Content uploaded by Małgorzata Anna Gębka-Wolak
Author content
All content in this area was uploaded by Małgorzata Anna Gębka-Wolak on Mar 24, 2022
Content may be subject to copyright.
ROCZNIKI HUMANISTYCZNE
Tom LXIX, zeszyt 10 – 2021
DOI: http://doi.org/ 10.18290/rh206910-2
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK *
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA
W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO
CZĘŚĆ 1. WPROWADZENIE TEORETYCZNE
Adekwatny model kształcenia kompetencji języka obcego
wymaga […] nieustannej współpracy glottodydaktyki
i językoznawstwa. (Florczak 22)
WPROWADZENIE
Słowotwórstwo w glottodydaktyce polonistycznej jest obecnie postrze-
gane nie tylko gramatycznie, jako część morfologicznego poziomu języka,
ale także w ścisłym związku z poziomem leksykalnym (Pastuchowa,
„Słowotwórstwo”; Seretny i Stefańczyk). Dlatego postuluje się nauczanie
słowotwórstwa zarówno w ramach komponentu gramatycznego, w celu po-
znawana budowy i znaczenia formacji słowotwórczych, jak i leksykalnego,
skoncentrowanego na rozwijaniu umiejętności posługiwania się derywatami
oraz obserwowaniu mechanizmów słowotwórczych „w działaniu” (Seretny
i Stefańczyk 55-56, Pastuchowa, „Rola słowotwórstwa” 14)1. Niniejsze opra-
cowanie, obejmujące dwa komplementarne teksty pod wspólnym tytułem
głównym „Słowotwórstwo a składnia w nauczaniu języka polskiego jako
obcego”, wpisuje się w rozważania o modyfikowaniu podejścia do słowo-
twórstwa w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Zwraca bowiem uwagę
na jeszcze jedno systemowe i komunikacyjne uwikłanie słowotwórstwa,
Dr hab. MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK – Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Instytut
Językoznawstwa, Katedra Języka Polskiego; e-mail: mge@umk.pl. ORCID: https://orcid.org/
000-0003-4587-496X.
1 W nowszych opracowaniach glottodydaktycznych podejmowane są także inne wątki z za-
kresu słowotwórstwa (Gaze, „Związki między słowotwórstwem” i „Rola słowotwórstwa”;
Janowska, „O swoistości derywacji”, „Z pogranicza słowotwórstwa” i „Złożoność derywacji”).
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
24
a mianowicie powiązanie budowy słowotwórczej jednostek z ich związkami
składniowymi.
Celem tekstu jest syntetyczne przedstawienie podstawowych informacji
na temat związków składni i słowotwórstwa w polszczyźnie, ze szczególnym
uwzględnieniem dziedziczenia wymagań składniowych przez jednostki po-
wiązane słowotwórczo. Tak przygotowany materiał językoznawczy stanowi
podstawę do działań na gruncie dydaktycznym, których wskazanie jest
z kolei zadaniem opracowania Aleksandry Walkiewicz, zamieszczonego
w tym numerze Roczników Humanistycznych (ss. 41-56). Tym samym niniej-
szy tekst dostarcza uporządkowanej wiedzy o wybranym fragmencie systemu
językowego, kolejny – wskazówek, jak wiedzę tę najpierw przetworzyć
na potrzeby nauczania, a następnie prezentować na zajęciach języka pol-
skiego jako obcego. Należy zaznaczyć, że zagadnienie związków słowotwór-
stwa i składni nie jest nowe ani na gruncie językoznawstwa, ani w glotto-
dydaktyce. Wydaje się jednak, że dydaktyczny potencjał wybranego tematu
nie został jeszcze w pełni wykorzystany. W opracowaniach kierowanych
do uczących się języka polskiego jako obcego znajdujemy jedynie informa-
cje podstawowe, często też rozproszone, ponadto pozbawione eksplicytnego
komentarza, co utrudnia zdanie sobie sprawy ze skali i zróżnicowanej regu-
larności zjawiska2. Wiedza na temat współdziałania podsystemów słowo-
twórczego i składniowego, zasadniczo za pośrednictwem podsystemu leksy-
kalnego, ułatwia budowanie zdań i dłuższych wypowiedzi. Z kolei uczącym
się, którzy chcą zdobyć certyfikat znajomości języka polskiego, może się
także przydać na egzaminie.
Artykuły będące efektem współpracy językoznawcy z glottodydaktykiem
zostały zaplanowane tak, by mniej doświadczonym lektorom pokazać, w jaki
sposób w ramach nauczania polszczyzny korzystać z wiedzy językoznaw-
czej. Przedstawiają bowiem proces dostosowania wiedzy teoretycznej do po-
trzeb dydaktyki. Punktem wyjścia, którego efektem jest pierwszy tekst,
jest zapoznanie się z literaturą językoznawczą, wybór, uzupełnienie i upo-
rządkowanie danych na interesujący nas temat oraz ich syntetyczna prezen-
tacja. Następny etap – naszkicowany w tekście drugim – polega na ustaleniu,
w jaki sposób w kontekście obowiązujących programów nauczania oraz
2 Zagadnienie słowotwórstwa a składni w programie nauczania języka polskiego jako obcego
oraz w podręcznikach omawia A. Walkiewicz w niniejszym numerze Roczników Humani-
stycznych (ss. 42-46). W tym miejscu ograniczymy się do zasygnalizowania, że zgodnie z naszą
wiedzą najwięcej informacji teoretycznych o powiązaniach słowotwórczo-składniowych zawiera
Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców Z. Kalety (96, 102, 320, 321, 329, 332, 338, 342,
453-460).
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 25
potrzeb dydaktycznych wykorzystać posiadaną wiedzę, tj. jakie zagadnienia
włączyć do programu i gdzie je w nim umieścić. I wreszcie etap trzeci, który
został wstępnie zarysowany w artykule A. Walkiewicz, wykonanie, czyli
przygotowanie do prezentacji na lekcji, także wymagające namysłu, m.in.
nad metodą pracy czy typem ćwiczeń.
Wybrana w tym opracowaniu perspektywa opisu zjawisk językowych,
polegająca na wiązaniu składni i słowotwórstwa jest osadzona w gramatyce
strukturalnej o podstawach formalnych. Bezpośrednio odwołujemy się do
wyników prac D. Buttler („Związki syntaktyczne”, „Derywacja słowo-
twórcza” i Innowacje 57-82) i J. Puzyniny (145-155). Bierzemy pod uwagę
także nowsze opracowania należące do szeroko rozumianego paradygmatu
strukturalistycznego, w szczególności koncepcję jednostki języka oraz
ustalenia związane z automatycznym przetwarzaniem języka w ramach
przygotowywania Słownika walencyjnego języka polskiego „Walenty”
(Hajnicz i Nitoń).
Na siatkę pojęć z zakresu słowotwórstwa składają się terminy wykorzy-
stywane w klasycznym strukturalistycznym opisie, przedstawionym przez
R. Grzegorczykową i J. Puzyninę (361-388). W opisie odwołujemy się
również do pojęcia jednostki leksykalnej, które rozumiemy tak, jak w
pracach A. Bogusławskiego („O zasadach” i „Jednostki języka”). Całość
informacji o łączliwości składniowej danej jednostki będziemy nazywać –
zgodnie z tradycją – jej schematem składniowym (Inny słownik XXX).
Miejsca walencyjne są w nim sygnalizowane formami zaimków, przyimkiem
lub spójnikiem. Do notowania alternatywnej realizacji danego miejsca jest
stosowany znak „/”, znak „_” zastępuje niewyrażoną jednostkę leksykalną
w modelu schematu składniowego właściwego grupie jednostek leksykal-
nych, a poszczególne miejsca walencyjne są oddzielane znakiem „+”, por.
zdolność kogo + czego/do czego/żeby coś zrobić, kto uderzy czym + w co/
o co/co.
Kluczowym pojęciem przedstawianego opracowania jest derywacja skład-
niowa, termin pochodzący z prac D. Buttler, oznaczający „tworzenie kon-
strukcji składniowych derywatu dewerbalnego, rzadziej odprzymiot-
nikowego – na wzór modelu rekcji podstawy” (Buttler, „Derywacja słowo-
twórcza” 59). W późniejszej pracy autorka Buttler, a za nią także inni
autorzy (Wiśniewski 243-247), mówi raczej o dziedziczeniu werbalnej rekcji
przez derywat, czyli „zachowywaniu przy derywacie konstrukcji składniowej
podstawy” (Buttler, Innowacje 58). Jako że rekcja odnosi się tylko do takich
związków składniowych, które mają wykładniki formalne (wymaganie
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
26
przypadka o określonej wartości lub przyimka o określonej postaci leksy-
kalnej), w niniejszym opracowaniu – by nie zawężać przedmiotu obserwacji
– zamiast o rekcji jednostki będziemy mówić o jej związkach składniowych
lub łączliwości składniowej, a także o otwieraniu pozycji (miejsc) skład-
niowych o określonej realizacji formalnej. Z kolei zjawisko dziedziczenia
właściwości składniowych nazywać będziemy także powielaniem właści-
wości składniowych lub analogią składniową.
1. DZIEDZICZENIE WŁAŚCIWOŚCI SKŁADNIOWYCH
PRZEZ DERYWATY JAKO PRZEDMIOT
BADAŃ JĘZYKOZNAWCZYCH3
Systematyczne badania na temat dziedziczenia właściwości składniowych
przez derywaty zaczęto prowadzić w połowie lat 50. XX wieku (zob. Proko-
pivich 22-23). W językoznawstwie polonistycznym problem, który zaistniał
za sprawą artykułu Z. Rysiewicza „O derywacji w składni”4, został roz-
winięty wiele lat później m.in. dzięki badaniom J. Puzyniny (Puzynina)
i D. Buttler („Związki syntaktyczne”, „Derywacja słowotwórcza” i Inno-
wacje). Kwestia dziedziczenia związków składniowych w ramach derywacji
lub w związku z budową morfologiczną jest obecna także w pracy M. Szu-
pryczyńskiej, a z nowszych – w monografii M. Wiśniewskiego. Badacze
analizowali zakres powielania związków składniowych, regularność ich
przekształceń, a także czynniki sprzyjające zachowaniu związków oraz
wpływające na ich utratę.
Bardzo interesujący jest z kolei najnowszy nurt badań, prowadzonych
w ramach językoznawstwa komputerowego, a więc wspomaganych narzę-
dziami informatycznymi. Zagadnienie powielania i zmiany związków skład-
niowych jednostek pozostających w relacjach derywacyjnych nabiera bo-
wiem nowego wymiaru. Wykorzystanie obszernych danych empirycznych
zgromadzonych w korpusach tekstów oraz przygotowywanie i testowanie
informatycznych narzędzi do przetwarzania danych językowych daje możli-
wość jakościowego i ilościowego weryfikowania wyników wcześniejszych
badań, a także ich uzupełniania. Do ciekawszych obserwacji w tym zakresie
3 Ze względu na ograniczoną objętość artykułu pominięte zostało przedstawienie innych
zagadnień z dorobku polskiego słowotwórstwa końca XX i początku XXI wieku. Odsyłamy
czytelnika do syntezy autorstwa K. Kleszczowej.
4 Informacja pochodzi z artykułu D. Buttler „Derywacja słowotwórcza” 59.
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 27
należy zaliczyć ujawnienie większej regularności zmian składniowych na-
stępujących w trakcie derywacji, niż wynikałoby z wcześniejszych ustaleń
(Czelakowska; Hajnicz; Hajnicz i Bartosiak).
Należy także podkreślić, że obecność lub brak analogii składniowych
między wyrazem podstawowym a pochodnym jest efektem działania antago-
nistycznego mechanizmu: zachowywania relacji semantycznej z podstawą
w sposób pełny lub częściowy przy jednoczesnym zachodzeniu zmiany for-
malnej (różnica budowy morfologicznej, wynikająca z zastosowania rozmai-
tych formantów derywacyjnych i ich kombinacji, zmiana kategorii grama-
tycznych lub ich wartości, zmiana klasy gramatycznej, co pociąga za sobą
zmianę funkcji składniowych). Badania potwierdziły, że zachowanie regu-
larnego związku semantycznego derywatu z podstawą jest czynnikiem sprzy-
jającym analogii na płaszczyźnie składniowej, ale jej nie przesądza. Równie
ważny jest czynnik gramatyczny: przynależność do klasy gramatycznej,
a w jej obrębie – zastosowany w derywacji formant (Buttler, „Derywacja
słowotwórcza” 61-73, Innowacje 77-81).
Z punktu widzenia glottodydaktyki ważne jest, że zależności zachodzące
między związkami składniowymi podstawy słowotwórczej a derywatu można
porządkować na podstawie kryteriów formalnych uwzględniających (1) para-
metry słowotwórcze, takie jak: typ formantu, typ derywacji, produktywność
modelu derywacyjnego, kategoria słowotwórcza – w powiązaniu z regular-
nością derywacji, a także (2) parametry składniowe: klasa gramatyczna bazy
i derywatu – w powiązaniu z funkcją składniową, klasa dystrybucyjna bazo-
wej jednostki ustalona na podstawie jej łączliwości składniowej. W ten spo-
sób możliwe jest pokazywanie zróżnicowanej seryjności zjawiska.
2. ZWIĄZKI MIĘDZY SŁOWOTWÓRSTWEM A SKŁADNIĄ
– WYBRANE ZAGADNIENIA
Poniższe zestawienie podstawowych informacji na temat związków między
słowotwórstwem a składnią zostało przygotowane na podstawie wspomnianej
w poprzednim punkcie literatury przedmiotu oraz badań własnych. Zasto-
sowano następujące kryteria porządkowania materiału: związek motywa-
cyjny lub jego brak, przynależność do tej samej klasy gramatycznej lub
innej, a także typ formantu wykorzystanego w procesie derywacji (sufiksy,
prefiksy, formanty paradygmatyczne).
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
28
2.1. ANALOGIE SKŁADNIOWE MIĘDZY JEDNOSTKAMI POWIĄZANYMI
ZWIĄZKIEM MOTYWACJI SŁOWOTWÓRCZEJ
Przegląd rozpoczynamy od prześledzenia dyspozycji składniowych jedno-
stek powiązanych derywacyjnie. W centrum uwagi będzie kwestia powie-
lania schematów składniowych bazy przez derywat. Ujmując to zjawisko
ogólnie, mamy do czynienia z trzema typami korelacji schematów skład-
niowych:
1) schematy wyrazu podstawowego i pochodnego są identyczne, por. kto
zachęci kogo + do czego/aby/cytat i kto zachęca kogo + do
czego/aby/cytat, zgodny z czym i zgodnie z czym (zgodny z instrukcją i
zgodnie z instrukcją),
2) schematy wyrazu podstawowego i pochodnego są w całości rozbieżne,
np. biegły w czym i biegle ∅ (biegły w liczeniu i liczył biegle),
3) schematy wyrazu podstawowego i pochodnego są częściowo roz-
bieżne; rozbieżność ta może być:
a) ilościowa, tj. różnica dotyczy liczby otwieranych miejsc, por. biegły
w czym i biegłość kogo + w czym, miły dla kogo/wobec kogo i milszy
dla kogo/wobec kogo + niż kto/od kogo,
b) jakościowa: 1) zachowana jest liczba otwieranych miejsc, ale są róż-
nice w ich realizacji, np. kto otrzymał co + od kogo i otrzymanie czego +
od kogo + przez kogo (3 miejsca, w tym 2 o innej realizacji), przesyłka
(czynność – ‘to, że kto przesyła’) czego + przez kogo i przesyłka (obiekt –
‘to, co przesyła’) czyja/kogo/od kogo + z czym (Przesyłka zamówionego
sprzętu przez firmę kurierską jest opóźniona i Otrzymałem Państwa prze-
syłkę z zamówionym sprzętem), 2) następuje zmiana relacji składniowych:
kto wspina się gdzie – kto formalnie jest podrzędnikiem czasownika, kto
wspinający się gdzie – kto jest nadrzędnikiem imiesłowu,
c) zarazem ilościowa i jakościowa, np. kto administruje czym i admini-
strator czego (Gmina administruje budynkami i Gmina jest administratorem
budynków).
To, czy analogia składniowa jest pełna, częściowa czy też jej nie ma, jest
warunkowane semantycznie i formalnie. Z perspektywy nauczania języka
polskiego warto podkreślić, że przynajmniej część zmian schematów skład-
niowych jest przewidywalna, tj. można zaobserwować określone prawidło-
wości dziedziczenia związków składniowych oraz ich zmian. Zjawisko to
przedstawimy najpierw w odniesieniu do derywacji zachodzącej w obrębie
tej samej klasy gramatycznej, następnie – pomiędzy klasami.
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 29
2.1.1. WYRAZ MOTYWUJĄCY I MOTYWOWANY NALEŻĄ DO TEJ SAMEJ KLASY
GRAMATYCZNEJ
Przynależność do tej samej klasy gramatycznej sprzyja analogii skład-
niowej, jednak o niej nie przesądza. Ważny jest bowiem równocześnie czyn-
nik semantyczny: modyfikacja lub zmiana znaczenia derywatu w stosunku do
znaczenia bazy nierzadko skutkuje także zmianą na płaszczyźnie formalnej.
Jeśli chodzi o derywaty czasownikowe, zmiany semantyczne są częścio-
wo skorelowane z typem i funkcją formantu. Derywaty odczasownikowe
tworzone poprzez wymianę sufiksów w tematach, w szczególności stano-
wiące niedokonany człon pary aspektowej, dysponują tym samym sche-
matem składniowym co bazowy czasownik (Buttler, Innowacje 76; Wróbel
538), por. kto czyta co – kto czytuje co (czytać – czytywać), kto da komu +
co – kto daje komu + co (dać – dawać), kto przyjmie co + od kogo – kto
przyjmuje co + od kogo (przyjąć – przyjmować), kto uderzy czym + w co/
o co/co – kto uderza czym + w co/o co/co (uderzyć – uderzać). Dodajmy,
że właściwość tę wykorzystują opracowania leksykograficzne, w których
czasowniki różniące się jedynie wartością aspektu są opisywane łącznie
w jednym haśle5. Pełna analogia składniowa jest także możliwa, gdy derywat
jest tworzony prefiksem o funkcji modyfikacyjnej, w tym aspektowej, np.
kto szyje co – kto uszyje co (Szupryczyńska 63; Buttler, Innowacje 76;
Wróbel 538), lub postfiksem się, np. kto prosi o co i kto prosi się o co.
Prefiksacja jest jednak takim mechanizmem, który raczej należy wiązać
z niepełną analogią składniową bazy i derywatu. Zdaniem D. Buttler (Inno-
wacje 78) grupa przedrostków zmieniających i znaczenie, i składnię dery-
watu jest liczna. Jeśli prześledzimy dyspozycje składniowe czasowników
prefiksalnych utworzonych od tej samej podstawy słowotwórczej, to zauwa-
żymy zarówno zmienność schematów, jak i ich ograniczoną seryjność. Zja-
wisko ilustrujemy na przykładzie derywatów czasownika budować w zna-
czeniu ‘tworzyć obiekty, budowle’, zob. Tabelę 1.
Zmiany jakościowe schematów składniowych obserwujemy także w gru-
pie derywatów odczasownikowych tworzonych za pomocą postfiksu się.
W grę wchodzi np. substytucja biernika przez dopełniacz, por. kto trzyma
co – kto trzyma się czego (trzyma linę – trzyma się liny), biernika przez
grupę w + kim/ czym, np. kto kocha kogo – kto kocha się w kim, kto
ćwiczy co – kto ćwiczy się w czym, biernika przez grupę z + czego, np. kto
5 Słowniki w całości elektroniczne odchodzą od tej praktyki i sufiksalne człony par aspek-
towych opisują w odrębnych hasłach (Wielki słownik).
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
30
umyje co – kto umyje się z czego. Więcej tego rodzaju modyfikacji wraz z
przykładami przytacza E. Hajnicz (18-25).
Tabela 1. Schematy składniowe czasowników pochodnych od podstawy budować.
kto _ co + z czego + komu/ dla kogo + gdzie
z czego – materiał
budować, pobudować, wybudować
Jan na wsi buduje/ pobuduje/ wybuduje dom z cegły dla
swojej córki.
kto _ co + z czego/ po czym
z czego – stan wyjściowy
odbudować, odbudowywać
Gmina odbuduje pałacyk po pożarze / z ruiny.
kto _ co przebudować, podbudować, podbudowywać,
rozbudować, rozbudowywać
Znajomi przebudowali swój dom na wsi.
kto _ co + czym obudować, obudowywać, zabudować, zabudowywać
Deweloper starą kamienicę obudował nowymi blokami.
Zabuduj tę wnękę meblami.
kto _ co + do czego dobudować, dobudowywać
Do stadionu dobudujemy nowe trybuny.
kto _ co + nad czym nadbudować, nabudowywać
Architekt zabronił nadbudować piętro nad naszym
mieszkaniem.
kto _ co + w co/ do czego wbudować, wbudowywać
Instalację wbudujemy w ścianę.
kto _ czego/ co + gdzie
czego – dopełniacz partytywny
nabudować
Sąsiad nabudował w swoim ogródku budek i domków dla
ptaków.
Z bardzo regularnym oraz dobrze opisanym i w gramatykach, i w mate-
riałach do nauczania języka polskiego jako obcego zjawiskiem ilościowej
i jakościowej modyfikacji schematu składniowego derywatu mamy nato-
miast do czynienia w klasie przymiotników. Schematy składniowe przymiot-
ników w stopniu wyższym wzbogacają się o jedną pozycję składniową,
realizowaną przez grupę przyimkowo-nominalną niż + kto/co lub od kogo/
czego, która w stopniu najwyższym jest realizowana przez grupy z innym
zestawem przyimków, np. z + kogo/czego, spośród + kogo/czego, wśród +
kogo/czego, por. wesoły – weselszy niż koledzy – najweselszy w grupie.
Stopniowanie, jak wiadomo, jest mechanizmem sytuującym się na pogra-
niczu fleksji i słowotwórstwa. Regularność morfologiczna znajduje więc
odzwierciedlenie także w składni.
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 31
Jako że w programie nauczania polszczyzny znajduje się kategoria nazw
żeńskich, warto też wspomnieć o należącej do niej podkategorii tworzonej
formantem paradygmatycznym poprzez zmianę rodzaju i wzoru odmiany –
z męskiego odmiennego na żeński nieodmienny, por. profesor – profesor,
doktor – doktor, premier – premier. Co prawda nie mamy tu do czynienia
ze zmianą schematu składniowego, ale z regularną zmianą dyspozycji skład-
niowych derywatów, co skutkuje koniecznością dostosowania wartości ro-
dzaju przymiotników rozwijających rzeczownik oraz – oczywiście – form
czasownikowych, por. Wręczono medal najmłodszemu polskiemu profe-
sorowi – Wręczono medal najmłodszej polskiej profesor.
2.1.2. WYRAZ MOTYWUJĄCY I MOTYWOWANY NALEŻĄ
DO INNYCH KLAS GRAMATYCZNYCH
W tej części opracowania koncentrujemy się na rzeczownikowych dery-
watach odczasownikowych. Krótki komentarz dotyczy także rzeczowników
odprzymiotnikowych, przysłówków odprzymiotnikowych oraz przymiotni-
ków odczasownikowych.
Przynależność derywatu do innej klasy gramatycznej powoduje zmianę
podstawowych funkcji i dyspozycji składniowych jednostki, co pociąga róż-
nice także w obrębie schematów składniowych. Część zmian to kategorialne
wymiany określonych typów podrzędników. Jak wiadomo, biernikowy pod-
rzędnik czasownika przy rzeczowniku bezwyjątkowo jest zastępowany przez
dopełniacz, a zamiast z przysłówkami odprzymiotnikowymi (jakościowymi)
rzeczownikowe derywaty odczasownikowe łączą się z przymiotnikami, por.
szybko biegać – szybkie bieganie – szybki bieg (Puzynina 150; Buttler,
Innowacje 59; Hajnicz i Bartosiak 75).
Odczasownikowe derywaty rzeczownikowe oraz przymiotnikowe nie
łączą się także z mianownikiem. Jeśli chodzi o pozycję przyrzeczownikową,
mianownik przyczasownikowy jest przekształcany rozmaicie, w zależności
od kategorii słowotwórczej, formantu wykorzystanego do utworzenia dery-
watu oraz pełnionej roli semantycznej. Wpływ ostatniego czynnika szcze-
gółowo pokazuje zestawienie przedstawione przez E. Hajnicz i T. Bartosiaka
(79-80). W sumie, jak ustalili wspomniani autorzy, w grę wchodzi ok. 20
różnych realizacji formalnych. Jak wiadomo, dla rzeczownikowych nazw
czynności regularnie utworzonych od czasowników (substantiva verbalia,
formanty -nie, -enie, -cie) jest to przede wszystkim dopełniacz oraz
konstrukcja przez kogo/co, por. Jan odszedł – odejście Jana, Jan kąpie
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
32
dziecko – kąpanie dziecka przez Jana. Przy rzeczownikach będących
nazwami czynności utworzonymi mniej regularnie (substantiva deverbalia,
różne sufiksy i formanty paradygmatyczne) mianownik jest rzadziej forma-
lizowany za pomocą konstrukcji przez kogo/co (por. kolega pochwalił mój
samochód – pochwała mojego samochodu przez kolegę). Częstszą forma-
lizacją jest fraza dzierżawcza z przymiotnikiem lub rzeczownikiem w dopeł-
niaczu, por. ja pracuję – moja praca, Jan awansował – awans Jana, ludzie
się denerwują – ludzkie zdenerwowanie.
Jeśli chodzi o eliminowanie przy rzeczowniku innych podrzędników przy-
czasownikowych, na pierwszym miejscu należy umieścić bezokolicznik.
Łączliwość z bezokolicznikiem w ogóle nie jest typowa dla rzeczownika.
Współcześnie tylko ok. 40 rzeczowników tworzy konstrukcje z bezokolicz-
nikiem (Gębka-Wolak 58-63). Co ciekawe, przeważnie nie jest to łączliwość
dziedziczona po bazowym czasowniku. O przejmowaniu tej łączliwości
można bowiem mówić jedynie w odniesieniu do kilku jednostek, tj. chęć,
odwaga, polecenie, potrzeba, przykazanie, rozkaz, zamiar. Należy przy tym
podkreślić, że dodatkowym warunkiem przyłączenia bezokolicznika jest
użycie rzeczownika w kontekście konkretnej jednostki czasownikowej, naj-
częściej mieć, por. Odważył się dokończyć zadanie – Miał odwagę dokończyć
zadanie – *Wykazał się odwagą dokończyć zadanie. Z kolei podrzędniki
celownikowe i narzędnikowe są zachowywane przez gerundia. Inne rze-
czowniki odczasownikowe często w ogóle ich nie przyłączają, a analogiczna
treść jest wyrażana za pomocą konstrukcji z przyimkiem, por. Dzieci sprze-
ciwiły się rodzicom – sprzeciwienie się dzieci rodzicom – sprzeciw dzieci
wobec rodziców, Zachwycamy się zadbanym ogrodem – nasze zachwycanie
się zadbanym ogrodem – nasz zachwyt nad zadbanym ogrodem.
Z kolei przyczasownikowe konstrukcje przyimkowo-nominalne są zde-
cydowanie częściej powielane przez derywaty rzeczownikowe, dotyczy to
zwłaszcza nazw czynności: przez gerundia regularnie, a przez inne derywaty
z ograniczeniami, por. rozwodzić się z mężem – rozwód z mężem, trenować
ze specjalistą – trening ze specjalistą, rejestrować się do lekarza – reje-
stracja do lekarza, wnioskować do wojewody – wniosek do wojewody, prze-
wodzić w Unii Europejskiej – przewodnictwo w Unii Europejskiej, wygrać
w Lotto – wygrana w Lotto. Tego rodzaju analogie zdarzają się także
w innych kategoriach, np. nazw wykonawców czynności, por. skakać do
wody – skoczek do wody (Buttler, „Związki syntaktyczne” 220; Innowacje
60). Należy ponadto podkreślić, że w pozycjach przyrzeczownikowych
możliwych jest więcej i bardziej zróżnicowanych formalnie wariantów reali-
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 33
zacyjnych z przyimkami niż przy odpowiednich czasownikach (zob. Hajnicz
i Bartosiak 83), por. kto recenzuje co – czyja recenzja czego/na temat
czego/w sprawie czego/w zakresie czego/z zakresu czego/z czego, co pod-
grzewa co – podgrzewacz czego/do czego/na co, co otwiera co –
otwieracz czego do czego/od czego.
Rzeczowniki mogą także dziedziczyć łączliwość z podrzędnikami przy-
imkowo-rzeczownikowymi również po motywujących je przymiotnikach. Na
taką prawidłowość zwrócił uwagę M. Wiśniewski po przebadaniu rzeczow-
ników będących odprzymiotnikowymi nazwami cech, por. wściekły na kogo
+ za co – wściekłość na kogo + za co, lojalny wobec kogo/względem kogo/
w stosunku do kogo – lojalność wobec kogo/ względem kogo/w stosunku
do kogo (Wiśniewski 243-247). Co więcej, z analizy materiału wynika, że
ok. 80% badanego zbioru rzeczowników ma schematy składniowe w całości
powielające wymagania bazowych przymiotników. Powielanie nie dotyczy
natomiast podrzędnika bezokolicznikowego, por. zdolny do czego/co zrobić
– zdolność czego/do czego. Celownikowe rozwinięcia przymiotników są zaś
przeważnie substytuowane przy rzeczownikach przez grupy przyimkowo-
-rzeczownikowe wobec kogo/dla kogo, por. wdzięczny komu – wdzięczność
dla kogo/wobec kogo.
Z kolei z wstępnego porównania schematów przymiotników i ich przy-
słówkowych derywatów wynika, że – przy zachowaniu analogicznego zna-
czenia – możliwe jest dziedziczenie łączliwości z kilkunastoma przyimkami,
np. z + czym, np. zgodny z sumieniem – zgodnie z sumieniem, do czego/
w stosunku do czego/ wobec czego/ względem czego, np. adekwatny do ory-
ginału – adekwatnie do oryginału, od czego, np. zależny od oceny – zależnie
od oceny. Zdarza się jednak, że przymiotnik i przysłówek nie różnią się
znaczeniem, a mimo to nie łączą się z tym samym przyimkiem, por. Jan był
daleki od poparcia propozycji syna – Janowi było daleko do poparcia
propozycji syna. Kwestia dziedziczenia związków składniowych przymiot-
ników przez przysłówki wymaga jednak dalszych systematycznych badań.
Dużą regularność w zakresie dziedziczenia schematów składniowych wy-
kazują natomiast imiesłowy przymiotnikowe o znaczeniu czasownikowym.
Imiesłowy czynne poza mianownikiem zachowują wszystkie wymagania
bazowego czasownika, analogia dotyczy także rozwinięć luźnych, o charak-
terze okolicznikowym, por. Anna doskonale tłumaczy artykuły naukowe
z polskiego na angielski – doskonale tłumacząca artykuły naukowe z pol-
skiego na angielski. Przy imiesłowach biernych dochodzi – jak wiadomo –
do regularnej zmiany w planie semantycznym, co skutkuje przekształceniami
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
34
pozycji podmiotowej i dopełnieniowej i ich realizacji, por. Emeryt co-
dziennie wyprowadza psa do lasu – pies codziennie wyprowadzany do lasu
przez emeryta. Zjawisko to jest dobrze opisane w materiałach do nauczania
polszczyzny. Inne przymiotnikowe derywaty czasownika także mogą dzie-
dziczyć wymagania podstawy słowotwórczej. Skala regularności analogii
składniowej (poza regularną eliminacją mianownika) jest jednak zróżnico-
wana, powiązana z czynnikami semantycznymi, a więc trudniejsza do kate-
goryzowania, por. kto wierzy komu – wierny komu, kto skłania się do
czego/żeby – skłonny do czego/ co zrobić, kto zazdrości komu + czego –
zazdrosny o co (Buttler, Innowacje 61-72).
2.2. POWIĄZANIA INNEGO RODZAJU
Poza omówionymi wyżej powiązaniami schematów składniowych pod-
staw słowotwórczych i derywatów związki między słowotwórstwem a skład-
nią widoczne są w zależnościach między budową słowotwórczą jednostki
a jej łączliwością. Dotychczas ujawnione prawidłowości dotyczą wpływu
przedrostka.
W materiałach do nauczania języka polskiego jako obcego zwraca się
uwagę na korelacje przedrostka i przyimka, na przykład w związku z oma-
wianiem czasowników ruchu. Trzeba jednak pamiętać, że serie typu doje-
chać do domu, podjechać pod szkołę, są krótkie, a użycie przyimka skore-
lowanego nie wyklucza użycia z tym samym czasownikiem innych przy-
imków, co na potrzeby nauczania starała się uporządkować I. Słaby-Góral
(278-279).
Jak wynika z opracowań gramatycznych, na zmianę własności syntak-
tycznych czasownika szczególny wpływ mają przedrostki na- oraz do-,
które, jak pisze E. Hajnicz (16), a wcześniej m.in. M. Szupryczyńska (66-
67), narzucają argumentowi partytywność, co wiąże się z użyciem dopeł-
niacza (niekiedy alternującego z biernikiem), który nie jest używany w od-
powiednich konstrukcjach bezprzedrostkowych, por. dorobić soku/sok –
robić sok, dodrukować pieniędzy/ pieniądze – drukować pieniądze, nakroić
chleba – kroić chleb, napiec ciastek – piec ciastka. Podobne właściwości, ale
o mniejszym zakresie działania, wykazują przyrostki nad-, od-, przy-
(Szupryczyńska 66-67).
W literaturze odnotowano również korelację polegająca na rozszerzeniu
schematu czasownika z przedrostkiem na-, o-, ob-, od-, prze-, roz-, wy-
o miejsce dla konstrukcji nominalnej biernikowej, z którą nie łączył się
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 35
bazowy czasownik, por. kto jedzie – kto najedzie kogo/ co, kto kłamie –
kto okłamie kogo, co rośnie – co obrośnie co, kto biegnie – kto prze-
biegnie co, kto pracuje – kto rozpracuje kogo/ co, kto płacze – kto wy-
płacze co (Szupryczyńska 69-70). Poszczególne serie takich par czasow-
nikowych są jednak krótkie, kilkuelementowe. Jeszcze krótsze są serie
z przedrostkami prze-, wy-, w których dodanie przedrostka skutkuje zmianą
konstrukcji z przyimkiem na konstrukcję biernikiem, np. kto głosuje na
kogo – kto przegłosuje kogo, kto walczy o prawa – kto wywalczy prawa
(Szupryczyńska 71).
Z gramatycznego punktu widzenia interesującym zjawiskiem jest kore-
lacja przedrostka z możliwością zerowania dopełnienia (Hajnicz 14), co
w literaturze jest nazywane alternacją porzucenia dopełnienia (por. angielski
termin object drop). Alternacja polega na tym, że użycie określonego przed-
rostka, w polszczyźnie jest to po-, umożliwia zbudowanie gramatycznie
poprawnego zdania z pominiętym dopełnieniem, co nie jest możliwe, gdy
zdanie jest konstytuowane przez zbliżony znaczeniowo czasownik, ale o in-
nej budowie morfologicznej, por. a) Piotr posprzątał pokój oraz Piotr po-
sprzątał i b) Piotr sprzątnął pokój oraz eliptyczne Piotr sprzątnął. Zjawisko
ma podłoże semantyczne. Dotyczy bowiem czasowników ze szczegółowo
scharakteryzowanym argumentem obiektowym wbudowanym w strukturę
semantyczną czasownika. Stąd też – zdaniem Hajnicz (14) – możliwe jest
usunięcie dopełnienia przy czasowniku pozmywać, a niemożliwe przy cza-
sowniku poskładać.
Zasygnalizowane w tym punkcie zjawiska z pogranicza słowotwórstwa
i składni są idiosynkratyczne, dlatego trudno je umieszczać w programach
nauczania języka polskiego jako obcego. Warto natomiast zwracać na nie
uwagę na lekcjach, w ramach poszerzania i utrwalania zasobu leksykalnego
polszczyzny.
3. UWAGA KOŃCOWA
Jeśli chodzi o samo zjawisko związków między składnią a słowo-
twórstwem, przedstawiony przegląd materiału – z konieczności bardzo skró-
towy – pokazuje, że semantyczna i formalna regularność derywacji skutkuje
powielaniem schematu składniowego wyrazu motywującego przez wyraz
motywowany, a ewentualne różnice dyspozycji składniowych są w znacz-
nym stopniu przewidywalne. Regularność zjawiska ułatwia z kolei jego
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
36
prezentację w ramach nauczania języka polskiego jako obcego. Większego
namysłu wymaga natomiast zakres i sposób prezentacji zjawisk mniej seryj-
nych lub wręcz jednostkowych, których – jak pokazujemy wyżej – także nie
brakuje. Kwestia ta zostanie rozwinięta w tekście A. Walkiewicz „Roz-
wiązania dydaktyczne”. W tym miejscu, nawiązując do sformułowanego
w literaturze glottodydaktycznej postulatu ujmowania słowotwórstwa w pro-
cesie dydaktycznym bardziej leksykalnie niż gramatycznie, ograniczymy się
do zaproponowania, by w materiałach dydaktycznych informacje o sche-
matach składniowych jednostek leksykalnych w większym stopniu niż obec-
nie podawać wprost, w postaci reguł dziedziczenia, schematów i ilustru-
jących je przykładów. Syntetyczną informację o podobieństwach i regular-
nych oraz nieregularnych różnicach dyspozycji składniowych można kodo-
wać za pomocą szeregów słowotwórczych6. W nauczaniu języka polskiego
taki szereg musiałby być zorganizowany na podstawie kryterium dzie-
dziczenia schematu składniowego, a nie pochodności. Technicznie może to
wyglądać tak, że szereg (a) pokazywałby wspólne elementy schematu skład-
niowego, szereg (b) – regularne przekształcenia, a szereg (c) – zmiany wy-
magań, jeśli takowe w gnieździe zachodzą, por.
1 (a) zależy, zależący, zależny, zależność, zależnie od kogo/czego,
1 (b) co zależy – zależność czego;
2 (a) zazdrości, pozazdrości, zazdroszczący, zazdroszczenie komu + czego,
2 (b) kto zazdrości, pozazdrości – zazdroszczenie przez kogo, zazdrość kogo,
2 (c) zazdrosny, zazdrość + o co.
BIBLOGRAFIA
Bogusławski, Andrzej. „O zasadach rejestracji jednostek językaˮ. Poradnik Językowy, z. 8, 1976,
ss. 356-364.
Bogusławski, Andrzej. „Jednostki języka a produkty językowe. Problem orzeczeń peryfrastycz-
nychˮ. Z zagadnień słownictwa współczesnego języka polskiego, red. Meczysław
Szymczak, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk,
1978, ss. 17-30.
6 Szereg albo łańcuch słowotwórczy to element gniazda słowotwórczego, to „każdy zbiór
składający się z wyrazu hasłowego oraz wszystkich derywatów, bezpośrednio pochodnych od
swoich podstaw na odpowiednich taktach derywacyjnych” (Jadacka 23). Do zobrazowania
korelacji związków słowotwórczych ze składniowymi narzędzie to wykorzystał M. Wiśniewski
(146 i in.).
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO 37
Buttler, Danuta. „Związki syntaktyczne rzeczowników dewerbalnych o znaczeniu podmio-
towym”. Poradnik Językowy, z. 5, 1967, ss. 219-228.
Buttler, Danuta. „Derywacja słowotwórcza a derywacja syntaktyczna”. Prace Filologiczne, 1969,
ss. 59-76.
Buttler, Danuta. Innowacje składniowe współczesnej polszczyzny. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, 1976.
Czelakowska, Anna. „Nazwy czynności i nazwy rezultatów czynności w derywacji seman-
tycznej”. LingVaria, nr 2, 2019, ss. 73-92.
Florczak, Jacek. Językoznawcze aspekty modelu kształtowania kompetencji języka obcego. Wy-
dawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2010.
Gaze, Mateusz. „Związki między słowotwórstwem a grafią w nauczaniu języka polskiego jako
obcego”. PLEJ_2 czyli PsychoLingwistyczne Eksploracje Językowe, red. Olga Majchrzak,
Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 2013, ss. 231-247.
Gaze, Mateusz. „Rola słowotwórstwa w przyswajaniu innych podsystemów języka”. Inter-
dyscyplinarność i wielowymiarowość nauk filologicznych. Philological Studies: Inter-
disciplinary and Multidimensional Approaches, red. Dorota Gonigroszek, Agnieszka
Stanecka, Naukowe Wydawnictwo Piotrkowskie przy Filii Uniwersytetu Jana Kocha-
nowskiego, 2016, ss. 173-186.
Gębka-Wolak, Małgorzata. Pozycje składniowe frazy bezokolicznikowej we współczesnym zdaniu
polskim. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2011.
Grzegorczykowa, Renata, i Jadwiga Puzynina. „Problemy ogólne słowotwórstwa”. Gramatyka
współczesnego języka polskiego, red. Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski i Hen-
ryk Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, ss. 361-388.
Hajnicz, Elżbieta. Dobór czasowników do badań przy tworzeniu słownika semantycznego cza-
sowników polskich. Prace IPI PAN, 2007.
Hajnicz, Elżbieta., i Tomasz Bartosiak. „Walencja rzeczowników w słowniku Walenty i sposób jej
powiązania z walencją odpowiednich czasowników”. Prace Filologiczne, 2018, ss. 71-85.
Hajnicz, Elżbieta, i Bartłomiej Nitoń, „Instrukcja dostępu do słownika walencyjnego Walenty za
pośrednictwem programu Slowalˮ, CLARIN, clarin-pl.eu/wp-content/ uploads/ 2017/05/
instrukcja_uzytkownika_Walentego.pdf. Dostęp 1.05.2019.
Inny słownik języka polskiego, red. Mirosław Bańko, Wydawnictwo Naukowe PWN, 2000.
Jadacka, Hanna. Rzeczownik polski jako baza derywacyjna. Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995.
Janowska, Aleksandra. „O swoistości derywacji na tle innych sposobów nominacji”. Sztuka czy
rzemiosło? Nauczyć Polski i polskiego, red. Aleksandra Achtelik, Jolanta Tambor,
Wydawnictwo Gnome, 2007, ss. 28-34.
Janowska, Aleksandra. „Z pogranicza słowotwórstwa. O «podstawach związanych»”. Sztuka
i rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego. Tom 2, red. Aleksandra Achtelik, Małgorzata
Kita i Jolanta Tambor, Wydawnictwo Gnome, 2010, ss. 16-21.
Janowska, Aleksandra. „Złożoność derywacji czasownikowej z punktu widzenia glottodydaktyki
(na materiale czasowników odczasownikowych)”. Sztuka to rzemiosło. Nauczyć Polski i
polskiego. Tom 3, red. Aleksandra Achtelik i Jolanta Tambor, Wydawnictwo Gnome,
2013, ss. 20-29.
Kaleta, Zofia. Gramatyka języka polskiego dla cudzoziemców. Wydawnictwo Uniwersytetu
Jagiellońskiego, 1995.
MAŁGORZATA GĘBKA-WOLAK
38
Kleszczowa, Krystyna. „Polskie badania słowotwórcze u progu XXI wieku”. Językoznawstwo
w Polsce. Kierunki badań i perspektywy rozwoju, red. Maciej Grochowski, BEL Studio,
ss. 125-137.
Pastuchowa, Magdalena. „Rola słowotwórstwa w kształtowaniu kompetencji językowej
cudzoziemców”. Sztuka i rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego. Tom 2, red. Aleksandra
Achtelik, Małgorzata Kita i Jolanta Tambor, Wydawnictwo Gnome, 2010, ss. 9-15.
Pastuchowa, Magdalena. „Słowotwórstwo – sposób na nazywanie świata czy część systemu gra-
matycznego”. Sztuka to rzemiosło. Nauczyć Polski i polskiego. Tom 3, red. Aleksandra
Achtelik, Jolanta Tambor, Wydawnictwo Gnome, 2013, ss. 9-19.
Prokopivich, Nikolay. Voprosy sintaksisa russkogo jazyka. Vysshaja shkola, 1974 [Прокопович,
Николай. Вопросы синтаксиса русского языка. Высшая школа, 1974].
Puzynina, Jadwiga. Nazwy czynności we współczesnym języku polskim. Państwowe Wydawnictwo
Naukowe, 1969.
Rysiewicz, Zygmunt. „O derywacji w składni”. Biuletyn Polskiego Towarzystwa Językoznaw-
czego, 1936, ss. 47-53.
Seretny, Anna, i Wiesław Stefańczyk. „Między gramatyką a słownikiem – słowotwórstwo
w perspektywie glottodydaktycznej”. Postscriptum Polonistyczne, nr 2, 2015, ss. 45-61.
Słaby-Góral, Iwona. „Czas przypadka w języku polskim, czyli próba wyjaśnienia polisemii wy-
branych przyimków”. Edukacja Międzykulturowa. Forum dydaktyczne, red. Anna Rab-
czuk, Uniwersytet Warszawski, 2013, ss. 277-292.
Szupryczyńska, Maria. Syntaktyczna klasyfikacja czasowników przybiernikowych. Państwowe
Wydawnictwo Naukowe,1973.
Wielki słownik języka polskiego, red. Piotr Żmigrodzki, Polska Akademia Nauk, WSJP Wielki
Słownik języka polskiego, wsjp.pl. Dostęp 26.01.2021.
Wiśniewski, Marek. Dystrybucyjne właściwości odprzymiotnikowych nazw cech we współczesnej
polszczyźnie. Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2005.
Wróbel, Henryk. „Czasownik”. Gramatyka współczesnego języka polskiego, red. Renata Grze-
gorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998,
ss. 536-583.
SŁOWOTWÓRSTWO A SKŁADNIA
W NAUCZANIU JĘZYKA POLSKIEGO JAKO OBCEGO
CZĘŚĆ 1. WPROWADZENIE TEORETYCZNE
Streszczenie
Artykuł dotyczy nauczania języka polskiego jako obcego. Stanowi pierwszy z dwóch tekstów
poświęconych nauczaniu słowotwórstwa z perspektywy jego związku ze składnią. Wiedza na ten
temat jest przydatna do budowania zdań i dłuższych wypowiedzi oraz dokonywania w ich ramach
przekształceń o funkcji stylistycznej. W opracowaniach kierowanych do uczących się języka
polskiego jako obcego informacje o analogii składniowej wyrażeń powiązanych relacjami słowo-
twórczymi są rozproszone, co utrudnia zorientowanie się w zakresie i stopniu regularności zja-
wiska. Przedstawiany artykuł wiedzę tę uzupełnia i porządkuje na podstawie dorobku gramatyki
strukturalnej o podstawach formalnych oraz badań własnych. Pokazuje zróżnicowaną seryjność
zjawiska dziedziczenia schematu składniowego: od identyczności schematów, przez częściową
zbieżność po całkowitą zmianę walencji, tj. liczby otwieranych miejsc i ich realizacji. W tekście
