Tala

im-i Vekayi,

14 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3445.

"Sinan Kuneralp,

Son Dönem Osmanl

Erkan ve Ricali,

sis Yay

nlan,

stanbul 1999, s. 6.

MUTAREKE DÖNEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

293

zeltilece

ine vurgu yap

. Mecfis-i Mebusan'da uzun ve hararetli tart

malara

neden olan hükümet program

ilk gün olmasa da ikinci gün 124 mebustan 91'inin

oyu ile kabul edilmi

tir'. Hükümet güvenoyu ald

~~~

na göre

imdi s

ra programda vaat

ettilderini icra etmeye gelmi

ti.

e Sorunu Kar

nda Hükümet'in

craat

Mütareke ile yeni bir dönem ba

yordu. Bir taraftan harbin yaralar

sarmak

er taraftan devam eden, ba

ta ekmek olmak üzere, ia

e s

ortadan kald

mak için yeni çözümler geli

tirmek gerekiyordu. Harbin getirdi

artlar nedeniyle ia

konusunun birçok boyutu ortaya ç

. En ba

ta ihtikâr olmak üzere, al

m gücünün

dü

mesi, yiyecek fiyatlar

n a

n derecede yükselmesi, bu

day ve un lotl

~~~

, de

irmen-

der ve finnc

lar meselesi gibi pek çok ba

k ia

enin çözüm bekleyen konulan aras

nda

bulunuyordu.

stanbul'da yiyecek fiyatlar

özellilde 1918 y

n ikinci yar

nda zirveye ç

rgi

nculuk alm

~~~

yürümü

tü. Ahafi evlerine kapanm

~~~

ancak ate

pahas

na ekmek

almak için d

an ç

kar hale gelmi

ti'''. Mütarekeden sonra d

~~~

ticaret ba

lant

lar

kurulmas

ile birlikte, ithal ürünler sava

dönemine loyasla ço

almaya ba

lam

ancak

bu ürünlerin art

~~~

göstermesi

stanbul'da ia

e bak

ndan beklenen rahatlamay

layamam

. Çünkü Osmanl

paras

n yabanc

paralar kar

nda de

er kaybetmeye

lamas

bu ürünlerin tüketiciye pahal

ya gelmesi sonucunu do

urmu

tu".

Harbin sona ermesi ile birlikte pahal

kla mücadele, dünyan

n birçok yerinde

artarak devam ediyordu. Rusya'n

n büyük

ehirleri ve Viyana'dan sonra,

stanbul dün-

yan

n en pahal

ehirleri aras

nda yer al

yordu. Çünkü

stanbul'da 1914-1920 y

llar

aras

nda temel ihtiyaç maddeleri °A) 1350 nispetinde artm

. Ayn

dönemde Londra

ve Paris'teki fiyat art

~~~~

°A) 200-300 seviyesindeydi. Bu durum gösteriyor ki

stanbul

er Avrupa

ehirlerine nazaran hayat pahahl

~~~

ndan daha fazla etkilenmi

ti". Mü-

tareke dönemi ba

lar

nda baz

ihtiyaç maddelerinin fiyatlar

na bak

~~~

nda harp y

lar

nda bile bu kadar a

yilkseli

in meydana gelmedi

i görülmektedir. Mesela, bir

ekmek: 1914'te 1,25 kuru

, 1917'de 18 kuru

, 1918'de 34 kuru

tur. Bir kilo un: 1914'te

1,75 kuru

, 1917'de 34 kuru

, 1918'de 45 kuru

tur. Bir kilo Patates: 1914'te 1 kuru

MMZC., D.3,

.5, C.1, s. 136.

M.MZC., D.3, 1.5, C.1, s. 168;

Adam,

20 Te

rin-i sani/Kas

m 1918, nr. 7821.

Lord Kinross, Atatürk,

Bir Milletin Yeniden Do

up, C. I,

Çeviren: Ayhan Tezel, Sander Yarnlan,

stanbul 1969, s. 16.

Mehmet Ayd

Mütareke Döneminde Istanbul'un

esi Meselesi (1918-1922),

°MU

Sosyal Bilimler

Enstitüsü Bas

lmam

~~~

Doktora Tezi, Samsun, 2002, s. 100.

Mehmet Ayd

n, "Mütareke Döneminde

stanbul'da Hayat Pahahh

~~~

Sorunu"

Histo, Studies,

Volu-

me 2/2, 2010, s. 443.

294



NECAT

ÇAVDAR

1917'de 14 kuru

, 1918'de 27 kuru

tur. Bir lcilo bu

day: 1914'te 1-1,75 kuru

, 1917'de

30 kuru

, 1918'de 30 kuru

tur. Bir kilo

eker ise 1914'te 3 kuru

, 1917'de 112 kuru

1918'de 195 kuru

tur

. Enflasyon oranlar

ise 1914'te % 20'nin alt

nda iken 1918'de

% 140 civanndacl

Hükümet, harp öncesine göre yirmi-otuz kat hatta baz

maddelerde elli kat art-

~~~

olan fiyatlan makul bir seviyeye indirebilmek için umutlu görünmeye çal

~~~

yordu.

18 Kas

m'da program

m aç

klayan hükümet bu i

te ba

olabilmek için meclisin

ve kamuoyunun deste

ine ihtiyac

n oldu

unu

u ifadelerle dile getirmi

tir:

htikiinn

engellenmesi, ia

e umurz

nun tanzimi ve ticari mua

nelelerin hal-i tabeiye i

ulosi için te

ebbüsat-

cid-

4yede bulunuyoruz.



itimat ve müzahereti ile mü

lculat-

luiz

ran

n izalesine vakf

vücud

edece

iz'.

Hükümet güvenoyu al

p icraata ba

lad

~~~

nda henüz bir naz

r atanamad

dan ia

e i

leriyle Dâhiliye Naz

n Mustafa Arif Pa

a ilgilenmeye ba

lam

r. Mustafa

Arif Pa

a'n

n ilk icraat ia

e ambarlannda mevcut olan un miktar

n belirlenmesi

olmu

tur'". Çünkü en acil i

, açl

k s

na dayanm

~~~

olan

stanbul ahalisine ekmek

yedirebilmekti. Ancak ekmek yapmak için gerekli olan un miktar

n yetersiz oldu

belirlenmi

ti. Anadolu'nun çe

itli yerlerinde mevcut oldu

u tespit edilen iki bin vagon

civanndaki bu

day da kömür yoklu

undan dolay

trenlerin i

letilememesi yüzünden

Istanbul'a ula

nlam

yordu

. i

lerin girift bir hal ald

~~~~

bu döngüde kömür buhran

" Eldem,

a.ge.,

s. 50-51; Ayn

konu için bkz. Tevfik Çavdar,

Milli Mücadeleye Ba

larken Say

larla Durum

ve Genel Görünüm II,

Cumhuriyet Gazetesi Yaymlan, 2001, s. 20.

stanbul ve Di

er Kentlerde 500 y

k Fiyatlar ve Ücretler,

Haz:

evket Pamuk, TC. Ba

bakanl

k Devlet

istatistik Enstitüsü Yay

nlan, Ankara 2011, s. 22.

" NLMZC., D.3, 1.5, C.1, s. 136; Tam bir y

l sonra, 18 Te

rin-i sani/Kas

m 1919 tarihli,

leri gazete-

sinde yer alan habere göre g

da ve zorunlu tüketim mallan için hükümetin beliriedi

i azami fiyatlar

öyle

idi: Amerikan Gaz Ya

~~~

25 kuru

, Amerika Pirinci 40-49 kuru

, Yemeklik Trabzon ya

~~~

153 kuru

, Anadolu

lar

132-143 kuru

, Konya, Aksaray yemeldik yak 160 kuru

, Halep ya

~~~

170-176 kuru

, Toz

eker 49

kuru

, küp

eker 68-72 kuru

, orta çal

fasulye 32-52 kuru

. Fiyatlann yüksek olmas

na ra

men 1918 y

göre oldukça dü

mü

oldu

u görülmektedir. (Tevfik Çavdar,

rakan Gazeteler ve Gazeteciler,

mge Kitabevi,

Ankara 2007, s. 75).

Adam,

13 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 7814.

" Sabah,

23 Te

rin-i sani Kas

m /1918, nr. 10423; Mütareke döneminin ba

nda kömür buhram öyle

bir dereceye gelmi

ti ki; vapur, tren, de

irmen, fabrika, elektrik ayd

nlatmas

gibi kömüre ihtiyaç duyan her

ey durma noktas

na dayanm

(Ik

lan

2 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 7833). O günlerde Istanbul'un

ayd

nlanma, nakliye ve de

irmenler için günlük kömür ihtiyac

8 bin ton civar

ndayd

. Madenlerin gün-

lük üretimi ise yakla

k 520 ton civanndayd

(Ak

ntlar,

18 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1345-35). Arada

kapat

lmas

zor bir fark bulunmaktayd

. Bu durum kömür kaçakç

~~~

n' beraberinde getirdi

inden hükü-

met, Sanyer'de bir kömür Kontrol Memurlu

u kurarak Karadeniz'e aç

lan veya Istanbul'a gelen nakliye

vas

talannda kömür kontrolü yapmaya ba

lam

, kömür yüklü karldarm Bo

aziçi'nde dola

masuu yasak-

lanu

(Alemdar,

22 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1349-39). Kömür buhram nedeniyle Haliç Vapwian da

bilet ücretlerini, geçici olarak, yüzde yüz art

lardir

(Düstur, Tertib-i San,

C. 9, s. 107;

Tak

rim-i Vekayi,

Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3449). Hükümetin ald

~~~~

tedbirler neticesinde kömür b

hran

, 1919 y

Mart

ndan itibaren ortadan kalkm

~~~

ve 3 Mart'tan itibaren tramvay seferleri tekrar ba

lam

MUTAREKE DONEM

LK AYLARINDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

295

da ayr

bir sorun te

kil ediyordu. O günlerde Anadolu'da ve

stanbul'da hüküm süren

iddetli k

~~~

artlanmn da etkisiyle,

stanbul'un birçok mahallesine 21 ve 22 Kas

günleri vesika ekme

i da

lamad

~~~

ndan ahali çok zor günler ya

r. Bu yüz-

den

e Nezareti, acil olarak ekmek imali için, piyasadan yüksek fiyatlardan un al-

mak mecburiyetinde kalm

r. Hükümet, ola

anüstü

artlar

savu

turma ad

na bütün

imkânlann

seferber ederken, hükümetin bu te

ebbüsü ahaliden aksiyle muamele gör-

mü

tür. Birçok cins unun kar

~~~

ile yap

lan ekmelder, çamur gibi ve yenilemeyecek

kadar lezzetsiz oldu

u gerekçesiyle da

~~~~

mahallelerin ahalisi aras

nda

ikâyetlere

neden olmu

tur

Vesika ekme

i da

mmdaki aksald

klar, kamuoyunda ve özellikle hükümeti y

ratmak azmindeki muhalif bas

nda, ia

e i

lerinde ciddi yolsuzluldar yap

~~~

na dair

söylentilere neden olmu

tur. Söylentilerin ciddi boyutlara ula

mas

üzerine Taaz Me-

busu Tahir Fevzi Bey, vesika ekmekleri hakk

nda hükümet taraf

ndan ne yap

~~~

dair meclise istizah takriri

Hükümet

ayialan tekzip etmenin yan

e Nezareti vas

tas

yla 24 Kas

m'da

bir resmi tebli

yay

nlam

r. Tebli

de, ekmek da

mmdaki aksakl

klar

n f

nnlara un

verilmesindeki gecikmeden kaynaldand

~~~~

aç

klanm

, f

nnlara unun geç verilmesinin

ise sat

n alma heyetince unlann kontrolünde geçen zaman kayb

ndan ileri geldi

i ifade

edilmi

tir. Tebli

de, ekmeklerden

ikâyeti olan ahalinin

e Nezareti Tefti

Heyeti

Müdürlü

ü'ne ba

vurmas

ve iddia= do

rulu

unun tespiti durumunda, yenilemeye-

cek kadar kötü ekmek üreten f

nnc

lara ceza verilece

i ilan edilmi

tir. Tebli

de bir de

pratik uygulamaya yer verilmi

tir. Buna göre; mahalle ahalisi, mahallelerine un geldi

zaman içlerinden bir temsilci heyetini finnda haz

r bulundurup unun hamur teknesine

konulmas

na kadar duruma nezaret edebilecek, böylece fir

n una balda unu, sü-

pürge tohumu, toprak gibi yabanc

maddeler katmas

önlenebilecekti

. Hükümet bu

uygulama ile hem ahalinin hükümete olan güvenini sa

lamay

hem de ia

e i

lerinde-

ki yolsuzluk iddialar

için gönüllü bir kontrol mekanizmas

olu

turmay

hedeflemi

tir.

Hükümet bu resmi tebli

i yay

nlad

~~~~

gün bir karar daha alarak iki ki

iye 600 gram

olarak verilmekte olan vesika ekme

inin, un lutl

~~~~

nedeniyle, 24 Kas

m'dan itibaren

iki ki

iye 500 gram olarak verilece

ini ve fiyat

n da 40 paraya dü

ürüldü

ünü ilan

etmi

tir".

Hükümet, 27 Kas

m'da, zahire tüccanndan, de

irmencilerden ve baz

lar-

dan olu

an bir komisyon toplayarak

ehrin ekmek s

n giderilmesini müzakere

Sabah,

23 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 10423.

MIVIZC., D.3,

.5, C.1, s. 187.

kdam,

24 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 7825.

Sabah,

24 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 10424;

lcdam,

24 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 7825.

296



NECAT

ÇAVDAR

etmi

tir. Komisyon,

stanbul'un ekmek ihtiyac

n acilen kar

danabilmesi için

u dört

art

n gerekli oldu

unu belirlemi

tir: 1. Istanbul'a un celbi,

Istanbul'a bu

day cel-

bi,

day

n de

irmenlere ve oradan da finnlara sevki,

Ekmek imali ve tevzü.

Zahire tüccan, hükümetin kendilerine yard

m etmeleri durumunda Istanbul'a daha

ucuza bu

day getirebileceklerini ve ambarlarda sürekli zahire bulundurabilecelderini

vaat etmi

lerdir. Zahire tüccann

n hükümetten talep etti

i yard

n içeri

unlardan

ibaretti: 1. Hükümet, Anadolu

imendifer

irketi'nin her istasyonda ald

~~~~

rü

veti

kald

rmah ve bu i

e bula

an memurlar

cezalancl

rmahd

irmenler, sahipleri

tarafindan serbestçe i

letilmelidir.

irmencilere, vilayederde oldu

u gibi, ö

ütme

ücreti verilmelidir". Komisyonun alm

~~~

oldu

u kararlar, ekonomik

artlar

n durumu

itibariyle tavsiye niteli

inden öteye gidememi

tir.

e Nezareti'nin un temin edebilmesinin önündeki bir engel de nakit s

slyd

Nezaret, bu paray

temin edebilmek için hükümetin daha önce ia

e i

leri için tahsis et-

oldu

u 5 milyon liradan bir milyon lira avans talebinde bulunmu

tur. 25 Kas

m'da

Meclis-i Mebusan'da cereyan eden müzakereler neticesinde nezaretin talep etti

i mik-

tar

n verilmesi kabul edilmi

tir". Nezaretin kulland

~~~~

bu avans ahalinin ekme

ine tuz

bile olmad

~~~~

gibi geri kalan miktar da k

sa sürede tüketilmi

tir. Bu sebeple hükümet

5 milyonluk

e Nezareti bütçesine 3 milyonluk daha ek bütçe ilave edilmesini talep

etmi

tir.

Haz

rlanan kanun layihas

18 Aral

k'ta, feshinden üç gün önce, Meclis-i

Mebusan'da yo

un tart

malara neden olmu

tur. Mebuslann ço

unlu

u, hükümetin

bu paray

nereye verdi

ini aç

klamas

talep etmi

lerdir. Hükümet ad

na bu soruya

cevap veren

e Naz

n Ra

it Bey

"nezaretin unu olmad

~~~~

gibi paras

da yoktur, birkaç günlük

day

z kald

, bu i

in müstaci4yeti var istedi

im 3 milyon lira hali hazin muhafaza edebilmek

içindir"

ifadeleriyle mebuslan tatmin etmeyen bir cevap vermi

tir. Bunun üzerine söz

alan Hudeyde Mebusu H. R

za Pa

e Nezareti, sermayesini yiyen bir tüccardzr, nezaret

lüzumsuzyere para sarf eden bir dairedir, ia

e memurlar

n maa

lar

e paras

ndan plc

yor"

diye-

rek nezaretin la

fikrini ortaya koymu

tur. Yo

un tart

malar neticesinde oylamaya

sunulan ek bütçe konusundaki layiha oy çoklu

u ile kabul edilmi

e Nezareti için

tahsis edilmi

bütçe toplam 8 milyon liraya ç

kanlm

r".

Hükümetle Meclis-i Mebusan aras

ndaki gerginlik büyüdü

ünden mecliste siyasi

grubu bulunan Teceddüd F

rlcas

, hükümeti dü

ürmek için 18 Aral

k'ta Karesi Mebusu

kdam,

29 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nn 7830.

" MMZC., D.3,

.5, C.1, s. 99;

Takvim-i Vekayi,

2 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3435.

" MMZC., D.3,

.5, C.1, s. 335-351.

Mütareke döneminde Tevfik Pa

a Hükümeti'ne muhalif olu

umlar

n ba

nda yer alan Teceddüd

rlcas

, Ittihat ve Terakki F

rkas

'run da

lma& üzerine, 11 Kas

m 1918'de resmen kurulmu

olup yay

organ

Teceddüd Mecmuas

idi. F

rka Reisi Ayan'dan Hüsnü Pa

a, yard

lar

ise

smail Canbolat ve

MCTAREKE DONEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

297

Hüseyin Kadri Bey ile dört arkada

~~~

taraf

ndan haz

rlanan bir gensoru önergesi vermi

tir. F

rka, genson

önergesinde, hükümetin program

nda vaat ettiklerini yapmad

~~~

asayi

ve ia

e i

lerinin bozuk oldu

iddias

ile hükümetin istifa etmesi gerekti

ini ifade

etmi

tir. Bundan iki gün sonra, 21 Aral

k 1918 tarihinde, Meclis-i Mebusan feshedilrni

tir

. Kamuoyu, meclisin feshedilmesini, hükümetin kendisine engel te

kil eden unsurlan

ortadan kald

rarak rahat hareket etmek için gerçekle

tirdi

ine yormu

tur°.

e Nezareti, Tevfik Pa

a Hükümeti'nin kurulu

undan itibaren bir yandan nakit

maya çal

~~~

rken di

er yandan da ahaliye ekmek verebilmek için tüm

artla-

zorlamaktayd

. Hükümet hiç de

ilse günü kurtarmak için 25 Kas

m günü ia

e am-

barlanndaki patatesin ahaliye da

lmas

yönünde ilginç ve pratik bir karar alm

r°.

Karara göre; patatesin

e Nezareti'ne mal oldu

u fiyat dikkate almmadan, nüfus

na verilen vesika ekme

inin ölçüsüne uygun olarak ve vesika ekme

inin fiyat

ndan

fazla olmayacak

ekilde da

m yap

lacakt

. Bu karar do

rultusunda ahaliye patates

na ba

lanm

, da

m birkaç gün devam etmi

tir. 27 ve 28 Kas

m günleri

Anadolu'dan

stanbul'a 27 vagon bu

day gelip bir müddet için

stanbul'un ekmek

ihtiyac

temin edilmi

oldu

undan patates da

na son verilmi

tir°.

Hükümet'in ancak günübirlik çözümler üretebildi

i bu ortamda kamuoyu da

muhalefetini yo

nla

r. Tevfik Pa

a Hükümeti'nin önde gelen muhaliflerinden

olan Minber gazetesi hükümeti mesleksizlik ve acziyet içinde olmakla suçlayarak

"hü-

emsettin Bey'dir.

ttihat ve Terakki'nin mirasç

görünümü arz eden F

rka 5 May

s 1919 tarihinde Damat

Ferit Pa

a Hükümeti taraf

ndan kapat

ur (Bünyamin Kocao

lu,

Mütarekede

ttihatf

hk,

Temel Yay

nlan,

stanbul 2006. s. 148).

"Yusuf Hikmet Bayur,

Atatürk, Hayat

ve Eseri,

Güven Bas

mevi, Ankara 1963, s. 245.

MMZC., D.3,

.5, C.1, s. 360-361.

"Takvim-i Vikayi,

22 Kanun-

evvel 1918, nr. 3425; Meclis-i Mebusan'

n feshinin temelinde; Meclisin

siyasi yap

n ço

unlulda

ttihatç

a dayanmas

, Meclis ile Tevfik Pa

a Hükümeti aras

ndaki uyumsuzluk

tilaf Devletleri'nin Padi

ah'a baslulan çerçevesindeld geli

melerin yer ald

~~~~

görülmektedir. Ittihat ve

Terakki F

rkas

içerisindeki gurupla

malar sonunda Ekim 1918 ortalannda Osmanh Hürriyetperver Avam

rkas

adl

yeni bir firka kurulmu

tu (F

rka hakk

nda ayr

nth bilgi için bkz: Kocao

lu, a.g.e., s. 95-148; Ta-

k Zafer Tunaya, Türkiye'de Siyasal Partiler-II, Mütareke Dönemi,

leti

im Yay,

stanbul 2003, s. 91-104).

1-4 Kas

m 1918 tarihli son kongresinde ise Ittihat ve Terakki F

rkas

Teceddüd F

rkan'na dönü

mü

tür.

Böylece Ittihat ve Terakki F

rkas

, Meclis'te Osmanl

Hürriyetperver Ava

n F

rkas

ve Teceddüd olarak iki

ayn siyasal olu

uma dönü

mü

tür.

ttihatç

lann 1-2 Kas

m gecesi firar etmeleri üzerine, Meclis'in feshine

giden yol aç

r (Çavdar,

a.gt.,

s. 192).

° Adam,

22 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, n

: 7853;

Wceddüd Memuresi,

26 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr.

e Nezareti Meclis-i Mebusan'da kabul edilen 3 milyonluk ek bütçeyi ancak 8 Ocak 1919 tarihinde kul-

lanmaya ba

layacakur.

(Düst

Tertib-i Sani, C. 11: 88;

Tak

im-i Vekayi,

8 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3440).

'BOA. MV. 213/29.

Takvim-i Vekayi,

27 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 3404;

Sabah,

28 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr.

10428.

kdam,

29 Te

rin-i sani/ Kas

m 1918, nr. 7830.

298



NECAT

ÇAVDAR

kümetin idame ettirmeye çal

~~~~

yar

m serbesti tarz

garip bir gkildir"

diye yazm

r. Göreve

layah birkaç gün olan

e Naz

n Ra

it Bey ise vaziyetin o kadar da ümitsiz bir

halde olmad

~~~

ifade etmi

, gazetelerin iddialar

na kesin bir cevap verebilmek için

kendilerinden on be

günlük süre istemi

ve incelemeleri sonunda durumu vahim gö-

rürse istifa edece

ini söylemi

tir". Ra

it Bey ia

enin durumunu incelemek üzere yo

bir mesaiye ba

lam

, ahaliye ekmek verebilmek için günlerce de

irmenciler, finnc

lar

ve tüccarla toplant

lar yapt

~~~

ndan rahats

zlanarak be

gün izne ayr

lmak zorunda kal-

r". Ra

it Bey'in ko

turmaktan yataldara dü

mesi de ahaliye yenilemeyecek dere-

cede kötü ekmek üretilmesinin önüne geçememi

tir.

kdam gazetesinin iddias

na göre, birkaç f

nnc

, gazetelerini ziyaret ederek ek-

meklerle ilgili bilgi vermi

lerdir. F

nnc

lar piyasadan sat

n al

nan unlann çok kar

~~~

oldu

unu, içerisinde arpa, m

r, bakla, süpürge tohumu gibi yabanc

maddelerin bu-

lundu

unu, Aksaray'da bu undan yap

lan ekmeklerin parçalanmas

ve da

lmas

se-

bebiyle ahaliye tevzi edilemedi

ini söylemi

lerdir". Ayn

günlerde Ni

anta

'nda bulu-

nan bir f

nnda

stanbul Muhaf

z Alay

için yap

lan ekmeklerin sa

z oldu

una dair

doktor raporu düzenlenerek ekmek örnekleri hükümete gönderilmi

tir. Bu geli

meler

üzerine hükümet 18 Aral

k tarihli toplant

nda sa

z ekmek üretenlerin Divan-

Harbe sevkine karar vermi

tir".

edeki çözümsüzlük Meclis-i Mebusan'da da hükümet aleyhine tepkilerin olu

mas

na yol açm

r. 21 Aral

k günü Karesi Mebusu Hüseyin Kadri Bey ve arkada

lar

Minber,

10 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 39; Mustafa Kemal Pa

a ve arkada

lar

n Tevfik Pa

Hükümeti'ne güvenoyu verilmesini engelleme çabalar

nda en önemli araçlar

Minber gazetesi olmu

tur.

Minber gazetesini ç

karan Ali Fethi Bey ve Mustafa Kemal Pa

a'n

n Tevfik Pa

a Hükümeti'ne muhalefet

ederek Ahmet

zzet Pa

a'n

n tekrar iktidara getirilmesi dü

üncesi, gazetenin yay

n politikas

ve muhalefet

anlay

~~~~

üzerinde etkili olmu

tur. (Çavdar,

a.gt.,

s. 168; Erol Kaya,

Mustafa Kemal Atatürk'ün

lk Gazetesi Minber,

Ebabil Yay

nlar

, Ankara 2007, s. 3).

Vakit,

3 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 400.

" Vakit,

29 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 426.

Vakit,

4 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 401; F

nnlarda pi

irilecek ekmek üç çe

itten müte

elddldi.

Birincisi hâsü'l hâs, ikincisi hâs, üçüncüsü ise baya

~~~

ekmek idi. Bu ekmekler için kullan

lan bu

daylara

"finn-

selâse bu

day

" ad

verilmekteydi. Ekme

in fiyat

, imal edildi

i unun cinsine göre de

mekteydi.

Ekme

in kalitesiz imal edilmesinin genellikle iki nedeni vard

: Birincisi, firmalara verilen hububat

n kar

~~~

ve kalitesiz olmas

, ikincisi ise f

nnc

lann hile yapmalanyd

(Salih Aynural,

stanbul De

irmenkri ve Fmnlari,

Tarih Vakf

Yurt Yay

nlar

stanbul 2001, s. 112, 135). Ekmek yap

nda bu

day, arpa, çavdar ve yulaf

unlann

n d

~~~

nda özellikle luthk dönemlerinde fasulye, patates, bezelye, kestane ve süpürge dar

unlann

da da

~~~~

görülmü

tür. Ama bugün oldu

u gibi ekmek ve un denilince akla ilk gelen bu

day olmu

tur.

Osmanl

zaman

nda bu

day unu anlam

nda Arapça kökenli "dakik" sözcü

ü de kullan

sa da Orta

Asya'dan günümüze kadar genellikle "un" sözcü

ünün kullan

tercih edilmi

tir (Artun Ünsal,

JVimet Geldi

Ekine,

Yap

kredi Yay

nlar

, Istanbul 2006, s. 123-124).

BOA. MV. 213/75; III. Selim devrinde kalitesiz ekmek üretenler hakk

nda yaz

lan hatt-

hümayun

örnekleri ile çok say

da uyan ve ceza örne

i için bkz: Aynural,

a.ge.

MUTAREKE DÖNEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

299

iddialar üzerine hükümet aleyhinde bir soru önergesi vermi

lerdir

. Soru önergesine

hükümet ad

na cevap veren Hariciye Naz

n Re

it Pa

a uzun bir aç

klama yapm

it Pa

a aç

klamalannda

u ifadelere yer vermi

tir:

"Ticari muamelelerin tabii haline dönmesi memlekette ola

anüstü halin orta-

dan kalkmas

na ba

r. Ticaret tabii haline dönmedikçe ihtilcâr erbab

n hü-

kümet tarafindan cezaland

nlmas

nda tamamen ba

olunamaz. Maalesef

llard

r ihtikâr bir fazilet gibi telakki edilmi

, hatta baz

resmi daireler tara-

findan resmi surette ihtikâr yap

larak halk te

vik edilmi

tir. Toplum ahlaluna

lemi

bu durumun k

sa sürede ortadan kald

lmas

mümkün de

ildir. Hükü-

metimiz resmi daireleri ticaretle i

tigalden men etmi

, ihtikân engellemek için

gerekli tedbirleri alm

r. Gerek eski kötü idareler gerekse kömürsüzlük nede-

niyle nakliyat i

lerinin duçar oldu

u düzensizlik nedeniyle ia

e i

leri muntazam

cereyan edemiyor. Geçici olarak ihtiyar etti

imiz

u andaki ia

e usulü, bugünkü

mü

külat ortada olmad

~~~~

zamanlarda daha iyi olmam

r"".

Hükümet, ia

e i

leri nedeniyle kamuoyu ve Meclis-i Mebusan kar

nda zedele-

nen imaj

bir nebze düzeltmek ve ia

e i

lerine daha köklü çözümler bulmak için bir

dizi tedbirlere ba

vurmu

tur. Sadrazam Tevfik Pa

a taraf

ndan nezaredere tebli

edi-

len ve Takvim-i Vekayi'de de yay

nlanan hükümet tedbirleri

u ba

klardan ibarettir:

Vapur, tren, de

irmen ve fabrikalar

çal

rabilmek için yeterli miktarda kö-

mür tedarik edilecektir.

Anadolu trenleri, Akdeniz'e gidip gelen vapur, motor, yelken ve takalar faali-

yete geçirilerek istasyon ve iskelelerde çürümekte olan 131 bin ton zahire Istanbul'a

getirilecektir.

irmenler tefti

memurlar

vas

tas

yla tefti

ettirilerek, piyasadan katiyen un

sat

n almaya ihtiyaç b

rakmayacak kadar un üretimi sa

lanacakt

Un nakil araçlan ve finnlar s

kontrol alt

na ahnarak yolda ve finnda un de-

tirilmesine ve çalinmasma firsat verilmeyecektir.

Ekmek da

ndaki st

iistimallerin önüne geçilecektir.

Askeriyeye verilecek un miktar

, asker mevcudunu gösteren yeni cetvellere göre

düzenlenecektir.

"lVIMZC., D.3, 1.5, C.1, s. 360.

MMZC., D.3,

.5, C.1, s. 363; Re

it Pa

a'n

n sözlerini destekleyen ve geçmi

ttihatç

hükümetlerin

süiistimallerini dile getiren bir gazete ise

unlar

ifade ediyordu. "

ktisad-

milliyi inki

af ettirmek nam

alt

nda tesis olunan usul-i

ekavet ile Ittihat ve Terakki sergerdeleri bu biçare milletin bilhassa fakir snufin

nafakas

na musallat oldular.

çlerinden 8-10 ki

iyi zengin etmek bahas

na halk

açl

ktan öldürecek dereceye

getirdiler. Bize ilan-

harb etmi

olan dü

manlardan hiç biri, ia

e münasebetiyle ittihadiyyC

nun göz göre

göre memlekete ettikleri fenal

~~~~

gerek silahla gerek

vesait ile ika edemezlerdi."

Tasvir-i Efkdr,

ubat

1919, nr. 2654.

300



NECAT

ÇAVDAR

7. Kömür Merkezi, geçici olarak do

rudan Nafia Nezareti'ne ba

lanarak istih-

dam edilen askeri memurlar Nafia Nezareti emrine verilecek, liman idaresi kömür

lerinde Nafia Nezareti'ne ba

olacakt

r".

Bu kararlar do

rultusunda 28 Aralik'tan itibaren

e Nezareti, üretilen ekmek-

lerden birer örnek alarak daha önce has undan üretilmi

ekmeklerle kar

ila

rmaya

lam

e Nezareti'nin da

~~~~

undan ekmek yapmad

~~~~

tespit edilen finn sahip-

lerinin Divan-

Harbe sevkine karar vermi

tir".

Hükümet'in ia

enin kontrolünü eline almak amac

yla aral

k ay

sonlannda ba

vurdu

u çözüm yollar

ndan birisi de ekmek üretim i

lerini müteahhitlere ihale etmek

giri

imi olmu

tur. Bu konunun organizesi için hükümet Maliye Naz

n Abdurrahman

Bey ve Nafia Naz

n Ziya Pa

a'y

tam yetkiyle görevlendirmi

tir. Naz

rlann giri

imleri

sonunda 30 Aral

k günü

lyas Bey, Sad

k Bey, Kozmato Efendi, Pilitas Efendi ve Mu-

hiko Efendi adl

irmenci ile hükümet aras

nda kamuoyunda "De

irmenciler

Mukavelesi" diye adland

lan bir sözle

me imzalanm

r".

irmenciler Mukavelesi'ne göre,

stanbul

ehri otuz m

kaya ayr

~~~

ve ta-

mam

yedi müteahhide ihale edilmi

tir. Ahaliye da

lacak ekme

in yüzde yetmi

inin

day, yüzde otuzunun arpa unundan ibaret olmas

kararla

unlm

r. Müteahhitler,

her biri 72 kilo olan bir çuval undan 500 graml

k 200 ekmek ç

kar

p da

ktan sonra

artan unu kendilerine kâr pay

olarak arrabileceldercli. Ekmek pi

irme ücretleri de

müteahhitlere ait olacakt

'. Müteahhit, un tedarik edemeyece

i zaman bunu en az üç

gün evvel

e Nezareti'ne bildirmek zorunda olup aksi halde nezarete 200 lira tazmi-

nat ödemek zorunda olacakt

. Mukavelenin süresi bir ay olup nezaret isterse süreyi üç

ay daha uzatabilecekti

Bu mukavele ile

e Nezaretfnin firmalarla hiçbir münasebeti kalm

yor, nezaret

rudan müteahhitleri muhatap alm

~~~

oluyordu. Mukavelenin müteahhitlerce uygu-

lan

p uygulanmad

kontrol etmek üzere Nafia, Maliye ve

e naz

rlanndan olu

bir de encümen kurulmu

tur

Mukavelenin imzalanmas

ndan bir gün sonra

e Naz

n Ra

it Bey istifa etmi

onun yerine 31 Aral

k'ta vekaleten Evkaf Naz

zzet Bey tayin edilmi

tir". Ra

Bey'in istifas

e i

lerini ba

ka bir tart

ma boyutuna ta

r. Hükümet ia

e i

lerini

' Takvim-i Vekayi,

25 Kanun-1 evvel/Aral

k 1918, nr. 3428.

" Vakit,

27 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 424.

" BOA. MV

213/513;

Alenidas,

31 Kanun-1 evvel/Aral

k 1918,

r. 1331-21.

Sabah,

6 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 10467.

" Vakit,

29 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 426. •

" Alemdar,

31 Kanun-

evvel/Aral

k 1918, nr. 1331-21.

Takvim-i Vekayi,

2 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3435.

MeTAREKE DONEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

301

yoluna koymak isterken imzalanan mukavele hükümet aleyhinde bir muhalefet olu

mas

na ve çe

itli dedikodulara neden olmu

tur. iddialara göre; Istanbul'da taahhüde

haz

r pek çok büyük tüccar varken hükümet onlann müracaatlanm dikkate almayarak

ihaleyi be

irmenciye vermi

tir. Tüccardan Manizade Hac

Hüseyin Efendi daha

uygun

artlar sunmas

na ra

men hükümet onun taahhüdünü dikkate almad

~~~

ndan

e Naz

n Ra

it Bey devletin ç

karlanmn korunmamas

m protesto ederek istifa et-

tir".

Hükümeti zora dü

üren bu yolsuzluk tart

malan çerçevesinde Maliye Naz

n Ab-

durrahman Bey ve Nafia Naz

n Ziya Pa

a gazetelere aç

klamalarda bulunmu

lard

Maliye Naz

n Abdurrahman Bey 5 Ocak 1919'da Sabah gazetesine verdi

i beyanatta

bu konu hakk

nda

u ifadeleri dile getirmi

tir:

"Bilirsiniz ki, bu memlekette bütün muamelât-

ticariye ve vesait-i naldiyeyi hü-

kümet yed-i inhisanna alm

. Memurlar, mebuslar ali

veri

e koyulmu

, resmi

daireler ticarete giri

, heyet-i umûmiyesi adeta bir kazanç makinesi haline

getirilmi

ti. Bu günkü sefalet ve felaketlerin as

l menba

kil eden bir tak

cemiyetler,

irketler, müesseseler gibi ticaret perdesi arkas

nda her türlü te

ebbüs

haricinde kazançlar vücuda getirmek, onunla ahali ve orduyu geçindirdikten

sonra, milyonlarca liralar elde etmek için bir

e Nezareti te

kil edilmi

ti. Hazi-

neden 5 milyon lira sermaye ve bunun haricinde maa

ve masraf için bütçeden

de 2 milyon lira tahsisat verilerek bir daire-i resmiye'ye inkilâb ettirilmi

ti.

e ba

lar ba

lamaz, sermayenin 4 milyon liras

bir defada hazineden al

Bunun 3,5 milyon liras

derhal ya

ma edildi. Paray

alan gitti. Haber yok, hesap

yok,

e için de bir

ey geldi

i yok idi."

Nafia Naz

n Ziya Pa

a da vakit gazetesindeki beyanat

nda,

"hazine ia

eye günlük

mühim bir miktar ödedi

inden hazineyi bu masraflan kurtarmak için hemen alelacele ihaleye mecbur

kald

ifadelerini kullanm

r. Maliye Naz

n Abdurrahman Bey de yine ayn

gazetede

ki beyanat

nda;

"de

irmenciler

mukavelesi için hükümet beni ve Ziya Pa

a'y

görevlendirdi. Ra-

it Bey bu durumu kendi vazifesine müdahale sayarak istifa etti. Manizade'nin

müracaat

rudur ancak mukavele, de

irmenlerin sahiplerine verilmesi esa-

na dayan

yordu. Manizadelerin de de

irmeni olmad

~~~

ndan teklifleri kabul

edilmedi""

sözlerini kullanm

ur. Maliye ve Nafia naz

rlann

n beyanlanna göre, dedikoduya ne-

den

olan konu asl

nda mukavele ile ilgili teknik bir detayd

ancak, aç

klamalar yine de

kamuoyundaki hükümet aleyhtarl

~~~

teskin etmemi

tir.

" Vakit,

6 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 433.

" Sabah,

5 Kanun-

Sani 1335/Ocak 1919, nr. 10466.

Vakit,

6 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 433.

302



NECAT

ÇAVDAR

Geli

meler hükümet üyeleri aras

nda da suçlama ve hesapla

maya dönü

meye

lad

~~~

ndan hükümetin iktidar

sars

lmaya, bas

nda hükümet bunal

ile ilgili s

kça

haberler görülmeye ba

lanm

r. istifa etmi

olan

e Naz

n Ra

it Bey birkaç gün

sonra bir gazeteye tekzip yaz

göndererek Nafia Naz

n gazetelerde yer alan be-

yan

n do

ru olmad

~~~

ileri sürmü

tür. Ra

it Bey ia

e ile ilgili olarak;

"Nafia Nezareti

kömür vermedik* inden tabii ki Pyasadan un sat

n almaya mecbur kald

m. Nihayet 200 ton kömürü

ald

ktan sonra un sat

n alm

ya mahal kalmad

ifadelerini kullanm

, ia

e i

lerinin çözümü

ile ilgili olarak da hükümete bir tavsiyede bulunarak

"as

l mesele Anadolu demiryolu hatt

letilmestYle halledilebilir"

beyan

nda bulunmu

tur".

Muhalif bas

n da hükümet üyeleri aras

ndaki gerilimi ormand

rmak için en

küçük malzemeyi bile kullanmaktan geri durmam

or. Ak

am gazetesi 8 ve 9 Ocak

günleri,

e eski naz

n Ra

it Bey'in ev telefonunun hükümet karan ile kapat

~~~

ol-

unu yazm

~~~

fakat Ra

it Bey'in telefonunun borcu nedeniyle kumpanya taraf

ndan

kapat

~~~~

renilmi

tir

Sonunda De

irmenciler Mukavelesi hükümete a

r bir darbe olmu

ve 12 Ocak'ta

Tevfik Pa

a Hükümeti istifa etmek zorunda kalm

r. Her ne kadar Dâhiliye Naz

Vekili

zzet Bey

"istifada mukavelenin tesiri yoktur""

dese de bu dedikodunun hükümeti

sarst

~~~~

ikârd

r. Padi

ah, 13 Ocak 1919 tarihinde Tevfik Pa

a'y

yeniden sadarete

tayin etmi

tir". Yolsuzlulda suçlanan naz

rlardan Abdurrahman Bey ve Ziya Pa

a'n

yeniden hükümete al

nmas

ise dedikodulann devam etmesine neden olmu

tur'.

imzalanm

~~~

olan mukavele 4 Ocaktan itibaren k

smen uygulanmaya ba

lanm

. Mukaveleyi uygun bularak hükümete destek veren bas

n organlar

"mukavelenin

devleti her gün 150 bin liraya mal olan ia

e masrafindan kurtard

~~~

, hiç olmazsa ekme

in üçte ilci-

sinin bu

day unundan yap

lmas

n temin edildi

ini""

yazm

lard

r. Ayn

dü

üncede olmayan

gazeteler ise

"bugün ortada bir mukavele var fakat

e Naz

n va vekili tarafindan imzalanm

~~~

ildir. Böyle bir mukavelenin nas

l uygulanacak bir hukuk meselesidir'

yorumunda bulun-

lard

Vakit,

10 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 437.

" Alemdar, 10

Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1337-27.

Sabah,

14 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 10474.

Takvil

z-i Vekayi,

14 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3445.

Hükümetin bir k

m de

irmencilerle yapt

~~~~

bu mukaveleden sonra baz

kabine üyelerinin ve on-

lar

n ba

lant

olduklar

bir ç

kar

ebekesinin

stanbul halk

n s

ndan korkunç vurgunlara giri

tilderine

dair bas

nda, özellilde Vakit gazetesinde, ç

kan makaleler sebebiyle hükümet aleyhinde bir kamuoyu olu

tu-

rulmu

tur. (Ahmet Emin Yalman,

Yak

n Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim,

C. I, Yenilik Kitabevi, 1970, s. 336).

Sabah,

6 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 10467.

" Alemdar,

7 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1334-24.

Adam,

7 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 7869.

MUTAREKE DONEM

LK AYLAR

NDA ISTANBUL'DA EKMEK MESELES

303

Mukavele hakk

ndaki çalakalem yorumlarla yolsuzluk iddialann

ispatlayama-

yacaldanm gören di

er gazeteler de mukaveleyi b

rak

p Abdurrahman Bey ve Ziya

a'y

pratmak için naz

rlann

slanna yönelik hücumlara ba

lam

lard

r. Refii

Cevat (Ulunay) bu konuya farkl

bir bak

~~~

aç

yla yakla

arak hücumlann arkas

nda

ttihatç

parma

n oldu

una i

aret edip

"gazeteler o derece muntazam hücum er4yorlar ki

sanki muntazam bir Erkdn-

Harbye Heti'nin plan

n: tatbik et4yorlar'

ifadeleriyle

ttihat-

glann hükümeti y

pratmaya çal

~~~

iddia etmi

tir. Bu dü

üncenin hakl

k pay

da yok de

ildi. Çünkü Tevfik Pa

a Hükümeti o esnada ittihatç

lar üzerinde bir bask

kurmu

, ittihatç

lar

n tutuldanmalan ve

ttihatç

kurulu

lar

n tasfiyesi için kararlar

almaktayd

°.

Gazeteler tarafindan mukaveleyi yapmakla suçlanan naz

rlardan Ziya Pa

a ken-

disini savunarak,

"bu mukaveleyi in

zalamakla müftehirün, çünkü hazine günlük 150 bin lira

kazand

~~~

ve halk

ffidaszzlIktan kurtarm

~~~

oluyoruz"

beyan

nda bulunmu

tur. Maliye Na-

n Abdurrahman Bey ise;

"mukavele memlekete son derece faydahd

r, 100 kilo undan 20 kilo un nakliye,

ütme, pi

irme, da

m ve zayiat masraflar

olarak müteahhitlere b

rak

lacak-

r. De

irmenler sahiplerine iade edilecektir. Sahiplerindeyken günlük 2800 çu-

val ö

üten bir de

irmen hükümet elinde 900 çuvala kadar inmi

tir"

sözleriyle icraat

n arkas

nda oldu

unu göstermi

tir.

Naz

rlar ve hükümet muhalif kamuoyunun bask

lar

na boyun e

miyordu. Hü-

kümet bunal

yaratamayan bas

n bu defa da hükümetin mukaveleyi feshedece

iddialann

öne sürmeye ba

lam

lard

". 8 Ocak'ta

e Naz

n Vekili

zzet Bey, Mali-

ye Naz

n Abdurrahman Bey ve Nafia Naz

n Ziya Pa

a ile müteahhitler aras

nda bir

toplant

yap

, mukavele üzerinde yap

lan görü

meler esnas

nda taraflar aras

nda

kan tart

ma neticesinde mukavelenin feshi gündeme gelmi

tir". Fakat komisyon ke-

sin karar

, teklifte bulunan di

er tüccar grubunun

artlar

da dinledikten sonra

verece

ini ifade etmi

tir. Toplant

sonunda bir aç

klama yapan Nafia Naz

n Ziya Pa

"fesih

imdilik yoktur, gazetelerin hücumlann

anlayam

yorum, icraat

çir-

kin göstermeye çal

~~~

yorlar. Mukavelenin tatbikiyle

e'ye 28 liraya un satanlar

art

k 8 liraya bile satamayacaklanndan korkuyorlar. Netice, mukavele birçok

Alemdar,

8 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1335-25.

BOA. MV. 215/51; Tevfik Pa

a Hükümeti'nin

ttihatç

lann tutuklanmas

yönündeki faaliyetleri

ikinci hükümetini kurduktan sonra h

z kazanarak 1919 y

h Ocak ve

ubat aylan boyunca devam etmi

tir.

Tutuklananlar ço

unlukla, Belcira

a Bölü

ü denilen Harbiye Nezareti Cezaevine gönderilmi

ler, daha son-

ra ya Malta'ya sürgün edilmi

ler ya da Divan-

harp mahkemelerine sevk eclilmi

lerdir. (Bilal

ir,

Malta

Sürgünk

i ,

Bilgi Yay

nlan,

stanbul 1985, s. 43).

Alt

ndal

8 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1335-25.

"Alemdar,

10 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1337-2.

" Vakit,

9 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 436.

304



NECAT

ÇAVDAR

diccar

n menfaatine dokunuyor. Bizim bu tüccar grubuyla i

yapma sebebimiz,

büyük degirmenciler olmaland

ifadeleriyle mukaveleye kar

~~~

olanlann zihniyederinin fark

nda oldu

unu dile getirmi

oluyordu. Ziya Pa

a'n

n toplant

dan sonra Meclis-i Vükela'ya giderek konuyu hükü-

met üyeleriyle müzakere etmesinin ard

ndan hükümet

u ilan

yay

nlam

`Ahkâm-

mezkurenin daha ehven

eraitle tadilen icras

tek4f etmek isteyen tüccann haz

r olacaklar

bu ay

11., yannki cumartesi günü Naf

a Nezareti'ne azimet etmeleri ilan olunur""

Anla

~~~~

üzere, kamuoyunun bask

lan neticesinde hükümet mukaveleyi feshet-

mese de de

tirmek için geri ad

m atm

~~~

oluyordu. Nafia Naz

n Ziya Pa

"samimiyeti-

mizi

göstermek için di

er talipleri de davet ettik"

diyordu. 11 Ocak'ta Ziya Pa

a ba

kanl

~~~

nda

yap

lan toplant

da, Manizade Hüseyin Efendi mukavelede yer alan yüzde yirmi yerine

yüzde on iki ile ia

e i

lerini yürütmeyi taahhüt etmi

, Ziya Pa

a da bu teklifi kabul

etmi

tir. Di

er müteahhitler ise

"belki biz daha uygun

artlar sunanz"

diyerek kapal

zarf

usulüyle bu i

in indirim ihalesine dönü

türülmesini talep etmi

lerdir. Hükümet'in de

uygun görmesiyle yeniden ihale yap

lmas

için ilgililerin 48 saat içinde tekliflerini ver-

meleri kararla

nlm

. Hükümet ertesi gün yay

nlad

~~~~

resmi tebli

de,

"hazineyi

günlük 150 bin lira masrajtan kurtarmak için bu yola ba

vuruldu

unu"

ldam

. Bas

nda

yer alan iddialara cevap veren hükümet tebli

öyle diyordu:

"Bu ihale indirim ihalesi

eklinde icra edilemezdi. Çünkü bu i

büyük de

ir-

menlerin, sahiplerine iadesi esas

üzerine taahhüt ettirilecek bir i

ti. De

irmen

sahiplerine rakip olan ba

ka de

irmenciler de bulundu

undan dolay

rekabet

anmamas

için indirim ihalesi yerine pazarl

k suretiyle i

in mukaveleye ba

lanmas

dü

ünülmü

tür"

Bu ilan ile önceki mukavelenin feshi de art

k kesinle

oluyordu. Kapal

zarf

usulü ile tekliflerini sunmalan için müteahhitlere verilen süre 15 Ocak'ta dolmu

tur

Zarflar, yanl

~~~

anlamalara mahal b

rak

lmamak için, hiç aç

lmadan Nafia Naz

n Ziya

a'n

n emriyle Meclis-i Vükela'ya götürülmü

tür'w. Zarflar Meclis-i Vükela'da aç

larak teklifier incelenmi

, önceki mukavelede hükümetin de

irmencilere b

rakt

~~~~

yüz-

de yirmi kara kar

k yeni tekliflerde yüzde on kar ile talip olan müteahhitler oldu

görülmü

tür". Bu teklif, hükümet nazar

nda tam anlam

yla kabule

ayan görülmeye-

Vakit,

10 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 437.

" Vakit, 10

Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 437.

Alemdar,

12 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1339-29.

Alemdar ,

13 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 1340-30.

Vakit,

13 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 440.

'Idam

15 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 7877.

° Adam,

16 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 7878.

'°'

Sabah,

16 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 10477.

MeTAREKE DONEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

305

rek tereddütle kar

land

~~~

ndan, detaylan müzakere edilmek üzere mukavele i

i ask

Hükümet ayn

toplant

da önemli bir karara imza atarak

e Nezareti'nin la

vedilip Umum Müdürlü

e dönü

türülmesini gündemine alm

r°°

. Hükümet'in bu

karan almas

nda, hazineden büyük paralar ç

kmas

na ra

men ia

e i

lerinin düzene

konulamamas

e Nezareti'ndeki memurlar

n di

er daire memurlanndan fazla

maa

almalar

etkili olmu

tur.

e Naz

n Vekili Abdurrahman Bey nezaretin tasfi-

yesine öncelikle yüksek olan memur maa

lar

er memur maa

lar

n seviyesine

indirmelde ba

lam

, bu sayede önemli bir mebla

n hazineye kalmas

lanm

ric".

Hükümet 20 Ocak 1919'da ald

~~~~

kararla, 30 Temmuz 1918'de ittihat ve Terakki

Hükümeti zaman

nda te

kil edilmi

olan

e Nezareti'ni kald

rarak yerine Ticaret

ve Ziraat Nezareti'ne ba

bir

e Umum Müdürlü

ü te

kil etmi

tir. Ayn

kararla

radaki bütün

e ve Nakliyat Müdürlükleri ve memurluldan da kald

nlm

, yaln

istasyon ve iskelelerdeki ia

e sevk memurluldan yerinde b

rak

104

. Böylece yalda-

k alt

ayl

k bir mesaiden sonra bir ittihatç

kurulu

u daha tarihe kan

Yeni kurulan Umum Müdürlü

ün sadece ia

e i

leriyle me

gul olmas

kararla

nlm

r". Umum Müdürlük görevine 23 Ocak'ta Basra eski valisi Melik Bey tayin

edilmi

'", 2

ubat'ta ise Umum Müdürlü

ün çal

ma esaslann

ihtiva eden bir ka-

rarname ç

kanlarak 6

ubat'ta yürürlü

e konulmu

turi°

. ia

enin yönetimi ile ilgili

son de

iklik

ubat ay

nda gerçekle

ve 20 Ocak'ta kurulan Umum Müdürlük 12

ubat'ta Ticaret ve Ziraat Nezareti'nden aynlarak

ehremaneti'ne ba

lanm

r".

e Umum Müdürlü

ü, kurulu

amac

na uygun olarak sadece ekmek meselesi

konusunda çal

maya ba

lam

r. Hükümet, Umum Müdür Melik Bey'e bir ihtarda

bulunarak birkaç gün içinde ekmek pi

irme ve da

m i

lerinin düzelmemesi duru-

munda istifa etmesini bildirmi

tirm. Melik Bey ise ertesi gün bir gazeteye verdi

i be-

yanatta, piyasadan un sat

n al

nmas

na gerek kalmad

~~~

stanbul'a daha fazla zahire

gelmeye ba

lad

~~~

aç

klam

r"°. 2

ubat'ta Istanbul'a 40 vagon ile toplam 28 ton

Alemdar, 17

Kanun-1 sani/Ocak 1919, nr. 1344-34.

" Alemdar,

18 Kanun-1 sani/Ocak 1919, nr. 1345-35.

'"Düstur, Tertib-i Sa

C. 11, s. 109;

Takvim-i Vekayi,

21 Kanun-

sani/Ocak 1919, nr. 3451.

Alemdar,

23 Kanun-1 sani/Ocak 1919, nr. 1350-40.

Takvim-i Vekayi,

29 Kanun-1 sani/Ocak 1919, nr. 3458.

107

Takt

nn-i Vekay

;

ubat1919, nr. 3465.

'" Düstur, Tertib-i Sani,

C. 11, s. 28;

Taktrim-i Vekayi,

ubat 1919, nr. 3478.

"Alemdar,

ubat 1919, nr. 1362-52.

Adam,

ubat 1919, nr. 7898.

306



NECATI ÇAVDAR

arpa ve bu

day gelmi

tir. istanbul'claki un miktar

n artmas

ve sat

n ahmlann durdu-

rulmas

üzerine piyasada daha önce 28 liraya kadar sat

lan un fiyat

21 liraya dü

mü

kamuoyunda un fiyat

n 10 liraya kadar inece

i haberleri yer almaya ba

lam

r'''.

Bundan sonra

stanbul'un ekmek s

nda k

smi bir düzelme ya

anmas

men baz

mahallelerde aksakl

klar

n devam etti

i görülmü

tür. Mesela, Hasköy'de

ahaliye bir gün ekmek da

larnad

~~~

ndan, galeyana gelen ahali f

nnlara sald

bunun üzerine hükümet Hasköy'e derhal un gönderilmesini sa

lam

r. Eyüp Sul-

tan Mahallesi'nde de vesika ekme

inden rahats

zlanan binlerce ki

i hastanelere ba

rmu

tur. Bu olay üzerine Eyüp Sultan ahalisi kendi aralar

nda bir heyet kurarak

Dâhiliye Naz

zzet Bey'e göndermi

tir.

zzet Bey, getirilen örnek ekmekleri gördük-

ten sonra finnalann derhal cezaland

lmas

için yetkililere emir vermi

' '

, bununla da

kalmayarak ekmek pi

irme ve da

m i

lerinde siiiistimalleri olanlar hakk

nda takibat

ve kanuni inceleme yapmak üzere Dâhiliye Müfetti

i Abdullah Naci ve Ticaret ve

Ziraat Nezareti Müfetti

i Fuad Beylerden olu

an bir heyet kurulmas

lam

r'''.

ubat ay

ndan itibaren hükümet yeniden ekmek yap

m ve da

n mü-

teahhitlere verilmesi konusuna e

ilmi

tir. Hükümet, daha önce belirlenen istanbul'un

30 ia

e m

kas

nda vesika ekme

i yap

m ve da

için 5

ubat'ta bir indirim

ihalesi aç

laca

ilan etmi

tir. 17 maddeden ibaret olan ihale

artlar

ndan baz

lar

unlard

r:"

Her m

ka bir müteahhide ihale olunacakt

ihaleye girecek müteahhit, talep etti

i m

kan

n günlük kaç çuval un harca-

yaca

m tespit edip çuval ba

na teminat akças

yat

racakt

Mukavele süresi

ubat ba

ndan Nisan sonuna kadar üç ay olacakt

Hükümet müteahhitlere yüzde 66 bu

day ve yüzde 34 arpadan olu

an un

verecektir.

Mutemet, m

ka ia

e memurunun nezaretinde, f

n mevkisini, firman

ve ekme

in imal tarihini yaz

p mühürledi

i bir pusulayla birlikte günlük üreti-

minden bir numune ekme

e Genel Müdürlü

ü'ne gönderecektir. Ekmelder Ma-

halle muhtarl

ldan, karakollar ve belediyelerde de te

hir edilecektir.

Polis, Belediye ve

e memurlanyla mahallelerin ihtiyar heyetleri ertesi gün

ka karakolunda, ekmekleri bu numune ile kar

racaldard

r. E

er numune,

Vakit,

ubat 1919, nr. 462.

112

Sabah,

ubat 1919, nr. 10497.

Alemdar,

ubat 1919, nr. 1362-52.

Sabah,

ubat 1919, nr. 10497.

MÜTAREKE DÖNEM

LK AYLAR

NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

307

lan ekmelderle ayn

kalitede de

ilse ad

geçen kontrolcüler tarafindan durum bir

zab

tname ile

stanbul

e Müdürlü

ü'ne bildirilecektir.

Ekme

i ia

e kararnamesine uygun üretmeyen finn kapat

lip firmc

divan-

har-

be sevk edilece

i gibi üretti

i ekmelder de yar

bedel ile ahaliye da

lacak, elde edilen

gelir Dar'ül-aceze'ye verilecektir.

Unun numunesi yani içerisindeki bu

day, arpa, m

r gibi oranlar

e Genel

Müdürlü taraf

ndan de

tirilmek istendi

inde bu durum bir gün önceden gazeteler

yoluyla ilan edilecektir.

ihaleye ba

vuru süresi 6

ubat'ta sona ermi

tir.

aban Zeki Bey ve ortaklar

, nak-

liye ve pi

irme ücretini çuval ba

na 140 kuru

a kadar indirmesine ra

men ihale 145

kuru

a Milli Elunekçiler

irketi'ne verilerek

irketle bir mukavele imza1anm

yetkilileri buna sebep olarak

"bu i

140 kuru

a kapattlamayaca

ndan talibin

zarar

etmemek

için hileye ba

vuraca

uzt dü

ündüklerini"

ileri sürmü

lerdir"

Bu mukavele ile yolsuzluklan bir miktar hafifletmi

olmas

na ra

men hüküme-

tin ihtikk

tam anlam

yla engelledi

i söylenemez. Bu nedenle hükümet ne kadar iyi

niyetle çah

rsa çal

n kamuoyu kar

nda zay

f dü

mekten kurtulamam

r. Baz

gazeteler,

e i

inde acziyet gösteren hükümetin ia

e idaresini ve vesika ekrneklerini

tamamen kald

rarak sadece ihtiyaç sahiplerine nakit da

tmay

dü

ündü

ünü, yolsuz-

luklan önlemenin tek çaresinin bu oldu

una inan

~~~

yazm

lar"

ancak hükümet-

ten bu konuda herhangi bir resmi aç

klama ya da tekzip gelmemi

tir.

Hükümet ekmek i

lerini s

kontrol alt

na almak ve yeni mukavelenin zaafa u

ramasm

önlemek için bir

"Heyet-i Murakabe"

(kontrol heyeti) te

kil etmi

tir. 25

ubat'ta

kurulan bu Kontrol Heyeti'ne Te

rifat Umum Müdürü

smail Cenani, Londra Sefare-

ti kâtibi Re

id Sadi, Stokolm eski sefiri Mustafa

ekib, Hicaz Demiryolu eski müdürü

Hamid Bey, eski

ehremini Tevfik ve

kodra eski valisi Saffeddin Beyler tayin edil-

lerdirm. Kontrol Heyeti,

e Müdüriyetindeki tüm memur ve müstahdemlerin

hareketlerini kontrol alt

nda tutacak, gerekirse i

inde ehil olmayanlan de

tirebile-

cekti. Bunun yan

nda ia

e ile ilgili düzenleme ve talimat hükümlerinin uygulanmas

layarak gerekti

inde bu konuda layiha haz

rlamak da heyetin yetki ve sorumluluk

alan

nda olacakt

Kontrol Heyeti hiç vakit kaybetmeden çal

malar

na ba

lam

r. Göreve geldik-

leri ilk günlerde heyet üyelerinden baz

lan,

e Umum Müdüriyeti'ndeld memurlar

büyük bir k

smi de

tirilmedi

i sürece ia

e i

lerinin düzelmeyece

ini ileri sürmü

ler-

us Adam, 8

ubat 1919,

r. 7901.

Adam,

ubat 1919, nr. 7914.

mAk

stdar,

ubat 1919, nr. 1378-68.

Adem,

ubat 1919, nr. 7919.

308



NECAT

ÇAVDAR

dir. Di

er üyeler ise, ia

e problemlerinin ortadan kald

nlabilmesi için Tefti

Heyeti'nin

faal bir hale getirilmesinin, ~ika sorumlusu memurluldann kald

nlarak görevleri-

nin merkeze ba

müfetti

lildere devredilmesinin gerekli oldu

unu savunmu

lard

e s

çözmek üzere i

tiyalda vazifeye ba

lam

~~~

olan Kontrol Heyeti de daha

ilk günlerde zaafa u

ram

r. eyelerden Hamid ve Re

id Sadi Beyler me

guliyetlerini

ileri sürerek istifa etmi

ler'", yerlerine Ziraat Nezareti memuru Hasib Bey tayin edil-

121

Ekmek yap

n müteahhitlere ihalesi ve Kontrol Heyeti'nin kurulmas

yla bir-

likte

ubat ay

sonundan itibaren

stanbul piyasas

aylard

r ilk defa normal seyrine

girmeye, fiyatlar hissedilir derecede dü

meye ba

lam

r. Kamuoyu kar

nda ilk defa

bu kadar rahadayan hükümete bir iyi haber de Amerika'dan gelmi

tir. Hükümet, ia

n had safhaya ula

~~~~

Aral

k ve Ocak aylar

nda

stanbuPdaki

tilaf Devletleri

temsilcilerinin de arac

~~~~

ile Amerika'dan zahire ithali için giri

imde bulunmu

tu.

Bunun üzerine, Amerika yetkilileri bu ba

vuruyu geri çevirmeyerek;

stanbul'da

ark-

Karib Yurdu,

stanbul

ehri Tetkikat-

ctimaiyye Amerikan Heyeti ve Dersaâdet

Amerikan

e Heyeti adlar

yla örgütler kurmu

lard

'''.

Amerika'n

stanbul'da kurdu

u ia

e merkezi,

ubat ay

ortalar

nda,

stanbul'a

bol miktarda un getirip f

nnc

lara ve yerli tüccara ucuz fiyata sataca

duyurmu

tur'". Bas

nda 77 kiloluk çuvallann 15 liraya kadar verilece

i rivayet ediliyordu.

Amerika'n

stanbul'a un sevkiyat'

ubat ay

sonlar

nda ba

lam

~~~

ve ay sonuna kadar

stanbul'a 8 bin ton un getirilmi

tir

. 1 Mart tarihinde de Carolayn, Help ve Cali-

fornia adl

Amerikan vapurlanyla

stanbul'a yüklü miktarda un naldi sa

lanm

r!".

Bu s

rada Sadrazam Tevfik Pa

a taraf

ndan

stanbul'da bulunan Amerikan siyasi

temsilcisi Bristol nezcline gönderilen Galip Kemafi Bey, gelen erzak

n da

ini

temsilci ile müzakere etmi

tir. Görü

meden ç

kan sonuca göre; Amerikan unundan

e Nezareti ile alâkadar olmayan ve has ekmek üreten finnlar yararlanabilecek,

Nezareti ise vesika ekme

i için gerekli unu kendisi temin edecekti

". Anla

laca

~~~

üze-

re Amerika,

stanbul'a gelen unu hükümete de

il özel

irketlere satmay

planlam

. Bu durum hükümetin beldentisini bo

a ç

karm

~~~

olmas

na ra

men, piyasada un

Alemdar,

ubat 1919, nr. 1380-70.

Vakit,

4 Mart 1919, nr. 490.

121

Alemdar,

4 Mart 1919, nr. 1384-74.

Metin Ay

~~~~~

Kurtulu

Sava

~~~

Strasmda Türki:ye:ye Gelen Amerikan Hetkri,

TTK Yaymlan, Ankara

2004, s. 108.

" Temel,

a.ge.,

s. 56.

124

1/nam,

ubat 1919, nr. 7919.

ki/am,

3 Mart 1919, nr. 7924.

kelam,

3 Mart 1919, nr. 7924.

MUTAREKE DÖNEM

LK AYLAR1NDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

309

miktan artaca

ndan, en az

ndan hükümetin fahi

fiyattan un sat

n almas

n önüne

geçilmi

tir. Görü

melerden sonra Amerika'dan gelen un'un 1 Mart'tan itibaren

ngiliz

Vitol

irketinin Galata nht

ndaki depolannda pe

in olarak sat

~~~

na ba

lanm

r'".

Mart ba

ndan itibaren

stanbul'a Anadolu'dan da külliyetli miktarda zahire gel-

meye ba

lam

r. 2 Mart'ta Haydarpa

a'ya 30 vagon'

, 3-4 Mart'ta ise 68 vagon za-

hire gelmi

tir. Bir hafta içinde de

irmenlerde bol miktarda arpa ve bu

day stoku olu

tur. Böylece günlük ihtiyac

2709 çuval olan ia

e Müdüriyeti'nin düzenli olarak

vesika ekme

i ç

karmas

n önünde bir engel kalmam

r'". Un miktann

n artmas

e piyasas

na yalda

k yüzde 25 oran

nda bir ucuzlama olarak yans

r. Mart'

ilk günlerinden itibaren ekstra undan yap

lan has ekmek 21 kuru

a, ikinci kalite un-

dan yap

lan ekmek 14 kuru

a ve di

er unlardan yap

lan ekmek ise 8 kuru

a sat

lmaya

lanm

Hükümet iktidara geli

inin dördüncü ay

nda ia

e sorununun çözümüne büyük

oranda yakla

r. Ekmek davas

n halledilmi

olmas

ahalide ve dolay

yla ka-

muoyunda bir rahatlama hissi uyand

ehrin kömür ihtiyac

n da Zonguldak

ve Ere

li'den temin edilmi

olmas

yla de

irmenler, fabrikalar, vapurlar yeniden çal

maya ba

lam

r. 3 Mart'tan itibaren tramvaylann da sefere ba

lamas

yla"'

stanbul

ahalisi kadar, aylard

r a

r tenkitkri gö

üsleyen hükümet de rahat bir nefes alm

Fakat kamuoyunda hâkim olan iyimser havan

n aksine ayn

günlerde hükümet üze-

rinde kara bulutlar dola

maya, bas

nda hükümet bunal

oldu

una dair haberler yer

almaya ba

lam

ubat 1919 sonundan itibaren fiyadann gerilemeye ba

lamas

, ia

n hafiflemesi ve fiyatlar

n ucuzlamas

ndan zarar eden çevreler parti ili

kileri-

ni ve bas

kullanarak bunun ac

hükümetten ç

karmaya çal

lard

Hükümet'in

stifasmda

e ve Ekmek Meselesinin Rolü

Hükümetin ia

e i

indeki zaafiyeti

ubat ba

ndan itibaren kamuoyunu tamamen

hükümet aleyhine çevirmi

ti. Bir yandan Hürriyet ve

tilaf F

rkas

iktidara gelmek için

firsat kollarked" di

er yandan muhalif basm hükümet bunal

na dair iddialar

körük-

leyerek hükümeti acizlik, karars

k ve hiçbir

ey yapmamakla suçlamaya ba

lam

r'".

Suçlamalar

n ba

nda, harp y

llar

ndan beri devam eden ia

e sorununa hükümetin ke-

sin bir çözüm bulamam

~~~

olmas

geliyordu. Y

llard

r mevcut olan bu konunun elbette

" Sabah,

2 Mart 1919, nr. 10521.

128

Alemdar,

3 Mart 1919, nr. 1383-73.

Vakit,

4 Mart 1919, nr. 490.

° Vakit,

4 Mart 1919, nr. 490.

131

Vakit,

4 Mart 1919, nr. 490.

I" Ergin, a.g.m., s. 396.

Sina Ak

in,

stanbul Hülciimetleri ve Milli Mücarkk,

C. H,

Türkiye

~~~

Bankas

Yay

nlar

stanbul 2004, s. 173.

134

Ati,

ubat 1919, nr. 383;

n, 11

ubat 1919, nr. 7904.

310



NECAT

ÇAVDAR

sa sürede çözülmesi beklenemezdi fakat kamuoyu tahammülsüzdü. Çünkü problemin

hükümet üyelerinin kar

~~~~

yolsuzluldardan dolay

çözülemedi

i kanaati kamuoyunda

hâlirr

di. Abdurrahman Bey ve Ziya Pa

a hakk

nda çok

ey söylermi

ve yazdnu

t. Bu

iki naz

r hazineyi zarara u

ratan sorumlular

n ba

nda gösteriliyorlard

Kamuoyunun bask

hükümet içerisinde de bir panik havas

anmas

na neden

olmu

tur. Meclis-i Vükela'daki müzakerelerin

ahsi tart

malara varmas

sonucu 12

ubat'ta

ura-y

Devlet Reisi Damat

erif Pa

a ve Adliye Naz

n Damat Arif Hikmet

a'", 24

ubat'ta da di

er baz

naz

rlar istifa etmi

lerdir. Ancak Padi

ah ayn

gün

yeni hükümeti kurma görevini yeniden Tevfik Pa

a'ya vermi

tir'".

Ashr

da sadrazam istifa etmeyip sadece naz

rlar istifa etti

inden bu bir kabine

ikli

i de

il hükümette bir tadilat giri

imidir. Zaten bu sebeple, Padi

ah, sadra-

zam tayini için yeni bir Hatt-

Hümayun yaz

lmas

na teknik olarak gerek olmad

~~~

mabeyn ba

kâtibine ifade etmi

tir". Kabinede yap

lan tadilat neticesinde, haklar

nda

yolsuzluk iddialar

bulunan Abdurrahman Bey ve Ziya Pa

a yeni kabineye al

nmam

lard

r". Buna ra

men bas

nda hükümeti suçlay

a yeni senaryolar üretilmeye ba

lan-

; Hükümet'in bir siyasi firkaya dayanmamas

sebebiyle siyaseten güçsüz oldu

üyeleri aras

nda uyum olmad

~~~

, bu nedenle hükümetin çok uzun ya

amayaca

~~~

iddi-

alar

ileri sürülmü

tür'.

Gerçekten de kamuoyunun öngördü

ü iddialann meydana gelmesi uzun sürme-

, kamuoyunun bask

na dayanamayan Tevfik Pa

a Hüldimeti'nde, tadilatm üze-

rinden bir hafta bile geçmeden, istifa e

ilimi ortaya ç

ttihatçdarm t

tuklan-

malanyla ilgili 27

ubat tarihli hükümet kararnamesini teknik sebeplerle onaylamayan

Padi

ah ile hükümet aras

ndaki uyu

mazlik, hükümetin sonunu haz

rlayan görünürde-

ki sebep olmu

tur". Mütareke döneminin ola

anüstü

artlar

tecrübe ederek birbi-

rinden a

r pek çok sorun ile yüz yüze kalm

~~~

gerçek anlamda ilk mütareke hükümeti

olan Tevfik Pa

a Hükümeti, nihayet 3 Mart 1919 tarihinde istifa ederek yalda

k dört

ayd

r bulundu

u iktidar mevldini Damat Ferit Pa

a Hükümeti'ne b

rakm

rm. Tevfik

a Hükümeti'nin istifasmm görünür nedeni Padi

ah'a uyu

mazl

kla fakat iktidarda

bulundu

u süre içerisinde en fazla tenkide u

rad

~~~~

konular

n ba

nda ia

e meselesinin

geldi

i dü

ünüldü

ünde, kamuoyu baslus

m hükümet içerisinde meydana getirdi

siyasi bunal

n istifamn nedenlerinin ba

nda geldi

i anla

lmaktad

Sabah,

ubat 1919, nr. 10506.

136

BOA. DU

T. 9/54.

"Ali Fuat Türkgeldi,

Görüp

ithklerbtt,

TTK Yay

nlar

, Ankara 1951, s. 200-201.

Tafwimi

kayi,

ubat 1919, nr. 3482.

' ileri, 26

ubat 1919, nr. 27-409.

° Türkgeldi,

a.ge.,

204.

' Alemdar,

4 Mart 1919, nr. 1384-74;

Adam,

5 Mart 1919, n

: 7926.

MOTAREKE DÖNEM

LK AYLARINDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

311

Sonuç

Mütareke dönemindeki ia

e s

n asl

nda harp y

llar

ndan kaynaklanan

sorunlar yuma

mn bir parças

ve devam

oldu

u malumdur.

e Nezareti ve onun

yerine kurulan

e Umum Müdürlü

ü, mütarekenin zor

artlar

alt

nda insanlann

öncelikli ihtiyac

olan beslenme gereksinimini sa

lama konusunda az

msanamayacak

bir icraatta bulunmu

tur. Harpten kaynaklanan nedenlerle üretim dü

mü

ve ihtikâr

nedeniyle fiyatlar a

yükselmi

ti. Harp sonunda

stanbul nüfusunun birden artt

~~~~

nakliye sorununun da eldendi

i dikkate al

~~~

nda, kusursuz bir ia

e düzeninin kuru-

labilmesinden elbette söz edilemezdi. Böyle bir ortamda takip edilecek yol ne olursa

olsun, halk

n memnun edilmesi zor idi. Bu sebeple, mütareke dönemiyle ilgili olarak

sadece bas

n ve halk

ikâyetlerine bakarak objektif olabilmenin zorlu

u ortadad

anan zorluldann, harbin getirdi

artlardan m

yoksa hükümetin yanl

~~~

icraa-

ndan m

kaynakland

~~~~

tart

~~~

labilir fakat

uras

kesindir ki, Tevfik Pa

a Hükümeti, ol-

mayan bir sorunu meydana getirmemi

, harpten kaynaklanan olumsuzluklan tamire

çali

r. Hangi hükümet olursa olsun, k

imkânlar ve zor

artlar alt

nda üretece

çözümün s

kalacakt

. Tevfik Pa

a Hükümeti ia

e meselesinin halledilmesi nokta-

nda somut ad

mlar atm

~~~

ve k

smen de ba

olmu

tur. Hükümetin piyasadan fahi

fiyadara ia

e malzemesi alarak hazineyi zarara u

ratt

~~~~

dü

ünülebilir ancak, zahire

lutl

~~~

, kömür k

~~~

, nakliyat sorunlan göz önünde tutuldu

unda, hükümetin alterna-

tifsiz bir konuda zorunlu tercihe yönelmi

oldu

u göz ard

edilmemelidir.

Özetle, Tevfik Pa

a Hükümeti'nin att

~~~~

mlar neticesinde, mütarekenin ilk dört

ndan sonra Istanbul'un sosyal ve ekonomik hayat

nda belirgin bir düzelmenin gö-

rülmeye ba

lad

~~~~

söylenebilir. Bu olumlu geli

meler sürme e

ilimindeyken hükümet 3

Mart 1919 tarihinde istifa etmek durumunda kalm

r. Bu nedenle, at

lan ad

mlar ve

nan tedbirlerin as

l semeresi, 4 Mart 1919 tarihinde Damat Ferit Pa

a'n

n iktidara

gelmesinden itibaren görülmeye ba

lanacakt

r. Damat Ferit Pa

a Hükümeti, 12 Mart

1919'da, öncelikle

e Umum Müdürlü

ü'nü Dâhiliye Nezareti'ne ba

lam

~~~

, 19

Haziran'da ç

kard

~~~~

12 maddelik bir kararname ile de

e Umum Müdürlü

ü'nü

tamamen kald

rarak ahaliye vesika ekme

i da

na son vermi

tir'

'" Düstur, Tertib-i Sani,

C. 11, s. 36, Okay,

age.,

s. 135.

'4'

Düstur, Tertib-i Sani,

C. 11, s. 296.

NECAT

ÇAVDAR

KAYNAKLAR

BOA (Ba

bakanl

k Osmanl

Arivi).

(Bekekrin doya ve görnleic numaralar

dipnvtlarda gösterilmi

tir).

DH. ILUM. (Dâhiliye Nezareti

dare-i Umumiye Evrak

)

DH.

.UM. EK. (Dâhiliye Nezareti

dare-i Umumiye Elden Evrak

)

DH. SA

D-d, 2/1008. (Dâhiliye Nezareti Sicill-i Ahval Defterleri)

DUT (Dosya Usulü irade Tasnifleri Evrak

)

MV (Meclis-i Vükela Mazbatalan)

Yay

mlanan§ Belgeler

MM.Ze (Meclis-i Mebusan Zabtt Ceridest),

D. 3,

. 5, C. I, TBMM. Bas

mevi, Ankara 1992.

Meclis-i Mebusan Enciimen Mazbatak

n ve Levayih-i Kanum:yye,

Sene 1334, C. 2, TBMM. Bas

mevi,

Ankara 1993.

Süreli Yay

nlar

Alemdar

1918,1919.

Ati,

1919.

Dür* Tenib-i Sani,

C. 9-11,1928.

Diist4 Birinci Tertib,

C. 2, s. 528-534.

lcdant,

1918, 1919.

leri,

1919.

Minber,

1918.

Sabah,

1918, 1919.

Takvim-i Vekayi,

1918, 1919.

Tasvir-i Ej14

1919.

Teceddild Mecmut

st,

1918.

Vakit,

1918, 1919.

D- Ara

rma-

nceleme Eserler

Ahmet

zzet Pa

Feryadun,

Yay

na Haz

rlayan: Süheyl

zzet Furgaç-Yüksel Kanar, Nehir Ya-

nlar

stanbul 1993.

in, Sina,

stanbul Hükümetleri ve Milli Mücadele,

C. II, Türkiye

~~~

Bankas

Yayudan,

stanbul

2004.

Aydemir,

evket Süreyya,

Tek Adam,

C. I, Remzi Kitabevi,

stanbul 1983.

Ayd

n, Mehmet,

Miitareke Döneminde Istanbul'un

esi Meseksi (1918-1922),

OMe Sosyal Bilimler

Enstitüsü Bas

lmanu

Doktora Tezi, Samsun 2002.

MOTAREKE DONEM

LK AYLARINDA

STANBUL'DA EKMEK MESELES

313



, "Mütareke Döneminde

stanbul'da Hayat Pahal

~~~~

Sorunu (1918-1922)",

History

Studies,

Volume 2/2, 2010.

~~~~~

, Metin,

Mare

al Ahmet

zzet Pa

TTK Yay

nlar

, Ankara 1997.



, Kurtulu

Sava

~~~

ras

nda Türkiyeye Gelen Amerikan Heyetleri,

TTK Yay

nlar

, Ankara 2004.

Aynural, Salih,

stanbul De

irmenleri ve F

nnlan,

Tarih Valch Yurt Yay

nlar

stanbul 2001.

Bayur, Yusuf Hikmet,

Atatürk, Hayat

ve Eseri,

Güven Bas

mevi, Ankara 1963.

Cavid Bey,

Felaket Günleri, Mütareke Devri'nin Feci Tarihi,

C. I, Yay. Haz: Osman Selim Kocahano

lu, Temel Yay

nlar

stanbul 2000.

Criss, Bilge,

gal Alt

nda

stanbul,

leti

im Yay

nlar

stanbul 2007.

Çavdar, Necati,

Son Osmanl

Sadrazam

Ahmet Tevfik Pa

Ondokuzmay

s üniversitesi Sosyal Bi-

limler Enstitüsü Bas

lmanu

Doktora Tezi, Samsun 2010.

Çavdar, Tevfik,

Türkiye Ekonomisinin Tarihi,

mge Kitabevi, Ankara 2003.



rakan Gazeteler ve Gazeteciler,

mge Kitabevi, Ankara 2007.



Milli Mücadele:ye Ba

larken Say

lark Durum ve Genel Görünüm,

Cumhuriyet gazetesi Ya-

nlar

, 2001.

Eldem, Vedat,

Harp ve Mütareke rillannda Osmanl

mparatorlu

u'nun Ekonomisi,

TTK Yay

nlar

Ankara 1994.

Erdo

an, Tamer,

Türk Romamnda Mütareke

stanbul'u,

Kanat Kitap,

stanbul 2005.

Ergin, Feridun, "Mütareke Kabineleri",

Atatürk Ara

rma Merkezi Dergisi,

C.VII, sy. 21, Temmuz

1991.

e-i Umunhye Kararnamesi,

Matbaa-i Askeriye, Dersaadet 1333/191

7 .

stanbul ve Di

er Kentlerde 500,1111k Fiyatlar ve ücretler,

Haz:

evket Pamuk, TC. Ba

bakanl

k Devlet

istatistik Enstitüsü Yay

nlar

, Ankara 2011.

Kaya, Erol,

Mustafa Kemal Atatürk'ün

lk Gazetesi Minber,

Ebabil Yay

nlar

, Ankara 2007.

Kinross, Lord,

Atatürk, Bir Milletin Yeniden Do

C. I, Çev: Ayhan Tezel, Sander Yap

-ilan,

stanbul 1969.

Kocao

lu, Bünyamin,

Mütarekede

ttihatç

hk,

Temel Yay

nlar

stanbul 2006.

Kuneralp, Sinan,

Son Dönem Osmanl

Erkan ve Ricali,

sis Yay.,

stanbul 1999.

Okay, Cüneyd,

Bir Me

rutiyet Aydm

Nüzhet Sabit,

Akça

Yay

nlar

, Ankara 2001.

Sabit, Nüzhet,

e'de K

rkbe

Gün, Yay

na Haz

rlayan: Cüneyd Okay,

stanbul 2006.

Seyitdanho

lu, Mehmet,

Tanzimat Döneminde Modern Bele4yecil'

in Do

Türkiye

~~~

Bankas

Ya-

nlar

stanbul 2010



, "Yerel Yönetim Metinleri XII- Etmekçilik (Ekmekçilik) Hakk

nda Nizamname",

Ça

Yerel Yönetimler Dergisi, C.

7, 1998, sy. 1.

ir, Bilal,

Malta Sürgünleri,

Bilgi Yay

nlar

stanbul 1985.

314



NECAT

ÇAVDAR

Tekeli, ilhan-Selim

lkin, "Osmanl

imparatorlu

unun!. Dünya Sava

ndaki Ekonomik Düzen-

lemeleri içinde

e Nezareti ve Kara Kemal Bey'in Yeri"

XII. Türk Tarih Kongresi; C III,

TTK Yay

nlar

, Ankara 1990.

Temel, Mehmet,

gal Y

llar

nda Istanbul'un Saryal Durumu,

TC. Kültür Bakanl

~~~~

Yay

nlar

, An-

kara 1998.

Toprak, Zafer,

Ittihat ve Terakki ve Devletçilik,

Tarih Valcfi Yurt Yay

nlar

stanbul 1995.

Tunaya, Tar

k Zafer,

Türkiye'de Sryasal Partiler-//, Mütareke Dönemi,

ileti

im Yay

nlar

stanbul

2003.

Türicgeldi, Ali Fuat,

Görüp iiietiklerim,

TTK Yay

nlar

, Ankara 1951.

Ünsal, Artun,

Nimet Geldi Ekime,

Yap

kredi Yay

nlar

stanbul 2006.

Yalman, Ahmet Emin,

Yak

n Tarihte Gönliiklerim ve Gefinlikleran,

C. I, Yenilik Kitabevi, 1970.

Mütareke Devri İstanbul Matbuatında Millî Mücadele’yi Destekleyen Bir Akşam Gazetesi: Yirminci Asır

Article

Full-text available

Mar 2024

Ömer Faruk Yücel

Yirminci Asır gazetesi, Peyami Safa ve İlhami Safa kardeşler tarafından 1919 yılında neşredilen bir akşam gazetesidir. Bu çalışmada Yirminci Asır gazetesi, orijinal nüshaları incelenerek tanıtılmış ve mütareke devri gelişmelerine bakışı muhtelif temalar altında tahlil edilmiştir. Damat Ferit Paşa Kabinesi’ne muhalif bir çizgide olan Yirminci Asır, Millî Mücadele’yi destekleyen bir yayın politikası ile neşredilmiştir. İstanbul matbuatı üzerindeki sansür baskısına rağmen mütareke devrinin siyasî ve iktisadî zorluklarını gündeme taşımaya çalışmıştır. Abdullah Cevdet’in tesiriyle batıcılık düşüncesini temsil eden bir muhtevaya sahip olan Yirminci Asır, Peyami Safa’nın “Asrın Hikâyeleri” başlığı altında neşredilen hikâyeleriyle de edebî ve kültürel içeriğini zenginleştirmeye çalışmıştır.

YUSUF FRANKO PAŞA VE CEBEL-İ LÜBNAN ECE YÜKSEL KASIM, 2021

Thesis

Full-text available

Apr 2023

Ece Yüksel

Mountain Lebanon Middle east mutasarrıflık Yusuf Franko Kusa

COST OF LIVING IN OTTOMAN EMPIRE DURING THE ARMISTICE PERIOD: A CASE OF ISTANBUL 1

Article

Full-text available

Jul 2017

Büşra Karataşer

At the time when the Montrose Armistice was concluded, the economic situation in Ottoman Empire(Turkey) was very serious. The food crop that had been produced was not enough to meet the needs of consumption. The First World War had a huge impact on this situation. There was a great loss of life because of the war and the number of people required for production was not sufficient. In this study, the question of the cost of living in Istanbul, and whether the reasons given and the precautionary measures taken were sufficient, is central. Accordingly, this study aims to investigate cost of living in Istanbul during the armistice period. The problems experienced during the armistice and the solutions to these problems will be evaluated from an economic point of view. This study used historical data and archival resources to explain people's economic life and consumption siutation in Istanbul during armistice period. In order to prevent the loss of life, the Economy Struggle Commission, sample grocery stores and sales booths were established and economic solutions were found for cost of living increases. This study is limited by case of Istanbul and period from 1918 to 1922 in Ottoman Empire. This study provides useful information about living conditions and consumption situation of population in Ottoman empire during armistice period. In addition, archival resources are clarified for actual period.

I~gal Y~llar~nda Istanbul'un Saryal Durumu, TC. Kültür Bakanl~~~~ Yay~nlar~, Ankara

Jan 1998

Mehmet Temel

Temel, Mehmet, I~gal Y~llar~nda Istanbul'un Saryal Durumu, TC. Kültür Bakanl~~~~ Yay~nlar~, Ankara 1998.

Mütareke Dönemi’nin İlk Aylarında İstanbul’da Ekmek Meselesi

Abstract

Recommended publications

İkinci Dünya Savaşı yıllarında Ayvalık’ta ekmek meselesi

Mütareke Basınında Ermeni Meselesi Tar

Mütareke hakkında General Pelle ile yapılan görüşmede mütarekeye dair İngilizlerin politikasının kon...

Bir teyyarenin mütareke hattını tecavüz etmesinin bir nota ile üç devlet komiserleri nezdinde protes...