BookPDF Available

Jan Kunowski, Ekspedycyja inflnatska, oprac. Wojciech Walczak, Karol Łopatecki, Białystok 2007

November 2007

November 2007

Publisher: Katedra Europy Środkowo-Wschodniej, Uniwersytet w Białymstoku; Ośrodek Badań Europy Środkowo-Wschodniej
ISBN: 978-83-925772-4-9

Authors:

Karol Łopatecki

University of Bialystok

Content uploaded by Karol Łopatecki

Content may be subject to copyright.

Jan Kunowski

Ekspedycyja

inflantska

1621 roku

BIBLIOTEKA OŚRODKA BADAŃ EUROPY

ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ

Recenzenci:

Dr hab. P B

Prof. dr hab. T M N

ISBN 978-83-925772-4-9

D  

Mi n i s t r a Ku l t u r y i Dz i e D z i c t w a na r o D o w e g o

Badania i kwerendy naukowe przeprowadzone w bibliotekach i archiwach

w Sztokholmie, Wilnie, Rzymie, Petersburgu i Warszawie

zostały doﬁnansowane przez Uniwersytet w Białymstoku.

Wydawca:

oś r o D e K Ba D a ń eu r o p y śr o D K o w o -ws c h o D n i e j (mail osbesw@gmail.com)

Katedra Europy Środkowo-Wschodniej, Uniwersytet w Białymstoku

Druk: Zakład Poligraﬁczny Oﬀset Print, Białystok, ul. Broniewskiego 14, 085 6512886

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Ministerstwo Kultury

i Dziedzictwa Narodowego

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Ministerstwo

Kultury

i Dziedzictwa

Narodowego

Kolorystyka logo jest ściśle

określona. Podstawowymi kolorami są:

brąz PANTONE 497 oraz czerwień

PANTONE 194.

W druku triadowym należy

stosować: brąz – C:70 M:100 Y:100 K:15,

czerwień – C:0 M:100 Y:64 K:33.

Do zastosowań ekranowych

(internetowych) zaleca się kolory:

brąz – R:72 G:33 B:36 (hex #482124),

czerwień – R:171 G:6 B:53 (hex #AB0635).

Logo w kolorystyce podstawowej

należy umieszczać na białym tle.

Dopuszczalne jest również stosowanie

logo w postaci podstawowej na jasnych

tłach (kremowy, jasnoszary).

Na tle czarnym lub ciemnym kolor

czerwony pojawia się tylko w znaku

literniczym (litera i).

Niedopuszczalne jest stosowanie

w logo rastrów koloru oraz umieszczanie

logo na jaskrawych lub wzorzystych tłach.

Kolorystyka

Identykacja wizualna MKiDN

wersja

czarno-biała

pozytyw negatyw

wersja

kolorowa

(podstawowa)

wersja

kolorowa

jasne tła ciemne tła

Jan Kunowski

Ekspedycyja

inflantska

1621 roku

opracowali:

Wojciech Walczak i Karol Łopatecki

wstępem opatrzył: Karol Łopatecki

Białystok 2007

sp i s t r e ś c i

Wykaz skrótów 6

Słowo wstępne 9

Nota wydawnicza 11

I. Wstęp:

1. Ekspedycyja inflantska Jana Kunowskiego jako

źródło historyczne 13

2. Jan Kunowski 28

3. Przygotowania do wojny 43

4. Wojna 1621 r. 60

5. Rewolucja militarna 81

II. Jan Kunowski, Ekspedycyja inflantska przeciwko

Gustawowi Adolfowi 107

III. Aneksy 151

1. Listy

a) List Jarosza Wołłowicza do Krzysztofa Radziwiłła

z 9 X 1621 r. 153

b) List Jarosza Wołłowicza do Krzysztofa Radziwiłła

z 20 X 1621 r. 157

c) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do

Krzysztofa Radziwiłła z 24(?) X 1621 r. 158

d) List Jarosza Wołłowicza do Krzysztofa

Radziwiłła z 31 X 1621 r. 160

e) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do

Krzysztofa Radziwiłła z 28 XI 621 r. 161

f) Zeznanie Hansa Berntrika, rajtara szwedzkiego,

28 XI 1621 r. 164

g) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do Krzysztofa

Radziwiłła z 30 XI 1621 r. 165

h) Piotr Jakuszewski do Jakuba Różyca, 2 XII 1621 r. 170

i) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do Krzysztofa

Radziwiłła z 4 XII 1621 r. 171

j) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do Krzysztofa

Radziwiłła, 14 XII 1621 r. wraz załącznikiem 174

k) Rejestr wojska zdatnego do boju z pułku

Aleksandra Gosiewskiego 178

l) List Aleksandra Korwina Gosiewskiego do Krzysztofa

Radziwiłła, 14 XII 1621 r. 179

2. Spis obywatelów powiatu wołkowyskiego, którzy

w roku 1621 na expedycyję do Inﬂant wyjechali 191

3. Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem: 211

a) Na Starożytne Domostwa j.m.p. Gosiewskie[go]

b) Przedmowa wielmożnemu panu Aleksandrowi

Korwinowi Gosiewskiemu

c) Lament j.m.p. Aleksandra Korwina Gosiewskiego

d) Nagrobek Temuż

e) Siedem cnót wojewodziny

f) Pakta moskiewskie i śmierci wojewody przyczyna

Nazwy miejscowości inﬂanckich występujących w tekstach

źródłowych 237

Spis ilustracji 239

Słownik wybranych wyrazów staropolskich 241

Skorowidz nazwisk 247

Skorowidz nazw miejscowych i etnicznych 259

wy K a z sK r ó t ó w

AGAD Archiwum Główne Akt Dawnych

AGZ Akta grodzkie i ziemskie

AR Archiwum Radziwiłłów

AVAK Akty izdavaemye Vilenskoû Arheograﬁčeskuû

Kommissieû

B. Czart. Biblioteka Książąt Czartoryskich w Krakowie

b.d. bez daty

b.m. bez miejsca

BUWil. Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego

h. herbu

j.m.p. Jego Mość Pan

k. karta

kol. kolekcja

ks. książę

LMAB Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka

niem. niemiecki

Nies. K. N, Herbarz polski … powiększony do-

datkami z późniejszych autorów, rękopismów, dowodów

urzędowych i wydany przez Jana Nep. Bobrowicza,

t. I-X, Lipsk 1839-1846

przyp. przypis

PSB Polski Słownik Biograﬁczny, t. I-XVIII, Wrocław

1977-1993; t. XIX-XLIII, Kraków-Wrocław-Warszawa

1974-2005.

s. strona

SGKP Słownik Geograﬁczny Królestwa Polskiego i innych kra-

jów słowiańskich. T. I-XVI, Warszawa 1880-1902

SMHW Studia i Materiały do Historii Wojskowości

sygn. sygnatura

szp. szpula

t. tom

VL Volumina Legum, przedruk zbioru praw staraniem XX.

Pijarów w Warszawie, od roku 1732 do 1782, t. I-VI

Petersburg 1859-1860

w. wieku

wyd. wydanie

WKsL Wielkie Księstwo Litewskie

sł o w o ws t ę p n e

W 2006 r. na polskim rynku wydawniczym ukazały się 4 tomy serii

Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji. Tomy te są reda-

gowane przez prof. dr hab. Alinę Nowicką-Jeżową. Prócz pierwszego

tomu, który jest inwentarzem zespołu Skoklostersamlingen, pozostałe

są wydawnictwami źródłowymi. Tom 2 zawiera różne dzieła dotyczą-

ce tzw. sprawy smoleńskiej autorstwa niejakiego Jana Kunowskiego.

Nieznany szerzej autor pisał również o kampanii w Inﬂantach 1621r.

w dziele, które jest mało znane polskiej historiograﬁi.

Intencją tej książki jest zwrócenie uwagi badaczy, zarówno history-

ków jak i językoznawców, na to niewykorzystane źródło oraz na mało

znaną kampanię w Inﬂantach 1621 r. Prócz Henryka Wisnera i Eryka

Jekabsona nikt nie zajmował się szerzej tą wojną. Dlatego każde źród-

ło o tym wydarzeniu jest cenne dla badaczy historii. Prócz Ekspedycyji

inﬂanckiej zdecydowaliśmy się opublikować również inne, naszym

zdaniem ważne, źródła (przede wszystkim listy Aleksandra Korwina

Gosiewskiego do Krzysztofa Radziwiłła, znajdujące się w Archiwum

Akt Dawnych oraz listy Jarosza Wołłowicza do Krzysztofa Radziwiłła,

które spoczywają w Bibliotece Narodowej w Petersburgu). W niniej-

szym zbiorze Czytelnik znajdzie również pozostałe, niewydane dotąd

drukiem, rękopisy Jana Kunowskiego.

•

Wydanie tej publikacji było możliwe dzięki badaniom i kwerendom

przeprowadzonym w Sztokholmie, Petersburgu, Wilnie oraz Rzymie.

Wyjazd ten oraz wydanie niniejszej książki były możliwe dzięki wsparciu

Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz władz Uniwersytetu

w Białymstoku, a w szczególności Dziekana Wydziału Historyczno-

Socjologicznego UwB oraz Dyrektora Instytutu Historii UwB.

Serdecznie dziękujemy za wsparcie naszej inicjatywy i pomoc me-

rytoryczną dr. hab. Jerzemu Urwanowiczowi. Słowa podziękowania

kierujemy również do Recenzentów tej pozycji: prof. dr. hab. Tadeusza

Mariana Nowaka oraz dr. hab. Piotra Borka. Dzięki ich ogromnej wie-

dzy oraz doświadczeniu w wydawaniu siedemnastowiecznych źródeł

uniknęliśmy wielu błędów a ich uwagi wpłynęły w znacznym stopniu

na ostateczny kształt niniejszej publikacji. Za tę pomoc bardzo dzię-

kujemy. Pragniemy również wyrazić wdzięczność dr. Mieczysławowi

Wiśniowolskiego oraz mgr Leonardzie Gołębiowskiej za pomoc przy

tłumaczeniu łaciny.

no t a w y D a w n i c z a

Przy wydaniu źródłowym kierowaliśmy się Instrukcją wydawniczą

dla źródeł historycznych od XVI do poł. XIX w., red. K. Lepszy, Wrocław

1953.

Zastosowaliśmy współczesny nam system interpunkcji. Poprawiono

wszelkie literówki, zaznaczając naszą ingerencję w tekst nawiasami kwa-

dratowymi. Wprowadzono współczesne zasady pisowni rozdzielnej

i łącznej, wyłączając sytuację, w której zmieniałoby to sens. Głoski i,

y oddano jako i, y, j zgodnie z dzisiejszą graﬁką. W sytuacji, gdy tego

wymagała zgodność metryczna 13-zgłoskowca, zastosowano pisownię

z rozszerzeniem –yj, np.: ‘Diament’ – ‘Dyjament’, ‘Golian’ – ‘Golijan’.

Hybrydy słowne w rodzaju ‘expeditia’ (łac. expeditio) konsekwen-

tnie doprowadzono do spolszczonej postaci ‘ekspedycyja’.

Uwspółcześniono pisownię wielkich i małych liter, z wyjątkiem wyra-

zów o zabarwieniu emocjonalnym lub semantycznym, jak np. Ojczyzna

(w domyśle Rzeczpospolita), Król (w domyśle Zygmunt III Waza).

Nawiasy zwykłe występujące w tekście pochodzą z oryginałów teks-

tów.

W tekście Spisanie obywatelów powiatu wołkowyskiego, którzy na ex-

pedycyję do Inﬂa[n]t wyjechali w roku 1621 numeracja poszczególnych

akapitów pochodzi od opracowujących to źródło.

We wszystkich źródłach łacinę tłumaczyliśmy umieszczając poszcze-

gólne wyrazy, zwroty czy sentencje pod tekstem głównym, w dolnej czę-

ści strony.

•

Wszystkie teksty Jana Kunowskiego publikowane w niniej-

szej książce pochodzą z rękopisów znajdujących się w Riksarkivet

(Narodowe Archiwum Szwecji) w Sztokholmie. Tam w zespole po-

loników Skoklostersamlingen 1, teksty Kunowskiego można znaleźć

w teczce nr 7 zatytułowanej Historia proelii inter Polonos et Moschos

apud Smolenscum anno 1617 congesti a Ioanne Witus versibus conscrip-

ta et Alexander Gosiewski dedicata pod sygnaturą: Svenska Riksarkivet,

Skoklostersamlingen, Polska Bref. O. Handlingar, E 8603. Wśród ręko-

pisów Jana Kunowskiego publikujemy następujące utwory:

– Ekspedycyja inﬂantska: k. 180-189;

– Na Starożytne Domostwa j.m.p. Gosiewskie[go]: k. 169v.;

– Przedmowa wielmożnemu panu Aleksandrowi Korwinowi

Gosiewskiemu: k. 170-170v.;

– Lament j.m.p. Aleksandra Korwina Gosiewskiego: k. 208-210.

– Nagrobek Temuż: k. 210v.

– Siedem cnót wojewodziny: k. 211-211v.

– Pakta moskiewskie i śmierci wojewody przyczyna: k. 206-207.

Poza powyższymi dokumentami umieściliśmy również dokumen-

ty z Narodowej Biblioteki w Petersburgu, Archiwum Głównego Akt

Dawnych w Warszawie oraz Biblioteki Uniwersytetu Wrocławskiego.

Dokładne sygnatury podaliśmy przy prezentacji tych dokumentów.

1 O tym zbiorze: E. T-H et al., Polonika w zbiorach

Skoklostersamlingen (Riksarkivet – Archiwum Narodowe Szwecji), Warszawa 2006.

WSTĘP

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego

jako źródło historyczne

W 2006 r. światło dzienne ujrzał drugi tom serii Polonika w zbio-

rach archiwum narodowego Szwecji, pt. Sprawa Smoleńska 1. W publikacji

tej prócz zaprezentowania szerszemu odbiorcy utworów i listów sku-

piających się wokół problematyki tytułowego zagadnienia, przybliżo-

no postać żołnierza, dyplomaty, poety i szlachcica Jana Kunowskiego.

Osoba dotychczas zupełnie nieznana w historiograﬁi, pozostawiła to-

mik poematów czczących pamięć wojewody smoleńskiego Aleksandra

Gosiewskiego. Niestety dzieła Jana Kunowskiego nie zostały zaprezen-

towane w jednym wydawnictwie źródłowym 2.

Marta M. Kacprzak postawiła szczytny cel zaprezentowania większej

części dzieł znajdujących się w wyżej wzmiankowanym rękopisie 3. Z ra-

cji prezentowanej problematyki smoleńskiej wydawcy tego dzieła nie

umieścili pozostałych utworów Jana Kunowskiego, które zdają się – wg

1 Sprawa smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku, wyd.

M. M. K, Warszawa 2006. Szerzej o tej publikacji: M. M. K,

Sprawa Smoleńska z literatury okolicznościowej polskiego baroku w zbiorach Archiwum

Narodowego w Szwecji, [w:] Polonika w Archiwum Narodowym Szwecji Kolekcja Skoklo-

ster i inne zbiory, red. A. N-J, E. T-H,

Sztokholm 2007, s. 37-51.

2 M. M. K, op. cit., s. 38: tłumaczy: mając świadomość, iż temat Smoleńska

ważniejszy jest dla badań nad historią kultury polskiej niż postać Aleksandra Gosiewskiego

czy pisarstwo Jana Kunowskiego wydano z jego zbiorku tylko te utwory które dotyczą Smo-

leńska.

3 Już w 1926 r. wskazano to źródło jako dostępne w Sztokholmie. E . C,

Zbiory polskie: archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamiątek prze-

szłości, Warszawa-Kraków 1926, s. 211.

W

wydawców tej książki – bardzo cennymi źródłami, w szczególności zaś

trzynastozgłoskowiec o tematyce wyprawy inﬂanckiej 1621 r.

Spośród utworów Kunowskiego dziełem o największych walorach

poznawczych jest właśnie Ekspedycyja inﬂantska. Prezentuje on pierwszą,

katastrofalną dla Rzeczypospolitej, fazę ataku Gustawa Adolfa na Inﬂanty

w 1621 r. Szlachta w tym czasie była skupiona na odwetowej wyprawie

tureckiej, dlatego niemal nie zauważyła problemu szwedzkiego. Stąd

nad wyraz skąpa baza źródłowa dotycząca tego konﬂiktu zbrojnego 4 .

Wszystkie informacje o działaniach wojennych zdominowane zostały

przez listy, diariusz, uniwersały i wota Krzysztofa Radziwiłła wyznaczo-

nego do prowadzenia działań obronnych na tym froncie. Niewątpliwie

taka jednostronna analiza wydaje się niedoskonała. Z tym większą satys-

fakcją należy przyjąć istnienie wierszowanego opisu działań wojennych

wykonanego przez towarzysza husarskiego Jana Kunowskiego.

Utwór Ekspedycyja inﬂantska jest pod wieloma względami źródłem

wyjątkowym. Nie mamy na myśli wierszowanej formy, która jest typo-

wym przykładem prezentowania wydarzeń militarnych przez żołnierzy 5 .

Choć wiele można zarzucić talentowi autora, to należy zauważyć, że

nad walorami poetyckimi stawiał on cel informacyjny. W dedykacji do

Odsieczy Smoleńska napisanej w 1617 r. autor tłumaczy, że decyduje się

4 Nadal podstawowym źródłem informacji jest: Księcia Krzysztofa Radziwiłła sprawy

wojenne i polityczne 1621-1632, Paryż 1859 (Dalej: Sprawy wojenne i polityczne).

5 Zob. wydaną drukiem relację z kampanii białocerkiewskiej 1626 r. napisaną przez

Jana Dobrocieskiego. Jest ona w podobny sposób skonstruowana jak Ekspedycyja inf-

lantska. Rozpoczyna się przedmową skierowaną do Tomasza Zamoyskiego, zakończona

zaś jest rymowaną opowieścią o wydarzeniach wojennych. Równie podobny jest niezbyt

wysoki poziom artystyczny utworów oraz ukazanie w warstwie poetyckiej relacje patron

-klient (Tomasz Zamoyski). Różnią się oba teksty długością i szczegółowością opisu na

korzyść dzieła Kunowskiego i niewątpliwie wyższą pozycją społeczną i wojskową Jana

Dobrocielskiego, który był wówczas średniozamożnym szlachcicem i rotmistrzem. Re-

lacja z kampanii białocerkiewskiej 1626 r. przeciwko Tatarom autorstwa Jana Dobrocie-

skiego, wyd. M. D, [w:] Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku. Prace

oﬁarowane Profesorowi Jaremie Maciszewskiemu, red. M. N, Warszawa 2002,

s. 237-248.

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

opisać działania Aleksandra Gosiewskiego, w których czułość mądre[go]

Wodza i przykłady dobre[go] wojownika okazane są sum[m]atim [pokrót-

ce] (...) (acz nie Minerwy poetyką, ale Marsową zabawą magis institutus

[bardziej ustanowiony]). Tym samym Jan Kunowski zdawał sobie sprawę

z własnego niedostatku warsztatowego. Autor starał się co prawda pisać

swój poemat klasycznym trzynastozgłoskowcem, lecz sprawiało mu to

nierzadko trudność – stąd przekształcał końcówki wyrazów, dodawał

litery, tak by zachować odpowiednią formę.

Ekspedycyja inﬂantska jest dziełem nietuzinkowym ze względu na

trzy podstawowe przesłanki. Po pierwsze mamy do czynienia z jedynym

dziełem literackim upamiętniającym pierwszy etap kampanii inﬂanckiej.

Jest to obok diariusza sporządzonego przez sekretarza hetmańskiego je-

dyne, tak wyczerpujące źródło, dotyczące ostatnich miesięcy 1621 r. 6

O ile diariusz prezentował działania i czynności Krzysztofa Radziwiłła,

Jan Kunowski przedstawia wydarzenia z własnej perspektywy. Dzięki

temu w utworze mamy zaprezentowaną odsiecz Kokenhauzen przepro-

wadzoną przez wojska Aleksandra Gosiewskiego oraz jedyną zwycięską

bitwę tej kampanii pod Kropimojzą. Były to wydarzenia nieznane sze-

rzej w historiograﬁi z powodu braku przekazów źródłowych. Tymczasem

współcześni doceniali to zwycięstwo. Jeszcze piętnaście lat później przy

nadaniach ziemskich pamiętano i podkreślano znaczenie tej wyprawy 7 .

Brak utworów upamiętniających to wydarzenie przyczynił się do jego

zapomnienia u kolejnych pokoleń 8.

Po drugie, prezentowany obraz wojny jest dziełem zwykłego towa-

rzysza jazdy. Niezwykle rzadko w XVII w. pojawiają się utwory litera-

ckie, diariusze i przekazy wojenne pisane przez niepełniących ważnych

6 Zob. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 243v.-273v.

7 M. N, Kampania smoleńska Władysława IV (1632-1634) w świetle znanych

i nieznanych źródeł archiwalnych, „Barok” 13 (2006), 2, s. 66-67.

8 Próbę przypomnienia w formie beletrystycznej działań wojennych w Inﬂantach

prowadzonych przez Aleksandra Korwina Gosiewskiego podjął się w połowie XIX w.

K. B, Pamiętniki księdza Jordana: obrazek Inﬂant w XVII wieku, Wilno

1852.

W

funkcji żołnierzy 9 . W tym przypadku twórcą był będący u progu karie-

ry niezamożny szlachcic, który kieruje swoje strofy do odpowiedzial-

nych za losy ojczyzny. Być może z tego powodu źródło to sytuuje się

na pograniczu kultury wysokiej i niskiej 10 . Z jednej strony autor cytuje

Cycerona, odwołuje się do Arystotelesa, z drugiej chętnie posługuje się

powiedzeniami charakterystycznymi dla żołnierzy i szlachty. Na szcze-

gólną uwagę zasługuje najstarsza wersja przysłowia: póki świat światem,

nie będzie Niemiec Polakowi bratem. Jan Kunowski podkreśla również

długowieczny charakter tego powiedzenia (ojców naszych przypowieść).

Tym samym możemy jej przypisać XVI-wieczną genezę, gdy dotychczas

najwcześniej odnotowane wersje pochodziły z lat 50. XVII w. 11

Po trzecie, dzieło to jest ważne z punktu widzenia propagandowo-li-

terackiego. Mamy do czynienia z jedynym dziełem poetyckim upamięt-

niającym czyny zbrojne nieudanych skądinąd kampanii w Inﬂantach

w latach 20. XVII w. Zwycięstwo chocimskie przyćmiło działania wojsk

litewskich, tym bardziej, że bilans walk był katastrofalny, czego nama-

calnym dowodem była utrata Rygi. Skutek działań militarnych na pół-

nocy Rzeczypospolitej skłaniał raczej do formułowania oskarżeń, niż do

eksponowania męstwa żołnierzy. Wydaje się, że typowe stanowisko zajął

9 Pierwsze spisane relacje szeregowych żołnierzy posiadamy dopiero z połowy XVII w.

W 1648 r. opisał klęskę pod Korsuniem dragon z pułku obersztera Henryka Denhofa.

Jednakże i ta opowieść przekazana w formie ustnej, została przez „kogoś z odbiorców”

spisana. M. N, Wstęp [do:] Relacje wojenne z pierwszych lat walk polsko-

kozackich powstania Bohdana Chmielnickiego okresu „Ogniem i mieczem” (1648-1651),

oprac. M. Nagielski, Warszawa 2002, s. 47-48.

1 0 Jak zauważył B. G, Exemplum i przekaz kultury, [w:] Kultura elitarna a kul-

tura masowa w Polsce późnego średniowiecza, red. , Wrocław-Warszawa-Kraków-

Gdańsk 1978, s. 74, posiadamy źródła dotyczące kultury elitarnej, natomiast kultura

masowa ujawnia się tylko fragmentarycznie w sposób pośredni.

1 1 J. K, Mądrej głowie dość dwie słowie. Pięć centuryj przysłów polskich

i diabelskich tuzin, t. II, Warszawa 1975, s. 199-201. O powiedzeniach żołnierskich

zob. R. G, Wojsko w siedemnastowiecznych przysłowiach polskich zebrane przez Sa-

lomona Rysińskiego i Andrzeja Maksymiliana Fredrę, „Szczecińskie Studia Historyczne”

12 (2000), s. 53-67.

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

Zbigniew Ossoliński, który podsumował kampanię 1621 r. słowami:

Szwed (...) upatrzywszy czas i okazją, wpadł do Inﬂant pod Rygę prosto,

gdzie ryżanie, zwątpiwszy o posiłkach, wiedząc co się z Koroną dzieje, pod-

dali się, a zatem i zamek Dynament był w suspicyji, na ten czas hetman

litewski, Radziwiłł, że nie czynił na ten czas nic, choć na to i dlatego księ-

stwo litewskie było wolne od pospolitego ruszenia, aby mając nieprzyjaciela

strzegli swojej ściany, i zatem i pobory wszelkie, na wojnę turecką uchwa-

lone, zatrzymali u siebie, a przecie to żadnego odporu nieprzyjacielowi nie

uczynili, ale tak marnie dali psieść Szwedowi inﬂancką ziemię 12 .

Jan Kunowski postanowił ratować sławę rycerstwa litewskiego

i przedstawił oczami żołnierza heroiczne dokonania oddziałów znajdu-

jących się pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła. W przedmowie do

właściwej części utworu odwoływał się do ogólnej opinii formułowanej

przez stan szlachecki o tej wojnie. Słysząc różne iudicia [sądy, opinie]

ludzkie o tej teraźniejszej i naszej inﬂantskiej ekspedycyji z Gustawem (...)

a upatrując to, iż większa ich część ad nar[r]ata [do opowiadania], a bo-

daj tych nie więcej, którzy przydając ex cogitata [z rozmyślań] obmowiska

czynią w Ojczyźnie, seriem tej albo nie wiadomy albo a malevolis [przez

chętnych] informowany będąc. Iż gdzie o własną sławę naszą, na którąśmy

zawżdy zarabiali, ważyłem się tej ekspedycyji naszej dzieło otrząsnąć z pro-

chu opacznego udania, rytmem dla krótkości i tym prędsze[go] pojęcia daję

do rachunku uważnego jako się toczyło wiernie opisawszy. Przeciwstawiając

się powszechnej ocenie, poczucie dumy żołnierskiej skłoniło towa-

rzysza chorągwi husarskiej do przedstawienia prawdziwych wydarzeń

w Inﬂantach 13 . Wobec rzeczywistości wojskowej trudno byłoby pi-

sać panegiryk na cześć wodzów – Krzysztofa Radziwiłła i Aleksandra

1 2 Z. O, Pamiętnik, oprac. J. D, Warszawa 1983, s. 139-140.

1 3 W historiograﬁi podkreśla się przede wszystkim informacyjną rolę listów, zapomi-

nając nieco o utworach poetyckich. Zob. D. K, Laišksa kaip komunikacijos

priemonė radvilų biržų kunigaikštystėje XVI a. pabaigoje – XVII a. pirmoje pusėje, „Litu-

anistica” 37 (1999), 1, s. 3-22.

W

Gosiewskiego. Dlatego otrzymujemy bardzo wyważony tekst ukazujący

oczami towarzysza jazdy ówczesną wojskowość.

Jan Kunowski zaskakuje dojrzałością sądów i spostrzegawczością.

W przedmowie oskarża elity o brak koncepcji politycznych wobec

Szwecji. Autor stawia pytanie: Jeśliśmy bowiem ad defensivum [na obron-

ną] wysłani bellum [wojnę] czemuż do tych miejsc i municyji nie uprze-

dzili nieprzyjaciela jako to do Rygi skąd coniunctis viribus [złączonymi

siłami] snadniej odpór dawać było. Jeśliż ad oﬀensivum [do ofensywnej]

czemuż takowej potęgi i aparatu nie mamy abyśmy mogli 24 tysiące wojska

już ufortyﬁkowane[go] pod Rygą dobywać. Dalsza część utworu zawie-

ra wiele innych reﬂeksji. Mobilizację wojskową przeprowadzoną przez

Krzysztofa Radziwiłła ocenia jako bardzo sprawną. Stosunek szlachty

inﬂanckiej, a przede wszystkim łotewskich chłopów do Rzeczypospolitej

przedstawia jako chwiejny lub jawnie negatywny, ma zastrzeżenia wobec

działań Fryderyka Kettlera. Zasługującą na szczególną uwagę jest nowy

sposób prowadzenia walk prezentowany przez Szwedów. Kunowski

z zainteresowaniem opisuje uzbrojenie oraz taktykę oddziałów pieszych

i jazdy. Wykazuje się znajomością fortelów zastosowanych przez Jana

Karola Chodkiewicza pod Kircholmem. Warto podkreślić, że były one

utrzymywane przez hetmana w tajemnicy. Główny zabieg polegający

na sprowokowaniu nieprzyjaciela do ataku w dogodnym dla Litwinów

terenie został po raz pierwszy opisany przez Pawła Piaseckiego w 1645 r.

Utwór ten stanowi dowód, iż w latach 20. XVII w. towarzysze znali

szczegóły operacji pod Kircholmem 14 .

Wiarygodność źródła należy ocenić bardzo wysoko. Po pierwsze

Jan Kunowski był naocznym świadkiem i jako żołnierz – bezpośrednim

uczestnikiem opisywanych wydarzeń. Po drugie autor stworzył własne

podstawy etosu historyka-pamiętnikarza 1 5 . Jednym z jego głównych za-

1 4 J. T, Z. Ż, Dwugłos o bitwie pod Kircholmem. Historia i iko-

nograﬁa, „Rocznik Historii Sztuki” 24 (1999), s. 100-104.

1 5 Jan Kunowski pisze: Historia de custos illustrium virorum virtutis, testis malorum scele-

ris, benﬁtia in omne bumanum genus: haec lux veritatis et magistra vitae, in hac enim tan-

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

łożeń, konsekwentnie stosowanym przez całe życie, było opisywanie wy-

darzeń, których był naocznym świadkiem. Namacalnym tego dowodem

jest odsiecz Kokenhauzen przeprowadzona w 1621 r. przez Aleksandra

Gosiewskiego. Kunowski nie wzmiankuje natomiast, co działo się

z głównymi siłami litewskimi pod dowództwem Krzysztofa Radziwiłła.

Co więcej, podsumowując wydarzenia w Inﬂantach, które sporządził

na potrzeby publikacji upamiętniającej śmierć wojewody smoleńskie-

go w 1640 r., zaznacza, iż nie prezentuje działań w latach następnych.

Tłumaczy to słowami: o tym się pisać nie mogło w absencyji, ani się żołda-

kowi godziło bawić na powieść cudzą rycerskie[go] dzieła pisaniem. Tym się

ode mnie kontentuj, co moje oko widziało.

Ekspedycyja inﬂantska przedstawia wydarzenia w najdrobniejszych

szczegółach, opisuje śmierć pierwszego towarzysza podczas działań wo-

jennych (niejakiego Szabłowskiego), wymienia faktycznych dowódców

rot, osoby które odznaczyły się spektakularnym bohaterstwem. Tak

zdumiewająca drobiazgowość była możliwa, gdyż wszystkie wydarzenia

autor spisywał na bieżąco, a cały utwór został zakończony w obozie pod

Amborkiem r[oku] p[ańskiego] 1621 ultima decembris.

Ekspedycyja znajduje się w rękopiśmiennej książęce niestandardo-

wego rozmiaru (zbliżonego do in quarto), która przebywa w zbiorach

Svenska Riksarkivet, Skoklostersamlingen. Polska Brief O. Handlingar pod

sygnaturą E 8603, w siódmej teczce z siedemnastu tam umieszczonych 16 .

Rękopis składa się z 44 kart, oprawionych w okładkę z napisem: Historia

proelii inter Polonos et Moscho[vito]s apud Smolenscum anno 1617 congesti

a Ioanne Wituski versis conscripta et Alexander Gosiewski dedicata.

Nie ulega wątpliwości, że rękopis znajdujący się w Sztokholmie jest

oryginałem sporządzonym przez samego autora. Rękopis został spo-

quam inspeculo ornare, et componere vitam tuam ad alienas virtutes (Historia jest strażni-

kiem cnót znakomitych mężów, świadkiem zbrodni złych ludzi i niesie dobrodziejstwa

dla całego rodzaju ludzkiego: to światło prawdy i mistrzyni życia, w niej bowiem, jak w

zwierciadle możesz kształtować swoje życie i obce cnoty).

1 6 Kopię mikroﬁlmową rękopisu posiada Archiwum Główne Akt Dawnych w Warsza-

wie: AGAD, PN 7916 [1], Szwecja, Sztokholm, szp. 11.

W

rządzony w 1640 r. i był swoistym pożegnaniem patrona i swoistym

podsumowaniem pełnego wydarzeń życia Aleksandra Gosiewskiego.

Jednocześnie moment podjęcia tej pracy i zadedykowania książeczki

Krzysztofowi Korwinowi Gosiewskiemu był bardzo przemyślany. Warto

podkreślić, że zbiór nie powstał bezpośrednio po śmierci patrona, ale

w kilka miesięcy później, gdy przebywający z misją dyplomatyczną we

Francji Krzysztof Gosiewski, powrócił do ojczyzny. O tym fakcie Jan

Kunowski zresztą nie omieszkał wspomnieć 17 .

Ustalenie osoby przepisującej do książeczki utwory z lat wcześ-

niejszych (powstałych od 1617 do 1634 r.) nie przysporzyło kłopo-

tów. Znajomość życia Kunowskiego pozwoliła na porównanie podpi-

su Kunowskiego złożonego na rękopisie zachowanym w Sztokholmie

z podpisem tegoż w aktach Jednoty Litewskiej z 1639, 1649 i 1654 r. 18

Są one identyczne, co świadczy, że książeczka z utworami Kunowskiego

została przez samego autora spisana. Jest to najprawdopodobniej orygi-

nalne dzieło sporządzone dla nowego patrona. Świadczy o tym staranność

wykonania: nie tylko pismo, ale również ilustracje – herb Gosiewskich

i plan oblężenia Smoleńska w 1616 r. Autor nie uchronił się jednak przed

koniecznością dopisania kilku słów na marginesie. Oczywiście utwory,

które weszły w skład zbioru, powstały dużo wcześniej (już od 1617 r.)

i były jedynie przepisywane przez twórcę. Raz w Ekspedycyji inﬂantskiej

pominięte zostały dwa wersy, które zostały dopisane na marginesie pra-

cy. Prócz tego autor nie ingerował w treść utworów, dopisywał jednakże

przedmowy, dedykacje, krótkie adnotacje do czytelnika.

1 7 Opis poselstwa: Posłuchanie Krzysztofa Korwina Gosiewskiego, [w:] Zbiór pamiętni-

ków historycznych o dawnej Polszcze, t. III, wyd. J. U. N, Lipsk 1859, s.

215-220.

1 8 LMAB, f. 40, sygn. 1136, s. 27, 141, 201.

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

Il. 1 Podpis Jana Kunowskiego

jako dyrektora synodu Jednoty Litewskiej z 1639 r. 1 9

Il. 2 Podpis Jana Kunowskiego z dedykacji Krzysztofowi Korwinowi Gosiewskiemu

z 1640 r. 20

Znajdujący się w Sztokholmie rękopis jest jedynym źródłem prezen-

tującym twórczość Jana Kunowskiego. Wydaje się jednak, że jego utwo-

ry, szczególnie te dotyczące oblężenia Smoleńska, mogą znajdować się

1 9 LMAB, f. 40, sygn. 1136, k. 27 (za udostępnienie powyższej fotograﬁi dziękujemy dr

Marzenie Liedke i dr. Piotrowi Guzowskiemu).

2 0 Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E

8603, k. 168v.

W

w Rzymie. Wskazuje na to korespondencja pomiędzy Władysławem IV

i jego sekretarzem Puccitellim a uczonym włoskim – Janem Ciampolim.

Ten ostatni chciał napisać książkę poświęconą dokonaniom króla. Z ko-

respondencji wynika, że Władysław IV zwrócił się z prośbą do wojewody

smoleńskiego – Aleksandra Gosiewskiego, by nadesłał pamiętniki i dia-

riusze z wyprawy smoleńskiej. Wobec śmierci Ciampoliniego w 1643 r.

przesłane zapiski podobno zostały zwrócone 21 .

Niewątpliwie intryguje postać o. Mariana Wituskiego 22 . To właśnie

jemu Władysław IV przed wysłaniem materiałów do Rzymu zlecił ich

uporządkowanie i opatrzenie wstępem objaśniającym 2 3 . Wykorzystując

zaangażowanie sekretarza w latach czterdziestych, król powierzył mu

zbieranie materiałów do dziejów swego wyboru na cara moskiewskie-

go 2 4 . Znaczna część dokumentów zrabowanych przez Szwedów i obec-

nie znajdujących się w Riksarkivet w zbiorze Skoklostersamlingen zosta-

ła sporządzona lub uporządkowana przez Mariana Wituskiego 25 . W tym

kontekście szczególnie ważny był dla archiwisty utwór upamiętniający

wydarzenia 1615-1616 r. przez Kunowskiego pt. Odsiecz smoleńska 2 6 .

Fakt przechowywania rękopisu w Sztokholmie świadczy, że mamy do

2 1 B. B, Galileo Galilei e il mondo polacco, Wrocław 1969, s. 97-98;

W. C, Wojna smoleńska z roku 1633-1634 w świetle nowych źródeł, [w:] I,

Studia historyczne, Kraków 1901, s. 206-207. Kwerenda przeprowadzona w dniach 5-28

X 2007 r. w archiwach Watykanu i Rzymu wykluczyła istnienie odpisu dzieł Jana Ku-

nowskiego.

2 2 Był jezuitą, sekretarzem królewskim i nadwornym historykiem króla. T. W-

, Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984, s. 46.

2 3 W. C, op. cit., s. 206-207.

2 4 Historia nauki polskiej, t. I, red. B. S, Wrocław 1970, s. 183

2 5 Przykładowo: Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, Polska Manu-

skript, sygn. E 8607, który opisany jest w: Hgl. sekreteraren M. Wituskis arkiv: Handlin-

gar. Sam Eugeniusz Barwiński, opracowując zasób obejmujący m.in. utwory Kunow-

skiego, stwierdza, że pochodziły one z archiwum Mariana Wituskiego. M. M. K-

, Wprowadzenie, [do:] Sprawa smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej

połowy XVII wieku, wyd. E, Warszawa 2006, s. 16.

2 6 Niejasny jest przy tym opis teczki, która opatrzona jest nazwiskiem Joanes Wituski.

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

czynienia z publikacją, która znalazła się w zbiorach Wituskiego. Mamy

do czynienia albo z oryginalną książeczką podarowaną Krzysztofowi

Gosiewskiemu, albo z równorzędnym oryginałem sporządzonym na

potrzeby prac ukazujących prawa Władysława IV do korony carskiej.

Analiza tekstu dokonana powyżej wskazuje raczej na pierwsze roz-

wiązanie. Zatem do zbiorów Witowskiego rękopis ten traﬁł po śmier-

ci Krzysztofa – czyli w (lub niedługo po) 1643 r. Najpóźniej musiało

to nastąpić przed rokiem 1655-1656, kiedy to łupy wojenne Karola

Gustawa Wrangla stały się podstawą zbiorów Skoklostersamlingen 27 . Na

teczce, w której znajdują się rękopisy Kunowskiego zachował się do dnia

dzisiejszego napis: Historia proelii inter Polonos et Moscho[vito]s apud

Smolenscum anno congesti a Ioanne Wituski versis conscripta. Zbiór ten

w początkach XX w. uporządkował Eugeniusz Barwiński i z pewnością

postać Kunowskiego była mu znana 2 8 . Wymieniona na okładce postać

Jana Wituskiego może wydawać się zaskakująca. Może być to oczywista

pomyłka, jednak przypuszczać należy, że Marian Witowski, opierając

się na więzach krwi, mógł chcieć „sfałszować” autorstwo Kunowskiego,

albo znajdowało się w tej teczce jeszcze jedno dzieło napisane podczas

wyprawy królewicza na Moskwę w 1617 r. przez wspomnianego twór-

cę.

Niezrealizowany zamysł napisania historii Władysława IV przez se-

kretarza Witowskiego, jak i późniejsza grabież jego archiwaliów przez

Szwedów, na kilkaset lat ukryła dzieła Jana Kunowskiego. Jak dotąd

wszystkie utwory Kunowskiego nie zostały zestawione pod względem

chronologicznym i układu poszczególnych utworow. Dlatego zdecydo-

waliśmy się poniżej przedstawić kolejność dzieł Kunowskiego z uwzględ-

2 7 E. T-H, Z historii i współczesności zbiorów Skoklostersam-

lingen, Polonika w zbiorach Archiwum Narodowego Szwecji (Riksarkivet), Warszawa

2006, s. 14.

2 8 E. B, Sprawozdanie z poszukiwań w Szwecji dokonanych z ramienia

Akademii Umiejętności przez E. Barwińskiego, L. Birkenmajera, J. Łosia, Kraków 1914,

s. 197-198.

W

nieniem tytułów, czasu powstania oraz nazwisk osób, którym poszcze-

gólne dzieła poświęcił Kunowski.

Z zamieszczonego na następnych stronach zestawienia wynika,

że wbrew pozorom Aleksandrowi Korwinowi Gosiewskiemu nie były

poświęcone wszystkie dzieła Kunowskiego. Wraz z rozwojem kariery

urzędniczej Kunowskiego na pierwszy plan wysuwa się dynastia Wazów.

Szczęśliwa odsiecz Smoleńska powoduje powstanie dzieł poświęconych

Władysławowi IV. Dopiero śmierć patrona inspiruje do stworzenia sze-

regu krótkich utworów, które łączą wcześniej napisane poematy w jedną

całość.

Prócz twórczości Jana Kunowskiego przedstawiamy źródła zwią-

zane z działaniami wojennymi ze Szwedami prowadzonymi w 1621

r. Po tekście Ekspedycyji inﬂantskiej umieszczamy spisy szlachty po-

wiatu wołkowyskiego wyruszającej w pospolitym ruszeniu na pomoc

wojskom zaciężnym stacjonującym w Inﬂantach. W dalszej kolejności

prezentujemy źródła epistolograﬁczne umieszczone w porządku chro-

nologicznym. W doborze kierowaliśmy się próbą przedstawienia wy-

darzeń 1621 r. z innej niż prezentowanej przez Krzysztofa Radziwiłła

i jego klientów perspektywy. Publikujemy trzy listy Jarosza Wołłowicza

– starosty żmudzkiego z października tego roku. W dalszej kolejności

prezentujemy korespondencję Aleksandra Gosiewskiego do Krzysztofa

Radziwiłła z listopada i grudnia 1621 r.

Przy doborze źródeł uzupełniających Ekspedycyję inﬂantską, skon-

centrowaliśmy się wokół problematyki odsieczy Kokenhauzen prze-

prowadzonej przez Aleksandra Gosiewskiego. Jest to wydarzenie nie-

mal nie odnotowane w edycjach źródłowych, tym samym ich wydanie

przynieść może znaczne walory poznawcze. Najbliżej korespondują

z Ekspedycyją inﬂantską listy Aleksandra Gosiewskiego. Stanowią one

doskonałe źródło uzupełniające i weryﬁkujące informacje zamieszczone

przez Kunowskiego. Innym istotnym źródłem ujawniającym szczegó-

ły odsieczy Kokenhauzen jest pismo pułkownika lisowczyka – Piotra

Jakuszewskiego do Jakuba Różyca z 2 grudnia 1621 r. Nie zachowało

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

się ono w oryginale, umieszczone zostało jednakże w całości w dekrecie

wydanym przez Krzysztofa Radziwiłła i skazującym Jakuszewskiego na

karę śmierci z 15 marca 1622 r. 29 Mimo pośredniej formy przekazu,

wiarygodność listu jest duża. Po pierwsze został on zacytowany w do-

kumencie urzędowym, po drugie podkreślono jako to same jego towa-

rzystwo publicae świadczyło. Dlatego wyciągamy z dekretu krótki list,

który jednak w znakomity sposób tłumaczy zachowanie lisowczyków

pod koniec 1621 r. Pozostałe źródła pokazują trudności i wysiłek mobi-

lizacyjny związany z kampanią inﬂancką 1621 r. Punkt wyjścia stanowią

problemy związane z tworzeniem korpusu zdolnego powstrzymać armię

Gustawa Adolfa. Niepoślednią rolę odegrało tu pospolite ruszenie po-

wiatów, jak i wystawione przez nich oddziały powiatowe. O mobilizacji

księstwa żmudzkiego oraz o możliwości zamiany pospolitego ruszenia

na oddziały zaciężne informuje starosta żmudzki – Jarosz Wołłowicz.

Z kolei praktyka gromadzenia się szlachty i ruszenia na wojnę ujęta jest

w Spisaniu obywatelów powiatu wołkowyskiego którzy na expedycyję do

Inﬂa[n]t wyjachali w roku 1621. Jak podkreśla Henryk Wisner spisów

tych zachowało się, a przynajmniej jest znanych, jedynie kilka (...). Mają

one tym bardziej znaczną wartość 3 0 . Źródło to mówi bardzo wiele o prak-

tycznej stronie realizowania przepisów II rozdziału O obronie ziemskiej

III Statutu Litewskiego 31 .

2 9 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438,

s. 838-839. W całości dekret przytacza W. Magnuszewski, Z dziejów elearów polskich.

Stanisław Stroynowski – lisowski zagończyk, przywódca i legislator, Warszawa–Poznań

1978, s. 169, przyp. 155.

3 0 H. W, Wojna polsko-szwedzka w Inﬂantach 1621-1622, „Zapiski Historycz-

ne” 56 (1991), 4, s. 59.

3 1 Zob. Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1693, rozdział II, art. 1-27,

s. 37-59.

W

32 33 34 TYTUŁ32 ROK33 GŁÓWNY BOHATER KARTY PUBLIKOWANE34

Dedicatoria 1640 Krzysztof Korwin Gosiewski 168-168v. NIE

Odsiecz smoleńska [tytuł] 17 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 169 TAK

Na starożytne domowstwa Jego Mci Pana Gosiewskiego herby. 17 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 169v. NIE

Przedmowa 20 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 170-170v. NIE

Łaskawemu czytelnikowi i zawisłemu zoilusowi [1617] - 171 TAK

Położenia ostrogów wkoło Smoleńska tablica [1617] - 171v. NIE

Odsiecz smoleńska [tekst] [1617] Aleksander Korwin Gosiewski 172-179 TAK

Nagrobek czasu odsieczy poległym [1617] - 179v. TAK

Ekspedycyja inﬂantska [tytuł] 1621 Krzysztof Radziwiłł, Aleksander Korwin

Gosiewski 180 NIE

Przedmowa 31 XII 1621 Aleksander Korwin Gosiewski 180v. NIE

Ekspedycyja inﬂantska [tekst] [1621-1622] Krzysztof Radziwiłł, Aleksander Korwin

Gosiewski 181-189 NIE

Do czytelnika łaskawego [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 189 NIE

Smoleńska zacność 1628 Zygmunt III Waza, Władysław Zygmunt,

Aleksander Korwin Gosiewski 189v.-192v. TAK

Fragment oblężenia smoleńskiego 17 XII 1632

[1632/1633] - 193-199v. TAK

Na angaryją oblężenia smoleńskiego uskarżenie [1633] - 200-203v. TAK

Do czytelnika [1634] Aleksander Korwin Gosiewski 204 TAK

Na moskiewskie manubye czasu odsieczy [1634] Władysław IV Waza 204v-205 TAK

Na triumf królewski z odsieczy smoleńskiej [1634] Władysław IV Waza 205v. TAK

Pakta moskiewskie i śmierci wojewody smoleńskiego

przyczyna [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 206-207 NIE

Lament [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 208-210 NIE

Nagrobek temuż [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 210v. NIE

Między cudami świata jako siedm piramid, tak między

dziełami wojewodztnymi te siedm cnót [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 211-211v. NIE

Nie masz Gosiewskiego Aleksandra [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 211v. NIE

Tabela przedstawiająca utwory Jana Kunowskiego znajdujące się w Svenska Riksarkivet

32 Czcionką pogrubioną podajemy nazwę dzieła. Wyodrębnione części utworów zazna-

czamy zwykłą czcionką.

33 Datę podaną w tekście umieszczamy bez nawiasów. Teksty, które informują o śmierci

Gosiewskiego, datujemy na rok 1640. Czas powstania utworów opisujących oblężenie

Smoleńska podany został na podstawie przedstawionych wydarzeń.

1. Ekspedycyja inﬂantska Jana Kunowskiego jako źródło historyczne

TYTUŁ32 ROK33 GŁÓWNY BOHATER KARTY PUBLIKOWANE34

Dedicatoria 1640 Krzysztof Korwin Gosiewski 168-168v. NIE

Odsiecz smoleńska [tytuł] 17 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 169 TAK

Na starożytne domowstwa Jego Mci Pana Gosiewskiego herby. 17 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 169v. NIE

Przedmowa 20 VII 1617 Aleksander Korwin Gosiewski 170-170v. NIE

Łaskawemu czytelnikowi i zawisłemu zoilusowi [1617] - 171 TAK

Położenia ostrogów wkoło Smoleńska tablica [1617] - 171v. NIE

Odsiecz smoleńska [tekst] [1617] Aleksander Korwin Gosiewski 172-179 TAK

Nagrobek czasu odsieczy poległym [1617] - 179v. TAK

Ekspedycyja inﬂantska [tytuł] 1621 Krzysztof Radziwiłł, Aleksander Korwin

Gosiewski 180 NIE

Przedmowa 31 XII 1621 Aleksander Korwin Gosiewski 180v. NIE

Ekspedycyja inﬂantska [tekst] [1621-1622] Krzysztof Radziwiłł, Aleksander Korwin

Gosiewski 181-189 NIE

Do czytelnika łaskawego [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 189 NIE

Smoleńska zacność 1628 Zygmunt III Waza, Władysław Zygmunt,

Aleksander Korwin Gosiewski 189v.-192v. TAK

Fragment oblężenia smoleńskiego 17 XII 1632

[1632/1633] - 193-199v. TAK

Na angaryją oblężenia smoleńskiego uskarżenie [1633] - 200-203v. TAK

Do czytelnika [1634] Aleksander Korwin Gosiewski 204 TAK

Na moskiewskie manubye czasu odsieczy [1634] Władysław IV Waza 204v-205 TAK

Na triumf królewski z odsieczy smoleńskiej [1634] Władysław IV Waza 205v. TAK

Pakta moskiewskie i śmierci wojewody smoleńskiego

przyczyna [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 206-207 NIE

Lament [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 208-210 NIE

Nagrobek temuż [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 210v. NIE

Między cudami świata jako siedm piramid, tak między

dziełami wojewodztnymi te siedm cnót [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 211-211v. NIE

Nie masz Gosiewskiego Aleksandra [1640] Aleksander Korwin Gosiewski 211v. NIE

Tabela przedstawiająca utwory Jana Kunowskiego znajdujące się w Svenska Riksarkivet

34 Kolumna odnotowuje, czy utwór został opublikowany przez Martę M. Kacprzak

(zob. Sprawa smoleńska).

W

2. Jan Kunowski

Kariera Jana Kunowskiego stanowi interesujący przykład losów śred-

niozamożnej szlachty. Marta M. Kacprzak podjęła się identyﬁkacji autora

zbioru poematów. Udało się jedynie ustalić, że ród Kunowskich wywodził

się z powiatu kościańskiego lub gnieźnieńskiego, a sam poeta niewątpliwie

uczestniczył jako sekretarz królewski wyznaczony w 1638 r. do rozgrani-

czenia województwa smoleńskiego 35 . Mirosław Nagielski przypuszcza zaś,

że mógł być on autorem nie tylko wierszowanych utworów, lecz również

diariusza wyprawy smoleńskiej z lat 1632-1634 3 6 .

Kasper Niesiecki wiąże tę postać z rodem Kunowskich herbu

Łodzia 3 7 , wywodzących się z województwa poznańskiego 38 . Przenieśli się

oni na wschód. Część rodu nadal zamieszkiwała Koronę, a konkretnie

województwo płockie, inni wyemigrowali aż do powiatu mozyrskiego

w województwie mińskim. Z całą pewnością Jan Kunowski wywodził

się z drugiej linii 3 9 . Migracja wyjaśnia po pierwsze dobre posługiwanie

3 5 M. M. K, Wprowadzenie, s. 14-15. Wcześniej ród Kunowskich zidenty-

ﬁkowała z Koroną M. L, Szlachta ruska Wielkiego Księstwa Litewskiego a refor-

macja. Część II: przyczyny przyjmowania nowych wyznań, aktywność reformacyjna oraz

motywy porzucania konfesji protestanckich, „Białoruskie Zeszyty Historyczne” 19 (2003),

przyp. 140.

3 6 M. N, Wstęp, [do:] Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV

1633-1634, oprac. M. N, Warszawa 2006 s. 68. Może o tym świadczyć

skrótowy opis odsieczy Smoleńska, który umieszczamy w niniejszym wydawnictwie.

3 7 Zob. B. P, Herby rycerstwa polskiego, Kraków 1584, s. 438-442.

3 8 Istnieli przy tym Kunowscy pieczętujący się herbem Nałęcz, mieszkający w okolicach

Nakła. K. N, Korona polska przy złotej wolności, t. II, Lwów 1738, s. 744.

3 9 Świadczy o tym fakt, iż w 1621 r. właśnie z powiatu mozyrskiego zostaje wybrany

deputatem do Trybunału. Deputaci Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego

1582-1696. Spis, red. A. R, oprac. H. L, A. R, War-

szawa 2007, s. 174. Nie ma żadnych podstaw, by podważać szlacheckie pochodzenie

autora. Walerian Nekanda Trepka mimo że wytropił jednego „Kunowskiego” będącego

pochodzenia chłopskiego, nie neguje szlachectwa innych osób posługujących się tym

nazwiskiem. W. N. T, Liber Generationis Plebeanorum („Liber Chamorum”),

oprac. R. L, Wrocław-Warszawa-Kraków 1995, s. 231, poz. 1045.

2. Jan Kunowski

się językiem polskim, po drugie udział tegoż w walkach prowadzonych

przez Wielkie Księstwo Litewskie 40 . Wskazuje również na niską pozycję

ekonomiczną Kunowskich, którzy szukając „ziemi” i lepszych perspek-

tyw zdecydowali na ryzykowną wyprawę na ziemie Wielkiego Księstwa

Litewskiego.

Początki życia Kunowskiego są niestety mało znane. Niewątpliwie

Jan Kunowski rozpoczął swoją karierę jako żołnierz. Wskazuje na to

układ wierszy znajdujących się w Riksarkivet w Sztokholmie. Mimo iż

wielkie znaczenie w karierze Aleksandra Gosiewskiego stanowiły dymi-

triady, a Kunowski wielokrotnie je akcentuje, tym niemniej nie tworzy

z tych wydarzeń poematu 41 . Co więcej wyraźnie zaznacza, że w opisywa-

nych utworach osobiście brał udział 42 . Pierwszy utwór Odsiecz Smoleńska

powstał w 1617 r. Opisywane w nim wydarzenia dotyczą lat 1615-1616,

dlatego możemy przyjąć, iż Jan Kunowski służył pod dowództwem

Gosiewskiego już od 1615 r. Biorąc pod uwagę, że Aleksander był rot-

mistrzem oddziału husarii, należy przyjąć, że kariera naszego bohatera

rozpoczęła się od stopnia towarzysza tej elitarnej formacji – husarii 4 3 .

Zaprezentował się wówczas nie tylko jako dobry żołnierz, lecz również

jako osoba spostrzegawcza i inteligentna. Po pierwsze spisał w formie

wierszowanej działania militarne, po drugie narysował taktyczny plan

sytuacyjny. Wykazał się przy tym dużą znajomością topograﬁi (nazywa

okoliczne dopływy Dniepru) i terminologii wojskowej (zna położenie

4 0 K. N, op. cit., s. 744.

4 1 Wprost o tym mówi w dedykacji: Zaprawdę coś wm mój Mcwy Pan w Stolicy Mo-

skiewskiej te[mu] Narodowi dawał ucho słyszało // Coś zaś pod Smoleńskiem tu okazował

oko już widziało.

4 2 O tym się pisać nie mogło w absencyi, ani się żołdakowi godziło bawić na powieść cudzą

rycerskiego dzieła pisaniem. Tym się ode mnie kontentuj. Co moje oko widziało. Svenska

Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603,

k. 189.

4 3 Jan Kunowski podkreśla, że utwór stworzony został Przez Towarzysza pod sprawą

Je[go] Mci natenczas będącego pod Smoleńskiem. Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Sko-

klostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 169.

W

ostrożków i obozowisk wojsk). Stanowi to cenne źródło kartograﬁczne,

świadczące o praktycznym wykorzystywaniu map podczas działań wo-

jennych 44 .

Jan Kunowski, pisząc wiersz w 1617 r., niewątpliwie chciał zwrócić

na siebie uwagę regimentarza. W dedykacji tworzy interesującą stemma-

tę, odwołującą się do czterech rodów: Korwinów, Zarębów, Odrowążów

i Korsaków 45 . Tym samym „umacnia” dobre pochodzenie Aleksandra

Korwina Gosiewskiego, który szybko awansuje w hierarchii Wielkiego

Księstwa Litewskiego.

Cztery lata później Jan Kunowski nadal służy pod swym wodzem

i pozwala sobie na podpis: powolny towarzysz i uniżony sługa. Świadczy

to o zakorzenionych relacjach klientalnych autora tych słów i regimen-

tarza 4 6 . Nie wiemy czy podczas wojny w Inﬂantach 1621 r. odznaczył się

szczególnym męstwem. Niewątpliwie napisanie Ekspedycyji inﬂantskiej

w grudniu tego roku wzmocniło jego pozycję na tyle, że stał się jednym

z najbliższych ludzi Gosiewskiego. Świadczy o tym informacja sporzą-

dzona 11 stycznia 1622 r. przez rotmistrza Waleriana Wojdata, który do-

4 4 Dostrzega konieczność wykonywania planów na potrzeby podejmowanych działań

operacyjnych S. Sarnicki, Księgi hetmańskie, AGAD, Archiwum Publiczne Potockich,

sygn. 325, t. I, s. 124. Szerzej o tym zagadnieniu: S. A, Rozwój

kartograﬁi Wielkiego Księstwa Litewskiego od XV do połowy XVIII wieku, Poznań 1989,

s. 176-236.

4 5 Stemmata i dedykacja poświęcone Aleksandrowi Gosiewskiemu zostały umieszczone

w niniejszym zbiorze. Porównując ją do XVI-wiecznych stemmat wyróżnia ją odwołanie

się do czterech herbów, gdy w ogromnej większości opisywały one pojedynczy herb.

Wiersz pisany jest w języku polskim, tak jak większość tego typu dzieł jest jednorazową

próbą autora. Ponadto sam cel, podkreślający więzy klientalne nie był na gruncie litew-

skim zupełnie obcy. F. P, Stemmata w drukach polskich XVI wieku, Zielona

Góra 1982, s. 134.

4 6 Kwestię relacji klientalnych w wojsku szerzej prezentuje: U. A, W służ-

bie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640),

Warszawa 2004, passim; oraz Mirosław Nagielski, Marek Wagner, Andrzej Rachuba

i Urszula Augustyniak w pracy zbiorowej pt. Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej

w XVI-XVIII wieku, red. E. D-U, J. U, Warszawa

2006.

2. Jan Kunowski

nosił, iż popis jego roty dokonał w Kokenhauzen p. Kunowski imieniem

p. referendarzowym 47 . Prawdopodobnie niedługo później, jeszcze zimą

1622 r., Jan Kunowski udaje się wraz ze swym patronem do Kowna 48 .

Nie wraca już do swoich towarzyszy zimujących na terenie Inﬂant.

Świadczy o tym przerwa w twórczości autora. Mimo że Aleksander

Korwin Gosiewski uczestniczył w operacjach militarnych przez cały

okres wojny inﬂanckiej 49 , to jednak swoista etyka Kunowskiego nie po-

zwala mu na opisywanie wydarzeń, których nie był naocznym świad-

kiem 5 0 . Przerwa w twórczości została zakończona w 1628 r., kiedy to

powstaje kolejny utwór Smoleńska zacność 51 .

W tym czasie protekcja Gosiewskiego oraz zaangażowanie wojen-

ne w Inﬂantach przyniosły autorowi wiersza oczekiwane korzyści 5 2 .

Jak sam Kunowski pisze: Za promocyją nieboszczyka Pana wojewody do-

brodzieja swego zostawsz[y] czernikowskim kapitanem r[oku] p[ańskiego]

1622 5 3 . Nastąpiło to najprawdopodobniej we wrześniu 1622 r., kiedy

to Aleksander Korwin Gosiewski rozmawiał i korespondował z admi-

4 7 AGAD, AR V, nr 17656.

4 8 A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 25 I 1622 z Birż, AGAD, AR V, sygn. 4560/III,

s. 32; A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 26 I 1622 z Kropiszek, AGAD, AR V, sygn.

4560/III, s. 34; A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 21 II 1622 w Puniach, AGAD, AR

V, sygn., 4560/III, s. 43.

4 9 Od momentu otrzymania buławy wielkiej przez Lwa Sapiehę w 1625 r., Gosiewski

stał się faktycznym głównodowodzącym wojskami litewskimi w Inﬂantach. Żywot Lwa

Sapiehy, z. 1-2, wyd. K. J. T, Sanok 1855, s. 82-84

5 0 Autor kończąc utwór Ekspedycyja inﬂantska podkreśla: O tym się pisać nie mogło w ab-

sencyi, ani się żołdakowi godziło bawić na powieść cudzą rycerskie[go] dzieła pisaniem. Tym

się ode mnie kontentuj, co moje oko widziało.

5 1 Zob. Sprawa smoleńska, s. 25-32.

5 2 Aleksander Gosiewski przykładał znaczną uwagę w promowaniu swoich klientów:

M. N, Kampania smoleńska, s. 66-67.

5 3 Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E

8603, k. 189.

W

nistratorem tych ziem – królewiczem Władysławem 54 . Funkcja starosty

i kapitana czernihowskiego była bardzo odpowiedzialna. Moskwa nie

pogodziła się ze stratę swych ziem i prowadziła ciągłe akcje szpiegowskie

oraz dywersyjne. Kapitanowie pogranicznych zamków mieli za zadanie

przeciwdziałać poczynaniom wroga, oraz nie dawać Moskwie żadnego

pretekstu do ataku 55 . Dodatkowo nominacja ta wpisywała się w poli-

tykę dworu, który w Aleksandrze Gosiewskim widział obrońcę anek-

sów wschodnich Rzeczypospolitej 5 6 . Kunowski najwidoczniej dobrze

wywiązał się ze swoich obowiązków, gdyż 22 lutego 1626 r. otrzymał

od Zygmunta III nadane prawem lennym dobra Wołynice nad rze-

ką Wołynką w księstwie czernihowskim 5 7 . W tym też czasie wchodzi

w bliższe relacje z administratorem tych ziem – Władysławem 5 8 . O jego

działaniach jako urzędnika świadczy sposób przekazania dóbr zakonowi

dominikanów. Sprawę tę rozwiązał na bezpośrednie żądanie administra-

tora ziem, który rozkazał Janowi Kunowskiemu kapt. czernichowskiemu,

aby Ojcom Zakonu kaznodziejskiego Dominika Świętego, dobra od komi-

sarzów na kościół naznaczony z cerkwią Hleba i Borysa (...) w posesyję

podał. Zajmowanie przez kościół katolicki dóbr i świątyń prawosław-

nych był bardzo drażliwym problemem. Z powierzonego zadania staro-

sta wywiązał się, co Władysław Zygmunt potwierdza w dokumencie 20

czerwca 1628 r. 59

5 4 A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 10 IX 1622 z Kupiszek, AGAD, AR V, sygn.,

4560/III, s. 75.

5 5 A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 14 VI 1623 ze Smoleńska, AGAD, AR V, sygn.,

4560/III, s. 84-85.

5 6 W V-VI 1622 r. wobec spodziewanego ataku wojsk moskiewskich, referendarz WKsL

ze swoimi oddziałami miał wzmocnić Smoleńsk. L. Sapieha do K. Radziwiłła 1 VI 1622

z Warszawy, [w:] Archiwum domu Radziwiłłów, Kraków 1885, s. 271.

5 7 AGAD, Metryka Koronna, Księga Wpisów 174, k. 62v.-62bv.

5 8 Por. AGZ, t. X, Lwów 1884, s. 218 (poz. 3503), 219 (poz. 3517-3518).

5 9 J. M. A. G (W), Wykaz klasztorów dominikańskich prowincji

ruskiej, cz. II, Kraków 1923, s. 45-46.

2. Jan Kunowski

W tym roku Kunowski postanawia napisać dzieło poświęcone

Zygmuntowi III i królewiczowi Władysławowi. Utwór nosi tytuł Zacny

Smoleńsk i znamy go z przeredagowanego zbioru z 1640 r., w którym

dzieło to pisane było na cześć Aleksandra Gosiewskiego. Marta M.

Kacprzak utwór ten uznała za najlepsze dokonanie autora, umieszcza-

jąc go jako pierwszy tekst w publikacji źródłowej Smoleńska zacność.

Wydawca, dostrzegając jego walory literackie, nie podkreślił jednak in-

nych interesujących historyka elementów.

Pozostałe dzieła Kunowskiego można podzielić na dwie gru-

py. Opisują one czyny Gosiewskiego albo żegnają zmarłego patrona.

Wyjątkiem jest Zacny Smoleńsk, który pierwotnie był pisany na cześć

Wazów. Świadczy o tym nie tylko tło historyczne, ale przede wszystkim

treść wiersza. Wyeksponowana w nim została postać zdobywcy miasta –

Zygmunta III Wazy oraz królewicza Władysława, który:

Kusić się każe o samą stolicę,

Aby na nice

Moskiewskie śmiechy odważnie wywrócił,

A łaską Bożą hardość ich okrócił 60 .

Aleksander Korwin Gosiewski jako wojewoda smoleński został wy-

mieniony w ostatniej części poematu. W utworze autor mniej miejsca

poświęca swemu patronowi niż królowi Zygmuntowi i królewiczowi

Władysławowi, co na tle twórczości autora może zadziwiać. Niewątpliwie

jednak autor po raz kolejny przy pomocy dzieła chce wejść w bliższe re-

lacje, tym razem z administratorem tych ziem.

Lata 1622-1632 to ziemiańsko-urzędniczy etap życia bohatera.

Ten spokojny okres przerwany został wraz ze śmiercią Zygmunta III.

Do Rzeczypospolitej nadeszły wieści o mobilizacji armii moskiewskiej.

Zgodnie z ordynacją województwa smoleńskiego, cała szlachta posiada-

jąca nadania ziemskie zobowiązana była do stawienia się w Smoleńsku 6 1 .

6 0 Sprawa smoleńska, s. 28.

6 1 VL, t. III, s. 95-97.

W

Do miasta przybywa również Jan Kunowski wraz z gospodarzem i cze-

ladnikiem. 6 2 Czy przybył tam jako posiadacz dóbr w województwie

smoleńskim, czy czernihowskim, pozostaje sprawą drugorzędną 6 3 .

Ważne, że otrzymał w Smoleńsku, prawdopodobnie ze względu na do-

świadczenie wojskowe oraz pełnione urzędy w ziemi czernihowskiej,

godność regimentarza pospolitego ruszenia 6 4 . Należy pamiętać, iż ka-

pitanowie pogranicznych zamków z reguły dysponowali kilkudziesię-

cioosobową załogą, tym samym nasz bohater miał doświadczenie przy

„służbie murowej” 65 .

Koniec 1632 r. i lata 1633-1634 r. to heroiczna obrona smoleńszczan,

w której niepoślednią rolę odegrał nasz bohater. Wówczas powstają naj-

bardziej emocjonalne dzieła Kunowskiego. Początkowa ofensywa wojsk

moskiewskich z przełomu 1632/1633 r. została na bieżąco opisana we

Fragmencie oblężenia smoleńskiego. Autor wobec perspektywy walki z po-

tężnym sąsiadem i braku przygotowania po stronie litewskiej, otwarcie

narzekał na stosunki panujące w Rzeczypospolitej. Dostrzegał ogromną

zmianę w poziomie wojskowości moskiewskiej, gdy w kraju panowała

w tej materii stagnacja. Winę za ten stan rzeczy przypisuje nierządowi

w kraju, gdzie nie rozwijają się nowoczesne sztuki wojenne. Brak zrefor-

mowanego narodowego wojska skłania dowódców do pokładania ogrom-

6 2 Typowym obowiązkiem przy nadaniach ziemskich był nakaz: czeladnika i gospodarza

mieć z muszkietem (...), którzyby podczas nagłej incursiej nieprzyjacielskiej równo z drugimi

na ścianie zamkowej dla obrony stanąć. Nadanie ziemskie Zygmunta III Wazy dla Adama

Wolskiego 5 I 1621, LMAB f. 1–575.

6 3 Zdaje się, że Jan Kunowski nie pełnił funkcji urzędniczych w województwie smo-

leńskim; zob. Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, red. A. R, t. IV:

Ziemia smoleńska i województwo smoleńskie XIV-XVIII wiek, oprac. H. L,

A. R, P. P. R, Warszawa 2003.

6 4 Biblioteka Jagiellońska, sygn. 906, s. 5; AGAD, AR II, nr 1098; B. O,

Pospolite ruszenie szlachty smoleńskiej w XVII wieku, „Acta Baltico-Slavica” 13 (1980),

s. 145.

6 5 H. W, Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku. Cz. I, SMHW 19 (1973), 1,

s. 136-137.

2. Jan Kunowski

nego zaufania w zaciąganych za granicą najemnikach 6 6 . Kunowski potę-

pia również brak poszanowania dla żołnierzy: Żołnierzowi nie masz nic,

wszystko wojewodzie 67 . Opisując sztukę oblężniczą wojsk carskich wyka-

zuje się dobrą znajomością rzemiosła wojennego. Okres oblężenia został

opisany najprawdopodobniej we wrześniu 1634 r. w dziele pt. Na angra-

ryją oblężenia smoleńskiego uskarżenie 6 8 . Z utworu przebija autentyczne

przerażenie, które przeradza się w gniew wobec nadchodzącej odsieczy:

A nasze wojska jeszcze u granicy.

Owi się kopią z prochami pod mury,

Targując biednych obleżeńców skóry,

A ci z daleka, żywi li, pytają –

Tak to wzajemnie sobie pomagają 69.

Działania Władysława IV zakończone sukcesem radykalnie zmie-

niają ocenę sytuacji autora. W kolejnych utworach Kunowski wychwala

króla i wojewodę smoleńskiego. Jak wydaje się, opisane okoliczności,

sprzyjają nawiązaniu silnej więzi emocjonalnej z Władysławem IV.

Obrona miasta przynosi regimentarzom sławę i szacunek. Przybywający

z odsieczą król przyjmuje 10 września 1633 r. delegację regimentarzy:

Madaliński, p. Wojewódzki, p. Kunowski, p. Żaba i inni, którą mile (...)

Król JM przyjął i każdego z nich całował, jakoż godni tego, i sam nieprzy-

6 6 Kunowski nie zauważa, że od 1629 r. rozpoczęto na potrzeby wojny ze Szwecją wer-

bunek do nowego typu regimentów opartych na krajowym rekrucie, z zawodową zagra-

niczną kadrą oﬁcerską. M. N, Staropolska sztuka wojenna na tle przemian

w zachodnioeuropejskiej wojskowości w XVII wieku, [w:] Modernizacja struktur władzy

w warunkach opóźnienia. Europa Środkowa i Wschodnia na przełomie średniowiecza i cza-

sów nowożytnych, red. M. D, S. G, H. G, Warszawa 1999, s.

215-216.

6 7 Sprawa smoleńska, s. 63. Tym samym narzeka na postawę Aleksandra Gosiewskiego,

który został wojewodą smoleńskim 15 VI 1625 r. J. W, Senatorowie i dygnitarze

Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków 1885, s. 52.

6 8 Informuje o tym sam Kunowski, pisząc: Trzy czwierci roku ten nas ucisk dusi. Sprawa

smoleńska, s. 80.

6 9 Ibidem, s. 82.

W

jaciel siła ich męstwu przyznawa 7 0 . W ten sposób nasz bohater, wcześniej

już dostrzeżony przez królewicza, pomyślnie zdał trudny egzamin wier-

ności i męstwa.

Zakończenie wojny z Moskwą radykalnie zmieniło pozycję Jana

Kunowskiego. Przy niewątpliwej protekcji Aleksandra Gosiewskiego,

otrzymał bardzo ważny urząd sekretarza królewskiego 7 1 . Z drugiej

strony sejm uporządkował strukturę aneksów wschodnich. W 1635 r.

księstwo czernihowskie przekształcono w województwo z dwoma po-

wiatami (czernihowskim i nowogródzko-siewierskim). W powiatach

urzędowali starostowie grodowi. W Czernihowie starostwo z urzędu

przypadało wojewodzie. W taki sposób Kunowski stracił swoją god-

ność, co najprawdopodobniej skłaniło go do pełnego zaangażowania się

w działalność na dworze królewskim jako sekretarza. Był tam przez kró-

la wykorzystywany jako specjalista od spraw moskiewskich 7 2 .

Pozycja i rola sekretarzy królewskich wymaga krótkiego wyjaś-

nienia. Jak zauważył Mirosław Korolko, już w XVI w. przy nomina-

cjach wybierano ludzi w pełni oddanych monarsze, wykształconych,

z wysoką kulturą osobistą 7 3 . W świetle takich kryteriów, kandydatura

Jana Kunowskiego jest zupełnie zrozumiała. Poeta, żołnierz, doskonały

znawca Carstwa Moskiewskiego, osoba udowadniająca podczas oblęże-

nia przywiązanie do kraju, w pełni spełniał te wymagania. Możliwe, że

mogło być to również zadośćuczynienie za utratę urzędu starosty.

Pokój polanowski zakończony wymianą wielkich poselstw i zaprzy-

siężeniem traktatów przerwały okres konfrontacji obu państw. Pozostało

jednak wykonanie w praktyce zawartych porozumień. W tym celu po-

7 0 Diariusz kampanii smoleńskiej, s. 218. Warto zaznaczyć, że M. Nagielski nie identyﬁ-

kuje tej postaci z Janem Kunowskim.

7 1 W. K, Herbarz rycerstwa WX. Litewskiego, Kraków 1897, s. 158-159.

7 2 K. N, op. cit., s. 744.

7 3 M. K, Seminarium Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego. Humaniści w kan-

celarii królewskiej Zygmunta Augusta, Warszawa 1991, s. 75; por. A. W,

Między kulturą a polityką. Sekretarze królewscy Zygmunta Starego (1506-1548), Warsza-

wa 1990, passim.

2. Jan Kunowski

stanowiono wykorzystać doświadczenie Jana Kunowskiego. Razem

z Januszem Oborskim udali się jako posłowie do Moskwy. Ich misja

miała na celu doprowadzenie do wyznaczenia w terenie linii granicznej

i wybadanie nastrojów panujących w stolicy 7 4 . Ten drugi cel był o tyle

istotny, iż wojewoda smoleński Aleksander Gosiewski ostrzegał króla

o planowanej ofensywie rosyjskiej. Dlatego 10 maja 1636 r. Władysław

IV postanowił wysłać do Moskwy dwóch pomniejszych posłów, jednego

Polaka Oborskiego, a drugiego Litwina Kunowskiego; mieli oni zakończyć

spór o nie ustalone granice oraz rozeznać się w stanie Księstwa Moskiewskiego

i o jego zamierzeniach donieść królowi 7 5 . Już 31 maja zostali oni zaopa-

trzeni w instrukcję poselską i wyruszyli w podróż. Pierwsze listy posłów

z Moskwy dotarły do Warszawy 9 września 1636 r. 7 6 Można tę misję

uznać za sukces, gdyż w znacznej mierze doprowadziła ona do zakoń-

czenia negocjacji z Moskwą i realizacji postanowień pokoju polanow-

skiego 7 7 .

Posłowie przygotowali grunt pod rozgraniczenie obu państw, co mia-

ło nastąpić zimą, na przełomie 1636 i 1637 r. Tą czynnością mieli zająć

się Remigian Zalewski – referendarz koronny i Gabriel Stempkowski –

kasztelan bracławski. Jednakże wobec choroby pierwszego i chęci ograni-

czenia kosztów związanych z działalnością komisji, Władysław IV zdecy-

dował się wykorzystać jednego z posłanników, urodzonego Kunowskiego 78 .

Wybór wskazuje na docenienie pracy poselskiej i zaufanie, jakim król

7 4 H. W, Dyplomacja polska w latach 1572-1648, [w:] Historia dyplomacji pol-

skiej, t. II: 1572-1795, red. Z. W, oprac. J. G e t al ., Warszawa

1982, s. 99.

7 5 A. S. R, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. I: 1632-1636, przeł. i oprac.

A. P, R. Ż, Warszawa 1980, s. 546.

7 6 Ibidem, s. 559-560.

7 7 O. A. J, W. I. B, Diplomatija i diplomaty Rossii (ot Iwana

III do Pjetra Wjelikogo), Mińsk 2000, s. 41; H. W, Dyplomacja, s. 99.

7 8 Władysław IV do S. Koniecpolskiego 22 X 1636 z Grodna, [w:] Korespondencja Sta-

nisława Koniecpolskiego hetmana wielkiego koronnego 1632-1646, oprac. A. B-

, Kraków 2005, s. 334.

W

obdarzył szlachcica. Należy pamiętać, że monarcha przykładał ogromne

znaczenie do tych działań, chcąc deﬁnitywnie uspokoić wschodnią gra-

nicę, zwłaszcza wobec ciągłego niebezpieczeństwa tatarskiego i tureckie-

go 7 9 . Rozgraniczenie zakończyło się połowicznym sukcesem. Udało się

to na odcinku toropieckim, jednakże odcinek putwylski stanowił nadal

przedmiot sporu 8 0 . Dlatego władca na zwołanym ekstraordynaryjnym

sejmie w czerwcu 1637 r. podkreślał ten problem, choć wydaje się, że

był to jedynie kolejny argument mający skłonić szlachtę na uchwalenie

podatków 81 .

Doświadczenie zdobyte podczas poprzednich dwóch misji zostało

wykorzystane poprzez wciągnięcie sekretarza królewskiego do komisji

zajmującej się rozgraniczeniem województwa smoleńskiego z czernihow-

skim 8 2 . Nazwisko Kunowskiego pojawia się w składzie grupy powołanej

przez sejm w 1638 r. Na początku roku następnego (7 stycznia) komisja

miała rozpocząć prace deﬁnitywnie ustalające granice województw 8 3 .

Obeznany w sprawach moskiewskich brał udział w Warszawie w ko-

lejnych rozmowach z Moskwą. Komisarze musieli m.in. rozstrzygnąć

prestiżową sprawę rzekomego syna Dymitra Samozwańca. W tym celu

28 września 1644 r. wydali asekurację o stawieniu się Jana Faustyna

przed oblicze cara. Dokument ten sygnuje Kunowski jako sekretarz

i dworzanin królewski, a obok niego aktywni przedstawiciele ów-

7 9 Komisarze mieli postępować według instruktiej i liniej czerwonej na mappie sobie od

nas podanej, która jest dostatecznie i prawdziwie wyrażona nie odstępując, ale się jej we

wszystkim trzymając. Riksarkivet (Sztokholm), Extranea IX. Polen, sygn. 86, teczka D

(Vladislaus Sigmundus Concepter), niepaginowana.

8 0 W. G, Granica polsko-moskiewska wedle pokoju polanowskiego, Kra-

ków 1934, s. 22-24.

8 1 D. M, Działalność posłów sejmiku proszowskiego na sejmie ekstraordyna-

ryjnym z 1637 r., [w:] Miscellanea historico-iuridica, t. V, red. A. L, P. F-

, Białystok, s. 64-65.

8 2 M. M. K, Wprowadzenie, s. 14-15.

8 3 VL, t. III, s. 451. Wkład pracy Jana Kunowskiego w ustaleniu granic polsko-mo-

skiewskich został zauważony przez Prace Komisji dla Atlasu Historycznego Polski, z. 1,

Kraków 1922, s. 30.

2. Jan Kunowski

czesnego życia publicznego: Mikołaj Abramowicz, Andrzej Szołdrski,

Jerzy Ossoliński, Jakub Sobieski, Adam Kazanowski, Tomasz Sapieha

i Franciszek Iżykowski 84 .

O kolejnych działaniach szlachcica czernihowskiego jako sekretarza

brak nam wiedzy. Było to spowodowane uspokojeniem w polityce za-

granicznej, przynajmniej na froncie wschodnim. Z drugiej strony wy-

daje się, że Jan Kunowski nie pełnił na dworze Jana Kazimierza żad-

nej funkcji 8 5 . Wcześniej, w 1639 r. inne ważne wydarzenie zmieniło

życie sekretarza. Umarł wówczas jego wieloletni patron – Aleksander

Korwin Gosiewski. Wobec zaistniałej sytuacji, Kunowski zbiera wszyst-

kie swoje utwory poświęcone zmarłemu i spisując je, dedykuje synowi

opiekuna – Krzysztofowi Korwinowi Gosiewskiemu 86 . Interesujący jest

sposób wejścia w dalsze układy klientalne po śmierci patrona. Mamy

w utworze do czynienia z jasną informacją dla Krzysztofa o dalszej służ-

bie rodowi Gosiewskich. Warto nadmienić, iż rękopiśmienna książeczka

czekała na druk ponad 350 lat. Czy był to wynik zlekceważenia wysiłku

Kunowskiego, czy nagłej śmierci Krzysztofa w 1643 r., trudno ustalić.

Dynamiczna kariera dworska zakończyła się w wyniku uspokojenia

na froncie wschodnim, a deﬁnitywnie została przekreślona po śmier-

ci Władysława IV. Prawdopodobnie wykorzystuje wówczas swoje do-

świadczenie wojskowe (w 1648 r.) i zostaje rotmistrzem prywatnego

oddziału piechoty hetmana wielkiego litewskiego – Janusza Kiszki 87 .

W dokumentach mamy jedynie informacje o nazwisku dowódcy, co

może budzić wątpliwości, czy mamy do czynienia z Janem. Wydaje się,

8 4 Assekuratia Panów Rad Posłom Moskiewskim, B. Czart. 2103, s. 80-81.

8 5 Świadczy o tym brak jakichkolwiek przejawów aktywności sekretarza królewskie-

go podczas prac sejmu za Jana Kazimierza. Zob. S. O-S,

Z. S, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo

– doktryna – praktyka, t. I-II, Wrocław 2000.

8 6 Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E

8603, k. 168-168v.

8 7 H. W, Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku. Cz. I, SMHW 19 (1973), 1,

s. 117.

W

że przebieg kariery oraz analogiczne, jak hetman wielki litewski, wyzna-

nie uprawdopodabnia tę tezę.

Warto podkreślić, iż tak ceniona przez szlachtę służba wojskowa

oraz piastowanie godności sekretarza królewskiego predestynowało

Kunowskiego do aktywności na forum szlacheckim. W tym czasie mo-

żemy mówić o dwóch aspektach aktywności. Po pierwsze Jan Kunowski

zaangażował się w działania Jednoty Litewskiej 8 8 . Trzykrotnie spotykamy

się z zapisami, iż pełnił on funkcję świeckiego dyrektora synodu pro-

wincjonalnego. Miało to miejsce w latach: 1639, 1649, 1654 8 9 . Daty te

częściowo odpowiadają aktywności publicznej Kunowskiego, poświad-

czonej w innych źródłach (napisanie książki poświęconej Aleksandrowi

Gosiewskiemu w 1640 r. i ostatnia poświadczona działalność jako sekre-

tarza królewskiego w 1644 r.). Ponadto trzykrotnie był wybierany depu-

tatem do Trybunału Litewskiego. W tym przypadku mamy do czynienia

z ciekawą sytuacją. Po pierwsze wybory do Trybunału charakteryzowały

się dużymi przedziałami czasowymi pomiędzy kolejnymi kadencjami, po

drugie za każdym razem deputat wybierany był z innego powiatu. Właśnie

dlatego możemy prześledzić, gdzie skupiała się aktywność życiowa Jana

Kunowskiego. W 1621 r. zostaje deputatem z powiatu mozyrskiego, gdzie

znajdowało się jego rodowe gniazdo. Kariera na wschodnich rubieżach

Rzeczypospolitej, jako starosty czernihowskiego oraz obrońcy Smoleńska

zadecydowało, że szlachta smoleńska wybrała go po raz kolejny w 1636 r.

Koniec życia związany jest jednak z innymi terenami. W 1651 r. zostaje

8 8 M. L, Szlacheckie rody z Korony w działaniach na rzecz ewangelicko-reformowanej

Jednoty Litewskiej w XVII wieku, [w:] Nad społeczeństwem staropolskim, t. 1: Kultura –

Instytucje – Gospodarka w XV-XVIII stuleciu, red. K. Ł, W. W, Białystok

2007, s. 392, 400; eadem, Od prawosławia do katolicyzmu. Ruscy możni i szlachta Wielkiego

Księstwa Litewskiego wobec wyznań reformacyjnych, Białystok 2004, s. 195.

8 9 AGAD, AR VIII, sygn. 713, k. 197, 269, 315v.; LMAB f. 40, sygn. 1136, k. 21,

135, 185.

2. Jan Kunowski

po raz ostatni deputatem z powiatu lidzkiego i w następnym roku uczest-

niczy w rozpatrywaniu spraw przed Trybunałem 9 0 .

Ostatnie lata aktywności publicznej Kunowskiego nieco zaskakują

i pozwalają zadać pytanie, czy towarzysz chorągwi husarskiej z 1617 r.

i dyrektor Jednoty Litewskiej to ta sama osoba? Wszelkie wątpliwości

rozwiewają się, jeśli porównamy podpisy składane przez Kunowskiego

jako autora wierszy i świeckiego przewodniczącego ewangelików refor-

mowanych 91 . Należy podkreślić, że ta niezwykle dynamiczna postać

w herbarzach była dzielona na dwóch Janów Kunowskich, herbu Łodzia

i Nałęcz. Pierwsza z nich określana była jako sekretarz królewski, druga

zaś utożsamiana ze starostą i wójtem czernihowskim 92 .

Dobrze zapowiadająca się kariera Jana Kunowskiego w pewnym

momencie uległa zatrzymaniu. Jako młody mężczyzna dostąpił no-

minacji starosty i kapitana czernihowskiego, utracił jednak tę funkcję

w 1635 r. Można się zastanawiać, co mogło zatamować dobrze rozwija-

jącą się karierę urzędniczą. Dlaczego mimo licznych zasług wojskowych,

dyplomatycznych, protekcji Władysława IV i Aleksandra Gosiewskiego,

popularności wśród szlachty nie otrzymał żadnej, nawet tytularnej god-

ności? Być może tą przesłanką było ewangelickie wyznanie Jana. Aby

zobrazować sytuację, warto podać casus z 1641 r., kiedy to Krzysztof

Gosiewski, wojewoda smoleński, nadał ewangelikowi-reformowanemu

Janowi Popłońskiemu urząd sędziego grodzkiego. Przeciwko tej kan-

dydaturze wystąpiła szlachta i duchowieństwo zgromadzone na sejmi-

ku gromnicznym. Podkreślono na nim, że w świetle przywilejów wo-

jewództwa smoleńskiego, godności mogą otrzymywać jedynie katolicy

9 0 Lietuvos Vyriausiojo Tribunolo Sprendimai 1585-1655, parenge V. R,

A. B, [w:] Lietuvos Teisės Paminklai, t. III, Vilnius 1988, s. 482; Deputaci

Trybunału Głównego, s. 174, 219, 267.

9 1 Zob. il. 1 i il. 2..

9 2 A. B, Herbarz polski, t. XIII, Warszawa 1909, s. 194-196; S. U,

Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. VIII, Warszawa 1911, s. 208-209.

W

i unici 9 3 . Niewątpliwie religia mogła w przypadku Jana Kunowskiego

stanowić znaczne utrudnienie w dalszej karierze, tym bardziej, że se-

kretarz jasno wyrażał swoją postawę religijną. Świadczy o tym spór na-

szego bohatera z zakonem dominikanów w księstwie czernihowskim.

Zostaje on rozstrzygnięty przez administratora tych ziem – królewicza

Władysława, który 1 grudnia 1627 r. rozkazuje oddać sporne dobra

klasztorowi, zgodnie z decyzją komisarzy królewskich 9 4 . Realizacja tego

postanowienia nastąpiła 7 marca 1628 r. w Mrynie, co zostało zatwier-

dzone przez administratora pięć dni później 9 5 .

Mimo licznych informacji o życiu autora Ekspedycyji inﬂantskiej nie

wiemy nic o jego rodzinie. Kwestią problematyczną jest czy w ogóle Jan

Kunowski ożenił się i posiadał dzieci. Być może spokrewniony z nim

był Cyprian Kunowski – podstarosta lidzki w latach 1624-1629 96 .

Dokumenty wskazują, iż spokrewniony mógł być Jerzy Kunowski.

Postać ta pojawia się na terenie Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach

60. XVII w. Lata życia dopuszczają możliwość, że Jerzy mógł być nawet

synem Jana. Istotne, że Jerzy Kunowski swą karierę życiową również

oparł na służbie wojskowej. W tym okresie był towarzyszem w prestiżo-

wej chorągwi husarskiej wojewody wileńskiego Pawła Sapiehy. Podczas

wielkich konfederacji pełnił ważną funkcję sędziego wojskowego 9 7 . Po

likwidacji wspomnianych konfederacji otrzymał prawem wieczystym od

Jana Kazimierza dnia 23 listopada 1661 r. dobra Herhorego Moroza 98 .

9 3 J. Ł, Dzieje kościołów wyznania helweckiego w Litwie, t. I, Poznań

1842, s. 236-237.

9 4 AGZ, t. X, s. 218, poz. 3503.

9 5 Ibidem, s. 219, poz. 3517, 3518; por. J. M. A. G (W), op. cit.,

s. 45-46.

9 6 Urzędnicy Wielkiego Księstwa Litewskiego. Spisy, red. A. R, t. I: Województwo

wileńskie XIV-XVIII wiek, oprac. H. L, A. R, P. P. R,

Warszawa 2004, s. 362, poz. 2569.

9 7 A. R, Konfederacja kmicicowska i związek braterski wojska litewskiego w la-

tach 1660-1663, Warszawa 1989, s. 63, 80.

9 8 AGAD, Zbiór materiałów różnej proweniencji z XVI-XX wieku, nr 282, s. 1-2.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

Jana i Jerzego Kunowskich prócz kariery zawodowej (obaj służyli jako

husarze) można powiązać z centrum życiowym, które związane było

ze wschodnim pograniczem Rzeczypospolitej. Mimo że Jan Kunowski

posiadał dobra w województwie czernihowskim i smoleńskim, to jed-

nak podobnie jak Jerzy związany był z powiatem mozyrskim. Ten drugi

otrzymał nawet godność cześnika mozyrskiego. Należy podkreślić, że są

to jedynie oparte na bardzo słabych dowodach spekulacje. Kunowski

umiera wkrótce po 1654 r., kiedy mamy ostatnią wzmiankę o działal-

ności poety 9 9 .

W podsumowaniu należy stwierdzić, że Jan Kunowski był osobą

nietuzinkową na tle współczesnych karier szlacheckich. Realizował się

na różnorodnych forach: wojskowym, urzędniczym, sądowym, religij-

nym, dyplomatycznym, jak się wydaje z dobrym rezultatem. Bardzo

przydała się przy tym protekcja patronów – Aleksandra Gosiewskiego,

Władysława Zygmunta i być może Krzysztofa Gosiewskiego. To jednak

nie pozwoliło mu na zrobienie kariery i stworzenie materialnej podsta-

wy dla swojej rodziny. Wydaje się, że religia ewengelicko-reformowana

mogła znacznie utrudnić lub nawet uniemożliwić uzyskanie spektaku-

larnych urzędów lub nadań. Być może presja rekatolizacji dostrzegana

u senatorów i u magnatów, była jeszcze silniejsza u szeregowej szlachty.

Ważnym elementem wejścia w układy klientalne było stworzenie utwo-

ru dedykowanemu przyszłemu patronowi. Dzięki temu Kunowski zo-

stał zauważony przez Aleksandra Gosiewskiego.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

Ekspansywna polityka Gustawa Adolfa wobec Rzeczypospolitej

pierwszy raz uzewnętrzniła się w 1617 r. Wówczas Szwedzi, po zawarciu

9 9 Jeżeli biorąc udział w wyprawie smoleńskiej w 1617 r. miał ok. 25 lat, to w roku

1654 powinien mieć przypuszczalnie blisko 60 lat. Nie występuje również w Kompucie

Ichmościów pp. obywatelów województwa smoleńskiego, Smoleńsk 9 VI 1654, [w:] Arche-

ograﬁceskij sbornik dokumentow, t. XIV, Wilno 1904, s. 18-37.

W

pokoju z Rosją w Stołbowie, zerwali zawieszenie broni z Litwą trwa-

jące od 1611 r. 100 19 czerwca 1617 r. statki z żołnierzami podpłynę-

ły pod twierdzę Dźwinoujście, która dwa dni później została zdobyta.

Niespodziewany sukces oddziału złożonego z ok. 400 żołnierzy możliwy

był dzięki zdradzie Wolmara Farensbacha. Fortyﬁkacja stała się punk-

tem rozładunkowym dla właściwej armii szwedzkiej liczącej 2000 osób.

Spektakularne sukcesy najeźdźców (zajęto wszystkie nadmorskie zamki

od Grobina do Dźwinoujścia), zakończone zostały w sierpniu, kiedy to

z wojskami litewskimi nadciągnął Krzysztof Radziwiłł. Hetman stop-

niowo odzyskiwał kontrolę nad utraconymi ziemiami, a zakończył ten

epizod niespodziewany powrót do wierności Rzeczypospolitej Wolmara

Farensbacha z kontrolowanymi przez niego zamkami 101. W listopadzie

1618 r. w Tolsburgu zawarto rozejm, który miał obowiązywać przez dwa

lata do 11 listopada 1620 r. Istotne, że zapisano tam obowiązek wypo-

wiedzenia wojny z trzymiesięcznym wyprzedzeniem 102. Niepowodzenie

Szwedów należy przypisać również nieudanym szwedzkim zabie-

gom w polityce zagranicznej. Na przełomie 1617 i 1618 r. Gustaw II

Adolf próbował stworzyć dużą koalicję państw protestanckich (Anglia,

Holandia, Dania) przeciwko Rzeczypospolitej. Wrogie stosunki z Danią

oraz kłopoty ﬁnansowe zmusiły do zaprzestania ofensywy. Szwedzi

utrzymali jednak Pernawę 103.

100 A. N, Gustaw II Adolf a Polska – studium historiograﬁczne, SMHW 19

(1973), 1, s. 5, 14.

101 Zob. S. H, Farensbach Włodzimierz Wolmar (1586-1633), PSB, t. VI, s. 371;

M. R, Gustavus Adolphus. A History of Sweden, t. 2: 1626-1632, Leiden-New

York-Toronto 1958, s. 160-161; U. A, op. cit., s. 113-115; Zygmunt III

Waza do K. Radziwiłła 17 I 1618 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 2-2v.

102 Ē. J, Rīgas pilsēta un Daugavgrīvas cietoksnis poļu – zviedru kara laikā

1600. – 1621. g., “Latvijas Arhīvi” 1(1997), nr 1, s. 19–25 (polska wersja tekstu, którą

będziemy się posługiwali: Miasto Ryga i twierdza Dźwinoujście w czasie wojny polsko

szwedzkiej 1600-1621, „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 12 (1998), s. 28-29;

U. A, op. cit., s. 115.

103 S. P. O, War and Peace in the Baltic 1560-1790, Florence 1993, s. 55-56.

Zob. dyplomatyczne zabiegi w celu odzyskania Pernawy: Zygmunt III Waza do

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

Gustaw Adolf nie zaprzestał tworzenia koalicji państw. Tym ra-

zem jednak postanowił pozyskać przychylność księstw lennych

Rzeczypospolitej: Prus Książęcych i Kurlandii. Udało się doprowadzić

do mariażu króla Szwecji z Marią Eleonorą (córką księcia pruskiego

i elektora brandenburskego Jana Zygmunta Hohenzollerna). Pozyskano

również Wilhelma Kettlera, który pozbawiony został lenna na rzecz swe-

go brata Fryderyka. W tym czasie strona polsko-litewska skłonna była

do przedłużenia tego krótkotrwałego rozejmu i już z początkiem 1620 r.

podjęła negocjacje ze stroną szwedzką. Wydarzenia w tym czasie dyna-

micznie pogarszały pozycję Rzeczypospolitej. Klęska wojsk Stanisława

Żółkiewskiego pod Cecorą i groźba odwetowej wyprawy tureckiej sta-

nowiły idealny moment do przeprowadzenia ofensywy 104.

Oczywiście w społeczeństwie szlacheckim wrażenie zagrożenia wy-

wołał potencjalny konﬂikt z Portą Ottomańską. Dotychczasowe walki

z Karolem IX, jak i przedmiot sporu o peryferyjne ziemie, nie wzbudzi-

ły powszechnego zainteresowania. Nawet Krzysztof Radziwiłł po wyda-

rzeniach z lat 1617-1618 nie doceniał przeciwnika 105. Ocena ówczes-

nych oczywiście nie uwzględniała dynamicznych reform wojskowych

w Europie. O ile Porta Ottomańska powoli pogrążała się w stagnacji

i chaosie, to królestwo Szwecji wkroczyło na tory rewolucji militarnej.

Sprawa naczelnego dowództwa na froncie południowym miała

ogromne znaczenie dla dalszych losów Inﬂant. Wobec śmierci Stanisława

Żółkiewskiego i wzięcia w niewolę Stanisława Koniecpolskiego, jedyni

hetmani znajdowali się na terenie Litwy. Początkowo myślano o skie-

rowaniu obu wodzów na Ukrainę 106. Jednakże postawa Jana Karola

K. Radziwiłła 10 XII 1618 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 14v.

104 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 45; S. P. O, op. cit., s. 50-52.

105 Stwierdził, że pamięć doznanych klęsk sparaliżuje ewentualne poczynania przeciw-

nika. K. Radziwiłł do S. Pukszty, b.d. i m. AGAD, AR IV, t. 23, nr 306.

106 Byłoby to rozwiązanie nieszczęśliwe ze względu na utrzymanie dyscypliny wojsko-

wej. Obaj hetmani na jednym froncie wojennym ze względów prestiżowych musieliby

dysponować oddzielnymi dywizjami. Jak zastrzegał Krzysztof Radziwiłł, wyruszenie pod

Chocim z Janem Karolem Chodkiewiczem możliwe byłoby jedynie, gdyby posiadał

W

Chodkiewicza, chcącego twardą ręką dowodzić wojskami, oraz po-

jawiające się zagrożenie szwedzkie zmusiło Zygmunta III do zmiany

planów. Hetman wielki zmierzał na południe, Krzysztof Radziwiłł zaś

miał stać na straży bezpieczeństwa Inﬂant i Smoleńszczyzny. Hetman

polny z zadowoleniem przyjął decyzję królewską z 3 listopada 1620 r. 107

Jednakże brak hetmana wielkiego na terenie WKsL pociągał za sobą

dalsze osłabienie pozycji Rzeczypospolitej w rozmowach dyplomatycz-

nych ze Szwecją. Działania Chodkiewicza, jako triumfatora w bitwie

pod Kircholmem, jeśli nawet nie zapobiegłyby wojnie, niewątpliwie

paraliżowałyby poczynania szwedzkie, zmuszając Gustawa Adolfa do

prowadzenia jeszcze bardziej statycznej taktyki 108. Generalnie w ciągu

1621 r. tylko raz ujawniła się możliwość zmiany naczelnego dowództwa.

Otóż na przełomie września i października Zygmunt III Waza przymie-

rzał się do wizyty w Wilnie by z bliska podejmować decyzje militarne.

Jednak krytyczne opinie najbliższych współpracowników oraz informa-

cja o sukcesach szwedzkich (upadek Rygi) przekreśliły plany króla 109.

Dzięki temu Krzysztof II Radziwiłł stał się niekwestionowanym wo-

dzem. Pozycję swoją wykorzystał, wydając artykuły wojskowe obowią-

zujące od 1618 r. Nowo przybyłe oddziały musiały się z nimi zapoznać

osobne wojsko, niepodlegające władzy hetmana wielkiego, służące przy boku Zygmunta

Władysława. Informacyja Panu Walerianowi Wojdatowi słudze memu, Wilno 27 VIII

1620 z Wilna, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 2v.

107 K. Radziwiłł do Zygmunta III 3 XI 1620 z Wilna, AGAD, AR IV, sygn. 1a,

k. 4-4v.

108 O roli psychiki żołnierzy podczas walk w epoce nowożytnej zob. W. W. P-

, Popytka wojennyh reform w Rossii naczala XVII wieka, „Woprosy Istorii” 11 (2003),

s. 123-125. Prezentuje on rosyjskie reformy wojskowe w okresie dymitriad przeprowa-

dzone pod nadzorem Michała Wasilewicza Skopina-Szujskiego, a zrealizowane przez

holendra Chrystiana Zomme. Ćwicząc wojsko na wzór zachodnioeuropejski, holen-

derski instruktor prócz ćwiczeń wojskowych budował również morale armii. Było to

szczególnie ważne, gdyż wojsko moskiewskie nie wierzyło w zwycięskie starcie z armią

polską. By wykorzenić te przekonanie organizowano niewielkie potyczki z armią Jana

Piotra Sapiehy.

109 L. Sapieha do W. Gęmbickiego 30 IX 1621 z Warszawy, [w:] Źrzódła do dziejów

polskich, t. I, wyd. M. G, A. P, Wilno 1843, s. 105.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

i je zaaprobować 110, tym samym dając mocny bodziec do utrzymania

wysokiej dyscypliny wojskowej. Kolejnym pozytywnym elementem

był wysoki procent faktycznie obecnych rotmistrzów w oddziałach.

Świadczą o tym uniwersały dotyczące sposobu zaopatrzenia oraz ter-

minu i miejsca ciągnienia wydane dla dowódców rot. Zdecydowana

większość uniwersałów skierowana była do samych zainteresowanych.

Jedynie w dwóch przypadkach zaadresowano je do poruczników z roty

– Aleksandra Gosiewskiego (który oczywiście uczestniczył w toczonych

walkach tego roku) i do Sokolińskiego 111.

Problem z dyscypliną dotyczył oddziałów pospolitego ruszenia,

które nie chciały uznać artykułów wojskowych 112. Główny problem

stanowili jednak lisowczycy pod dowództwem Piotra Jakuszewskiego.

Byli to żołnierze, którzy w wyniku doświadczeń wyniesionych z dymi-

triad, tworzyli pernamentnie skonfederowane oddziały, podróżujące

komonikiem, służące przede wszystkim za zdobycz wojenną 113. Jeszcze

przed demoralizacją związaną w wojną z Moskwą oddziały Aleksandra

Lisowskiego przysparzały dużo kłopotu wodzom prowadzącym kam-

panię w Inﬂantach w 1604-1605 r. Wzorce te w pełni uzewnętrzniły

się szesnaście lat później 114. Nie chodzi bynajmniej o skandaliczne za-

chowaniu wobec ludności cywilnej, ale o nieposłuszeństwo wobec do-

wódcy. Poświadczeniem takich działań było wysłanie poselstwa lisow-

110 Znamy je z dwóch identycznych oryginałów, na końcu których znajdują się podpisy

rotmistrzów akceptujących te przepisy. Pierwszy z nich ma również odciśniętą pieczęć

hetmana. Artykuły według których wojsko JKM inﬂanskie (...) sprawować się powinno,

Nacjonalnaja Biblioteka Rosii, Avtografy Dubrovskogo, f. 321.2, nr 9, k. 7; Artykuły we-

dług których wojsko JKM inﬂanskie (...) sprawować się powinno, Rossiiskaia Natsionalnaia

Biblioteka (Petersburg), kol. Avtografy Dubrovskogo f. 321.2, Nr 42, k. 137.

111 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 253v.

112 K. Radziwiłł do L. Sapiehy 30 X 1621 b. m., [w:] Sprawy wojenne i polityczne,

s. 97.

113 H. W, Wojsko w społeczeństwie litewskim pierwszej połowy XVII wieku, „Prze-

gląd Historyczny” 66 (1975), 1, s. 44.

114 M. C, Konfederacje wojskowe w Polsce w latach 1590-1610, SMHW 31 (1988),

s. 72-73.

W

czyków, będącego oczywiście wynikiem dyskusji w kole, do Krzysztofa

Radziwiłła odnośnie prowadzonej operacji wojennej. Nie tylko otrzy-

mali odpowiedź na postulaty, ale wysłany został do nich oﬁcjalny po-

słaniec od samego hetmana. Naczelny wódz wyprawy prosił 5 sierpnia

w specjalnych listach do rotmistrza i ... towarzyszy, by udzielili pomocy

Rzeczypospolitej. Negocjacje trwały do 17 września, pieniądze na zaciąg

przesłane zostały tydzień później 115. Jednakże wcale nie oznaczało to

gotowości lisowczyków do prowadzenia działań wojennych. Dopiero 4

października hetman pojechał do Walchmojzy dokonać przeglądu puł-

ku. Poprzedzone były one kilkunastoma poselstwami hetmana do koła

lisowskiego. Po dokonanym przeglądzie rozpoczęła działania samodziel-

na jednostka lisowczyków.

Spodziewano się po tym oddziale bardzo dużo. Już 10 października

książę otrzymuje pierwszych więźniów przez nich pojmanych. Specyﬁka

działań lisowczyków idealnie nadawała się do wojny szarpanej, przede

wszystkim odcinania zaopatrzenia do miast. Wobec upadku dyscypliny

rzeczywistość zweryﬁkowała oczekiwane nadzieje. Hetman wystosował

11 października list, w którym nakazał, aby się nazad (...) niewracali,

aby więźniów nie tyrannizowali, aby nieprzyjaciela niewczasowali 116.

Niestety zupełny upadek dyscypliny nie pozwolił wykorzystać w peł-

ni tego sposobu walki. Być może taka postawa doprowadziła do utraty

ufności w skuteczność wojny szarpanej przez Krzysztofa Radziwiłła 117.

Problem z tą formacją został rozwiązany dopiero w 1622 r., kiedy to

wydano trzy spektakularne kary śmierci na rotmistrzów. Jeszcze bar-

dziej niezwykłe było jej wykonanie na Piotrze Jakuszewskim 17 marca

1622 r. 118 Świadomość o konieczności rozwiązania problemu tworzyła

115 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 254-254v., 259, 260.

116 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 261v., 262v., 265.

117 H. W, Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku. Cz. II, SMHW 20 (1976), s. 11.

118 Biblioteka Kórnicka, sygn. 1285, k. 432v.; Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego,

Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438, s. 838-839; W. M, op. cit.,

s. 169.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

się w wyniku odsieczy Kokenhauzen przeprowadzonej przez Aleksandra

Gosiewskiego w październiku i listopadzie 1621 r. Korespondencja puł-

kownika do hetmana, którą publikujemy w niniejszym tomie, klarow-

nie to pokazuje.

W okresie krótkotrwałego rozejmu 1618-1621 w prowincji inﬂan-

ckiej nie poprawiono przestarzałego systemu obrony 119. Mimo że ge-

neralnym komisarzem pozostawał Jan Karol Chodkiewicz 120, faktyczny

ciężar modernizacji fortyﬁkacji spadł na Krzysztofa Radziwiłła i miasto

Rygę. W tym okresie hetman polny dobrze współpracował z patrycja-

tem miejskim (m.in. zgodnie żądali ukarania Wolmara Farensbacha).

Dodatkowo Radziwiłł zdecydował wymienić komendanta zamku ry-

skiego w 1618 r. z niejakiego Lepszyckiego na rotmistrza Jastrzębskiego.

Pomny skandalicznych poczynań dotychczasowego dowódcy garnizonu

polskiego, ostro nakazał zachowanie ścisłej dyscypliny i zalecił udzie-

lanie pomocy radzie miejskiej 121. Jednakże bardziej systemowe działa-

nia Radziwiłła były niemożliwe wobec „wojny” toczonej z Wolmarem

Farensbachem w latach 1619-1620 r. 122 Dopiero widmo bezpośrednie-

go zagrożenia doprowadziło w 1621 r. do bardziej konkretnych decy-

zji. W czerwcu na zamek ryski zostali wysłani dwaj rotmistrze: Gabrriel

Cerydon i Wilhelm de la Bur 123. Mieli oni prócz powiększania stanu

119 Jak zauważa R. K, System obronny Prus Książęcych w dobie „potopu” szwedzkie-

go, SMHW 43 (2007), s. 103-113 możliwości obronne kraju nie opierają się jedynie na

systemie fortyﬁkacji. We wstępie pomijam jednak pozostałe elementy, prócz sytemu do-

wódczego, gdyż wymagałoby opisania możliwości militarnych całej Rzeczypospolitej.

120 Urzędnicy inﬂanccy XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. M, A. R, Kór-

nik 1994, s. 37.

121 Ē. J, op. cit., s. 28-29.

122 U. A, op. cit., s. 115-122. Podkreślić należy, iż w realizacji tego zada-

nia hetman otrzymałby znaczną pomoc od króla. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła

28 VII 1618 z Warszawy, BUWil f. 1–1011, k. 9v.

123 Właściwie Gabriel Ceridon (Seridon) i Wilhelm de la Bur (Barre, Bar) – żołnierze

pochodzenia francuskiego. Pierwszy z nich od 1617 r. był dowódcą dragonii Krzysztofa

Radziwiłła. Ē. J, op. cit., s. 31; Sprawy wojenne i polityczne, s. 222, 315;

W

liczebnego oddziałów, przeprowadzić modernizację zamku ryskiego 124.

Jednocześnie w chwili pojawienia się Szwedów w Inﬂantach prace budow-

lane prowadzone były w Rydze (mieście i zamku) i w Dźwinoujściu 125.

Niewątpliwie stan fortyﬁkacji w Inﬂantach wymaga osobnego

opracowania. W tym miejscu warto wskazać modernizację umocnień

na przykładzie Dźwinoujścia. Zachowany rysunek szwedzki z około

1630 r. ukazuje tę fortecę w opłakanym stanie (zob. il. 21). Zniszczone

bastiony, zamulony brzeg to stan po walkach o tę twierdzę w 1621 r.

Prawdopodobnie w latach 1618–1621 Litwini przekształcili fortyﬁkację

zamku umocnionego czterema bastejami w fortecę zbudowaną według

szkoły staroholenderskiej. Pięciobastionowa fortyﬁkacja o centralnym

kształcie otoczona została fosą, podobnie jak sam zamek (zob. il. 20).

Tym samym przynajmniej w przypadku Dźwinoujścia możemy mówić

o udanej, nowoczesnej akcji fortyﬁkacyjnej.

Komisarze prowadzący negocjacje ze Szwedami dopiero 2 czerwca

1621 r. wystosowali list do hetmana polnego o zerwaniu układów 126.

Odpowiedzią na to było wysłanie szpiegów na pogranicze litewsko-

szwedzkie 127. W kolejnym miesiącu panowało powszechneprzekona-

nie o nieuchronnej wojnie 128. Hetman przestrzegał Gabriela Ceridona

i Labara, rotmistrzów stacjonujących na zamku ryskim, by byli w pełnej

gotowości. Posłał jednocześnie uniwersał 3 lipca do Szwarchofa, by ten

niezwłocznie objął w posiadanie Dźwinoujście. Wobec opieszałości rot-

Wojsko króla JMci do Inﬂant 1621, AR II nr 779, s. 1, 10; U. A, op. cit.,

s. 363.

124 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 250v.-251.

125 M. Olszewski do K. Radziwiłła 25 VIII 1621 z Rygi, AGAD, AR V, nr 10827;

Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 28 V 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 23v.;

por. H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 16, 23-24.

126 AGAD, AR II, nr 753, k. 1-2.

127 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 250v.-251. O roli szpiegów w koncepcji

Krzysztofa Radziwiłła, zob. H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 13-14.

128 Instructia urodzonemu Aleksandrowi Piaseczynskiemu na sejmik powiatowy winni-

cky, z Warszawy 10 VII 1621, [w:] Źrzódła, s. 31.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

mistrza książę wysłał kolejny list pełen grozy i strachu aby spieszno szedł

na Dyjament 129.

W tym czasie w Rydze znajdował się jeden oddział litewski, drugi

pod dowództwem Gabriela Ceridona obsadził zniszczony zamek ryski. 130

Oddział ten był również zobowiązany do wysyłania czat w poszukiwa-

niu „języka” 131. W sumie obrońcy liczyli ok. 350 żołnierzy litewskich

oraz ponad 2 000 wojsk miejskich, które jednakże prezentowały niskie

walory bojowe 132. Do Dźwinoujścia i Rygi zostały w końcu lipca skie-

rowane jeszcze dwa oddziały: rotmistrzów Ukolskiego i Czesławskiego,

które nie dotarły na czas i zasiliły inne twierdze w Inﬂantach 133.

Prócz wyżej wymienionych sił niewielkie garnizony mieściły się

w średniowiecznych zamkach, które nie stanowiły istotnego punktu

oporu 134. Były one obsadzane z reguły przez oddziały wybranieckie, któ-

re w założeniu miały być wzmacniane przez szlachtę inﬂancką. Szlachta

ta zachowywała daleko posuniętą ostrożność w oﬁcjalnym deklarowaniu

się 135, co podkreśla Jan Kunowski w Ekspedycyji inﬂantskiej. Brakowało

nie tylko żołnierzy, ale prowiantu, prochu, a nawet dział do ich obro-

129 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 251v.-252v.

130 Być może w Rydze Kasper Tyzenhaus dysponował 50 rajtarami, na których król

przysłał mu list przypowiedni. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 28 V 1621 z War-

szawy, BUWil. f. 1–10011, k. 23v.

131 Krzysztof Radziwiłł zażądał podzielenia się obowiązkami 14 VII 1621 r., Diariusz,

AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 252v.-253.

132 Ostrzega przed nim Bartłomiej Waziński ryską radę miejską 5 V 1621 r.

Ē. J, op. cit., s. 29-30; zob. odmienne dane J. G, Historia Polski

1505-1764, Warszawa, s. 166, gdzie podano 500 żołnierzy polskich i 400 ryskich.

133 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 253v. Wojsko króla JMci do Inﬂant 1621, AR

II, nr 779, s. 9, odnotowuje Jana Ukolskiego ze 157 żołnierzami w Kokenhauzen.

134 Przykładem był zamek Talen, który bez rozpoczęcia jakichkolwiek prac oblężni-

czych, na początku września poddał się Szwedom. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a,

k. 257.

135 6 IX wystosowano uniwersał do szlachty starostwa rumborskiego, by wzmocniła siły

zamku. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 257v. O militarnej roli wybrańców zob.

H. W, Wojsko litewskie, cz. I, s. 86-90.

W

ny 136. Jedynym rozsądnym rozwiązaniem, było zburzenie istniejących

„pseudoumocnień”. Tego zdania był hetman polny, który jednak nie

zrealizował zamysłu w praktyce 137. Być może związane było to z brakiem

analogicznych uprawnień, jakie mieli polscy wodzowie. Za sprawą Jana

Zamoyskiego koronni hetmani otrzymali kompetencję decydowania

o wszelkich (również prywatnych) zamkach, twierdzach i znajdującej

się tam amunicji. Mieli prawo zburzyć umocnienie, by nie dostało się

ono w ręce wroga 138. Tymczasem działań takich nie przeprowadzono

w Inﬂantach, z wyjątkiem nakazu zburzenia umocnień Wolmierza (roz-

kaz niezrealizowany) i przekazania dział do Rygi, które ostatecznie skie-

rowano do Rumborka 139.

W momencie ataku wojsk szwedzkich Krzysztof Radziwiłł posta-

nowił przygotować się do obrony Kokenhauzen. W tym celu wysłał

w sierpniu 50 kozaków i 20 wybrańców oraz skierował zapytanie do

starosty, o podanie realnej liczby żołnierzy mogącej skutecznie bro-

nić umocnień, na skutek czego dodatkowo wysłano oddział pieszy

Ukolskiego i Wojdata. W sumie dowodzili oni 275 żołnierzami, co sta-

nowiło realną siłę 140.

Niewątpliwie hetman polny postanowił wzmocnić trzy podstawo-

we twierdze, które miały wstrzymać pochód Szwedów. Dźwinoujście,

Ryga (zamek i miasto) oraz Kokenhauzen stanowiły klucz do opanowa-

136 Komisarze inﬂanccy do K. Radziwiłła 2 VI 1621 z Dorpatu, AGAD, AR II, nr

753.

137 K. Radziwiłł do L. Sapiehy 17 I 1622 obóz [pod Mittawą], B. Czart. Teki Naru-

szewicza, t. 111, poz. 6: czy powinien hetman takich miejsc strzec, których nie tylko przed

potężnym nieprzyjacielem, ale i przed nocnym złodziejem ledwoby się upilnować mogło.

138 VL, t. II, s. 310. Uzasadniano to poglądem, że: lepiej jest znieść twierdzę źle opatrzo-

ną, (...) niźli dopuścić ją posieść nieprzyjacielowi i dać się w niéj zmocnić i zamki posiadać.

S. O, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje Polski od zgonu Augusta roku 1572

aż do roku 1576, t. I, wyd. W. S, Petersburg 1858, s. 105.

139 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 253, 257v.

140 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 256-256v., 257v., 259; Wojsko króla JMci do

Inﬂant 1621, AR II, nr 779, s. 4, 9.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

nia Inﬂant 141. Dlatego nacisk położony na ufortyﬁkowanie tych miejsc,

nad którymi nadzór miał sprawować uczestnik wcześniejszych wojen

ze Szwecją – Marcin Olszewski 142. Zarówno podczas działań wojen-

nych z początku XVII w., jak i w latach 1617-1618 utrzymanie Rygi

i Kokenhauzen umożliwiało w późniejszym czasie stopniowe odzyski-

wanie straconych terenów 143.

Krzysztof Radziwiłł, dostrzegając zagrożenie niepowodzenia prac ko-

misji polsko-szwedzkiej, prosił króla o odpowiednie zabezpieczenie pro-

wincji. Możliwości rekrutacyjne Radziwiłłów były duże. Długotrwałe

relacje z innymi magnatami i szlachtą mogącą podołać funkcji rotmi-

strzowskiej, wytworzyły stałe kadry dowódcze, które z tym się deklarują,

że pod żadnym inszym regimentem, krom mego, służyć nie chcą 144. Jednakże

wyprawa pod Chocim była bardzo atrakcyjna. Stanowiła spełnienie ide-

ału milites christiani – obrony wiary chrześcijańskiej przed poganami 145.

Ponadto uczestnictwo przy boku przyszłego następcy tronu podnosi-

ło prestiż wyprawy 146. Dodatkowo zaciągi czynione przez Jana Karola

Chodkiewicza pogorszyły niewielkie przecież możliwości mobilizacyjne

141 Twierdza i miasto Kokenhauzen stanowiły doskonały punkt strategiczny ułatwiający

prowadzenie operacji wojennych w Inﬂantach. W 1622 r. punkt ten został wykorzy-

stany do gromadzenia żywności dla wojsk litewskich. H. W, Prowiantmistrz

w Wielkim Księstwie Litewskim, [w:] Między Wschodem a Zachodem. Rzeczypospolita XVI

-XVIII w. Studia oﬁarowane Zbigniewowi Wójcikowi w siedemdziesiątą rocznicę urodzin,

Warszawa 1993, s. 88-89.

142 M. Olszewski do K. Radziwiłła 25 VIII 1621 z Rygi, AGAD, AR V, nr 10827; por.

H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 16.

143 Tak było podczas ofensywy szwedzkiej, kiedy do stycznia 1601 r. wojska zajęły

całe Inﬂanty prócz Rygi, Dźwinoujścia i Kokenhauzen. S . H, Wojna inﬂancka

1600-1602, Warszawa 1938, s. 30-68.

144 Informacyja Panu Walerianowi Wojdatowi słudze memu, 27 VIII 1620 Wilno,

AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 3: w pierwszym rzędzie wymienił Albrychta Radziwił-

ła, Krzysztofa Kiszkę, Mikołaja Kroﬀta oraz Rajskiego, Sośnickiego, Gruszewskiego,

Wala.

145 M. K, Sarmacka perspektywa sławy. Nad Wojną chocimską Wacława Po-

tockiego, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1982, s. 12-59.

146 H. W, Wojsko w społeczeństwie, s. 46.

W

w Wielkim Księstwie Litewskim 147. Na domiar złego należało również

zabezpieczyć Smoleńsk, który strona moskiewska, wykorzystując trudną

sytuację Rzeczypospolitej, mogłaby próbować odzyskać 148.

Sejm przeznaczył na obronę Inﬂant 1200 husarzy, 500 rajtarów,

200 kozaków oraz 1000 żołnierzy piechoty. Zawarował również możli-

wość wykorzystania Tatarów i wybrańców z terenu Wielkiego Księstwa

Litewskiego oraz szlachty inﬂanckiej, która miała stawić się w obozie

wojskowym 149. Oczywiście obrona miała opierać się na wojsku zacięż-

nym i najemnym, którego główny rdzeń stanowić miały oddziały zacią-

gane przez hetmana z myślą o wyprawie chocimskiej 150.

Mimo decyzji sejmu i gromadzenia oddziałów wojskowych jeszcze

przed obradami parlamentu, nie podjęto decyzji wykonawczych. Król

postanowił nie wystawiać listów przypowiednich, o czym arcybiskup

gnieźnieński Wawrzyniec Gęmbicki poinformował hetmana 18 grud-

nia 1620 r. 151 Decyzja Zygmunta III uzasadniona była obawami o stan

147 K. Radziwiłł do W. Gębickiego 6 I 1621 z Grodna, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 7v.:

kto sobie obiecować może, aby pułk jaki służebnych ludzi naprędce wywieść mógł, kiedy już

i rotmistrzów i towarzystwa wymłotki tylko w domach zostają. Por. H. W, Wojsko

litewskie, cz. I, s. 75-77.

148 Dużą rolę w zabezpieczeniu miasta odegrał Aleksander Gosiewski, m.in. ponaglając

rotmistrza chorągwi pieszej Stanisława Kownackiego do jak najszybszego przybycia do

Smoleńska. Zob. S. Kownacki do K. Radziwiłła, 30 VII 1621 b. m., AGAD, AR V, nr

7587. Działał w tym przypadku z wyraźnego polecenia Zygmunta Władysława, który

jako administrator tych ziem, żądał przekazania dwóch rot na obronę Smoleńska. Wła-

dysław IV do K. Radziwiłła 8 VI 1621 z Warszawy, [w:] Listy Władysława IV do Krzysz-

tofa Radziwiłła, wyd. A. M, Kraków 1867, s. 29-30.

149 AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 5v.; J . P, Po Cecorze i podczas wojny cho-

cimskiej. Sejmy z lat 1620 i 1621, Wrocław 1983, s. 110; H. W, Wojna polsko-

szwedzka, s. 46.

150 K. Radziwiłł do Zygmunta III 3 XI 1620 z Wilna, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 4.

Hetman przyjmuje do wiadomości decyzję króla o konieczności obrony granicy inf-

lanckiej i dodaje, że rotmistrzów ludzi zacnych i rycerskich i żołnierza tak z naszych jako

i cudzoziemskich narodów zaciągnąłem niemało.

151 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 46-47.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

ﬁnansów Rzeczypospolitej w perspektywie wyprawy chocimskiej 152.

Niewątpliwie monarcha łudził się nadzieją na pozytywne zakończe-

nie układów ze Szwecją 153. Dodatkowo uchwalone pobory na Litwie,

pobierane były wyjątkowo opornie wobec sporu poborców ze szlachtą

o uznawanie złej monety 154.

Krzysztof Radziwiłł ponosił w tym czasie ogromne szkody ﬁnan-

sowe. Mimo decyzji króla nie zdecydował się rozpuszczać żołnierzy,

o czym informował 15 stycznia 1621 r. 155 Trudno jednoznacznie usta-

lić, jak długo hetman nadal na własny koszt utrzymywał żołnierzy.

Zwerbowane oddziały, skierował do własnych dóbr, by tam przeczekały

do czasu otrzymania listów przypowiednich. Jednakże podkupowanie

towarzyszy przez rotmistrzów organizujących oddziały na oﬁcjalną wy-

prawę na Ukrainę i jednoznaczna postawa Zygmunta III doprowadziły

do zwinięcia większości oddziałów najpóźniej w kwietniu 156. Publiczną

pomoc otrzymał dopiero 11 marca, kiedy to władca zgodził się na pobór

wybrańców, którzy obsadziliby ważniejsze inﬂanckie zamki. Hetman

152 J. W, Wojsko i skarb Rzeczypospolitej u schyłku XVI i w pierwszej połowie XVII

wieku, SMHW 14 (1968), 1, s. 35-41.

153 Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 3 III 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011,

k. 22v.–23. Król dziękując hetmanowi za nakłanianie szlachty do uchwalenia podat-

ków, jednocześnie nakazuje mu wstrzemięźliwość, tłumacząc: chociażby się i inducie z

Szwedami nie zawarły nowe, z dawnych jednak zostawaliby trzy miesiące do opowiedzenia

wojny (...) i koszt wielgi czynić przed czasem niezdało nam. Dziwiąc się tej przezorności

podkreśla: masz i wziętość między ludźmi rycerskimi i sposób do prędkiego ich zaciągnienia.

Jeszcze 20 III 1621 r. komisarze otrzymali od Szwedów warunki pokojowe. AGAD, AR

II, nr 740.

154 L. Sapieha do W. Gęmbickiego 30 IX 1621 z Warszawy, [w:] Źrzódła, s. 105.

155 K. Radziwiłł do Zygmunta III 15 I 1621 z Wilna, k. 6: mnie samemu, którym ich

raz na posługę WKmci zaciągnął, do utraty i zawiedzenia ich chudoby przywiódł. Koszt

na ostatek prywatny (czegom jednak dawno odżałował) ważyłem na nich nielza ich teraz

rozpuszczać, chybaby exystymacyą urzędu mego u rycerstwa stracić chciał.

156 K. Radziwiłł do A. K. Gosiewskiego 8 V 1621 ze Słucka, AGAD, AR IV, sygn. 1a,

k. 14; K. Radziwiłł do Zygmunta III 8 V 1621 ze Słucka, k. 12v. H. W, Wojna

polsko-szwedzka, s. 47-48.

W

mógł liczyć na około 500 niewyszkolonych i niekarnych żołnierzy 157.

Jednakże, o czym informował Krzysztof Radziwiłł, ta pomoc nie zmie-

niała sytuacji militarnej w Inﬂantach 158. Mimo próśb o zaciężne wojsko,

realizacja uchwał sejmowych przeciągnęła się o kolejne dwa miesiące.

Wobec zbliżającej się wojny król postanowił wysłać do hetmana listy

przypowiednie dopiero 29 maja 159. Hetman otrzymał je 16 czerwca

1621 r. 160 Wątpliwe, by Radziwiłł przez pół roku mógł utrzymać więk-

szą grupę żołnierzy, choć prywatne koszty poniesione na utrzymanie go-

towości bojowej były ogromne 161. Wiemy, że w czerwcu spora grupa to-

warzyszy stacjonowała w Przewałce. Znaczna ich część zasiliła rotę Jana

Kopcia, reszta uzupełniała niepełne oddziały kozackie 162. Niezależnie od

wcześniejszej zaradności hetmana, należało doprowadzić stan liczebny

armii do trzytysięcznego etatu przewidzianego przez sejm. Było to zada-

nie niewykonalne w krótkim okresie 163.

Hetman nie pozostał jednak bierny. Ratując sytuację, namówił króla

do pozostawienia pięciu rot zaciągniętych z myślą o kampanii tureckiej

(mowa o oddziale Endrycha Szmelinga, Karla Frantsa, Jana Szwarzhofa,

Janusza Kiszki i Kaspra Tyzenhauza). Mimo decyzji króla rotmistrzo-

wie niechętnie przyjęli te ordynanse, a Karl Frants werbujący piechotę

157 I, s. 47-48.

158 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 8 V 1621 ze Słucka, AGAD, AR IV, sygn. 1a,

k. 12-13.

159 Zachowany list przypowiedni z tego okresu: Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka

(Petersburg), Avtografy Dubrovskogo, f. 63/2, k. 80.

160 A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 29 V 1621 z Warszawy, AGAD, AR V, nr 4560;

K. Radziwiłł do Zygmunta III 30 VI 1621 z Wilna, [w:] Sprawy wojenne i polityczne,

s. 21.

161 U. A , Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640). Mechani-

zmy patronatu, Warszawa 2001, s. 67: w latach 1619-1621 Radziwiłł zastawiając kosz-

towności, uzyskał 14 103 zł, a z zastawu dóbr ziemskich i arend aż 508 tys. zł.

162 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 250v.

163 O trudnościach z prowadzeniem zaciągu zob. K. Radziwiłł do A. Gosiewskiego 16

IV 1621 ze Słucka, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 11; U. A, W służbie

hetmana, s. 76-78; H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 49-50.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

w Kurlandii okazał się oszustem nie posiadającym listu przypowied-

niego 164. Dopiero po długich namowach udało się przekonać Janusza

Kiszkę 165, natomiast 200-osobowy oddział rajtarów pod dowództwem

Szmelinga nie wykonał rozkazu 166. Specjalna okazja przytraﬁła się,

gdy po ziemiach WKsL zaczęły włóczyć się lisowskie oddziały dowo-

dzone przez infamisa Piotra Jakuszewskiego. Hetman zdecydował się

je wykorzystać i w czerwcu wysłano list przypowiedni na zaciąg pułku

kozackiego 167. Jednocześnie Radziwiłł zwrócił się o pomoc wojskową

i zaopatrzenie w żywność do powiatów, ponaglał starostów o wysyłanie

wybrańców. Wysyłał liczne listy do różnych ludzi z prośbą, aby ci pod-

jęli się funkcji rotmistrzów, wydawał egzempcje wojskowe, dostarczał

uniwersały z okienkiem na ściąganie towarzyszy 168.

Tworzenie oddziałów pieszych było nieco inaczej zorganizowane.

Mowa tu o oddziałach najemnych zaciąganych tak w kraju jak i za gra-

nicami państwa oraz o rotach wybranieckich. Dowódcy wybrańców

164 Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 9 VIII 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011,

k. 29v.–30.

165 Hetman poinformował o tym starostę już 8 VII 1621, lecz pomimo powołania

się na wolę samego Zygmunta III, adresat nie postąpił według zaleceń. Dopiero 15

VIII hetman namówił starostę na udział w wojnie i wzięcie dodatkowego listu na 200

husarzy. Nb. nie zrobił tego bezinteresownie, gdyż otrzymał od Krzysztofa Radziwiłła

kontrakt na arendę wiźnieńską. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 252v., 255.

166 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 15 VII 1621 b. m., [w:] Sprawy wojenne i poli-

tyczne, s. 34-35; Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 9 VIII 1621 z Warszawy, BUWil.

f. 1–1011, k. 29v.–30.

167 Szczegóły są opisane w sentencji dekretu hetmańskiego skazującego Piotra Jaku-

szewskiego na karę śmierci. Czytamy tam: przeszłego roku [1621] z służby cesarza JMci

chrześcijańskiego wyszedszy, zebrał był swawolnych ludzi gromadę i z nimi po koronnych

i WKL włościach z wielką stanu szlacheckiego zniewagą (...) chodził. (...) A lubo potym

urgente Reipublicae necessitate pod czas bardzo ścisły w niedostatku inszych ludzi służebnych

był przez mię z wiadomością JKMci ten kozacki pułk do Inﬂant zaciągniony. Biblioteka

Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438, s. 838-839

168 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 249v.-251; K. Radziwiłł do Zygmunta III z 20

V 1621 b. m., Sprawy wojenne i polityczne, s. 11-12 (identyczny tekst z datą 10 V 1621

zob. 15-15v.); H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 50-51.

W

zbierali żołnierzy przesłanych przez starostów dóbr. W świetle popisów

oddziałów sporządzonych już w 1622 r. nie mogło być ich więcej jak

pół tysiąca 169. Żołnierzy do piechoty polskiej nabierano w miastach

królewskich. Rotmistrz Stocki zbierał ludzi w Kamieńcu Litewskim

i Prużannej, a Walerian Wojdat, w Pozwolu i Sobczanach. Chętnie do

wojsk pieszych zaciągali się również mieszczanie z Dorpatu 170. W obu

przypadkach piechota była bardzo źle wyszkolona, formowana dopiero

w czerwcu-lipcu 171. Jednakże oddziały pieniężne musiały być przynaj-

mniej odpowiednio uzbrojone. Nakazywano: aby każdy pachołek ryn-

sztunek swój porządny wojenny miał mianowicie: muszkiet dobry, (...)

szable, siekierkę według zwyczaju 172.

W Inﬂantach znalazły się również doskonale wyszkolone wojska

najemne. Przykładem mogą być żołnierze szkoccy i irlandzcy pod do-

wództwem Artura Astona i Jakuba Butlera (w sumie około 600 żołnie-

rzy), którzy zostali zaciągnięci, dzięki poselstwu Jerzego Ossolińskiego

do Jakuba I. Celem była oczywiście obrona Podola przed wojskami ture-

ckimi. Zważywszy jednak, że dopłynęli do Rzeczypospolitej dopiero we

wrześniu 1621 r., zostali skierowani na front inﬂancki 173. W pierwszym

etapie walk nie brali udziału, co musiało odbić się na taktyce armii li-

169 Wojsko króla JMci do Inﬂant 1621, AR II nr 779, s. 11, odnotowuje na froncie

inﬂanckim 482 wybrańców.

170 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 252-252v., 253v.; K. Radziwiłł do mieszczan

derpskich 18 VII 1621 z Wilna, [w:] Sprawy wojenne i polityczne, s. 35.

171 Jednakże i wśród wybrańców znajdowali się doświadczeni żołnierze. Taką opinię

miała piechota brzeska dowodzona przez Krzysztofa Ołdakowskiego. Zygmunt III Waza

do K. Radziwiłła 28 V 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 23v.

172 Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka (Petersburg), Avtografy Dubrovskogo f. 63/2,

k. 80.

173 Jakub Butler i Artur Aston przybyli do obozu w II 1622 r. Już 4 II otrzymali wiżów

w Kownie oraz uniwersał hetmański dotyczący sposobów zaprowiantowania się. A. K.

Gosiewski do K. Radziwiłła 4 II 1622 z Kowna, AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 37;

A. B, Żołnierze szkoccy w dawnej Rzeczypospolitej, SMHW 27 (1984), s.

93-94, 100-101.

3. Przygotowania do wojny ze Szwecją

tewskiej, która w 1621 r. nie prowadziła oblężeń, próbowała powstrzy-

mać wroga czatami.

Podczas przygotowań nie zapomniał również o kapelanach wojsko-

wych, którzy odgrywali istotną rolę w utrzymywaniu wysokiego morale

w armii. Hetman skupił się przy tym na pozyskaniu kapelanów ewan-

gelickich. W tym celu zwrócił się do obradującej w czerwcu Jednoty

Litewskiej o przysłanie duchownych, którzy nieśliby posługę żołnie-

rzom. Hetman odpowiedź uzyskał 28 czerwca 1621 r., w której czy-

tamy: Synod S. bierze chętnie przyiąwszy, pozwala y do obozu ktoregoby

z Braci X. Ministów sposobne(g)o Książe JegoM 174. Zrozumienie dla po-

trzeb hetmana doprowadziło, jeśli nie do dominacji, to do porównywal-

nego składu kapelanów tak katolickich, jak i ewangelickich. Krzysztof

Radziwiłł tłumaczył to wolnością religijną i własnymi przekonaniami:

nie prę się, że wolę swego księdza chować, niż obcego. Nie oznaczało to

zakazu przebywania kapelanów katolickich: nie idzie zatem, abym kato-

likom bronić miał tego, co pod chorągwią moją służą. Mają oni swe zakon-

niki 175. Ta rywalizacja mogła przynieść dobre rezultaty duszpasterskie.

Kościół katolicki nie chciał pozostawić żołnierzy jedynie z ewangelicki-

mi kapelanami, tym samym wysyłał licznych księży do obozu, przede

wszystkim jezuitów i franciszkanów 176.

Hetman jednocześnie czynił szeroko zakrojone zabiegi organizacyj-

ne, zmierzające do zaciągnięcia i skupienia oddziałów do obozu. Jeszcze

na przełomie czerwca i lipca wydawał rotmistrzom listy przypowied-

nie, wskazując miejscowości, z których roty mogły pobierać żywność 177.

Realnie zakończenie organizacji armii zaplanował na koniec sierpnia.

Już 17 lipca wystosował uniwersał do wszystkich rotmistrzów o koniecz-

ności skupienia się do obozu wojskowego pod Aszkarałem na dzień 16

174 Akta synodów prowincjalnych Jednoty Litewskiej 1611-1625, Wilno 1915, s. 64.

175 Zob. K. Radziwiłł do L. Sapiehy, 2 VIII 1622 (b. m.), Sprawy wojenne i polityczne, s.

283-284. Fragmenty listu cytuje U. A, W służbie hetmana, s. 133.

176 Sprawy wojenne i polityczne, s. 533; H. W, Wojsko litewskie, cz. I, s. 81.

177 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 251v.

W

sierpnia 1621 r. Sam zaś ze stołecznego Wilna 30 lipca udał się w drogę

nad granicę inﬂancką przez Dubinki do Owant (2 sierpnia), Wiżunek

(11 sierpnia), Wiżun (15 sierpnia) 178. Analiza diariusza czynności het-

mana prowadzi do przeświadczenia o istniejącym chaosie organizacyj-

nym. Niektóre oddziały dopiero są formowane, gdy inne mają wyzna-

czone miejsce na leże, pozostałe zaś kierowane są w konkretne miejsca.

Miało to odbicie przy płaceniu ćwierci, kiedy to sekretariat hetmana

nie był w stanie rozliczyć wszystkich oddziałów. Tym bardziej, że pisarz

polny – Jarosz Piasecki służył na froncie podolskim, a swego substytuta

wysłał dopiero w 1622 r. 179 Stąd prośba o obecność tego urzędnika oraz

postulaty kierowane do króla, by porównał zasługi wszystkich oddzia-

łów 180.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

Gustaw Adolf przygotował potężną armię liczącą 17 825 żołnierzy

(14 700 piechoty i 3125 jazdy), która wyruszyła drogą morską 3 sierp-

nia 1621 r. ze Szwecji transportowana przez 148 statków. Początkowo

szczęście Szwedom nie sprzyjało. Burza zmusiła część okrętów i samego

króla do wpłynięcia do Parnawy, kilka zaś okrętów uległo uszkodze-

niu 181. Rozpoznanie poczynione przez hetmana przyniosło efekty. Już 4

sierpnia Radziwiłł otrzymał informacje o możliwej agresji wojsk szwedz-

kich, stawiając wojska litewskie przed dramatycznym problemem. Obóz

178 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 252v., 253v.-254v.

179 H. W, Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku. Cz. III, SMHW 21 (1978),

s. 66-67. O dłuższej absencji pisarza polowego poinformowano hetmana na początku

VIII. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 6 VIII 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011,

k. 29v.

180 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 24 XI 1621 z obozu [?], [w:] Sprawy wojenne

i polityczne, s. 119.

181 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 51; R. I. F, War, State and Society,

s. 102-103; Sprawy wojenne i polityczne, Paryż 1859, s. 75.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

wojskowy miał być uformowany na dzień 16 sierpnia, co wobec często

występującej opieszałości rotmistrzów było terminem trudnym do wy-

konania 182. Hetman przerażony informacjami wysyła jeszcze jedno po-

naglenie do dowódców. Prosi o pomoc lisowczyków, wystosowuje listy

do dowódców wystawionych na pierwszy atak Szwedów. Z drugiej stro-

ny dopiero wówczas zwraca się do podskarbiego litewskiego (Krzysztofa

Naruszewicza) z prośbą o dostarczenie dział, nie rozdaje (a mógł to

uczynić) wszystkich listów przypowiednich i podejmuje nieuzasadnioną

próbę zmiany oddziału stacjonującego w Dźwinoujściu na rotę wybra-

niecką Ołdakowskiego 183.

Zrozumiałe zatem, że opóźnienie wynikające ze szturmowej pogody

nie zostało wykorzystane przez siły litewskie. Nadal Radziwiłł czekał na

przybycie zwerbowanych rot do obozu. Już 13 sierpnia książę otrzymał

od Szwarchofa pierwszą informację o działaniach wojennych Szwedów,

którzy przybyli we 100 okrętów. Dowódca ten dwa dni później przesy-

ła Radziwiłłowi pierwszego jeńca (przez towarzysza Werozumskiego),

złapanego przez Ryżan. Rycerz wracający do twierdzy przyniósł polece-

nie, by wszystkie wozy i czeladź z Dźwinoujścia została wyprawiona do

Kokenhauzen. Tym samym hetman przygotowywał warownię na dłu-

gotrwałe oblężenie. Po kolejnego jeńca z powodzeniem wyprawiono się

dopiero 1-5 września 184.

Począwszy od 14 sierpnia Szwedzi niepodzielnie panowali nad uj-

ściem Dźwiny. W ciągu trzech poprzednich dni nastąpił rozładunek lu-

182 Znamienne, że hetman 17 VIII wystosował bardzo surowy uniwersał do roty Frąc-

kiewicza, ganiąc, że od kilku dni z Uciany wyszedłszy wężykiem po Litwie krążyła. Inne,

oﬁcjalne działanie podjęło towarzystwo roty Aleksandra Gosiewskiego. Wystosowało

ono poselstwo z prośbą o dłuższy okres dano frysztunku na stanowisku się sporządzać.

W tym wypadku również Radziwiłł nie wyraził zgody. Mimo tego pierwszy oddział

pojawił się w obozie dopiero 31 VIII, druga zaś 2 IX (sic!). Diariusz, AGAD, AR IV,

sygn. 1a, k. 255, 256v.-257.

183 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 254-254v. Należy przy tym podkreślić, iż było

to żądanie króla. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 28 V 1621 z Warszawy, BUWil.

f. 1–1011, k. 23v.

184 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 255, 257-257v.

W

dzi i sprzętu wojskowego. Szwedzi nienękani przez nikogo, rozpoczęli

sypanie blokhauzów po obu stronach rzeki 185. Brak jakichkolwiek in-

formacji o ostrzeliwaniu statków z Dźwinoujścia. Tymczasem obrońcy

Rygi odrzucili szwedzką propozycję o złożeniu broni, tym samym od 22

sierpnia rozpoczęło się faktyczne oblężenie miasta.

To największe miasto Inﬂant było położone na płaskim, podmokłym

terenie. Prócz zamku przylegającego do miasta, elementem obronnym

były średniowieczne mury oraz fortyﬁkacje murowano-ziemne w stylu

nowowłoskim. Z pięciu bastionów otoczonych fosą, szczególnie narażo-

ne na atak (św. Jakuba i Bramy Piaskowej) posiadały fosbreję, a Brama

Piaskowa dodatkowo szaniec (półksiężyc) 186. Rzeczywiście najbardziej

dogodnym terenem do ataku był odcinek północny, gdzie znajdowały

się łagodne wzgórza. Szwedzi w tych Górach Piaszczystych założyli swój

obóz i 26 sierpnia rozpoczęli ostrzał miasta. Nieniepokojeni przez stro-

nę polsko-litewską systematycznie zajmowali dogodne pozycje. Bardzo

ważne ze względów strategicznych było zajęcie wyspy położonej naprze-

ciwko zdewastowanego zamku ryskiego, gdzie zaczęto budować szań-

ce, powierzające te zadanie doświadczonemu Szkotowi – Samuelowi

Cockburnowi 187. Nie tylko umożliwiało ono dogodny ostrzał miasta,

lecz również blokowanie ewentualnej odsieczy. Szwedzi zajęli również

półksiężyc koło Bramy Piaskowej, który umożliwiał prowadzenie prac

oblężniczych w pobliżu murów miejskich oraz odcinał wszelką możli-

185 K. Radziwiłł do Zygmunta III 13 VIII 1621 (sic!) z Wiżun, [w:] Sprawy wojenne

i polityczne, s. 41. Jedynie Dźwinoujście ostrzeliwało statki wpływające do Dźwiny, jed-

nak nie przyniosło to oczekiwanych efektów. Sprawy wojenne i polityczne, s. 75.

186 W. M, Wojny polsko-szwedzkie 1600-1629, [w:] Polskie tradycje wojskowe,

t. 1: Tradycje walk obronnych z najazdami Niemców, Krzyżaków, Szewdów, Turków i Ta-

tarów, red. J. S, Warszawa 1990, s. 244.

187 A. G, A century of Scottish Governorship in the Swedish Empire, 1574-1700,

[w:] Military Governors and Imperial Frontiers c. 1600-1800: A Study of Scotland and

Empires, ed. A. M, Leiden 2003, s. 57-58, 78. Wybudowane umocnie-

nie odegrało znaczącą rolę podczas m.in. wielkiej wojny północnej. R. M. H,

Charles XII of Sweden, New York 1969, s. 117, 145-147.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

wość komunikacji obrońców. Tak przygotowani Szwedzi rozpoczęli bar-

dzo silny sześciodniowy ostrzał artyleryjski 188.

W tym czasie wojsko obozujące na pograniczu litewsko-inﬂanckim

z biernością przyjmowało informacje spod Rygi. Radziwiłł z Wiżun udał

się do Birż (20 sierpnia), by pięć dni później przenieść się do Radziwiłowa.

Dopiero 27 sierpnia wojsko stanęło w obozie pod Zalmojzą 189. W fazie

wstępnej istniała możliwość prowadzenia wojny szarpanej, zakłóca-

nia aprowizacji i utrudniania prac oblężniczych. 16 lat wcześniej Jan

Karol Chodkiewicz wobec zagrożenia Rygi był gotów stanąć do walnej

bitwy. Radziwiłł nie przedsięwziął jakichkolwiek kroków utrudniają-

cych pochód Szwedom. Bierne postępowanie Litwinów rozzuchwaliło

Skandynawów, którzy sami zbliżyli się podjazdami pod obóz wroga. Już

30 sierpnia ogłoszono w obozie litewskim trwogę wobec pojawienia się

szwedzkich oddziałów. Armia całą noc czekała w pogotowiu, okopując

obóz 190. Postępowanie hetmana polnego jest tym bardziej karygodne, iż

oddał inicjatywę Szwedom, pozwalając zastosować im zachowawczą po-

litykę opartą na holenderskim sposobie prowadzenia wojny: unikaniu

bitew, zajmowaniu i obsadzaniu twierdz oraz okopywania się w warun-

kach polowych.

Pierwsza faza wojny miała znaczenie decydujące dla dalszych losów

Inﬂant i Europy 191. Niestety hetman zapadł na ciężką chorobę, która

trwała od 25 sierpnia do 10 września 192. W związku z tym wojska li-

tewskie zupełnie straciły zdolność przeprowadzania operacji taktycz-

nych. Problemem z pewnością była niemoc, która ogarnęła Radziwiłła,

ale prawdziwym dramatem był brak osób aspirujących lub mających

doświadczenie w dowodzeniu samodzielnymi ugrupowaniami zbroj-

188 Ē. J, op. cit., s. 31.

189 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 256-256v.

190 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 256v.

191 Waga zdobycia Rygi została nawet dostrzeżona w eatrum Europaeum, t. I, Franck-

furt am Mayn 1662, s. 563-564.

192 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 256v.

W

nymi 193. W tym przypadku prócz Krzysztofa Radziwiłła nie było ni-

kogo, kto z racji urodzenia i doświadczenia bojowego mógłby podjąć

się tego zadania. Aleksandra Gosiewskiego i wojewodzica smoleńskiego

Abramowicza nie było jeszcze w obozie, Janusz i Krzysztof Kiszkowie

nad wyraz niechętnie brali udział w obronie Inﬂant. Drugim czynni-

kiem wpływającym na bierność w pierwszej fazie wojny, była nieukoń-

czona akcja mobilizacyjna. Jej symboliczne zakończenie wiąże się z po-

pisem rot w obozie w dniu 4 września 1621 r. 194 Siły litewskie liczyły:

450 husarzy, 220 kozaków, 400 żołnierzy pieszych i 250 wybrańców.

Daje to w sumie 1320 żołnierzy, przy czym ciągle pojawiały się w obozie

nowe oddziały (m.in. dzień później pojawił się Kroft ze swoimi ludźmi).

Daje nam to w sumie około 1500 osób. W końcu października siły ule-

gły wzmocnieniu do 1980 żołnierzy 195.

To wszystko sprawiło, że dopiero 8 września, na wieść posłańca

z Dźwinoujścia o krytycznym położeniu Rygi, nadal chory Radziwiłł

postanawia dać odsiecz. Obóz wojskowy znajdował się wówczas

w Baldenmojzie. Tego dnia przybyło poselstwo księcia kurlandzkiego

oraz pojawiły się kolejne oddziały jazdy, które wzmocniły siły litewskie.

Została stworzona jednostka operacyjna licząca 900 żołnierzy, która ko-

munikiem udała się w kierunku północno-zachodnim. Z takimi siłami

Radziwiłł był w stanie prowadzić jedynie walkę podjazdową, natomiast

wobec przygotowanego nieprzyjaciela nie miał szans skutecznie prze-

ciwdziałać dalszym zamysłom Szwedów.

9 września udało się co prawda zaskoczyć oddział szwedzki pod

Dahlen i zmusić do wycofania na lewy brzeg Dźwiny. Jednakże prze-

prowadzona następnego dnia próba zdobycia blokhauzu, strzegącego

193 Paradoksalnie w siłach Rzeczypospolitej mamy do czynienia z odwrotną sytuacją,

kiedy to wiele osób dąży do samodzielnej pozycji dowódczej. Por. P. G, Relacje

pomiędzy dowódcami wojsk państwowych i prywatnych w Koronie w 1 połowie XVII wieku

(wybrane przykłady), [w:] Nad społeczeństwem, s. 231-246.

194 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 257-257v.

195 A. S, Walka o Bałtyk, Lwów 1904, s. 317; H. W, Wojsko

litewskie, cz. II, s. 8.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

przeprawy zakończyła się klęską. Radziwiłł starał się odciągnąć żołnierzy

szwedzkich i część jazdy wprowadzić do Rygi. Gustaw Adolf zabronił

jednak ścigania przeciwnika i zaczął ostrzeliwać port w Rydze, powstrzy-

mując w ten sposób wysłanie statków transportowych do hetmana. Brak

obozu wojskowego w obwodzie zmusił siły litewskie do wycofania się

mitawską drogą niecałą milę od Rygi. Pułk stanął pod Szkaden a 13

września wrócił do Baldenmojzy 196. Posunięcie to było zgubne w skut-

kach, gdyż załamało morale Ryżan, Litwini zaś zupełnie stracili inicjaty-

wę operacyjną. Podejmowali się jedynie biernej ochrony ziem rdzennie

litewskich przed zagonami szwedzkimi.

Szwedzi zaś konsekwentnie realizowali swój plan zdobycia mia-

sta. Przystąpiono do pierwszych ataków. Zarówno założona mina, jak

i próba dostania się do miasta przez dwa zadaszone mosty nie powiodła

się. Szwedzi stracili również dwa statki. Nie zmniejszyło to determi-

nacji Gustawa Adolfa. Głównym punktem miało być zdobycie Rondla

Piaskowego, pod którym możliwy był swobodny podkop pod miasto.

Pomiędzy 10 a 19 wrześniem przy pomocy szkockich najemników

udało się zdobyć to umocnienie. Wykorzystując żołnierzy z Dalekarlii,

którzy znali się na górnictwie, zaczęto umieszczać pod murami kolejne

miny. Ostatecznie 24 września Gustaw Adolf pokazał przedstawicielom

miasta postęp prac oblężniczych, co zmusiło radę miejską do złożenia

dzień później kapitulacji, o której wojska litewskie dowiedziały się 26

września. Za miastem musiał poddać się słabo umocniony zamek 197.

Obie litewskie roty rajtarskie mogły wrócić do głównego obozu

Radziwiłła. Zdecydował się na to rotmistrz Gabriel Ceridon (Seridon),

196 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 258-258v.; Sprawy wojenne i polityczne, s.

75-76; H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 52-54.

197 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 260v.; Ē. J, op. cit., s. 31; J.

U. N, Dzieje panowania Zygmunta III, t. III, wyd. K. J. T,

Kraków 1860, s. 223-224; Upadek Rygi, [w:] Sprawy wojenne i polityczne, s. 72-73; A .

G, A Century of Scottish Governorship in the Swedish Empire, 1574-1700, [w:]

Military Governors and Imperial Frontiers C. 1600-1800: A Study of Scotland and Em-

pires, ed. A. M, L-B 2003, s. 58.

W

który służył w prywatnych oddziałach hetmana od 1617 r., a dwa lata

później przeszedł na żołd Rzeczypospolitej 198. Natomiast zaciągnięty na

wyprawę inﬂancką Wilhelm de la Bur, zwany przez Polaków Labary,

postanowił przyjąć służbę u króla szwedzkiego 199. Widoczne jest w tym

miejscu powstawanie więzi emocjonalnej dowódców oddziałów z wo-

dzem, poprzez co najmniej kilkuletnią służbę wojskową. W tym czasie

wojsko litewskie coraz bardziej oddalało się na pogranicze kurlandzkie.

Pierwszą ofensywną akcją było wysłanie rotmistrza Krofta z 500 żoł-

nierzami na czatę pod Rygę 22 września. Zakończyła się ona zupełnym

niepowodzeniem: nic sprawić nie mogli, tylko jednego Łotysza co Szwedów

do nas kałuzował pojmali 200.

Należy zastanowić się nad kapitulacją Rygi. Jakie czynniki na nią

wpłynęły: słabość garnizonu, zły stan fortyﬁkacji, czy niskie mora-

le obrońców? 201 W pierwszej kolejności należy zaznaczyć rolę siatki

szwedzkich szpiegów. Była ona szczególnie silna w Rydze. Już Karol

Sudermański stworzył ją w 1600 r., po czym kilkakrotnie próbował

w drodze przewrotu zdobyć miasto podstępem 202. Niepowodzenia

nie zniechęciły strony szwedzkiej do dalszych prób inﬁltracji miasta.

Ogromnym sukcesem było pozyskanie inżyniera pracującego dla rady

miejskiej – Holendra Kraila. Dzięki niemu Gustaw Adolf miał dokład-

ne plany umocnień ryskich 203, co zapewne wpłynęło na decyzję o szyb-

kim marszu i oblężeniu Rygi. Podobnie wśród Łotyszy król szwedzki

pozyskiwał szpiegów donoszących o wojskach litewskich. Oczywiście

198 Po powrocie do obozu jego rota uległa zmniejszeniu z 200 do 100 koni. Oddział ten

został rozwiązany po transakcji mitawskiej 23 VIII 1622 r. Sprawy wojenne i polityczne,

s. 222, 315; Wojsko króla JMci do Inﬂant 1621, AGAD, AR II, nr 779; U. A-

, W służbie hetmana, s. 363.

199 Ē. J, op. cit., s. 31.

200 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 259v.-260.

201 Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 22 X 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k.

30v.–31: zaskoczony tak szybkim poddaniem miasta zadał te ptyania hetmanowi.

202 W. D, Targowlja i kupeczestwo Rigi w XVII wiekie, Riga 1985, s. 50.

203 Ē. J, op. cit., s. 30.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

niektórych ze zdrajców łapano, ale bez porównania więcej prób inﬁltra-

cji zakończyło się sukcesem 204.

Drugim czynnikiem był słaby stan fortyﬁkacji. Porównanie sił

uczestniczących w oblężeniu Rygi z innymi próbami zdobycia miasta na

przełomie XVI i XVII w. wskazuje, że stosunek sił nie miał decydujące-

go znaczenia. Przykładowo miasto Breda w latach 1624-1625 oblegana

przez 18-tysięczną armię, wystawiło do obrony 600 żołnierzy zawodo-

wych 205. Dlatego na pierwszy plan należałoby wysunąć niskie morale

i nie najlepszy stan fortyﬁkacji.

Upadek Rygi był dla Radziwiłła szokiem. Najlepszym na to dowo-

dem są dwa listy do króla antydatowane na 25 i 27 września, faktycz-

nie napisane po informacji o klęsce (najprawdopodobniej 28 września).

W listach tych hetman nie informuje o upadku miasta, lecz „przygoto-

wuje” króla do tej możliwości, ukazując grozę sytuacji, dysproporcję sił

itp. 206

W tym czasie broniło się jeszcze Dźwinoujście. Sytuacja Jana

Szwarzhofa była bardzo zła wobec braku zapasów żywności i pro-

chu 207. O położeniu umocnienia Radziwiłł zdobył dokładne informa-

cje 28 września, lecz nie zareagował na rozpaczliwą sytuację obrońców.

Kapitulacja nastąpiła już 2 października 208. Po tym wydarzeniu inne za-

mki niemal bez walki otwierały swoje bramy. Tak było z Lemsal, Treiden,

Oberpahlen, Fellin, Tarwast, Karkus, Helmet, Burtneck, Wenden,

Wolfahrt. Sytuacja Litwinów była tragiczna. Plan obrony Inﬂant opra-

204 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 257v.

205 Ten i inne przykłady: M. S. K, e Trace Italienne and the Military Revolu-

tion During the Eighty Years War, 1567-1648, „Journal of Military History” 57 (1993),

3, s. 436-438.

206 K. Radziwiłł do Zygmunta III 25 IX 1621 z obozu [?], [w:] Sprawy wojenne i poli-

tyczne, s. 82-85.

207 Już 4 IX Krzysztof Radziwiłł ocenia: bez pochyby oblężeńcy ścierwem końskim żyć mu-

szą. K. Radziwiłł do K. Naruszewicza 4 IX 1621 b. m., [w:] Sprawy wojenne i polityczne,

s. 65.

208 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 260v., 261v.

W

cowany przez Radziwiłła został niemal przekreślony. Ostatnim punktem

oporu był Kokenhauzen. Wraz z upadkiem tej twierdzy cała prowin-

cja zajęta zostałaby przez Szwedów. Mogliby oni rozpocząć akcję ofen-

sywną wobec Kurlandii, jak i Litwy właściwej, a pozostające w rękach

polskich inﬂanckie miasta musiałyby skapitulować. Stąd determinacja

hetmana, by utrzymać ten ostatni punkt oporu. 28 września, po klęsce

ryżan, wysłano kolejne posiłki pod dowództwem Kopcia do tej twier-

dzy. Jednocześnie Radziwiłł informował obrońców o bardzo realnym

zagrożeniu szwedzkim, którzy część ludzi z petardą albo z drabinami wy-

prawią. Trzy dni później z miasta nadeszły wiadomości potwierdzające

przypuszczenia hetmana. Oblężenie twierdzy wydawało się nieuniknio-

ne, stąd 12 października wystosowano uniwersał do okolicznej szlachty

o dostarczanie żywności 209.

Jednakże Gustaw Adolf zaniechał ataku, przy użyciu głównych sił,

na Kokenhauzen i skierował się pod Mitawę. Sukces wynikający ze zdo-

bycia Rygi skłonił króla do próby przejęcia Kurlandii na takich prawach

lennych, jakie miała Rzeczpospolita. Z pewnością nadzieję na to dawa-

ło wsparcie Wilhelma Kettlera, który odsunięty od rządów zwrócił się

o pomoc do Szwecji 210. Legitymizacja tak przejętych ziem byłaby bar-

dzo duża, stąd szczególna uwaga Litwinów chcących zapewnić obronę

Kurlandii 211. Jednakże Fryderyk Kettler nie przyjął oferowanej pomocy

wojskowej, sam również spektakularnie nie wspomagał sił Radziwiłła.

Próba zachowania neutralności zakończyła się ﬁaskiem 212. Oddziały

szwedzkie ciągnęły pod Mitawę, o czym poinformowano wojska litew-

209 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 260v.-261, 263.

210 A. P. C, Sveriges Historia Under Gustaf II Adolphs Regering, Stockholm

1857, s. 400-401.

211 J. U. N, op. cit., s. 217, 224.

212 Podobnie było w roku 1655, kiedy Jakub Kettler wymógł na początku wojny polsko

-szwedzkiej od Jana Kazimierza zapewnienie o neutralności. Również wówczas Szwedzi

tego nie zaakceptowali i w 1658 r. zajęli całe księstwo. E. O, Księstwo

Kurlandii jako rzeczpospolita szlachecka 1561-1795, „Czasopismo Prawno-Historyczne”

45 (1993), 1-2, s. 280.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

skie 11 października 213. Wobec oczywistego niebezpieczeństwa księstwa,

postanowiono dać odsiecz stolicy Kurlandii. Podobnie jak pod Rygę,

udano się z wojskiem komunikiem. Tym razem jednak nie popełnio-

no kilku wcześniejszych błędów. Przeprowadzone zostało rozpoznanie,

zostawiono w odwodzie obóz. Tenże z wozami i oddziałem pieszym

zapewniał bezpieczny odwrót, komunikację i zabezpieczał ewentualne

dostawy. Dowódcą obozu został Rączkowski oraz oboźny wojskowy –

Andrzej Przystanowski, którzy mieli rozkaz posuwać się za głównymi

siłami litewskimi. Pozostałe siły z niezbędnymi wozami (na 100 żołnie-

rzy przypadało 15 (wozów) udały się pod miasto, aby przerwać oblęże-

nie 214.

Odsiecz zakończyła się kompletnym ﬁaskiem, bo już tego same-

go dnia – 11 października – Mitawa bez walki poddała się wrogowi.

Tymczasem hetman nie wiedząc o tym, szybko zmierzał do celu. 13 paź-

dziernika nocował w Bowsku, gdzie na radzie wojennej zdecydowano

się nie wysyłać czaty, by nie informować nieprzyjaciół o odsieczy (sic!).

Tym razem wyprawa była dobrze przygotowana, zsynchronizowano po-

siłki od powiatów i księcia kurlandzkiego. Niestety, w tym przypadku

zawiodło miasto. Kontakt z wrogiem nastąpił 15 października, milę od

Mitawy. Była to przypadkowa potyczka, podczas której przednia straż

wojsk litewskich zaatakowała oddziały szwedzkie wysłane po żywność.

Zaskoczenie po stronie szwedzkiej było zupełne, zabito około 100 żoł-

nierzy, wielu schwytano. Od jeńców za pomocą tortur dowiedziano się

o zdobyciu miasta, co przyjęto z przygnębieniem i strachem o dalsze

losy wojny. Natychmiast wystosowano listy do szlachty litewskiej i króla

o zaistniałej sytuacji 215. Klęska Rygi oznaczała utratę peryferyjnej pro-

wincji. Zajęcie Mitawy było sygnałem o możliwości przejęcia Kurlandii

i zagrożenia Litwy właściwej. Te pesymistyczne prognozy nie sprawdziły

213 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 262v.

214 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 263. Por. H. W, Wojsko litewskie, cz.

III, s. 67-68.

215 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 263v.-264.

W

się. Fryderyk Kettler nie poddał się Gustawowi II Adolfowi, jego zaś

brat Wilhelm odrzucił propozycję króla Szwecji, w której proponowano

mu tytuł księcia Inﬂant 216.

Krzysztof Radziwiłł 16 października zorganizował radę wojskową,

w której prócz rotmistrzów brał udział książę Kettler. Zdecydowano się

odstąpić na jakiś czas od walnej bitwy i założyć obóz pod Annenbergiem.

Miało to zapewnić bezpieczeństwo temu miastu i Bowskowi, tym sa-

mym uniemożliwiałoby Szwedom umocnienie się na ziemiach kur-

landzkich. Zrezygnowano z akcji ofensywnych, gdyż deszczowa pogo-

da, błoto i wysoki stan wód uniemożliwiał wykorzystanie przełamującej

szarży konnej, a podczas ewentualnych przepraw Szwedzi skutecznie

mogliby bronić drugiego brzegu rzeki. Wojsko rozłożyło się nad rzeką

Muszą, przez którą przerzucono most i po obu stronach zbudowano

ziemne umocnienia (blokhauzy i szańce) 217. Interesujące, że bardzo po-

dobną radę wystosował król 22 X 1621 r., nie wiedząc jeszcze o upadku

Mitawy. Wobec słabości sił hetmana proponował mu, by blokhauz (...)

do czasu z ziemi i drzewa rzucić rozkazał 218.

Dalsze działania to obustronne rozpoznania, czaty, fortele, posel-

stwa (wymiana jeńców) – na których mijały dalsze dni. W tym czasie

jedynie książę kurlandzki odjechał na Bowsk. Bardziej zdecydowaną

akcję podjął Gustaw Adolf, który 25 października wyszedł z wojskiem

i puścił działa transportem rzecznym (Muszą). Początkowo hetman nie

był pewny, czy król zmierza na Bowsk, czy pod obóz – wysłał więc jeden

oddział, by poinformował księcia o zagrożeniu. Okazało się jednak, że

Szwedzi zatrzymali się niecałe pół mili przed obozem litewskim. Starym

zwyczajem rozpoczęły się harce. Oba wojska były w gotowości do nadej-

ścia zmierzchu. W tym czasie przypadek znacznie pogorszył położenie

obrońców. Ogromna kra płynąc rzeką, zerwała most. Z tego powodu

216 S. P. O, op. cit., s. 52.

217 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 264v.-265v.

218 Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 22 X 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k.

31v.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

kapitan Ket, który obsadził blokhauz po drugiej stronie rzeki, musiał się

przenieść do obozu 219.

Hetman, realizując postanowienia rady wojennej, wobec złego

umiejscowienia obozu i braku nadziei na obronę rzeki, wyruszył o świ-

cie pod Annenberg. Przenosiny odbyły się sprawnie. Oddziały, które zo-

stały, by strzec rzeki, nie dopuściły do pościgu, nie były jednak w stanie

przeciwdziałać pracom inżynieryjnym, tzn. przerzuceniu mostu przez

rzekę i sypaniu polowych umocnień przez Szwedów. Należy to wydarze-

nie uznać za kolejną porażkę. Wobec powyższego morale armii musiało

być bardzo słabe. Nie dziwią przeto błagalne listy hetmana do starosty

żmudzkiego i lisowczyków o szybkie przybycie z pomocą. Jednocześnie,

podbudowując żołnierzy, wyeksponowano wiadomość o zwycięstwie

pod Chocimiem, organizując triumf i zapraszając żołnierzy na urządzo-

ne z tej okazji przyjęcie 220.

Do końca miesiąca obie strony zbierały siły (do obozu przybywały

kolejne oddziały powiatowe), wymieniając między sobą poselstwa, or-

ganizując czaty i fortele 221. Dopiero w listopadzie strona litewska zdo-

była wiedzę o dalszych planach Szwedów. Z Mitawy, część oddziałów

wraz z królem udała się do Rygi, po czym wojska wyruszyły w kierunku

Kokenhauzen 222. Powodzenie trzeciej wyprawy przekreślałoby moż-

liwość działania w Inﬂantach. Jedyną twierdzą, gdzie Litwini mieliby

oparcie, byłby Rumbork, który nie mógłby podołać zorganizowanemu

oblężeniu szwedzkiemu 223. Zagrożona twierdza była również ostatnim

punktem oporu przewidzianym na początku kampanii do obrony.

Z drugiej strony odejście sił litewskich spod Mitawy mogłoby dopro-

219 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 266.

220 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 266v.-267.

221 K. Radziwiłł do Gustawa Adolfa 16 X 1621 (b. m.), w którym hetman wzywa króla

do boju. AGAD, AR II, nr 778.

222 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 266v.-267v.; K. Radziwiłł do W. Radziwiłła 24

XI 1621 b. m., [w:] Sprawy wojenne i polityczne, s. 120.

223 H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 22-23.

W

wadzić do umocnienia się żołnierzy szwedzkich w Kurlandii oraz do

przeprowadzenia zagonów na terytorium WKsL. Powyższe okoliczności

zmusiły do działania na dwóch frontach. Dotychczasowe doświadczenie

wskazywało na zupełną nieskuteczność powyższego rozwiązania. Brak

dowódcy, który podjąłby się prowadzenia działań zaczepnych w okre-

sie choroby Radziwiłła, stanowi najlepszy przykład. Również później,

silne czaty składające się z pół tysiąca żołnierzy, pod przywództwem

Szwarchofa czy Krofta nie przynosiły wymiernych rezultatów. Ostatnia

rada wojenna również wskazała, że wojska jest tak mało, iż nie należy

go dzielić.

Mimo tego podjęto próbę zorientowania się w szansach odzyskania

Rygi. W tym celu wysyłano do miasta szpiegów, pisano listy do życz-

liwych patrycjuszy. Zadanie było nierealne, jednakże trauma i wstyd

spowodowany utratą kluczowego miasta tłumaczył to zachowanie 224.

Starano się również zasłonić Litwę i Kuralndię przed zagonami szwedzki-

mi. W tym celu wzmocniono niektóre zamki, jak Rumbork i Wolmierz,

patrolowano rzekę Dźwinę 225. Hetman polny układał się również z po-

wiatami o wsparcie militarne. Szlachta stosunkowo chętnie przystawa-

ła na zastąpienie pospolitego ruszenia zaciągami powiatowymi. I tak 5

października doszło do umowy z powiatem upickim, który zobowiązał

się wystawić stuosobowy oddział husarii i piechoty. Wzorzec był naśla-

dowany przez inne powiaty. Jednakże wobec doznawanych klęsk i co-

raz gorszych relacji z dworem hetman 20 października nie zdecydo-

wał się na zastąpienie żmudzkiego pospolitego ruszenia wystawieniem

224 Hetman czekał z wysłaniem gońca, który niósł informację o upadku Rygi do króla,

aż do 1 X 1621 r., mimo że wiedzę o tym wojska litewskie zdobyły 26 IX. Podobnie

uczyniono z listami do powiatów. Wszystkie je zaadresowano z datą 28 września (sic!).

Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 260v.-261.

225 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 261. Udało się pod koniec listopada obronić

Wolmierz przed niespodziewanym atakiem Szwedów. K. Radziwiłł do Zygmunta III 2

XII 1621 z obozu pod Mitawą, [w:] Zbiór pamiętników, s. 110. Odmiennie H. W-

, Wojsko litewskie, cz. II, s. 26.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

600 żołnierzy 226. Próby przeprowadzenia tej transakcji ukazują listy

starosty żmudzkiego – Hieronima (Jarosza) Wołłowycza do Krzysztofa

Radziwiłła umieszczone w niniejszej publikacji. Niespodziewanie w ko-

respondencji tej ujawnia się plan hetmana, który chciał wykorzystać

pospolite ruszenie starostwa żmudzkiego jako oddzielny pułk wojskowy,

który chroniłby przed wrogiem Kokenhauzen 227. Jednakże bierna posta-

wa szlachty żmudzkiej zmusiła hetmana do zmiany planów. Konieczne

okazało się wysłanie pułku złożonego z żołnierzy zaciężnych stacjonują-

cych w obozie Krzysztofa Radziwiłła.

W tym kontekście należy podkreślić, iż zaangażowanie szlachty w tę

wojnę było niewielkie 228. Oczywiście trudno było oczekiwać takich po-

cztów prywatnych, które pojawiły się podczas wypraw Stefana Batorego

na Moskwę, jednakże woluntariuszy pojawiających się w obozie była

znikoma liczba. Każda najdrobniejsza wzmianka o przysłaniu pocztu

szlacheckiego była skrupulatnie odnotowana w Diariuszu. Pierwsza

wzmianka pochodziła z dnia 23 września, kiedy to przyjechał pan Jan

Goleiowski z pocztem swym szlacheckim, koni 4 po hussarsku. Kolejny po-

czet Jarosza Żaby pojawił się dopiero 9 października 229.

Wobec zagrożenia Kokenhauzen, nie można było dłużej czekać na

żmudzkie pospolite ruszenie. 17 listopada 1621 r. zdecydowano się

na rozdzielenie wojsk znajdujących się w obozie na dwa pułki. Jeden

226 Postanowienie Xcia Imci z pomienionymi połami powiatu upitskiego, AGAD, AR

IV, sygn. 1a, k. 261v.-262; Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 265; H. W,

Wojsko w społeczeństwie, s. 44.

227 Popis szlachty żmudzkiej w 1621 r. wykazał 1292 osoby zobowiązane do służby.

AGAD, AR VII, nr 85; A. R, Udział żmudzkiego pospolitego ruszenia w działa-

niach wojennych, [w:] Litwa w epoce Wazów, red. W. K, A. R,

Warszawa 2006, s. 344.

228 Zob. zestawienie wojsk powiatowych oraz wolontariuszy: H. W, Wojsko li-

tewskie, cz. I, s. 107-108; I, Wojna polako-szwedzka, s. 60.

229 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 259v., 262v. Bliskie kompletnemu zestawie-

niu prywatnych pocztów sporządzone zostało w pracy H. W, Wojsko litewskie,

cz. I, s. 123. Autor ten podaje liczbę 130 żołnierzy, która w końcu listopada i w grudniu

powiększyła się do 225.

W

w dalszym ciągu miał przebywać w okolicach Mitawy, drugi zaś podążyć

miał do zagrożonego miasta. Była to decyzja słuszna – doświadczenie tej

kampanii wskazywało konieczność utrzymania obozu wojskowego, co

skutecznie przetestowano podczas odsieczy Mitawy. Podział był moż-

liwy ze względu na kilka sprzyjających okoliczności. Po pierwsze siły

litewskie zostały znacznie wzmocnione wojskami powiatowymi. Mogły

one stanowić zrąb nowego pułku, tym bardziej że z reguły deklarowały

one służbę tylko przez jedną ćwierć. Utrzymywanie ich w obozie by-

łoby marnotrawstwem sił. Po drugie skład personalny kadry dowód-

czej znacznie się poprawił. Krzysztof Radziwiłł odzyskał pełnię sił, do

obozu przyjechali 9 października Aleksander Gosiewski i Janusz Kiszka.

Obecny był także wojewodzic smoleński – Abramowicz 230.

Sam hetman nie mógł uczestniczyć w wyprawie, ze względu na po-

trzebę uporządkowania spraw administracyjno-ﬁnansowych. Słabe mo-

rale, obniżająca się dyscyplina i „wychodząca ćwierć” spowodowały ko-

nieczność rozwiązania problemu w obozie. Spośród pozostałych trzech

kandydatów, bezdyskusyjnym pretendentem był Aleksander Gosiewski,

który podczas walk z Moskwą zdobył ogromne doświadczenie bojowe,

przy tym dowodził samodzielnymi jednostkami wojskowymi. Stworzono

pułk, który liczył 1200 osób. W jego skład włączono świeżo przybyłe

wojska powiatowe: żmudzkie, upitskie, wiłkomierskie. Dodano do tego

elitarne oddziały husarskie, rajtarów, kozackie, uzupełniając pułk trzema

oddziałami pieszych. Nakazano pułkowi lisowskiemu o sile 500 żołnie-

rzy, dołączyć do tak sformowanej armii. Jednocześnie na Kokenhauzen

stacjonowało około 250 żołnierzy, którzy mogliby dodatkowo wspomóc

pułk Gosiewskiego 231. Wygospodarowano zatem w rejon odsieczy oko-

ło 2000 żołnierzy. Słabością było podzielenie sił w trzech zgrupowa-

niach, niepodporządkowanie się rozkazom przez lisowczyków i słabe

morale obrońców Kokenhauzen, którzy po przykładzie Rygi, Mitawy

230 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 262.

231 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 267v.-268; Biblioteka Uniwersytetu Wrocław-

skiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438, s. 838-839.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

i Dźwinoujścia poddawaliby się niemal bez walki Szwedom, nie wierząc

zapewne w odsiecz wojsk polnych. Niewątpliwym atutem było zasko-

czenie, które udało się już zastosować pod Mitawą 232

Wyprawa tak szczegółowo opisana przez Jana Kunowskiego, okazała

się dużym sukcesem. Trwała pomiędzy 18 listopadem a 23 grudniem 233.

Podkreślić należy fatalną pogodę do podróżowania, ciągłe deszcze, błoto

i liczne spiętrzone rzeki, które trzeba było pokonać 234. Dzięki narzuceniu

ogromnego tempa pułk przybył pod Kokenhauzen przed Szwedami 235.

Okazało się jednak, że wbrew ordynansom hetmana lisowczycy nie

pojawili się pod miastem. Aleksander Gosiewski pisał do nich listy

z prośbą o połączenie wojsk. Zachowanie pułku Jakuszewskiego było

jednak zdumiewające. Z biernością przyjmował rozkazy Gosiewskiego,

co wskazywało nie tylko na bezprecedensowy upadek morale, ale i na

złą wolę dowódców. W tym czasie Piotr Jakuszewski był w obozie het-

mańskim, z uwagi na upływającą ćwierć negocjował przedłużenie służby

i otrzymanie żołdu. Nie chcąc utracić wpływów wśród żołnierzy, wysto-

sował pismo do lisowczyków (publikowane w niniejszym tomie), w któ-

rym ostrzegał przed połączeniem się z wojskiem Gosiewskiego 236. Myśl

pułkownika realizował Jakub Różyc, drugi z rotmistrzów – Krzysztof

Drużbic wyłamał się z tej zmowy i próbował pomóc wojskom litewskim

operującym wokół Kokenhauzen. Niestety, jak szczerze oznajmiał ludzi

za krótki czas nie może w rząd wprawić ażby z nimi kto długo zmieszkał

i executora sprawiedliwości przy sobie miał żeby z kilkunastu na gardle

232 H. W, Wojsko litewskie, cz. I, s. 123.

233 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 267v., 273v.

234 Fatalne warunki podróży oddaje list J. Wołłowycza do K. Radziwiłła 14 XI 1621

b. m., Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka (Petersburg), Avtografy Dubrovskogo,

f. 119, k. 36-36v., w którym starosta informuje: Ja dziwnie złą drogę miałem, za czym

tych dwunastu mil z Zeymel jechałem pięć dni.

235 O tym, jak trudne było to zadanie świadczy uszczuplenie wojska, które wyruszało

w sile 1033 żołnierzy, a dotarło 845 osób. H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 10.

236 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438,

s. 838-839.

W

skarać mógł. Sam pułk Gosiewskiego był po podróży znacznie osłabiony.

Szczególnie konie zmuszone do długotrwałego chodu w zmarzniętym

błocie zdychały lub kulały, co uniemożliwiało ich wykorzystanie pod-

czas bitwy.

Mimo tak znacznego osłabienia postanowiono zaatakować wroga.

Decyzję tę podjęto biorąc pod uwagę kilka niesprzyjających okoliczno-

ści. Z rozpoznania wiedziano, że przy jeziorze i wsi Kropimojza stacjo-

nował obóz składający się z przeważającej większości z oddziałów jazdy.

Oczekiwał on na przybycie właściwych sił, przede wszystkim wojsk pie-

szych i artylerii. Istniała groźba, że z posiłkami przybędzie sam Gustaw

Adolf, który w kampanii zimowej zechce opanować całe Inﬂanty.

Połączone formacje jazdy, wsparte piechotą i artylerią bez trudu poko-

nałyby siły Gosiewskiego 237. Także obrona Kokenhauzen wydawała się

niemożliwa. Była to średniowieczna forteca, umiejscowiona w widłach

rzek Dźwiny i Perse na stromym wzniesieniu. Mimo dobrych warun-

ków naturalnych, była pozbawiona wysuniętych nowożytnych fortyﬁ-

kacji, tym samym nie była w stanie oprzeć się pracom oblężniczym.

Kokenhauzen ufortyﬁkowali dopiero Szwedzi po koniec lat 20-tych

i 30-tych XVII w., tworząc trudne do zdobycia umocnienie 238.

Na podstawie dotychczasowych materiałów źródłowych o bitwie

przeprowadzonej pod Kropimojzą 28 listopada 1621 r. wiemy niewiele.

Ogólne doniesienia mówiły o zaskoczeniu i zniszczeniu podróżujące-

go pułku szwedzkiego składającego się z pięciu chorągwi 239. W konse-

kwencji wyprawa ta bywa marginalizowana w badaniach historyków 240.

237 Por. P. S, Wzajemne oddziaływania i wpływy staropolskiej i szwedzkiej

sztuki wojennej w zakresie organizacji armii oraz taktyki w latach 1600-1629, „Materiały

do Historii Wojskowości” 2 (2004), s. 48-49.

238 Zob. Krigsarkivet (Stockholm), Utländska kartor, Stads- och fästningsplaner, sygn.

0406:28:021:002a, 002b, 003a, 003b (Kåkenhusen/Kokenhausen). Zob. il. 19.

239 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 2 XII 1621 z obozu [pod Mitawą], [w:] Zbiór

pamiętników, s. 108-109.

240 Jedynie H. Wisner poświęca jej nieco miejsca. H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57;

Idem, Wojsko litewskie, cz. II, s. 10. Jednakże on sam określa ją mianem „dalekiej czaty”.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

Tymczasem akcja ta jest najciekawszą z wojskowego punktu widzenia

podczas kampanii 1621 r., stanowiąc udane działanie tak taktyczne, jak

i strategiczne, zgodne ze staropolską sztuką wojenną. W tym aspekcie

Ekspedycyja inﬂantska ma ogromny walor poznawczy, szczegółowo bo-

wiem relacjonuje całą akcję. Uzupełnieniem są doniesienia Gosiewskiego,

który wyrusza na wroga zdając sobie sprawę ze słabości własnych sił, po

bitwie zaś szczegółowo ją relacjonuje Krzysztofowi Radziwiłłowi.

Ta jedyna udana operacja wojskowa roku 1621 miała przede wszyst-

kim duże znaczenie moralne. Wówczas uzyskano najcenniejsze trofeum

wojenne, chorągiew brata Gustawa Adolfa, którą w wielu źródłach do-

kładnie opisywano, podając nawet napisy znajdujące się na niej 241. Duże

zainteresowanie wzbudził również udział Wilhelma de la Bura, który do-

wodził jednym z oddziałów szwedzkich. Zdrajca ten przeszedł na stronę

wroga po kapitulacji Rygi. Okazało się, że nie został złapany, a Drobysz

towarzysz (...) twierdzi, że jest między trupami, drudzy zaś powiadają, że

nie jego jednak chorągiew jego ta jest u mnie, która będzie między innszymi

W. X. Mci oddana 242. Informacja ta okazała się nieprawdziwa, zarówno

w 1622 r. jak i w późniejszych latach był dowódcą regimentu dragonów,

który walczył w Inﬂantach 243. Jednakże rozpowszechnienie wśród żoł-

nierzy informacji o śmierci zdrajcy miało cel wychowawczy.

Nie należy umniejszać jej znaczenia militarnego. Jak podkreśla

Henryk Wisner: Nie wiadomo, czy porażka ta zaważyła na planach

Gustawa Adolfa. W każdym razie, nie kontynuował działań grożących gra-

nicom Litwy 244. W świetle przytoczonych źródeł w niniejszej publikacji

można powyższą hipotezę uznać za bardzo prawdopodobną. Podkreślić

należy utratę wyborowego pułku, złożonego w znacznej mierze z do-

świadczonych, krajowych żołnierzy. Sam dowódca Samuel Cokburn,

241 Zob. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 267v.

242 A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła b. d. i m., AGAD, AR V, sygn., 4560/III, s. 18.

243 Kungliga Svea Livgardes Historia, 1611-1632, t. III, cz. 1, av B. C. Barkman, Stock-

holm 1963, s. 390, 395; Sveriges Krig, 1611-1632, vol II, Stockholm 1936, s. 575, 587

244 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57.

W

mimo że uniknął pojmania, został najprawdopodobniej ranny podczas

bitwy, wskutek czego umarł w grudniu. Była to jedna z czołowych po-

staci naczelnego dowództwa, która walnie przyczyniła się do upadku

Rygi. O randze Szkota świadczy wspaniały pogrzeb wyprawiony w Åbo

w 1622 r., jeden z najciekawszych przykładów pompa funebris w XVII-

wiecznej Szwecji 245. Porażka ta była również wielkim ciosem dla brata

Gustawa Adolfa, który utracił w niej swoją doborową jednostkę. Karol

Filip podczas podróży do Szwecji w 1622 r. umiera, a Krzysztof Radziwiłł

opisując okoliczności śmierci księcia podkreśla, że był to skutek gorączki

w którą był wpadł snać dolore straconej pod Kokenhauzen chorągwi, bo to

pierwsza chorągiew była jego, pod którą on kusić się chciał 246. Powyższe

okoliczności należy uzupełnić trwogą Szwedów w Rydze, którzy porzu-

cili plany dalszej ofensywy. Należy podkreślić, że strona litewska nie by-

łaby w stanie jej zatrzymać, co oznaczałoby upadek Kokenhauzen – fak-

tyczną utratę Inﬂant i przesunięcie dalszych walk na pogranicze litew-

skie. Nawet w warunkach klęski odniesionej pod Kropimojzą Szwedom

udało się zająć 2 stycznia 1622 r. Wolmar, a cztery dni później broniony

przez 28 żołnierzy zamek 247. Utrata kolejnego miasta przez Litwinów

była jednak wynikiem braku wykorzystania odniesionego zwycięstwa.

Przede wszystkim zaważyła na tym bierna postawa lisowczyków unie-

możliwiająca przejęcie inicjatywy operacyjnej. Tym samym zwycięstwo

pod Kropimojzą nie przyniosło wymiernych korzyści militarnych, nie-

wątpliwie jednak powstrzymało ofensywę szwedzką .

Do końca 1621 r. niewiele już się wydarzyło. Gustaw Adolf uświadomił

sobie, że zajęcie Inﬂant może się przedłużyć, odpłynął z bratem z Rygi do

Szwecji. Nie oznaczało to jednak oddania inicjatywy operacyjnej Litwinom.

245 H. L, Latin som propagandaspråk i 160-talets epitaﬁer i Åbo Domkyr-

ka, [w:] Latin og nationalsprog i Norden efter reformationen, red. M. A et al.,

København 1991, s. 238-240.

246 K. Radziwiłł do W. Radziwiłła 21 II 1622 z Mitawy, [w:] Sprawy wojenne i politycz-

ne, s. 155.

247 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 62.

4. Wojna w Inﬂantach 1621 roku

Jakub Pontus został wysłany do Mitawy w celu wydostania części żołnierzy

z miasta. Mimo prób przeciwdziałania podejmowanych przez hetmana woj-

sko szwedzkie wydostało się z miasta 20 grudnia 1621 r. Stolica Kurlandii

nie była zagrożona przez siły litewskie. Wobec braku piechoty, ciężkiej arty-

lerii oraz pory zimowej nie prowadzono do końca tego roku żadnych dzia-

łań oblężniczych. Krzysztof Radziwiłł postanowił nękać załogę w Mitawie

poprzez wysyłane czaty, co czyniono z powodzeniem 248.

Koniec roku wymuszał również konsolidację wojsk przed rozpusz-

czeniem większości na leże zimowe. Żołnierze byli znużeni i oczekiwali

odpoczynku. W tym czasie zaogniły się dobre do tej pory stosunki po-

między księciem Kettlerem a Radziwiłłem. Przyczyną tego stanu były

zniszczenia, jakie czynili Litwini. Jednak nieporozumienie załagodzono

dzięki małżonce Fryderyka Kettlera 249. Krzysztof Radziwiłł zawarł poro-

zumienie z księciem odnośnie rozdysponowania w Kurlandii i Semigalii

leż zimowych. Oddziały powinny otrzymać jednak hetmańskich i ksią-

żęcych wiżów, którzy dopilnowaliby sposobu stacjonowania wojsk.

Dlatego 23 grudnia pułk Gosiewskiego przybył do obozu. Nie udało się

jednak zmusić lisowczyków do połączenia się z głównymi siłami.

Wobec uspokojenia sytuacji politycznej i wojskowej pod koniec

grudnia (21?) Krzysztof Radziwiłł odjechał do Birż, pozostawiając do-

wództwo Januszowi Kiszce. Rozpoczęcie nowej kampanii należy dato-

wać na 5 stycznia 1622 r., kiedy to wraca do obozu hetman, prowadząc

ze sobą działa i wskazując tym samym na główny cel tegorocznej kam-

panii – zdobycie Mitawy 250. Jednocześnie siły litewskie w okresie nowej

wyprawy zostały wzmocnione uczestnikami obrony Chocimia 251.

248 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy 2 XII 1621 z obozu [pod Mitawą], [w:] Zbiór

pamiętników, s. 108-110; Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 268-268v.

249 Zob. Uniwersał Zygmunta III do wojska zakazujący dalszych ekscesów w Kurlandii

z 14 XI 1621, AGAD, AR II, nr 790.

250 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 268v., 273v.

251 Zob. listy polecające: Władysław IV do K. Radziwiłła 28 XII 1621 z Warszawy, [w:]

Listy Władysława IV, s. 31-32 i 33-34.

W

Wobec pojawiających się niepowodzeń, pojawiły się trudności

z utrzymaniem dyscypliny w wojsku. Pierwszym poważnym przypad-

kiem, była postawa niejakiego pana Szkatuby – towarzysza rajtarskiego

z oddziału Kopcia, który namawiał żołnierzy do buntu, za co został ska-

zany na śmierć 252. Prestiżową sprawą było poddanie Dźwinoujścia przez

Jana Szwarchofa, rzekomo żadnego gwałtu niemaiąc tylko się lękając prze-

gróżek szwedzkich. Wypuszczony z twierdzy, dotarł do obozu 7 paździer-

nika. Na miejscu zorganizowano sąd nad oddziałem. W świetle prawa

dowódca skazany być powinien na karę śmierci, podobnie jak żołnierze.

Określenie w diariuszu zaraz ich o poddanie na gardło sądzono, oznacza

raczej skazanie żołnierzy na decymację. Sam dowódca został w później-

szym okresie uniewinniony. Świadczy o tym fakt wysyłania oddziału

Szwarchofa na niebezpieczne zwiady i wystawianie oddziału na harce,

co należy traktować jako odkupienie win 253. Ciągłe trudy obozowe spo-

wodowały, że część towarzyszy, którzy zamiast sławy otrzymywali ciągłe

upokorzenia, postanowiło powrócić do domów. W tym wypadku het-

man był bezwzględny i osądził wszystkich dezerterów na karę śmierci 254.

Mimo powyżej opisanych ekscesów, wydaje się, że hetman był w stanie

utrzymać dyscyplinę wewnętrzną w ryzach 255. Oczywiście brak syste-

mowego zaopatrzenia uniemożliwiał prowadzenie jakiejkolwiek polityki

w kwestii dyscypliny zewnętrznej. Odrębnym zagadnieniem była po-

stawa pułku lisowczyków, która w toku całej kampanii nie realizowała

stawianych przed nią zadań. Czara goryczy przepełniła się w wyniku po-

stępowania pułku podczas odsieczy Kokenhauzen. Kozacy podjudzani

przez samego pułkownika nie wykonywali ani rozkazów Radziwiłła ani

Gosiewskiego. Zmusiło to do rozwiązania tego problemu, co nastąpiło

252 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 261-261v.

253 Ibidem, k. 260v., 261v.-262v., 266; A. S, op. cit., s. 321.

254 Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 267.

255 Odmienne zdanie ma H. W, Wojsko w społeczeństwie, s. 52-53.

5. Rewolucja militarna

dopiero w marcu 1622 r. Wówczas to skazano Jakuszewskiego na karę

śmierci, którą po dwóch dniach (17 marca) wykonano 256.

Należy stwierdzić, że kampania roku 1621 miała podstawowe zna-

czenie dla dalszych walk polsko-szwedzkich. Najbardziej brzemiennym

skutkiem była bezpowrotna strata Rygi i Dźwinoujścia. Politycznie

nieudana obrona Inﬂant doprowadziła do gromadzenia się ciemnych

chmur nad pozycją Krzysztofa Radziwiłła 257.

5. Rewolucja militarna

W dotychczasowej literaturze przedmiotu atak wojsk szwedzkich

na Inﬂanty jest traktowany jako nieznaczący epizod historii wojskowej.

Zarówno XVII-wiecznym obserwatorom, jak i współczesnym naszym

czasom historykom wydarzenia z Chocimia przesłoniły omawiane wyda-

rzenia. Jednakże wyprawa Gustawa Adolfa z 1621 r. stanowi symboliczny

początek rewolucji militarnej w Europie Środkowo-Wschodniej 258. Aby

z należytą uwagą śledzić i analizować polsko-szwedzkie działania wojenne,

należy wyjaśnić istotę zmian, które w ówczesnej Europie zachodziły.

Pojęcie rewolucja militarna do historiograﬁi wprowadził Michaels

Roberts. Zauważył on ogromne przemiany w sztuce wojennej w XVI-

XVII w., które przetasowały układ sił w Europie. Koncepcja ta powoli

przenika na grunt polskiej historiograﬁi, głównie dzięki zagranicznym

autorom (Geofrey Parker i Robert Frost) 259. Jest ona obecnie jedną

256 Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438,

s. 838-839.

257 Zob. J. Radzimiński do K. Radziwiłła 16 XII 1621 z Warszawy, AGAD, AR V, nr

12789.

258 K. J. V. J, Warfare and Society in the Baltic 1500-1800, [w:] European

Warfare 1453-1815, ed. J. B, New-York 1999, s. 188-189. Autor zauważa przy

tym niedocenioną w historiograﬁi rolę duńskiej wojskowości.

259 R. I. F, e Polish-Lithuanian Commonwealth and the “Military Revolution”,

[w:] Poland and Europe: Historical Dimensions, t. I: Selected Essays from the Fiftieth Anni-

W

z najbardziej kontrowersyjnych i zarazem najbardziej znaczących kon-

cepcji we współczesnej historiograﬁi.

Grupa historyków na czele z Geofreyem Parkerem, Michaelem

Robertsem i Cliﬀordem J. Rogersem wskazuje, że przemiany techno-

logiczne w XVI i XVII w. doprowadziły do zmian w taktyce, powięk-

szenia armii oraz rozwoju biurokratyzacji i scentralizowania państw 260.

Tym samym nastąpiło gwałtowne przekształcenie struktur średniowiecz-

nych w nowożytne. Z drugiej strony mamy dużą grupę badaczy (Jeremy

Black, John A. Lynn, David A. Parrott) negujących powyższe ustalenia 261.

Uważają oni, że zbyt wyeksponowano rolę odkryć technologicznych

w tym procesie. Zmiany w taktyce, rozbudowa armii w okresie nowo-

żytnym miała charakter ewolucyjny i nie przejawiała znamion rewolucji.

Oczywiście różnice pomiędzy poszczególnymi historykami, tak w obrębie

zwolenników, jak i przeciwników rewolucji militarnej występują w kwe-

stiach szczegółowych: jaki element zmieniał się najgwałtowniej, w jakich

okresach czasowych, kto dokonał największych innowacji itp. 262 Nie chcę

versary International Congres of the Polish Institute of Arts and Sciences of Anerica, ed. M.

B. B, J. S. P, New York 1993, s. 29-54; I, Potop a teoria rewolucji

militarnej, [w:] Rzeczypospolita w latach Potopu, red. J. M, J. W,

Kielce 1996, s. 147-166; G. P, Od domu orańskiego do domu Bushów: czterysta

lat “rewolucji militarnej”, „Przegląd Historyczny” 96 (2005), 2, s. 220-226.

260 G. P, e Military Revolution: Military Innovation and the Rise of the West,

1500-1800, Cambridge 1988; M. R, e Military Revolution, 1560-1660, [w:]

e Military Revolution Debate: Readings on the Military Transformation od Early Modern

Europe, ed. C. J. R, Boulder 1995, s. 13-36; C. J. R, e Military Revolution

of the Hundred Years War, [w:] e Military Revolution Debate, s. 55-94.

261 J. B, A Military Revolution? Military change and European Society, 1550-1800,

Atlantic-New York 1991; D. A. P, Strategy and Tactics in the irty Years

War: e “Military Revolution”, [w:] e Military Revolution Debate, s. 227-252; J.

A. L, e Evolution of Army Style in the West, “International History Review” 18

(1996), s. 505-545.

262 Przykładowo M. Roberts datuje rewolucję na lata 1560-1660, a za największych

innowatorów podaje Maurycego Orańskiego i Gustawa Adolfa. Z kolei G. Parker

przemiany umieszcza już pod koniec XV w. na terenie półwyspu apenińskiego. Ma to

związek z rozwojem fortyﬁkacji polowych i powstałej wówczas starowłoskiej szkole for-

tyﬁkacyjnej. Cliford Rogers dostrzega wiele rewolucji militarnych, wskazuje jednak na

5. Rewolucja militarna

przedstawiać studium historiograﬁcznego, ani też zajmować jednoznacz-

nego stanowiska w tym sporze 263. Wydaje się jednak, że można pogo-

dzić w znacznej mierze oba stanowiska. Podjął się tego Cliford J. Rogers,

który zaproponował wprowadzenie pojęcia punctuated equilibrium, które

rozumie jako evolution proceeded by short bursts of rapid change interspersed

with long periods of near stasis rather than constant, slow alteration 264. Takie

spojrzenie wskazuje na wiele rewolucji militarnych, które w swojej istocie

nie muszą mieć cech rewolucyjnych, powinny się jednak wiązać z ewolu-

cyjnym, choć dynamicznym procesem przemian.

Głównym katalizatorem militarnych rewolucji jest rozwój tech-

nologiczny. Odchodzi się od koncepcji jednego wielkiego przełomu,

który nastąpił w XVI i XVII w. na rzecz powtarzających się skoków

w rozwoju wojskowości, co niosło za sobą przeobrażenie geopolitycz-

ne. Przykładowo Trevor N. Dupuy dolicza się 18 rewolucji militarnych,

począwszy od wyposażenia wojsk w sarissę i sformowania macedońskiej

falangi w 359 r. p.n.e., skończywszy zaś na stworzeniu i zastosowaniu

bomby atomowej w 1945 r. 265

dwie, które doprowadziły do zakończenia średniowiecznych metod prowadzenia wojen

opartych na ciężkiej jeździe. Pierwszą rewolucję datuje na lata 30-te i 40-te XIV w.,

kiedy pojawiają się szwajcarscy pikinierzy i angielscy łucznicy. Druga zaś ma miejsce

w latach 1420-1440, kiedy bombardy zaczynają być wykorzystywane do niszczenia mu-

rów obronnych. Przykładowe różnice między autorami wymienia: M. S . K, op.

cit., s. 431-433.

263 Szerszą liczbę nazwisk i prac prezentuje: W. R. T, K. R, War,

the Military Revolution(s) Controversary, and Army Expansion. A Test of Two Explana-

tions of Historical Inﬂuences on Europe State Making, “Comparative Political Studies” 32

(1999), 1, s. 5-6; K. DV, Gunpowder Weaponry and the Rise of the Early Modern

State, „War in History” 5 (1998), 2, s. 127-128.

264 C. J. R, op. cit., s. 277. Warto dodać, że przyjął tę argumentację sam Geoﬀrey

Parker. G. P, In Defense of e Military Revolution, [w:] e Military Revolution

Debate, s. 340.

265 T. N. D, e Evolution of Weapons and Warfare, Indianapolis 1980,

s. 290-298.

W

Niewątpliwie rozpowszechnienie broni palnej całkowicie przekształ-

ciło średniowieczny sposób prowadzenia wojen 266. Rozwój artylerii po-

stawił pod znakiem zapytania system dotychczasowych fortyﬁkacji; pie-

chota stale zwiększająca siłę ognia zaczęła deprecjonować jazdę. Zmiany

te pociągnęły za sobą konieczność zmodyﬁkowania dotychczasowej

struktury wojskowej. Coraz większe znaczenie w XV stuleciu zaczęły

odgrywać zawodowe formacje, by w kolejnym wieku zupełnie zdomi-

nować europejskie pola bitew. Obeznane z nowoczesną technologią

i sposobami walki wojsko wymagało ogromnych nakładów ﬁnanso-

wych, którym żadne państwo ówczesnej Europy nie było w stanie spro-

stać. Zmiany zapoczątkowane wynalazkami militarnymi doprowadziły

do znacznej przebudowy organizacyjnej państw. Dlatego też o ile pod

pojęciem rewolucji militarnej sensu stricto rozumiemy zmiany w prowa-

dzeniu działań wojennych, o tyle właściwe wydaje się używanie pojęcia

sensu largo w znaczeniu całokształtu zmian organizacyjno-ﬁnansowo-

politycznych wynikających z przekształceń wojskowych.

Model dynamiki zmian w strukturach wojskowych 267

266 Zob. K. D V, op. cit., s. 127-145.

267 Za: W. R. T, K. R, op. cit., s. 17.

5. Rewolucja militarna

Pierwszym państwem, które w pełni wkroczyło na ścieżkę rewo-

lucji militarnej, były Zjednoczone Prowincje. Zbuntowane przeciwko

reżimowi Habsburgów Niderlandy musiały oprzeć się najpotężniejszej

armii Europy, dysponującej gigantycznymi zasobami ﬁnansowymi i do-

świadczeniem wojskowym. Sytuacja zbuntowanej prowincji wydawała

się przesądzona. Jednakże wykorzystanie w pełni dotychczasowych zdo-

byczy techniki, przez Maurycego i Wilhelma Orańskiego doprowadziło

do sytuacji, iż wojska hiszpańskie nie były w stanie pokonać niewiel-

kiego państwa. Niewątpliwie przyczyniło się do tego zastosowanie for-

tyﬁkacji ziemnych, według szkoły staroholenderskiej, jak i stworzenie

oddziałów pieszych, których dyscyplina i organizacja wzorowana była

na wojsku imperium rzymskiego 268.

Najszybciej udało się wprowadzić zmiany organizacyjno-prawne.

Pierwszym krokiem było przekształcenie kontraktów w szereg dyscyplinar-

nych zasad określanych jako artykuły wojskowe. Polegało to m.in. na zła-

maniu samowoli kapitanów i wyższych dowódców 269, którzy jako kontrak-

torzy dotychczas nie podlegali normalnym regułom dyscypliny wojskowej.

Przełom nastąpił w lutym 1573 r., kiedy to kapitan Michiel Croocq został

skazany na karę śmierci za przyzwolenie i uczestnictwo w zamordowaniu

katolickiego księdza. W tym czasie ukonstytuowały się sądy wojskowe,

268 Zob. G. P, e Dutch Revolt, London 1977, s. 165; I, e “Military

Revolution”, 1955-2005: From Belfast to Barcelona and e Hague, “Journal of Military

History” 69 (2005), 1, s. 208; M. S. K, op. cit., s. 439.

269 Jak trudne było to zadanie, świadczą próby podporządkowania pułkowników wła-

dzy w Wiedniu. Nawet wojna 30-letnia nie złamała ich autonomicznej pozycji. Kon-

dotierzy nadal otrzymywali patenty, które gwarantowały im dowództwo nad oddziałem

oraz możliwość wyznaczania wszystkich oﬁcerów. Mimo stopniowych ograniczeń ich

uprawnień (w 1634 r. wprowadzono zakaz posiadania więcej niż jednego pułku; zaczęto

stosować praktykę zapoczątkowaną przez Wallensteina, która polegała na nierozwiązy-

waniu pułku po śmierci pułkownika itp.), do końca XVII w. nie zlikwidowano włas-

nościowych praw do pułku. Polegały one m.in. na możliwości handlowania oddziałami

i decydowaniu o zaopatrzeniu i uzbrojeniu armii. J. A. M, e irty Years War,

the “General Crisis” and the Origins of a Standing Professional Army in the Habsburg Mon-

archy, “Central European History” 21 (1988), 2, s. 132-140.

W

jako niezależne i stałe instytucje realizujące przepisy prawa wojskowego.

Kolejnym krokiem było tworzenie przez organy państwowe praw wojsko-

wych. Już przepisy Wilhelma Orańskiego dla garnizonu w Zaltbommel

w 1572 r. zawierały normę, która przyzwalała na modyﬁkowanie artyku-

łów wojskowych bez konsultacji ze sztabem. Od tego czasu nigdy już nie

określano w kontraktach i artykułach wojennych czasu służby 270. Tym sa-

mym z oddziałów najemnych, które często dyktowały warunki panującym,

w krótkim czasie stworzono wojsko ściśle podporządkowane władcy.

Od XV stulecia systematycznie zwiększa się wartość militarna od-

działów pieszych na polach bitew 271. Przełomem stało się oddawanie salw

z muszkietów. Ustawienie odpowiedniej liczby szeregów (10) pozwala-

ło na prowadzenie ciągłego ostrzału. Pierwszy szereg strzelał, po czym

przemieszczał się na tył oddziału i tam zgodnie z komendami ładował

broń. W tym czasie drugi oddawał salwę i dokonywał czynności wzorem

wcześniejszego rzędu. Technika ta umożliwiła piechocie pokonanie za-

równo oddziałów jazdy, jak i formacji pieszych uzbrojonych w znacznym

stopniu w broń białą 272. Pierwszy raz salwy zastosowano w praktyce przez

Wilhelma Orańskiego w 1600 r. w pobliżu Nieuwpoort 273.

Niezwykle istotną rolę w przemianach wojskowych odegrał

nowy system fortyﬁkacyjny, który rozwinął się we Włoszech w latach

1450-1534 274. Dzięki temu niezwykła przewaga sił ofensywnych nad

270 E. S, From „Landsknecht” to „Soldier”: e Low German Foot Soldiers of the

Low Countries in the Second Half of the Sixteenth Century, „International Review of So-

cial History” 51 (2006), 1, s. 82-85.

271 W odróżnieniu od M. Robertsa, który uznawał, że rewolucyjność w zmianie sposo-

bu prowadzenia wojen polegała na wyższości pikinierów, G. Parker przypisuje ją domi-

nacji oddziałów pieszych. Nie tyle bowiem bitwy decydowały o zwycięstwie, ile obro-

na i utrzymanie twierdz i umocnień polowych. G. P, e Military Revolution,

1560-1660 – a Myth?, „Journal of Military History” 48 (1976), s. 208.

272 G. P, Od domu orańskiego, s. 220-226.

273 Ibidem, s. 230-231.

274 Zob. J. R. H, e Early Development of the Bastion: an Italian Chronology, c.

1450-c.1534, [w:] Europe in the Late Middle Ages, ed. J. H, J. R. L. H-

, B. S, London 1965, s. 466-494.

5. Rewolucja militarna

defensywnymi uległa radykalnej zmianie. Jeszcze wyprawa Karola VIII

na półwysep Apeniński w 1494 r. ukazała wyższość broni palnej nad

średniowiecznymi założeniami obronnymi 275. Pochód silniejszej od

przeciwnika armii był nie do powstrzymania. Jednakże dzięki obniżeniu

i pogrubieniu murów (tak, by pociski artyleryjskie nie mogły doprowa-

dzić do zniszczenia wałów) oraz stworzenie bastionów jako centralnego

elementu obronnego, na powrót punkty umocnione odzyskały swe zna-

czenie 276. Rozwój fortyﬁkacji ziemnych doprowadził do tego, że słabsze

państwa były w stanie oprzeć się agresji największych potęg ówczesnego

świata 277. Zmiana ta wymusiła konieczność budowy bardzo kosztow-

nych twierdz oraz utrzymania w nich silnych garnizonów pieszych, co

prowadziło do tworzenia licznych stałych armii, w przeważającej więk-

szości składających się z wojsk pieszych. Tym samym na kilka dziesięcio-

leci zachwiana została równowaga pomiędzy siłami ofensywnymi a de-

fensywnymi, tym razem na korzyść tych drugich. Do tego przyczynił

się nowy sposób budowy umocnień według szkoły staroholenderskiej.

Wymyślony przez inżyniera Adriaana Anthonisza w latach 70. XVI w.

umożliwił szybki i tani sposób budowy umocnień 278.

Oczywiście nowy sposób obrony wymagał nowego rodzaju zdoby-

wania twierdz, co prowadziło do coraz bardziej planowych, statycznych

operacji polegających na obleganiu umocnień. Kluczowe znaczenie od-

grywał sposób aprowizacji i opanowania szlaków drogowych. Przykład

pomyślnie przeprowadzonego, nowoczesnego oblężenia stanowi upadek

275 M. S. K, op. cit., s. 433-434; D. P, e Utility of Fortiﬁcations in

Early Modern Europe: Italian Princes and eir Citadeles, 1540-1640, “War in History” 7

(2000), 2, s. 128. C. J. R, op. cit., s. 55-94 umieszcza dominację sił ofensywnych

już na lata 30-te i 40-te XV w.

276 J. R. H, op. cit., s. 475.

277 T. F. A, Fortiﬁcations and the Military Revolution: e Gonzaga Experience,

1530-1630, [w:] e Military Revolution Debate: Readings on the Military Transforma-

tion of Early Modern Europe, San Francisco-Oxford 1995, s. 205 i n. Zob. bardziej

wyważone stanowisko: D. P, e Utility, s. 127-129 i n.

278 M. S. K, op. cit., s. 434-437, 439.

W

Bredy 5 czerwca 1625 r. Dzięki propagandzie, licznym graﬁkom upa-

miętniającym to zwycięstwo, taki sposób oblężenia został rozpowszech-

niony na całą Europę 279.

Oparcie się na najemnych formacjach pieszych prowadziło do da-

leko idących konsekwencji. Po pierwsze każde państwo mogło wysta-

wić dowolnie dużą armię 280. Oczywiście granicę stanowiły możliwo-

ści ﬁnansowe, należało bowiem regularnie uiszczać żołd, aprowizować

oddziały. Nieterminowa zapłata należności mogła mieć fatalne konse-

kwencje, z przejściem niepłatnego żołnierza na stronę nieprzyjaciela

włącznie. Z drugiej strony konieczność wojenna i łatwość w pozyska-

niu najemników skłaniała państwa do wystawiania armii większych od

możliwości ﬁnansowych. Pojawiły się zatem nowe sposoby zwiększania

możliwości ﬁskalnych państwa. Oczywiście wiążą się z tym tendencje

absolutystyczne i przejęcie uprawnień podatkowych przez głowę pań-

stwa 281. Zwiększony ﬁskalizm tylko w części rozwiązywał problem, był

trudny do zrealizowania i niebezpieczny politycznie. Zaciągane ogrom-

ne pożyczki tylko na krótki okres dawały nowe możliwości. Rewelacyjny

sposób osiągnęli Holendrzy, którzy wprowadzili na swoim terytorium

podatek pośredni, oparty przede wszystkim na cle i akcyzie związanych

ze sprzedażą alkoholu, soli i tytoniu. Podatek niezauważalny społecznie,

przynosił gigantyczne dochody, pozwalając Zjednoczonym Prowincjom

prowadzić przez 80 lat wojnę z Hiszpanami 282.

279 Zob. S. Z, New Sources for Jacques Callots Map of the Siege of Breda, „Art

Bulletin” 70 (1988), 4, s. 621-625, 629-636.

280 Przykładem jest armia szwedzka, która włączyła się do działań wojennych w Niem-

czech w 1630 r. z armią liczącą 13 tys. żołnierzy. Dwa lata później wojska Gustawa

Adolfa liczyły już 130 tys. osób, z czego Szwedów i Finów było zaledwie 12%. Q.

O, e Demographic Impact of Early Modern Warfare, „Social Science History”

26 (2002), 2, s. 254.

281 C. J. R, op. cit., s. 75; B. D. P, War and the Rise of the State: e

Military Foundations of Modern Politics, New York 1994, s. 31.

282 M. C. H, e Making of a Bourgeois State: War, Politics and Finance during

the Dutch Revolt, Manchester 1993, passim; I, War and an economic miracle. How

small diﬀerences added up to the prosperity of the Dutch Republic in the seventeenth century.

5. Rewolucja militarna

W latach dwudziestych i trzydziestych XVII w. pojawiają się nowe

rozwiązania w tej materii, nowatorski był pomysł „inﬂacyjny”. Jako

pierwszy zastosował go Gustaw Adolf podczas wojen z Rzeczpospolitą.

Polegał on na wybijaniu miedzianych pieniędzy, które były wypłacane

jako żołd żołnierzom. Na krótką metę pozwoliło to utrzymać gigantyczne

armie, co wiązało się jednak z chaosem gospodarczym. Kolejny pomysł

wiązał się z założeniem, iż wojna wyżywi się sama. Idea ta polegała na

przerzuceniu ciężaru prowadzonej wojny na ziemie dotknięte konﬂik-

tem. Oczywiście wiązało się to z koniecznością prowadzenia ofensywnej

polityki zagranicznej, ale pozwalało na utrzymania wojsk z pieniędzy

pozyskiwanych z ceł (zajętych lub obleganych miast) oraz z kontrybucji,

które ziemie i miasta musiały płacić wojskom za „ochronę” przed znisz-

czeniem. Praktyka ta w pełni rozwinęła się podczas wojny trzydziestolet-

niej 283. Polegała ona na ograniczeniu praktyki grabieży dokonywanych

przez żołnierzy, które nie przynosiły korzyści dla państwa. To teoretycz-

ne założenie zostało zweryﬁkowane w praktyce. Świadczy o tym sytua-

cja w protestanckim państwie Hessja-Kassel. Pierwsze cesarskie oddziały

wojskowe pod dowództwem ks. Tilly pojawiły się w 1623 r. Zgodnie

z wyżej opisaną zasadą kontrybucji, obowiązek zaopatrzenia spadł na

władze cywilne. Stosunkowo sprawnie dostarczano niezbędne produkty.

Jednakże wśród żołnierzy następowała ciągła eskalacja przemocy (łącznie

z przypadkami zabójstw) w stosunku do chłopów. Działania takie do-

prowadziły w 1626 r. do załamania się systemu. Władze cywilne, które

były łącznikiem pomiędzy ludnością cywilną a władzami wojskowymi,

Referat wygłoszony 18 września 2005 r. na konferencji pt. War and Economic Growth:

Causes Costs, and Consequences zorganizowanej w Toronto. Zob. http://eh.net/eha/meet-

ings/2005/program_info#session_2a .

283 R I. F, War, State and Society, s. 115; F. T, War in Context. War

and Society in Early Modern Europe, 1495-1715, New York 2001, s. 55-57, 61-63;

J. U, Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI-XVIII

wieku, Białystok 1996, s. 20-21; M. K, „Państwo militarne”. Z badań nad

dziejami Szwecji okresu mocarstwowości, „Zapiski Historyczne” 56 (1991), 1, 130-131;

R. G. A, Wo der soldat hinkömbt, da ist alles sein: Military Violence and Atrocities in

the irty Years War Re-examined, “German History” 18 (2000), 3, s. 294-295.

W

zostały skompromitowane i nie były w stanie realizować swoich powin-

ności. Chłopi unikali płacenia kontrybucji, uciekali przed wojskiem,

atakowali oddziały, armia zaś zaczęła coraz brutalniej wymuszać świad-

czenia. Administracyjne pobieranie powinności zmieniło się w swawol-

ne przeszukiwania, morderstwa, gwałty i podpalenia. Apogeum terroru

nastąpiło w momencie nadejścia wojsk chorwackich w 1637 r. 284

Rozwój liczebny armii stawiał przed państwami ogromne zadania

aprowizacyjno-organizacyjne 285. Bert S. Hall zanalizował problem żyw-

ności i nieczystości w oddziałach wojskowych. Przykładowo w 25-ty-

sięcznej armii, która posiadałaby tylko 2500 koni, same zwierzęta piły-

by dziennie 40 000 litrów wody i zjadałyby 30 000 kilogramów paszy

dziennie. Odrębną kwestią pozostaje zaopatrzenie w żywność, piwo (lub

wino) dla żołnierzy i osób towarzyszących. Ilość nieczystości musiała do-

prowadzać do ogromnych sanitarnych problemów, szczególnie w czasie

długotrwałych działań oblężniczych 286. Problemy aprowizacyjno-orga-

nizacyjne w konsekwencji prowadziły do głęboko idących przeobrażeń

w strukturach państwowych 287.

Wybrane zagadnienia pozwalają zrozumieć, jak daleko idące konse-

kwencje miała dla Europy rewolucja militarna. Warto podkreślić, iż stary

kontynent nie był jedynym miejscem, gdzie rewolucja militarna rozwinęła

się w wyniku rozpowszechnienia broni palnej. Najlepszym tego przykładem

jest Japonia, która dzięki arkebuzom przywiezionym przez Portugalczyków

w 1543 r. weszła na drogę dynamicznych przemian wojskowych. Realizując

284 Q. O, op. cit., s. 249-250 i n.; I, e Socio-Economic Relations of

Warfare and the Military Mortality Crises of the irty Years War, „Medical History” 45

(2001), s. 178-179.

285 Por. F. T, op. cit., s. 57-60.

286 B. S. H, e Changing Face of Siege Warfare: Technology and Tactics in Transition,

[w:] Medieval City Under Siege, ed. I. A. C, M. W, s. 265-267.

287 C. T, e Time of States, “Social Research” 61 (1994), 2, s. 280-282. Autor

konsolidację i wzmocnienie aparatu państwowego dostrzega w 2 poł. XVIII w. Jednakże

w stosunku do Zjednoczonych Prowincji i Szwecji datuje rozwój odpowiednio na ko-

niec XVI i 1 połowę XVII w.

5. Rewolucja militarna

zapotrzebowanie wojskowe, tworzono szkoły strzeleckie, które rozpowszech-

niały wiedzę o wykorzystaniu broni palnej na polach bitew. W odróżnieniu

jednak od Europy większy nacisk postawiono na celność niż szybkostrzel-

ność. Uzewnętrznieniem tej koncepcji jest Księga 32 pozycji strzeleckich, któ-

ra powstała w latach 50. XVI w. na zlecenie szkoły strzeleckiej z Inatomi 288.

W obu kulturach wiedza wojskowa przekazywana była w znacznej mierze

dzięki ikonograﬁi. W Europie głównym medium była graﬁka prezentująca

elementy składowe musztry żołnierzy 289, Japończyczy zaś stosowali ręcznie

malowane pozycje strzeleckie z dokładnym opisem czynności, jakie żołnierz

powinien wykonać przed i w momencie oddania strzału. W obu przypad-

kach efekt był podobny – polegający na dominacji oddziałów pieszych

na polach bitew. W Japonii przełomem okazała się bitwa pod Nagashino

z 1575 r., gdzie zwycięski wódz Oda Nobunaga po raz pierwszy zastoso-

wał ogień ciągły 290. Podobny rozwój wojskowości w obu regionach świata

zakończył się jednak w zupełnie odmienny sposób. W Japonii nie pojawiły

się nowoczesne fortyﬁkacje, które mogłyby przywrócić równowagę sił de-

fensywnych i ofensywnych. Tym samym już pod koniec XVI w. Nipon zo-

stał w ponad 80% zjednoczona, w Europie zaś nikt nie mógł zdominować

kontynentu. Brak wroga zewnętrznego i stabilizacja sytuacji wewnętrznej

w Japonii doprowadziła pod koniec lat 30-tych XVII w. do konﬁskaty broni

palnej i zamknięcia jej w magazynach, kończąc okres dynamicznego rozwo-

ju armii. Europa zaś w dalszym ciągu prowadziła eskalację zbrojeń, w której

żadna strona (do czasu Napoleona Bonaparte) nie była w stanie podporząd-

288 Prócz tego swoje podręczniki miały szkoły Tatsuke i Kasami. Pierwszym podręcz-

nikiem artyleryjskim był z końca XVI w. Inatomi Ryu Kajutsu. N. M,

Edo Culture. Daily Life and Diversions in Urban Japan, 1600-1868, trans. G. Groemer,

Honolulu 1997, s. 32, 150; A.M. J, Old and New Sources of Japanese Progress,

[w:] Rethinking Japan, vol. 2: Social Sciences, Ideology and ought, ed. A. B,

F. G, M. R, London 2003, s. 225.

289 Jednakże i w Japonii odnajdujemy graﬁki, prezentujące żołnierzy posługujących się

bronią palną; zob. N. P, Giving Up the Gun. Japans Reversion to the Sword,

1453-1879, Boston 1979.

290 S. T, Warriors of Medieval Japan, Oxford-New York 2005, s. 87-88.

W

kować pozostałych. Przykład Europy i Japonii wskazuje na istotę czynnika

technologicznego oraz dążenie do regionalnej supremacji jako elementów

decydujących (zob. Model dynamiki zmian w strukturach wojskowych).

Il. 3-4 Dwa sposoby ćwiczeń żołnierzy – japońska (szkoła Inatomi) 291 oparta na

doskonaleniu celności i europejska (francuska) kładąca nacisk na koordynację działań

i szybkostrzelność 292

291 Gakushuin University Library (Tokio) (ok. 1607-1610), rolka 18, pozycja 28. Za

udostępnienie zdjęć z kwerendy w niniejszej bibliotece dziękuję pani Annie Kuligow-

skiej, z którą realizuję projekt dotyczący analizy niniejszej księgi.

292 J. C, Excercices Militaires (1635), il. 10.

5. Rewolucja militarna

Gustaw Adolf jako pierwszy władca z Europy Środkowo-Wschodniej

zauważył przemiany zachodzące w dziedzinie wojskowości 293. Rozpoczął

modernizację kraju i rozpoczął działania zmierzające do narzucenia su-

premacji szwedzkiej w regionie. Tym samym jego działania były katali-

zatorem przemian w tej części Europy, zmuszając Rzeczpospolitą, Danię

i Moskwę do eskalacji rozwoju sztuki wojskowej 294. Wówczas występu-

jącym fenomenem była możliwość stworzenia z państwa drugorzęd-

nego, które nie posiadało bogactw naturalnych i zamieszkałego przez

stosunkowo niedużą liczbę osób, potęgi militarnej aktywnie uczestni-

czącej w eatrum Europeaum 295. Takim państwem były Zjednoczone

Prowincje, a od lat 20-tych XVII w. dzięki reformom Gustawa Adolfa

również Szwecja 296.

Państwo to przez stulecia wchodzące w skład unii kalmar-

skiej, stanowiło teren peryferyjny. Odzyskanie pełnej suwerenno-

ści wiązało się z licznymi nowymi problemami. Upadek Zakonu

Kawalerów Mieczowych wplątał Szwecję w wojnę z Danią, Moskwą

i Rzeczpospolitą 297. Jednocześnie polityka dynastyczna doprowadziła

do wielu kryzysowych momentów. Najbardziej brzemienne w skutkach

wydaje się zdobycie korony w Rzeczypospolitej dla młodego Zygmunta

Wazy. Połączone zostały unią personalną dwa radykalnie różniące się

państwa – Rzeczpospolita i Szwecja, które miały przecież sprzeczne in-

teresy. Nieobecność Zygmunta w państwie dziedzicznym wykorzystał

293 Gustaw Adolf doskonale rozumiał zachodzące przemiany wynikające z rewolucji mili-

tarnej. Wyraził swe poglądy w 1620 r. we własnoręcznie pisanym projekcie organizacji sił

zbrojnych. Uznał on, że wszelkie dobrze zorganizowane państwa były stworzone z myślą

o sprawnym funkcjonowaniu podczas wojny M. K, op. cit., s. 121.

294 Por. W. R. T, K. R, op. cit., s. 16-17.

295 W 1700 r. Francja liczyła około 20 mln ludzi, z czego 260 000 szlachty. W tym

samym czasie ludność Szwecji stanowiła 2,5 mln poddanych i około 6 000 szlachty.

F. P, Court and Aristocracy in Early Modern Sweden in European Perspective,

http://www.oslo2000.uio.no/program/papers/r10/r10-persson.pdf, s. 1.

296 R. I. F, War, State and Society, s. 114-115.

297 Por. K. J. V. J, op. cit., s. 182-184.

W

Karol Sudermański, który stopniowo zaczął przejmować tam władzę.

Druga wyprawa królewska do Szwecji w 1598 r. oraz inkorporacja

Estonii do Rzeczypospolitej deﬁnitywnie przekreśliła możliwości poko-

jowej egzystencji obu państw. Doprowadziło to w 1604 r. do oﬁcjalnego

odebrania całej linii Wazów praw do korony. Karol Sudermański został

prawowitym władcą Szwecji jako Karol IX 298. Tym samym spokrewnio-

ne rody stały się śmiertelnymi wrogami, a Inﬂanty były stałym punktem

zapalnym.

Wojny prowadzone przez Szwecję, druzgocące klęski pod Białym

Kamieniem, Kircholmem postawiły konieczność radykalnych reform

wojskowych. Szwedzi, czerpiąc z rozwiązań holenderskich, rozpoczęli

zmiany jeszcze przed wstąpieniem Gustawa Adolfa na tron 299. Karol IX

Sudermański, rozpoczynając kampanię jesienią 1600 r. w Inﬂantach,

zaczął reformować wojsko, szczególnie że w latach 1601-1602 głów-

nodowodzącym polową armią był Johann von Nassau. Jednakże praw-

dziwe reformy wprowadził Gustaw Adolf począwszy od 1617 r., kiedy

to Szwecja zawarła pokój z Moskwą 300. Działania te można stypizować

w następujący sposób:

(a) organizacji wojska,

(b) dyscypliny wojskowej,

(d) nowych technologii,

(e) zasad ﬁnansowania,

(f) stosunku do ludności cywilnej.

Ad. a) Odnośnie do składu armii, wprowadzony został powszechny

pobór rekruta. Nie była to nowa instytucja, gdyż korzeniami sięgała

298 H. W, Zygmunt III Waza, Wrocław-Warszawa 1991, s. 6-81.

299 Jedną z cech nowożytnej “rewolucji militarnej” było nieograniczone rozpowszech-

nienie odkryć technologicznych i intelektualnych. Przykładem są XVI i XVII-wieczne

graﬁki, które prezentują sposób oddawania salw muszkieterowych i przeprowadzania

musztry. G. P, Od domu orańskiego, s. 232-235.

300 L. T, Organizacja bojowych i administracyjnych jednostek szwedzkich

i rozwój taktyki walki w XVII wieku (do około 1680 roku), SMHW 21 (1978), s. 318.

5. Rewolucja militarna

1544 r., kiedy to Gustaw Waza stworzył narodową milicję. Niewątpliwie

jednak Gustaw Adolf rozwinął ten system. Wprowadzono werbunek

chłopów pomiędzy 18 a 40 rokiem życia na 30-letnią służbę wojskową.

Spis mężczyzn powierzony został pastorom, którzy wybierali przyszłego

żołnierza z grupy 10-20 osób, zwanej roter. Każda grupa była zobowią-

zana do uzbrojenia i wyekwipowania wytypowanego żołnierza 301. Taki

sposób zaciągu przeprowadzono przed wyprawą na Inﬂanty 1621 r.

Z podziwem obserwował te działania nawet Krzysztof Radziwiłł, który

informował: Przeszłej zimy dziesiątą głowę na wojnę wygnano 302.

Tak powołane osoby, mimo iż otrzymywały żołd, nie były już na-

jemnikami, lecz żołnierzami służącymi ojczyźnie, jednolitymi pod

względem wyznaniowym, zorganizowanych w oddziały według kryte-

rium terytorialnego. Umożliwiło to rezygnację z usług sił najemnych.

Za przykład może posłużyć jazda szwedzka, która pod koniec XVI w.

składała się niemal wyłącznie z obcokrajowców, natomiast powyżej za-

rysowane przemiany doprowadziły do utrzymania najemników jedynie

na oﬁcerskich szarżach 303.

Nowatorskim zabiegiem było ścisłe włączenie kapelanów w struk-

turę armii. Charakteryzowali się ścisłym, hierarchicznym podporząd-

kowaniem: naczelnym przełożonym był minister króla lub naczelnego

wodza armii. Pozostali duchowni będący przy najwyższych dowódcach

zostawali komisarzami i asesorami. Zwykłych kapelanów ściśle związano

z żołnierzami, nad którymi duchowni mieli pełnić opiekę duszpasterską.

Biskup zazwyczaj wyznaczał do roli kapelana duchownego pochodzące-

go z tej samej diecezji, z której pochodzili rekruci. Praktyka ta miała

na celu zdobycie lepszego kontaktu z żołnierzami, tym samym ułatwić

to miało kapelanom przestrzeganie pobożności wśród podopiecznych.

301 F. T, op. cit., s. 82-83.

302 K. Radziwiłł do Zygmunta III 13 VIII 1621 z Wiżun, [w:] Sprawy wojenne i poli-

tyczne, s. 42.

303 P. C. M, e Military Revolution in Russia 1550-1682, “e Journal of

Military History” 68 (2004), 1, s. 22-23.

W

Sami duchowni podlegali ostrym rygorom obyczajowym, w przeciw-

nym razie zostawali usunięci z wojska 304.

Ad. b) Przed wyruszeniem na Inﬂanty, na polach pod Sztokholmem

Gustaw Adolf z kanclerzem Axlem Okensternem wydali fundamen-

talne artykuły wojskowe. Stanowiły one twórczą kompilację tak rodzi-

mych, jak i kontynentalnych aktów normatywnych 305. Niewątpliwie

ten akt prawny był przełomowy w utrzymywaniu dyscypliny wojsko-

wej. Prawdziwym novum, był system sądowniczy, który faktycznie stał

na gruncie przestrzegania prawa. Stworzono dwuinstancyjne sądowni-

ctwo oddzielone od funkcji dowódczych, zaś oﬁcera-sędziego można

było postawić w stan oskarżenia za niedbałe wypełnianie jurysdykcji.

Wprowadzenie na szeroką skalę protestanckich kapelanów wojskowych,

systemowo wprzęganych w armię, dodatkowo wzmacniało utrzymanie

wysokiego morale armii 306.

Od 1630 r. ten akt normatywny był powszechnie przyjmowany

w północnych krajach Rzeszy niemieckiej 307. W 1633 r. Władysław IV

304 Code of articles, art. 6, 8, 12-14, 16, s. 907-908. Strona litewska dostrzegała te prze-

jawy pobożności, szczególnie w powszechnych dla całego wojska nabożeństwach. Spra-

wy wojenne i polityczne, s. 259.

305 W. R. H, e Yet-Unpaid Debt of King Gustavus Adolphus: e Development

of Military Law in Europe During the Cinquecento, http://www.assostoria.it/prod01.

htm, s. 2-3. Jest to elektroniczna wersja publikacji, która stanowi dorobek konferencji

zorganizowanej w Rzymie w 2001 r. pt.: „Le armi del sovrano: armate e ﬂotte nel mon-

do tra Lepanto e la Rivoluzione francese 1571-1789”; K. Ö, Humanitarian law,

“International Review” 313 (1996), s. 438-439.

306 N. G. C, Gustavus Adolphus military justice, „Military Law Review” 92

(1981), s. 132, 134 - 135; K. Ö, op. cit., s. 438-439.

307 Podczas wojny trzydziestoletniej Szwedzi stali na czele koalicji państw niemieckich.

Dla tych oddziałów od 1630 r. były wydawane prawa w nieco zmienionej formie i tre-

ści, w języku niemieckim w celu przeszczepienia norm szwedzkich,. K. Ö, op.

cit., s. 439-440; K. K, Z badań nad polskimi i szwedzkimi artykułami woj-

skowym XVII stulecia, [w:] Studia historyczne ku czci Stanisława Kutrzeby, t. I, Kraków

1938, s. 276-277. Przykładowo: Schwedisches Kriegsz-Recht, Oder Artickulß-Brieﬀ, Des

... Herrns Gvstaﬀ Adolﬀs ..., Halberstadt-Kolwald 1632; Schwedisches Kriegs-Recht, oder

Artikuls-Brieﬀ deß ... Herrn Gustaﬀ Adolﬀs, Mayntz 1632; Schwedisches Kriegs-Recht, oder

5. Rewolucja militarna

z nieznacznymi zmianami recypował szwedzkie normy jako prawo obo-

wiązujące w autoramencie cudzoziemskim 308. Również obie strony wal-

czące w wojnie domowej w Anglii stosowały te artykuły 309. Do państw,

które w ten sposób reformowały armię, zaliczymy także Szwajcarię 310.

Rosja dopiero na przełomie XVII i XVIII w. zaczyna stosować nowoczes-

ne prawa wojskowe i wówczas przejmuje rozwiązania skandynawskie 311.

Urzeczywistnieniem tego jest Ustaw Wojnski z 1716 r., który stanowi

daleko posuniętą recepcję praw szwedzkich 312. Ogromne oddziaływanie

miał również międzynarodowy skład żołnierzy w wojskach szwedzkich

walczących podczas wojny 30-letniej. Liczni Niemcy, Szkoci. Francuzi,

Czesi, Polacy, Anglicy itp. szerzyli wzorce szwedzkie w całej Europie 313.

Tak szerokie oddziaływanie praw Gustawa Adolfa wskazuje na bar-

dzo dobrą pracę legislacyjną. Potwierdzają to również żołnierze służą-

Articuls-Brieﬀ, deß ... Herrns Gustaﬀ Adolﬀs, Meyntz-Meres 1632; Schwedisches Kriegs-

Recht oder Articuls-Brieﬀ desz ... Herrns Gustaﬀ Adolﬀs ..., Heylbrunn 1632; Schwedisches

Kriegs-Recht, oder Articuls-Brieﬀ deß ... Herrn Gustaﬀ Adolﬀs, Nürnberg-Endter 1632;

Schwedisches Krieges-Recht, oder Articul Brieﬀ, Sampt der General- und Obergerichts Ord-

nung: Wie auch des Auditors und General Gewaltigers, Rinteln 1633.

308 Króla Władysława IV artykuły wojsku cudzoziemskiemu opisane, [w:] Polskie ustawy

i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, wyd. S. K, Kraków 1937, s.

209-225; por. K. K, op. cit., s. 272 i n.

309 I. B, Principles of Direct and Superior Responsibility in International Hu-

manitarian Law, Manchester 2002, s. 5.

310 K. K, Über schweizerische und polnische Kriegsartikel besonders im XVII.

Jahrhundert, [w:] VIIIe Congrès international des sciences historiques, Zurich, 1938 : com-

munications présentées, Paris 1938, s. 434-435.

311 J. P. L D, e Absolutism and Ruling Class: Formation of the Russian Politi-

cal Order 1700-1825, Oxford 1991, s. 200-201.

312 Ustaw Woinskij, Artikul Woinskij s kratkim tolkowanijem, [w:] Pamjatniki russkogo

prawa, t. VIII: Zakonodatjelnyje akty Pietra I, red. K. A. S, Moskwa

1961; zob. E. A, Den Karolinska Militärstraﬀrätten och Peter den Stores Krigsar-

tiklar, Uppsalla 1961, passim.

313 Przykładowo: R. M, Expedition With the Worthy Scots Regiment Called Mac-

Keys, ed. W. S. Brockington, Wesport-London 1999, s. 14; M. E. A, Military

Migration and State Formation: e British Military Community in Seventeenth-Century

Sweden, Lincoln-Nebraska 2002, s. 43-44; A. G, op. cit., s. 57-78.

W

cy w armii szwedzkiej 314. Należy jednak pamiętać, że wojska litewskie

służące pod komendą Krzysztofa Radziwiłła od 1618 r. posługiwały

się doskonale zredagowanymi litewskimi artykułami wojskowymi 315.

Ten akt normatywny stanowił rozwinięcie dorobku legislacyjnego Jana

Tarnowskiego i Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”. Tym samym w mo-

mencie rozpoczęcia działań wojennych w 1621 r. nie można mówić

o znaczącej przewadze szwedzkiej na polu dyscypliny wojskowej.

Ad. c) Gustaw Adolf, przygotowując się do wyprawy na Inﬂanty, zu-

pełnie przeorientował sposób prowadzenia wojny. W dziedzinie strate-

gii przypisuje się mu umiejętność połączenia piechoty, jazdy z artylerią.

W odróżnieniu od swego ojca zarzucił koncepcję rozstrzygającego prze-

prowadzenia bitwy. Na wzór holenderski armia była w stanie wznosić

polowe umocnienia ziemne. To zaś pozwalało wojskom pieszym prowa-

dzącym ciągły ogień odeprzeć doskonałą jazdę polsko-litewską.

W tym okresie król szwedzki przekształcił wielkość i strukturę od-

działów pieszych na wzór holenderski. Stworzono stały regiment krajo-

wy (Landsregiment), który był wystawiany przez poszczególne okręgi

wojskowe w kraju. Ułatwiając dowodzenie tak dużym zgrupowaniem,

podzielono landsregiment na trzy regimenty polowe, które składały się

z 6 skwadronów (batalionów). Każdy skwadron liczył 408 żołnierzy (216

pikinierów i 192 muszkieterów) oraz dodatkową liczbę oﬁcerów. Były to

mniejsze jednostki niż w Zjednoczonych Prowincjach, co pozwalało na

jeszcze większą ich elastyczność w trakcie walk. Najmniejszymi jednost-

kami wojskowymi były kapralstwa, które wśród pikinierów liczyły 18,

a u muszkieterów – 24 osoby. Żołnierze ustawieni byli w 6 rzędów, dzię-

ki czemu lepiej wykorzystano siłę oddziałów (w wojskach holenderskich

314 R. M, op. cit., s. 57; H. C. H, Przygody wojenne 1655-1666, tłum.

J. L, wyd. T. W, Warszawa 1980, s. 30 opisuje wymiar spra-

wiedliwości w wojsku szwedzkim podczas tzw. potopu: w każdą środę wieszano nie tylko

szeregowców, ale także porucznika, cyrulika regimentu, kwatermistrza i trębacza.

315 Artykuły według których wojsko JKM inﬂantskie (...) sprawować się powinno, Rossii-

skaia Natsionalnaia Biblioteka (Petersburg), Avtografy Durowskogo, f. 321.2, nr 42, k.

131-137.

5. Rewolucja militarna

było 8 rzędów). W 1621 r. zorganizowano również kompanie, w skład

których wchodziły po 3 kapralstwa pikinierów i muszkieterów. Dzięki

temu skwadron składał się z 4 kompanii 316. Wymusiło to stosowanie

większej liczby oﬁcerów, to zaś umożliwiało lepsze dowodzenie 317.

Jazda jako formacja dużo droższa w utrzymaniu nie zmieniła zna-

cząco swojej dotychczasowej struktury. Chorągwie składały się z dwóch

kompanii polowych (102 żołnierzy), te zaś uformowane były z trzech

kapralstw (34 żołnierzy). Gustaw Adolf odszedł od wzorca holender-

skiego, polegającego na oddawaniu salw z pistoletów (caracole), na rzecz

walki wręcz, podczas której oddziały uszykowane były w trzy rzędy. Był

to jednak dorobek wyniesiony z wojen inﬂanckich i pruskich. Rozwój

pułkowych dział umożliwił połączenie tych trzech rodzajów formacji

we wzorowy sposób 318. Należy przy tym pamiętać, że są to rozwiązania

stosowane podczas walk w Rzeszy. Z pewnością na mniejszą skalę były

stosowane na poligonie w Inﬂantach, później zaś w Prusach 319.

Ad. d) Rewolucja technologiczna w Szwecji nastąpiła po wydarze-

niach 1621 r. Oczywiście piechota wykorzystywała nowoczesną broń

palną, a inżynierowie błyskawicznie projektowali umocnienia ziemne.

Szwedzi dzięki rozwojowi broni palnej i ciągłym ćwiczeniom żołnierzy,

byli w stanie ograniczyć liczbę szeregów z ośmiu do sześciu linii 320.

316 L. T, op. cit., s. 318-320; R . I. F, War, State and Society,

s. 104.

317 Jak zauważył B . L, Piechotne ćwiczenie albo wojenność piesza, [w:]

J. W, Błażeja Lipowskiego pierwszy polski regulamin piechoty, SMHW 30 (1976),

s. 347: Każda zaś kompania ma mieć swoję osobną starszyznę, której im więcej, tym lepsza

bywa kompania, gdyż na przywódcach barziej i starszynie aniżeli na prostym żołnierzu

należy wojna. Opis składu oﬁcerskiego w oddziałach podaje L. T, Armia

Karola X Gustawa – zarys organizacyjny, SMHW 19 (1973), 2, s. 126, 130-131.

318 D. P, Richelieu Army. War, Government and Society in France, 1624-1642,

Cambridge 2001, s. 22; L. T, Organizacja, s. 320-321.

319 Zob. P. S, op. cit., s. 19-51.

320 W 1640 r. Francuzi przejęli od Szwedów ten sposób walki. J . A. L, Tactical

Evolution in the French Army, 1560-1660, „French Historical Studies” 14 (1985), 2,

s. 181.

100

W

W tym czasie prowadzone były badania nad nowym rodzajem ar-

mat: lekkich, szybkostrzelnych, które mogłyby bez przeszkód transpor-

towych towarzyszyć wojskom i być wykorzystywane nie tylko podczas

oblężeń, ale i na polach bitew. W tym celu wykorzystano prototypy

dział skórzanych, które istniały od początku lat dwudziestych XVII w.

w Szwajcarii. Miał je wykonać w latach 1622-1623 Philip Eberhard

w Zürychu. Najprawdopodobniej Melchior (Melkior) Wurmprandt

„przeniósł” sekret skórzanych dział do Szwecji 321. Już 15 lipca 1625 r.

były one testowane w Sztokholmie. Mimo że były one lekkie, to jed-

nak bardzo szybko się przegrzewały, co znacznie obniżało ich wartość

bojową 322. To zaś skłoniło władze do kontynuowania prac konstruktor-

skich. Działania szły dwutorowo: z jednej strony doskonalono działa

skórzane, z drugiej tworzono nowy rodzaj armat tzw. regimentowych.

Jeszcze w 1628 r. Niemiec Ludwig Ripp oraz Szkot Robert Scott praco-

wali nad ulepszeniem tych pierwszych. Prawdziwym przełomem był rok

1629, kiedy to powstały nieprzegrzewające się, strzelające kartaczami

3-funtowe regimentowe działa 323. Było ono również bardzo lekkie, dzię-

ki czemu przy transporcie potrzebny był jeden lub dwa konie, na polu

walki zaś mogły być przemieszczane przez kilku żołnierzy. Tym samym

tak mobilna armata skutecznie uzupełniała siłę ognia oddziałów piecho-

ty. Była również niezwykle szybkostrzelnym działem, gdyż zastosowano

gotowe ładunki. Na początku kampanii roku 1630 w Rzeszy Gustaw

II Adolf posiadał ponad 80 takich armat 324. W tym okresie szwedzka

321 Ten rodzaj dział nazwę swą zawdzięcza budowie. Konstruktorzy chcąc obniżyć wagę

armat odlewali bardzo cienką spiżową lufę, którą następnie owijano nasmołowanymi

linami, a na całość naciągano „pokrowiec” z twardej skóry.

322 R. B, e Army of Gustavus Adolphus (2). Cavalry, Oxford 1993,

s. 17; J. S, Zarys historii wojskowości powszechnej do końca wieku XIX, Warsza-

wa 1972, s. 319; Z. A, Gustaw II Adolf, Wrocław 1996, s. 110.

323 M. R, Gustavus Adolphus, s. 231-233. J. A. L, Tactical, s. 184-186

umniejsza rewolucyjność nowych modeli dział, wskazując na porównywalne w tej mie-

rze dokonania we Francji.

324 Z. A, op. cit., Wrocław 1996, s. 110.

101

5. Rewolucja militarna

misja wojskowa zaproponowała rosyjskiej armii wykorzystanie tej nowej

technologii. Dzięki temu w latach 30. dwa, wrogo nastawione państwa

sąsiadujące z Rzeczpospolitą dysponowały nowym rodzajem armat 325.

Powyżej opisane innowacje dotyczą przełomu lat 20-tych i 30-tych

XVII w., dlatego w historiograﬁi panuje przekonanie, że podczas działań

1621 r. Szwedzi nie dysponowali przewagą nowych technologii woj-

skowych. Nie znano wówczas „skórzanych” ani regimentowych dział,

dopiero w późniejszym okresie, na szeroką skalę zaczęto używać „kozłów

hiszpańskich” (czyli oszczepów umocowanych na belkach, wstrzymu-

jących szarżę kawalerii) 326. Opinia ta powinna ulec weryﬁkacji dzięki

Ekspedycyji inﬂantskiej Jana Kunowskiego. Odnajdujemy tam opisy

nowoczesnych sposobów walki oddziałów pieszych. Charakterystyka

wojsk szwedzkich przedstawiona przez autora zgodna jest z reforma-

mi piechoty rosyjskiej przeprowadzonymi w 1609 r. przez szwedzkich

oﬁcerów – Jakuba de la Gardie i Christiana Zomme. Skupili się oni

na nauce żołnierzy tworzenia polowych umocnień: niewielkich ziemno

-drewnianych ostrożków i tzw. „hiszpańskich kozłów”. Żołnierze wy-

szkoleni na modę holenderską: uzbrojeni w broń palną i długie piki byli

w stanie oprzeć się polsko-litewskiej jeździe. Jakub de la Gardie dosko-

nale zorientowany w wojskowości staropolskiej zastosował rozwiązania

wcześniej przetestowane z doskonałym skutkiem w Moskwie 327.

325 S. A. N, Pjerwyje szagi na puti modjernizacii Rossii: reformy sjerjediny

XVII wjeka, „Woprosy Istorii” 4 (2004), s. 36-37.

326 J. T, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną

1627 r., SMHW 6 (1960), 2, s. 117-118.

327 W. W. P, Popytka wojennyh reform w Rossii naczala XVII wieka, „Wopro-

sy Istorii” 11 (2003), s. 131-133.

102

W

Il. 5 Działo „skórzane” i regimentowe 328

Ad. e) Finansowanie armii w tym czasie opierało się na podatkach

uchwalonych przez Rigstag. Nadzieje pozyskania Inﬂant, przede wszyst-

kim bogatej Rygi, otworzyło szkatułę szlachty. Tym niemniej w omawia-

nym okresie nie mamy do czynienia z wybijaniem miedzianej monety,

jak i systemem kontrybucji. Co więcej, polityka Gustawa Adolfa zmie-

rzająca do trwałego zdobycia i podporządkowania Inﬂant, uniemożli-

wiała prowadzenie rabunkowej działalności. Dlatego zasoby szwedzkie

były bardzo skromne, ale optymalnie wykorzystywane. Związane było

to z doświadczeniem niemal stale prowadzonych wojen od lat 60. XVI

w. przez niezamożne państwo oraz przemyślanej polityki ﬁskalnej pro-

wadzonej przez kanclerza Oxenstierna 329.

Wojna 1621-1622 r. była ﬁnansowana ponadto przez kompanie

eksploatujące miedź, założone w 1619 r., nakładane przez Rigstag po-

datki oraz wyprzedaż ziemi należącej do domeny królewskiej. Mimo to

Szwedzi borykali się w tym czasie z ciągłymi brakami ﬁnansowymi 330.

Ad. f) W tym miejscu warto podkreślić rolę autochtonów pod-

czas działań wojennych. Już wojna 80-letnia ukazała, że postawa lud-

ności cywilnej ma decydujące znaczenie na przebieg wojny. Na terenie

328 Zob. http://home.swipnet.se/~w-15699/artilleri.htm.

329 K. J. V. J, op. cit., s. 196-198; R. I. F, War, State and Society, s.

115-116.

330 S. P. O, op. cit., s. 52.

103

5. Rewolucja militarna

Niderlandów obie strony chciały zdobyć przychylność ludności, tym

samym pojawiły się niespotykane nawet w XVII w., oparte na wzajem-

nym poszanowaniu, relacje żołnierze-cywile 331. W 1 poł. XVII stulecia

strony walczące starały się pozyskać mieszkańców podczas wojny do-

mowej w Anglii i na terenie Inﬂant w XVII w. Również wcześniejsze

doświadczenia z walk w Inﬂantach wskazywały, że pomoc chłopów

i mieszczan miała bardzo duże znaczenie militarne. Spośród nich rekru-

towali się kaluzi (przewodnicy), posłańcy, robotnicy wykonujący prace

fortyﬁkacyjne. Rekruci mogli informować lub dezinformować naczelne

dowództwa, a nierzadko zbrojnie występowali przeciwko pojedynczym

oddziałom, a w szczególności picownikom 332.

W dotychczasowej literaturze przedmiotu postawę chłopów łotew-

skich oceniano różnie. E. Dunsdorfs uważa, że na początku wojny chło-

pi stanęli po stronie Polaków. Zgoła odwrotnie twierdzi J. Zutis i H.

Wisner, a F. Kudełka przyjmuje, że autochtoni zawsze stawali po stro-

nie silniejszego. Niejednoznaczne stanowisko przyjmuje E. Jekabsons,

który uzależnia poparcie dla jednej ze stron, od lokalnych warunków

(szczególnie sympatii właściciela majątku) 333. Niezależnie od tych ocen,

wojna 1621 r. stanowiła przełom w tej kwestii.

331 Hiszpanie zrozumieli, że terror zastosowany w latach 70. XVI w. nie tylko nie przyniósł

zamierzonego efektu, ale per saldo doprowadził do pogorszenia sytuacji. Od lat 90. zarówno

Holendrzy, jak i Hiszpanie chronili ludność nawet na terenach objętych działaniami wojenny-

mi. R. G. A, op. cit., s. 306-308. Takim ewenementem na tle europejskim w XVII

w. była wojna domowa w Anglii w latach 1642-1651, podczas której nastąpił znaczny

wzrost demograﬁczny. Q. O, e Demographic Impact, s. 246.

332 Przykładowo: M. G, War and Rural Life in the Early Modern Low Countries,

Princeton 1980, s. 39-41. J. M. J. K, Obserwacje do wojennych operacji

i akcji, Biblioteka Kórnicka, sygn. 659, k. 93 podkreśla ich wagę: tych kałauzów trzeba

dość, powinni bydź wierni, dobrze drogę znający. Przestrzega jednakże trzeba zawsze przy

nich mieć wartę, a osobliwie bobrze ich pilnować (...) bo i między niemi bywają szpiegowie

często.

333 E. D, Mūžigais latviešu Karavirs, Melburna 1966, s. 148; J. Z,

Vidzeme kā poļu un zviedru ciņas objekts, Riga 1949, s. 115; H. W, Kircholm

1605, Warszawa 1987, s. 46; F. K, Bitwa pod Kircholmem, Warszawa 1921,

s. 4; za: Ē. J, op. cit., s. 24.

104

W

Szwedzi już na początku XVII w. stosowali taktykę jednania ludności,

to jest ludzkością wielką a obietnicą wielkich wolności – oraz zastraszaniem

– jakoby (...) Pan nasz miał mieć porozumienie z papieżem, aby wszyst-

kie ewangeliki z państw swych wytracił [Zygmunt III] 334. Dodatkowo

przed wyprawą na Inﬂanty Gustaw Adolf stworzył systemowy program

ochrony ludności autochtonicznej. Dlatego w artykułach wojskowych

zapisano normy, które miały doprowadzić do uznania Szwedów przez

mieszkańców Inﬂant za protektorów i opiekunów 335. Zaczęto chronić

ludność i obiekty cywilne przed swawolą żołnierzy, wydano konsty-

tutywne normy, grożące surowymi represjami 336. Stosowano również

politykę „marchewki i kija”. Łagodne traktowanie kończyło się wobec

wystąpień chłopów 337. Dodatkowo przychylność chłopów łotewskich

wiązała się z lepszą pozycją prawną chłopów zamieszkałych w Szwecji 338.

Nie dziwi przeto niemal powszechne poparcie dla najeźdźców. Krzysztof

Radziwiłł ocenia: chłopstwo inﬂantskie wszystko się do nieprzyjaciela ob-

334 J. Radziwiłł do K. „Pioruna” Radziwłła 21 XI 1600 z Kokenhauzen, BUW f. 3 nr

273, s. 97.

335 R. F. W, e Age of Battles. e Quest for Decisive Warfare from Breitenfeld

to Waterloo, Bloomington 2004, s. 27. Nawiązano przy tym do praw wojskowych Mak-

symiliana II z 1570 r. Artykuł 149 brał w opiekę ludność cywilną, a 150 chronił niektóre

budowle Corpus iuris militaris des heiligen Römischen Reichs, hrsg. J. C. Lüning, Leipzig

1723, s.71; por. K. Ö, op. cit., s. 440-441; K. K, Z badań, s. 275.

336 Code of articles of king Gustavus Adolphus of Sweden (1621), [w:] W. W,

Military law and precedents, Washington 1920, s. 912-913. Wzięto w obronę duchow-

nych, starców, kobiety, mężczyzn i dzieci, dopóki nie wystąpił zbrojnie (art. 97). Te

ogólne reguły rozszerzono na kobiety, poprzez spenalizowanie gwałtu (art. 85). Zakaza-

no samowolnych grabieży (art. 89, 92); szczególną opieką objęto budynki użyteczności

publicznej, jak młyn, szkoła, szpital oraz miejsca święte (art. 97); dwa ostatnie obiekty

podlegały zachowaniu nawet w wyniku zdobycia miasta lub twierdzy (art. 96); por. N.

G. C, op. cit., s. 132; K. Ö, op. cit., s. 441-442.

337 O takim zdarzeniu pisze Ē. J, op. cit., s. 24, gdzie Gustaw Adolf stwier-

dza: ranni żołnierze szwedzcy zostali wymordowani przez chłopów Kalzenau, dlatego my

damy im nauczkę. Podobnie zob. N. D, Z dziejów okupacji szwedzkiej Elblą-

ga w latach 1626-1635, „Rocznik Elbląski” 2 (1963), s. 152.

338 I. L. E, e Agrarian Revolution in the New Baltic Staties. I. Estonia and Lat-

via , “Slavonic Review” 3 (1924/1925), s. 594-596.

105

5. Rewolucja militarna

róciło, stacye mu do obozu wożą, w kałuzy się przeciwko nam najmują 339.

Przetestowane rozwiązania zastosowano również w latach 1630-1632

w Cesarstwie, niestety z gorszym skutkiem. Przyczyniła się do tego ko-

nieczność zaciągania wojsk najemnych, która doprowadziła do upadku

dyscypliny i znacznych nadużyć w stosunku do ludności cywilnej 340.

Krzysztof Radziwiłł nie był w stanie zapobiec działaniom szwedzkim.

W odróżnieniu od Jana Zamoyskiego, który do zaopatrzenia w czasie wo-

jen w Inﬂantach przywiązywał ogromną rolę, hetman litewski zlekceważył

problem. Przed działaniami wojennymi roty miały pozyskiwać żywność

z wymienionych w uniwersałach miejscowościach. Stosowany tradycyj-

nie w Rzeczypospolitej pieniężny zakup żywności według ustalonych cen

przez hetmanów nie został w 1621 r. wprowadzony w życie 341. Radziwiłł

wystosował uniwersały do kupców litewskich o dostarczanie żywności do

obozów dopiero 20-22 sierpnia, czyli na początku działań wojennych 342.

Kupcy musieli stworzyć stałą komunikację w warunkach wojennych. Tym

samym wskazano żołnierzom jedyny sposób zaopatrzenia, oparty na pico-

waniu. Te zaś, wobec ogromnych zniszczeń w prowincji, nie były ani sku-

teczne, ani nie przysparzały Litwinom zwolenników 343. Dopiero w 1622

r. powstaje urząd prowiantmagistra, jednak jak się wydaje zbyt późno.

O tragicznych konsekwencjach spóźnionych działań pisze Jan Kunowski:

być to musi śmieszno / W swym Państwie Kalauza nie mieć przewodnika.

/ By najbardziej przepłacał, lecz rychlej szkodnika / W wojsku z Łotwy sły-

339 K. Radziwiłł do K. Naruszewicza 4 IX 1621 b. m., [w:] Sprawy wojenne i polityczne, s. 65.

340 Q. O, e Demographic Impact, s. 253-254; I, e Socio-Economic

Relations of Warfare and the Military Mortality Crises of the irty Years War, „Medical

History” 45 (2001), s. 179-180.

341 Ceny zostały uregulowane podczas prac sejmu w 1609 r. VL, t. II, s. 482. Tymcza-

sem na terenie WKsL, Krzysztof „Piorun” Radziwił w 1601 r. wydał „Ustawy na wszela-

ką żywność”. Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka (Petersburg), Avtografy Durowskogo,

f. 321.1, nr 142; H. W, Wojsko litewskie, cz. III, s. 80.

342 Podkreślić należy, że hetman zwolnił kupców dowożących towary do wojska od

opłat celnych. H. W, Prowiantmistrz, s. 87.

343 I. L. E, op. cit., s. 594-595.

106

W

szałes; tego ta przyczyna / Iż Szwed z chłopy łagodnie gdzie zdarzy poczyna.

Reasumując należy stwierdzić, że była to kolejna przyczyna odniesionych

triumfów przez Szwedów 344.

***

Podsumowując powyższe rozważania, należy zauważyć, że mimo

ogromnych innowacji, armia szwedzka miała liczne słabości, przede

wszystkim niedoświadczonych żołnierzy i skromne możliwości ﬁnansowe

państwa. To wszystko pokazuje, że Szwedzi w Inﬂantach 1621-1622 r. byli

zupełnie inną armią niż weterani walczący w Prusach w latach 1627-1628.

Różnice w jakości i unowocześnieniu szwedzkich sił zbrojnych widoczne

są w zmianie taktyki walki z Rzeczpospolitą. O ile w Inﬂantach Gustaw

Adolf unikał konfrontacji, o tyle w Prusach Królewskich dążył do znisz-

czenia wroga w walnej bitwie 345. Pierwsze zwycięstwo w bitwie odniósł

dopiero 17 stycznia 1626 r. pod Wallmojzą 346. Z kolei zaangażowanie

Rzeczypospolitej w drugiej połowie lat dwudziestych było bez porówna-

nia większe od działań zbrojnych prowadzonych w Inﬂantach.

W tym kontekście Ekspedycyja inﬂantska Kunowskiego stanowi do-

skonałe źródło poznania nowych technik walki, w pierwszym etapie re-

form wojsk szwedzkich. Jest również ważna, przy ocenie stopnia recepcji

nowinek technicznych i taktycznych przez zwykłych żołnierzy WKsL. Do

tej pory historycy podkreślali jedynie wagę reform postulowanych przez

Krzysztofa Radziwiłła, który widział konieczność zmian w rozwoju woj-

skowości. Twórczość Kunowskiego świadczy, że nie tylko dobrze wykształ-

cona, obeznana z zachodnim sposobem prowadzenia wojen magnateria,

ale szlachta służąca w wojsku, dostrzegała konieczność reform w armii.

Karol Łopatecki

344 H. W, Wojna inﬂancka 1625-1629, SMHW 16 (1970), 1, s. 53.

345 J. T, op. cit., s. 113, 117.

346 R. I. F, War, State and Society, s. 106.

107

Jan Kunowski

Ekspedycyja inflantska przeciwko

Gustawowi Adolfowi

108

Jan Kunowski

Il. 6 Strona tytułowa Ekspedycyji inﬂantskiej, k. 180.

109

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Ekspedycyja inﬂantska

przeciwko Gustawowi Adolfowi książęciu

sudermańskie[mu]

obranemu szwedzkie[mu] kr[ó]l[o]wi, niewczesna

i spóźniona.

Pod regimentem książęcia Radziwiłła

podczas wołoskiej ekspedycyji z Turkiem1

roku Pańskie[go] 1621 odprawowana

Plus oc[c]asio valet in bello quam virtus∗

1 ∗

plus ocasio valet in bello quam virtus – większe znaczenie na wojnie ma dogodna sposob-

ność niż męstwo.

110

Jan Kunowski

111

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Dedicatoria∗

Jaśnie Wielmożnemu Je[go] M[oś]ci Panu Krzysztofowi Korwinowi

Gosiewskie[mu]3 wojewodzie smoleńskie[mu], wieliskie[mu]

i olitskie[mu] staroście, Pa[nu] me[mu] M[iłoś]ci[wemu].

Ponieważ sławnej a nieśmiertelnej pamięci godny Bogu W[asz]m[ości]

me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana a Dobrodziej mój wielki odważnym

dziełem swoim dobro pospolite wszytkimi siłami, zdrowiem i majętnością

przez wszytek prawie wiek swój gorliwie promowując na nieśmiertelną

sławę sobie, a przy tym u nas wielu na ustawiczną wdzięczność hojnym

dobrodziejstwem swoim obﬁcie zarobił. Aczkolwiek niepodobną rzecz

mni[e]mam być, aby tak zacne sprawy tak gorącego Ojczyzny miłośnika

od tych, którym to należy według powołania Pańskie[go] konsekrowane

aeternitati 3*, być nie mieli według sentencji wielkie[go] polityka efekt słuszny

dzieł takowych wyrażającego. Nemo in Republicae periculis cum laude et

virtute versatur quin spe posteritatis fructuque ducatur∗

4. Do tego? Honos ubi

publicae non de ibi gloria cupiditatis de no[n] potest∗

5. To a nie insze w tak

gorącym dziele propositum∗ pewnie było nieboszczykowskie fructum∗ inszego

ani kaptuiąc ani potrzebując w tak wielkiej spezie, którą oko nie widziało

jedno sławy nieśmiertelnej, a miłej wdzięczności według Filozofa: Exiguum

nobis vita curriculum natura circum scripsit in mensum gloria∗

6. Poczuwając

2∗ dedicatoria – dedykacja.

3 aeternitati – wieczność

4  Nemo in Republicae periculis cum laude et virtute versatur quin spe posteritatis fructuque

ducatur – nikt w czasie, gdy państwo jest w niebezpieczeństwie nie naraża się dla chwały

i męstwa, ale by kierować się nadzieją i dobrymi owocami dla potomnych.

5∗ Honos ubi publicae non de ibi gloria cupiditatis de non potes– tam gdzie urząd publiczny,

tam nie może pojawić się chciwość.

6∗ propositum – przedstawiony.

7∗ fructum – owoce.

Exiguum nobis vita curriculum natura circum scripsit in mensum gloria – natura dała nam

112

Jan Kunowski

się i ja (iż ni[hi]l turpius ingrato∗) gdybym spektatorem będąc oczewistym,

tak wiela zacnych odważnych i dzielnych spraw świętej pamięci Godne[go]

rodzica W[iel]m[ożnego] Dobrodzieja Swe[go] [Aleksandra Korwina

Gosiewskiego7] nie miał pro posse meo∗ konsekrować aternitati∗ tych dzieł,

którem niegdyś z podziwieniem notował sobie.

Zwłaszcza fama magnorum virorum celebritate careret si etiam minoribus

testibus contenta non esset∗

8. Gdy ta sentencja dobrej dodała do wykonania

te[go] propositu∗ mojego otuchy. W tych tedy krótkich według czasu

odprawonia przez mię spisanych rytmem historykach, co by inszego

notować się miało nadto, co sama natura scriptionis historiarum∗

zwyczajna wymagała po mnie, według tego krótkiego opisania videlicet∗.

Historia de custos illustrium virorum virtutis, testis malorum sceleris,

beneﬁca in omne humanum genus: haec lux veritatis et magistra vitae,

in hac enim tanquam in speculo ornare, et componere vitam tuam ad

alienas virtutes∗

9. Nie żebym miał być tego rozumienia contra∗ sensu

uchowa mię Pan Bóg mnie wielce M[iłoś]ciwy Panie Wojewodo

krótki okres naszego życia do zdobycia chwały.

nihil turpius ingrato – nic bardziej ohydnego od niewdzięczności.

pro posse meo – do moich możliwości (urzeczownikowiona forma bezokolicznika, cha-

rakterystyczna dla średniowiecza, przejęta następnie przez języki romańskie).

aternitati – wieczności.

fama magnorum virorum celebritate careret si etiam minoribus testibus contenta non esset

– sława wielkich mężów byłaby pozbawiona rozgłosu, jeśli nie zostanie potwierdzona

przez mniejszych jej świadków.

13∗ propositu – zadania.

14∗ scriptionis historiarum – napisanej historii.

15∗ videlicet – oczywiście.

16∗ Historia de custos illustrium virorum virtutis, testis malorum sceleris, beneﬁca in omne hu-

manum genus: haec lux veritatis et magistra vitae, in hac enim tanquam in speculo ornare,

et componere vitam tuam ad alienas virtutes – historia jest strażnikiem cnót znakomitych

mężów, świadkiem zbrodni złych ludzi i niesie dobrodziejstwa dla całego rodzaju ludz-

kiego; to światło prawdy i mistrzyni życia, w niej bowiem, jak w zwierciadle możesz

kształtować swoje życie i obce cnoty.

17∗ contra – przeciw.

113

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

[Krzysztoﬁe Korwinie Gosiewski], aby paterna virtus∗ mieli być

W[asz]m[ości] Me[mu] M[iłoś]ci[wemu] Panu aliena∗, który iure

hereditario∗ jakoś we wszytkie insze dobra tak i w dobrą sławę

wstąpiwszy rodzica swe[go] magna specimina∗ przezacnych dzieł

swoich in tirocinio∗ przy rodzicu swoim w ekspedycyji inﬂantskiej

zacząwszy oświadczał i teraz całe[mu] światu w tej legacji francuskiej

rekuperowaniem Najjaśniejsze[go] Króla Polskie[go] z zatrzymania

wojenne[go] pierwszy akt nigdy nie bywały w Polszcze odprawiwszy,

szczęśliwie jasne[go] testimonium∗ stąd dostąpił boskie[go]10. Że ta łaska

i błogosławieństwo boskie, które w tak wielu niebezpieczeństwach

sławnej pamięci Rodzica W[asz]m[ości] [Aleksandra Korwina

Gosiewskiego] piastując słała mu pod nogi zwycięstwo wszytkich

nieprzyjaciół je[go]. Taż po nim jakoby succes[s]ive∗ zesłana na

W[asz]m[ości], non solum ﬂosculo a sed et re ipsa∗ (o której tu szeroko

rozwodzić się dedykacyji, terminy przestępować mi nie dopuszczają)

gniazdo sobie w tym zacnym Gosiewskim Do[mu] uwiła, którą

historykę przed tym sparsim∗ spisaną dzieł zacnych nieboszczykowskich.

Teraz jako rozmaite zbi[e]rając kwiatki in unum corpus sive opus∗ W[asz]

m[ości] me[mu] M[iłoś]ci[wemu] Panu [Krzysztofowi Korwinowi

Gosiewskiemu] sub patrocinium∗ podawam. Które najdali się godnie

18 -

a lekcja niepewna.

18∗ paterna virtus – ojcowska cnota.

19∗ aliena – obca.

20∗ iure hereditario – prawem dziedzicznym.

21∗ magna specimina – wielkie przykłady.

22∗ in tirocinio – w pierwszej służbie wojskowej.

23∗ testimonium – świadectwo.

24∗ successive – stopniowo.

∗ non solum ﬂosculo sed et re ipsa – nie dla ozdobnika stylistycznego, ale w tej samej rze-

czy.

24∗ sparsim – w różnych miejscach.

24∗ in unum corpus sive opus – w jednym dziele.

24∗ sub patrocinium – pod pieczę.

114

Jan Kunowski

prezentacji światowej ode mnie spisane, stawisz jeśliże inaczej tedy

ozdobniejszą przyodziawszy szatą to Rodzicowi swe[mu] co merita

jego magna dexteritatis∗ wymagają oświadczyć zechcesz do cze[go] amor

ﬁlialis żeby condescendere∗ nie miał u mnie nie podobna11. Oddawam

zatym same[go] siebie i wniesione posługi moje M[iłoś]c[i]wej łasce

w[iel]m[ożnego] me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana. Z ubogiej Ojczyzny

roku pańskie[go] 1640.

W[asz]M[o]ści Me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana

Uniżony służebnik

Jan Kunowski

30∗ merita jego magna dexteritatis – wielkie zasługi jego prawości.

31∗ amor ﬁlialis żeby condescendere – miłość synowska dla zgody.

115

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

P

Wielmożnemu a Wielce M[iłoś]ciwe[mu] Panu Je[go] M[oś]ci Panu

Aleksandrowi Korwinowi Gosiewskiemu, referendarzowi i pisarzowi

Wiel[kiego] Ks[ięs]twa Lit[ewskiego], wieliskie[mu], kupitski[emu],

punskie[mu] staroście zdrowia i sławy życząc12.

Słysząc różne iudicia∗ ludzkie o tej teraźniejszej i naszej inﬂantskiej

ekspedycyji z Gustawem [Adolfem] Ks[ię]c[i]em Sudermańskim13

Wielmożny a mnie wielce M[iłoś]c[i]wy Panie Rotmistrzu,

a upatrując to, iż większa ich część ad nar[r]ata∗, a bodaj tych nie

więcej, którzy przydając ex cogitata∗ obmowiska czynią w Ojczyźnie14.

Seriem tej albo nie wiadomy albo a malevolis∗ informowany będąc, iż

gdzie o własną sławę naszą, na którąśmy zawżdy zarabiali, ważyłem

się tej ekspedycyji naszej dzieło otrząsnąć z prochu opacznego udania.

Rytmem dla krótkości i tym prędsze[go] pojęcia daję do rachunku

uważnego jako się toczyło wiernie opisawszy, aby prawdę pierwszych

lat żołnierza wyprawę i czeladzi sposobnej podobieństwo komparował

do dzisiejsze[go] nie jeno wieku aby ekspedycyji wczesności.

Tudzież liczbę wojska nasze[go] i nieprzyjacielskie[go] czasu

i miejsca sposobności. A najwięcej gubernacyją wojsk konkordując

zapalczywego Karola15 z Gustawem16 moderatem∗. Jeśliśmy bowiem

ad defensivum wysłani bellum∗, czemuż do tych miejsc i municyji

nie uprzedzili nieprzyjaciela jako to do Rygi skąd coniunctis viribus∗

32∗ iudicia – sądy.

33∗ ad narrata – do opowiadania.

34∗ ex cogitata – rozmyślnie.

35∗ a malevolis – przez niechętnych.

36∗ moderatem – rozważnym.

37∗ ad defensivum wysłani bellum – na obronną wysłani wojnę.

38∗ coniunctis viribus – złączonymi siłami.

116

Jan Kunowski

snadniej odpór dawać było. Jeśliż ad oﬀensivum∗, czemuż takowej

potęgi i aparatu nie mamy abyśmy mogli 24 tysiące wojska już

ufortyﬁkowane[go] pod Rygą dobywać tę historykę uważny mając

w ręku swoich cenzurę słuszną dać może tej nagany snadnie byle

by zoilowemi zęboma przegryzować nie chciał. A z tym M[iłoś]

ciwej W[aszej] M[iłości] me[go] M[iłoś]c[iwego] Pana łasce siebie

same[go] i powolne usługi moje oddawam pilno.

Dan w obozie pod Amborkiem17 r[oku] p[ańskiego] 1621 ultima

decembris. 40.

W[asz]m[o]ści me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana powolny towarzysz

i uniżony sługa Jan Kunowski.

39∗ ad oﬀensivum – do ofensywnej.

40∗ ultima decembris – 31 XII.

117

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

INFLANTSKA EKSPEDYCYJA Z GUSTAWEM18 NIEWCZESNA

Wtenczas, gdy krwawym bojem pałała Korona

Wojskiem wielkim na Turka szląc rycerskie grona,

Księstwo takież Litewskie, jednej członki głowy,

Samą rzeczą i szło, co przyrzekło słowy,

Z wodzem swoim do Wołoch, ciągnęli skwapliwie

Pogan mnóstwu dać odpór, zawziąwszy się chciwie19.

Tymczasem od północy on Szwed wiarołomny

Przez morze przyprowadził zastęp wojsk ogromny

I już morze[m] okręty przyodział szyrokie20,

Kotwicami pomierzył przepaści głębokie.

Gdy o nim powiedziano, i to pod wątpieniem,

Zdradliwie traktatowym zasłoniwszy cieniem,

Jakoby dla przymierza w państwa cnej Korony

Wojsk swoich tak obﬁte prowadził zagony21,

Toż dopiero książęciu Radziwiłłów domu

Przypowiedn[i]e dać listy pozwolono komu.

Kiedy grono rycerstwa wesołej ochoty

Zaciągi poczynili w te do Wołoch roty22,

Dość rychło aż na podziw wojsko zebrał książe23,

A Szwed już Inﬂantczyków pojedynkiem wiąże.

Jednak pusty Dyjament24 rotą Szwarcachową,

Osadziwszy uprzedził przyście Gustawową25

A na Rydze Serydon26 także i Labary27

Zawarszy się na zamku, bronili z rajtary28.

Młodość bój na Gustawa prowadzi ochoczo,

118

Jan Kunowski

Takową okazyją dobrze rzeczy skoczo.

Pod takowy czas zamki i w Moskwie ubiegał,

Bezp[i]ecznie i po dziś dzień na nich się wylegał29.

Tym trybem i w Inﬂanciech hańby ojca swego30

Chcąc zemścić rezolucje, zażył szczęścia tego:

Dwudziestu tysięcy pieszym – ćwiczonym do boju,

Cztyry lata w swej ziemi zupełne w pokoju

Rotmistrzów doświadczonych chorążych przełożył,

Cztyrem rajtar tysięcy takowych że włożył31.

Pontus32 wielkim a Wrangiel33 małym hetmanami,

Z przedniejszych Mansweld34, Kobron35 są pułkownikami,

Karolisan36, admirał morski naznaczony,

W okręcie siedzieć wolał, w polu już ćwiczony

Gustawus część piechoty większą o Pernawy37,

Na ląd z rajtarmi stawił, przywodząc do sprawy.

Jako z dwiema spisami ma poczynać pieszy,

We zbroję przyoblókszy nadzieją ich cieszy,

Krótszy jeden spis w ziemię wetknąwszy na przedzie,

Długi38 spis na trzy kroki nazad go uwiedzie,

Oparszy w ziemię trzymać każe Szwedom śmiele

A tak rzędem w regiment postanowi wiele.

Łańcuchami przepięto po zadzie spiśnika,

Konnego chcąc zaciągnąć w pędzie kopiejnika.

W tyle muszkieterz stawa z knotem zapalonym,

Póki bodnie na przedzie grotem ustalonym39.

Rajtar zaś pistoletów ma zażywać pary,

Tańcem z nich wypalając jako zwyczaj stary40.

I tak im przykazawszy iść w ciągnieniu wszędzie,

W jednym jazda a w drugim tuż piechota rzędzie.

A gdy się u szerokiej przeprawy zdarzyło,

119

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Gdzie kładzi przez nię czynić miejsce nie zgodziło,

Tam zasię każdy rajtar, wziąwszy piechotnego,

Przeniósłszy za przeprawę, wrócił po drugiego,

Tańcem w sprawie, aż zniosą do jednego człeka,

Tym porządkiem przeprawa długo się nie zwleka41

W rządzie takim Dyjament minął nieleniwo.

Pod Rygę swe zamysły mocą garnął chciwo,

Tusząc, iż: „Gdy załapię naprzód głowę

Krom wszej szkody pobiorę municyjki owe”.

Sam z lądu położył się tu od Kieskiej Brony42

Karoliżan43 z okręty od morza z tej strony,

Dźwinę wszytką wnet okrył gęstymi żaglami,

Gdyż ryżanie blok[h]auzu nie strzymali sami,

Który wyścia okrętom zwykł bronić do Dźwiny44,

Mieniąc o male na to swojej mieć drużyny.

Kobronia za tym posłał z drugą Dźwiny stronę,

Sztakietami warować w tym boku obronę.

Ten warowny ostróżek u królewskiej wieży

Postawił i gdziekolwiek ostrów w Dźwinie leży45,

Przed miastem ryskim wszędzie obwarował szańcy.

Cztyry tysiące kopac[zy] było tej szarańczy46,

A nasza nieopatrzność to wszytko sprawiła,

Cudzoziemcom w swym państwie powierzając siła.

Gdyż Gustaw przed tym dobrze jednego niecnotę

Niemca użył, zleciwszy jemu tę robotę,

Aby służąc ryżanom, wszytkiego przeglądał

I wszytkich przeszkód miastu zawczasu wyglądał.

Ten w Rydze kapitanem47 służąc przez dwie lecie,

Wypatrzywszy ukazał. Co stąd zrozumiecie?

Sam wałami swój obóz otoczywszy wkoło,

120

Jan Kunowski

Warowne szańce rzucił od miasta na czoło

Ostróżki postawiwszy, skąd warunku trzeba,

Do Rygi nasz nie przejdzie, chyba ptakiem z nieba.

Naprzód do Kieskiej Brony strzelać z dział próbował,

Potym precz z wału tymiż ryżanów forwował,

Lecz oni Kieską Bronę pienką obłożyli,

Wielkiej folgi murowi sztuką użyczyli48.

W tym lubo nieopatrzność lub też zdrada była,

Pod wały bardzo blisko przypuszczono siła

Szancmistrzów, którzy mosty nad głowami mając.

Iż pod wał szańce wiedli ustawnie kopając49,

Tych znosić snadniej było działy podal wała,

Zaniechaniem na czasie wszytka szkoda stała.

O takowej ryżanów niemałej ciężkości

Książę słysząc, nie mniejszej używał żałości,

Sam co tylko przy sobie człeka wojennego

Mógł mieć, z tym ruszył zaraz a zaś po innego

Spieszne wysyła posły z uniwersałami,

Pociągając słusznemi, w nich obietnicami

Pierwszym dobrą nagrodę, późniejszym karanie,

Tą pobudką skwapliwszą aza żołnierz stanie

W Kurlandii sam zaraz obozem położył50,

Czym srogi na żołnierza przykład sobą włożył,

Stąd go wojsk ryżanów aż bezmiernie piecze

Stąd, iż żołnierz leniwo, tak mu zda się, wlecze

Skąd wzmógszy się choroba opanuje ciało51,

Które by w pięćset koni stawić Rydze chciało

Nie odjęła animusz, choć odjęła siły,

W takowym razie bywa i świat już nie miły.

Ledwie rot w obóz ze dwie w tym przybyło czasie.

100

105

110

115

121

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Bliżej Rygi pomykać rozkazanie zasię52,

Tej żądzy i choroba nieco wygodziła,

Ulżywszy trochę bólu zdrowiem dogodziła.

Ale jako opończa nie w czas po dżdżu bywa,

Nie w czas i po obiedzie z łyżkami przybywa53,

Tak z garścią do odsieczy przybywszy a późno

Nie po czasie dobrego zacząć mógł groźno54.

Ledwo by do obrony wystarczył potędze

I tę w drogę prowadzi dosyć szczupłą nędze:

Pięć chorągwi husarza, a siedem miał piechoty,

Jedną rajtar niespełna. Kozackiej lichoty

Trzy tylko55 w tej gromadzie puścił się pod Rygę,

Chcąc wiedzieć oblężeniem Gustawową ligę

Tam znalaz[ł] co do znaku dobrze sporządzono

Ludem, strzelbą warownie wszędzie osadzono,

Rajtarów nieco w polu przy piechocie stało,

Na tej straży pod ostróżek mężnie wbieżeć chciało56.

Puścił przodkiem kozaka, ten odparty rychło,

W tym, gdy usarz poskoczył, strzelanie ucichło.

Tamci bowiem za ścianą bliżej ich czekali,

Którzy zaś w polu byli Bogu ducha dali.

Kapitan z porucznikiem ten jezdny, on pieszy

Straciwszy lud pojmani57, gdy w ostróżek spieszy,

Od bramy samej wracał koń swój popędliwy

Za wartą już nalazszy nazad usarz chciwy

A też sztakiet sowity jakoby dziedziniec58,

By dobrze i zbiegli dałby zły gościniec

Hetman, kopiec sposobny upatrzywszy blisko,

Z dział w s[z]takiet bić wskazał, a takie igrzysko

Przez noc było. Nazajutrz Szwedowie batami

120

125

130

135

140

145

122

Jan Kunowski

Dziurę wszytką okryli po[d]jeżdżając sami.

Do lubego wypalać było puszkarzowi,

A Szwed wzajem z ostróżka kurzył usarczony.

Tam Szabłowski towarzysz z roty Siesickiego59

Zabit z działa na placu, stradał ducha swego.

Hetmanowi od ryżan pisanie z przewagą

W tym miejscu przyniesiono dwu chłopów odwagą.

Za tym sami i konie w ustawicznej pracy

Strzymać głodu nie mogli dłużej nieboracy,

Na piasku między mchami a Dźwiną pod borem

Odszedszy swej żywności opodal z taborem,

Stąd poprawy szukając poszli ku Nitawie60,

We trzech milach stanąwszy tydzień byli w sprawie61.

Azali Szwed małością wojska pobudzony,

Część ludzi jaką zemknie z fortec wyłudzony?

Tam puste miejsca dłużej wytrwać już nie dało,

Siła koni przy głodzie na tych dżdżach zmarniało.

Drogi inszej nie było oprócz do Nitawy

Tam z książęciem62 o wojnie było kęs zabawy,

Radząc, gdzie by Szwedowi po tego nie zdołał,

Ten zameczek królewskim ludziom zlecić wolał.

Książę lepak tuszyło nie na[j]gorzej sobie:

„Swych zamków sam dotrzymam, lecz posiłków tobie

Dać, Hetmanie, nie mogę, także przewodnika,

Chłop posłuszny być nie chce żaden urzędnika”63.

Owo Hetman o sobie i o wojsku radzić

Musiał, tylko książęciu namniej nie chcąc wadzić,

Pod Zalmojzą64 stanąwszy, posiłków wyglądał,

Przez Dźwinę już ryżanom odsiecz sprawie żądał.

Znowu ukazać Rydzę czatę wyprawuje,

150

155

160

165

170

175

123

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Tej do tego nie przyszło, niezgoda sprawuje65,

A ryżanie, traktatom chciwszy aniż wojnie,

Na każdy dzień z Gustawem namawiali hojnie.

Nie dziw, któż ich miał odwieść? Aza Pan Labary,

Co tego z chęcią żądał jako zdrajca stary?66

A Serydon67 oleju tyle nie miał w głowie,

Żeby dać odpór snadny ryskiej zdołał mowie.

Ojców naszych przypowieść, z epoki świat światem,

Nigdy Niemiec nie będzie Polakowi bratem68.

Dziś prawdziwą uznamy, ale baczyć tego

Siła ich nie dopuszcza, ochraniając złego

Tym porządkiem traktaty z Gustawem skończyli69,

Rok wytrwać bez przysięgi one[mu] zroczyli

Puścić wolno, kto zechce, ze wszystkim do Litwy,

Samym zawsze być wolnym, od wszelakiej bitwy.

Póki byli nie w garści, wszytko obiecywał,

Tę umowę po tydniu opak wynicował.

Puścił wprawdzie pókim nie, a na pierwszym wstępie

Pomknął by wędą głupków fortelem nie tępie.

Gdyż to słysząc, Dyjament tymże poszedł torem,

Słowy dawszy ustraszyć, jeśli Ryga worem,

Mnie go winować trudno wymawiać nie zgodzi70,

Prawda rzecz doświadczona, iż nienawiść rodzi.

Tak snadnie Gustaw miasto otrzymawszy sławne

Za sześć niedziel, nie więcej ich zarobki dawne

Wydarł z garści, niewdzięcznym bierze Pan Bóg dary71,

Tłumiąc hardych wyniosłość zwyczaj ryżan stary.

Na tym szczęściu nie przestał Gustaw wartogłowy,

Chce kusić o Nitawę, mając wstęp gotowy72,

Jesień barzo błotliwą, ta konnemu szkodzi.

180

185

190

195

200

205

124

Jan Kunowski

Brzegiem Muszy73 z swym wojskiem do Nitawy godzi,

Wodą armatę puścił a sam ciągnie sprawo,

W drodze żadnej przeprawy nie mając zabawo.

Chcąc uprzedzić pan hetman, wybiera się spieszno,

Acz nie ma pewnej wieści. Być to musi śmieszno,

W swym Państwie kalauza nie mieć przewodnika.

By najbardziej przepłacał, lecz rychlej szkodnika

W wojsku z Łotwy słyszałeś74; tego ta przyczyna,

Iż Szwed z chłopy łagodnie, gdzie zdarzy poczyna.

Rumor w wojsku inakszy: „Jaki pan taki kram”75,

Te o Szwedzie nowiny już u nitawskich bram.

Hetman z wojskiem dopiero ledwo Bowsk76 pominie,

Powódź wielka, by z wiosny, w lada rzece płynie,

Konie w błocie, do brzucha za kolana pieszy,

W takim razie na[j]mędrszy pewnie nie pośpieszy.

Wozów wszyscy odeszli, chcąc spieszniejszej drogi77,

Lecz w miejscu klejowatym dżdż zawadzał srogi;

Jednak dość spieszno, w mili, stanął od Nitawy,

Szwedy z gościńców wiodą pełno tej zabawy78.

Ci prawią, że już Gustaw dzień w Nitawie wtóry,

Nie strzeliwszy, otrzymał, by jeden raz który.

Takowa panów Niemców życzliwość na oku,

A nikt go się nie tykał, kiedy stanie w kroku

U dworu nie na wojnie, gdyż tu ledwo dwieście

Z nami było, mógłby je przyrównać niewieście.

Bez bitwy ci od mrozu sami pokurczyli,

A skarbowi i włości nieźle dokuczyli.

Nie mieszam Inﬂantczyków, którzy przez czas długi

Cnotliwie odprawują po dziś dzień posługi79,

Ale tych bardzo mało na palcach policzy,

210

215

220

225

230

235

125

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Który lepiej Polakom a niż Niemcom życzy80.

Drudzy rozdartą sztuką zwykli rzecz wygrawać

Jeden brat do Polaków, a drugi przedawać.

Do Szwedów na przemiany; tu syn a tam ociec.

I tak w swój z obopólnie nagalają kociec81.

Pan hetman tym poddaniem frasowliwy srodze82,

W gaju stanął z swym wojskiem na janiskiej drodze83

Od miasta tylko w mili bliżu tydnia trwając,

Na baczeniu, zastąpić Bowską drogę mając.

I tak z wojskiem do Muszy pod Ambork ciągnęli,

Żeby z obu stron rzeki brzegi osiągnęli.

Tam przybywszy do płytów najpierwsza robota,

W długo się przeciągnęła tej pracy ochota.

Gdyż rzeka i potężna a do tego bystra

Niegłupiego do mostu wymagała mistrza84.

Tę wiadomość Gustawus wziąwszy o przeprawie

Z tamtę stronę przybiega wojsko widzieć w sprawie.

Zrozumiawszy i miejsce i ludzi gromadę,

Na tym miejscu dać bitwę, uprządł spieszną radę.

Wychodzi wojskiem wszytkim z niemałą armatą,

Do obozu iść lasem85, upiwszy się na to,

Iż pieszemu na rękę a konnemu szkodzi,

Do tego podczas grudy ostrej na to godzi,

Muszą baty z armatą, wyprawił potężnie,

Jezdnym i pieszym wojskiem, następuje mężnie,

A prawie nad wieczorem, pod obóz się stawi,

Pieszych więcej na czoło niźli jazdy sprawi.

Książę hetman kircholmskiej chcąc nań zażyć sztuki,86

Męstwa dalej wyczerpnąć także i nauki,

Wojsko swe wywiódł w pole, idąc przed nim lek[k]o,

240

245

250

255

260

265

126

Jan Kunowski

Chcąc pociągnąć chciwe[go] od batów daleko,

Ale dziś mędrsze jajca niźli stare kury87,

Dawnych panów rozumem chcą przechodzić ciury.

Nie ruszył się nic dalej, póki lasu stało,

Nie dał w pole pociągnąć wojska bacząc mało.

Nazajutrz do Nitawy odwrót czyni spieszny,

Miejsce mając po sobie i czas zbyt ucieszny88,

Gdyż to rzecz dozornego być musi hetmana,

Wiedzieć gdy wstępnym bojem bitwa ma być dana,89

Ojczyzny wszytkiej całość na tym więc należy,

Za tym w tropy upadek po przegranej bieży.

Zwłaszcza z Wołoch pociesznej nie mając nowiny,90

Tudziesz żadnej nadziei o posiłek iny,

Łatwie pierwszym hetmanom bitwę szczęściu zwierzać,

By to: także i z garścią do wielkości zmierzać,

Gdy Ojczyznę w pokoju pod ten czas nie wali,

Grono małe straciwszy wiela nadziewali.

Rwać ich musi czatami, kto z miasta wychyli,

Mniejszą liczbę już Szwedów języki po chwili

Oznajmują książęciu, gdyż nie jedna droga

Śmiałości szwedzkiej była polską szablą sroga.

Już warta nie wystarczy więźniów dojrzeć wszytkich

I chleba nie nadąży dla tych gości brzydkich,

Do Birż91 je zasyłają, gdzie pobożna pani92

Dobrowolnie podjęła bogobojnej dani.

Każdodziennym obrokiem opatrując więźnie,

Za co w niebie stokrotno tam zapłatę weźnie93

Gustawów obrzydło sąsiedztwo takowe,

Swe zamysły odwrócił do Rygi na nowe,

Sam tylko potajemnie wybrawszy się przodem.

270

275

280

285

290

295

127

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

W Inﬂanciech, co załapie, zamyszlał przed lodem

Kokonauz94, ten na oku i potrzebny prawie,

Latem bez niego trudno myślić o przeprawie95.

W inﬂanską stronę ktemu port przestrzeńszy Dźwinę,

Szwedów wnet siedm chorągwi pod Kokonauz zwiną,

Kobron ten pułkownikiem starszym nad wszytkimi96.

Wszytkiego wojska czołem, rozkazując imi,

Rotę królewską Mendel Gustawową wodził97,

Z Karol Filipa98 Paulus99 też chorągwią chodził.

Królewskiego to brata i najmężniej stawił

Estończyków dwie roty, z nimi też wyprawił.

Jerzy Kurkin100 z chorągwią i Finlantczyk stary,

Ostatnią wodził ryski zdrajca on Labary.

Kilka petard przy sobie sporządzonych mieli,

Ten umysł pokusić się o Kokonauz wzięli.

Szpieg z Rygi hetmanowi dawa pewną sprawę,

Mianując dostatecznie królewską wyprawę:

„Pewnie do Kokonauzy z gotową armato101,

Dużo myślić, Hetmanie przydzie tobie na to”.

Pontus Wrangiel w Nitawie ich hetmani oba

Z wojskiem wielkim? Nie mniejsza królewska osoba.

Miejsce nader potrzebne opatrzone słabo,

Wybrańcami tak mężnie by moskiewską labo102,

Samemu się rozedrzeć trudno więc na dwoje

Przydzie godnym odprawić tę to drogę swoje.

Referendarz jest zacny ktemu ochłostany,

Ten się brał i w Moskwie już z sz[w]edzkimi pany103.

Jemu tę czatę zwierzyć, acz w tak brzydką drogę,

Stary ćwik za młodego rzuci zraz przez nogę,

Niż mniejsza do wygranej a pewna przyczyna,

300

305

310

315

320

325

128

Jan Kunowski

Przy wodzu doświadczonym bezp[i]eczniej poczyna.

Żołnierz każdy i śmiele natrze na raz wszelki

W Hanibalowej wojnie najdziesz przykład wielki.

Żmojdzkie zatym chorągwie jemu w rząd podają.

Tych były cztyry, tylko upitską przydają104

Wrangiel105 Sakien106 z rajtary, do tego piechoty

Acz kęse a jednakże trzy ich było roty107.

Konstantynowicz108 kozak, usarska samego,

Koni dwieście ogółem, tysiąc być wszytkiego109

Liczono, ale w drodze pochromiało siła.

Koni wszytkich. Przeto chromy w zad odsyła;

Mało więcej nad sześćset do bitwy przybyło,

Wszytkiego oraz pułku dość w rotach ubyło110.

Droga zła s[w]oje zaś śpieszne, było tą przyczyną.111

Dnia trzeciego stanęli tuż nad samą Dźwiną.

Wódz mądry upatruje okoliczność wszelką,

Czym przyczynę sporządził do wygranej wielką,

Wojsko w lesie do nocy wszytko zatrzymawszy,

Sam za dnia szedł nad brzegiem, dwie rocie wybrawszy:

Kozacką i piechotną. W noc dobrze wojskowi

Kazał ruszyć za sobą, chcąc to aby owi

Szpiegowie, którzy pilno za Dźwinę wglądali,

O dwu tylko chorągwiach Szwedom wiedzieć dali.

A sam przed Kokonauzem, od Dźwiny dwie mile

Po strugi wyprawiwszy, wytchnął przez dzień tyle.

Nazajutrz też chorągwie obie do przeprawy

Rozpuszczone przywodzi, słuchaj dobrej sprawy,

A drugie już zwinione, prędko przeprawuje,

Pozad usarza, rajtar na noc zostawuje.

Szpieg Szwedom o tym ludzie, co widział, znać daje,

330

335

340

345

350

355

129

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Kozak nasz nad Persję noclegować staje.

Iwanowski112, Golijan113 z tamtę rzeki stronę,

Konstantynowicz z owę kładzie swą obronę,

Tuż od zamku. W tym Kozak jeden tak ciekawy

W mili Szweda załapił, dziwne Boże sprawy114.

Starszemu przyprowadzą, zrozumiawszy z niego,

Każe swym być gotowo przede dniem do tego,

Żeby w sprawie stanęli. W tym się uspokoją115,

A tymczasem Szwedowie swoje kunszty stroją,

Ośmdziesiąt komonika dla języka pchnęli.

Horn116, będąc przełożony, skoro więc posnęli,

Pominąwszy i strażą i chorągwie przednię

Konstantynowiczową, aż ugadza śrzednię,

Iż on ogień rozłożył w tę nadzieję przednich,

Tych omackiem chybiono napadli poślednich.

Oni bronią jako to, gdy o skórę idzie,

Tymczasem Iwanowski z Golijanem przydzie,

Mężnie Szwedów napadną, a Szwedowie w nogi.

Konstantynowicz wypadł, nabrawszy się trwogi,

Połowa Szwedów pieszo umknęła do lasa,

Noc ciemna wybawiła wielu od tarasa.

Na szczęście usarz nocą nie natraﬁł na nie,

Inaksze by o wojsku sprawił Szwedom zdanie.

Wojsko czeka gotowcem dziennego świtania,

Przytym wieści starsze[go] na konie wsiadania,

W tym noc ciemna swój koniec zwyczajny odniosła,

Dzień niedzielny nastąpił, trąba miasto posła.

Rozkazanie do bitwy już gotowem wsiadać

Barzo rano w dzień święty, trudno było śniadać,

Tym porządkiem w tę drogę po sobie ciągnęli,

360

365

370

375

380

385

130

Jan Kunowski

Za Krzyczewskim strażnikiem przodek osiągnęli117.

Dwie chorągwie kozackie Iwanowski z przednią,

Konstantynowicz zasię tuż za nim z poślednią,

Wrangiel [z] swymi rajtary owych naśladował,

A Wrangla Hladowicki118 tudziesz upatrwał.

Po nim Kiet119 z piechotnymi, drugi Michałowski

Za nimi żmojdzki rotmistrz, porucznik Borowski120,

Po tym rota samego tuż szła pułkownika,

Przy swym strażniku nieco mając harcownika.

Wędziagolski z upitską naśladował rotą121,

Po nim Sakien, Golijan i z brzeską piechotą,

Ołdakowski122 po zadzie wszytkich naśladował,

Las gęsty, takiej sprawy po nas potrzebował.

Szwedowie u Kropimojz tuż jeziora stali123,

Mil dwie od Kokonauzu, trzy ryje zabrali:

W przedniej obie estońskie, a królewskie w przedniej

Labary i ﬁlandskie stojali w pośledniej.

Droga zła ubawiała niemało pośpiechu,

Strażnik nasz, w lesie stojąc, przysłuchiwa śmiechu,

Który Szwedzi sprawili, o wojsku nie wiedząc,

Pilno owi słuchają tuż na koniach siedząc.

Mały dzień ku nieszpornej nakłonił godzinie,

Wojsko wszytko zgromadza w małej dość rzędzinie.

W tym Szwedów kilka koni wracając się z sianem,

Napadli na piechotę przy gościńcu samem,

Dobosz w bęben na trwogę uderzył strwożony,

Przed nim wypaść pułkownik kazał ostrzeżony,

Nie doczekawszy wszytkich ściągnienia do kupy

Już na przedzie Krzyczewski gęste ściele trupy.

I Wrangiel posiłkować nie omieszkał prędko,

390

395

400

405

410

415

131

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

A wtym śmierć Krzyczewskie[go] załapiła wędko.

A Wrangiel postrzał odniósł w ramię lewe prawie,

W tydzień dał Bogu ducha w nieśmiertelnej sławie

Przednią ryją kozacy, Hladowicki, pieszy,

Wskok ogniem zapaliwszy, każdy swego cieszy.

Żmojdzka po lewej ręce tuż w [s]prawie stanęła,

Pułkownicza dopiero z lasu się garnęła,

Koń za koniem jako to w ciasnocie być musi,

Tam się garną gdzie ogień przednich Szwedów dusi.

A Pułkownik przypadszy chorążego zgromi,

Hatra nazad, tym słowem zapęd ich uskromi.

Odwrócą się, aż Szwedzi pod kornetem w kupie

Za rotmistrzem kłuseczkiem prowadzą niegłupie,

Równie gdy żubrów stado w puszczy dla robaków,

Cisnąc się, wywracają wciąż niemało krzaków.

Żmojdzkiej chorągwi w oczy pułkowniczej bokiem

Dość bliży podjechawszy, puszczą konie skokiem,

Za rotmistrzem i drzewek nieco ich ubieży,

Od strzelby gęstej w błocie kilka z końmi leży.

Lecz oraz pułkownicza skoro w Żmojdź ugodzą,

Z boku też ich drzewkami nie najgorzej szkodzą.

Acz połowa czeladzi nie przybyła z lasa,

Depcą w błocie skłótego resoluta Sasa.

Rotmistrz Paulus dość mężnie zabit bojujący,

Od brata Gustawowa tę rotę mający124,

Złotem kornet haftowan mając napis ten to:

Ire iuvat grato spatiosa per [a]equora vento∗

125

Nad okrętem ze złota, a na drugą stronę:

41∗ Ire iuvat grato spatiosa per aequora vento – z przychylnym wiatrem przez rozległe morza

miło się płynie.

420

425

430

435

440

132

Jan Kunowski

Sub umbra alarum tuarum∗, kładą swę obronę126.

Pod skrzydłami i cieniem złotem haftowanym.

I chorąży też zabit w boju spracowanym,

W tym królewska wystąpi tuż u śrzedniej ryje,

Pułkownicza niespełna czeladź gdzieś się wije.

Sam pułkownik na czele, chcąc rotę przywodzić,

Oni mówią: „Waruj nam, tym bardziej zaszkodzić,127

Twoja rzecz upatrować posiłki a wcześnie,

Pomni na swą powinność oddawać docześnie”.

A w tym Je[go] chorąży nie dotrwał gromady128,

Życząc nagłej z Szwedami towarzystwu zwady,

Koń rozpacznie wypuścił wpośród samej roty,

Która zbyt gęsto stała zaledwie aż groty,

Dziurę uczynić mogą pchnąwszy na dół Szweda,

Gdyż ten naród inaczej tylu tobie nie da.

Drzewek całych połowa roty już nie miała,

Tam na pierwszym podkaniu więcej postradała129.

Jednak pierchać przymuszą tego kiryśnika,

Chorążego na ziemię zwalą miłośnika.

Wołają Szwedzi: „Fort, fort, her Henryk” u diabła.

Skoro mu hełm strącono, rozwaliła szabla

Głowę w poły, a bliski był królewski krewny,

Więźnie prawili, iż zań byłby okup pewny130.

Chorąży pułkowniczy będąc w gęstej strzelbie,

Postrzał w nogę otrzymał, Bóg strzegł że nie we łbie131,

Gdyż ci w oko, a w garło więcej ugadzali,

Nasi ich pałaszami wzajem wychładzali.

W tej wrzawie Labarego nie starszy dragoni,

Jeziorem w las piechotą uciekli nieznani,

Iż konnego lód znosić nie mógł w tej pogoni,

42∗ Sub umbra alarum tuarum – pod ochroną twych skrzydeł.

445

450

455

460

465

470

133

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Zdrowie woleli uwieść aniżeli koni132.

A Finlandskie kornety z boków obskoczone,

Po ryjach różno byli także posieczone.

Ogień pożarł ostatek, kto jedno od strachu

Wpadł do gorającego bez pamięci dachu.

Królewski biały kornet haftowany złotem

Zakradziony nie mógł być naleziony potem.

Przy chorążym tuż drzewce od niego leżało,

Łakomemu na złocie więcej należało,

Niżeli sławie dobrej, nielza temu radzić,

Trudnić cnotę w łakomstwo od wieku wprowadzić133.

Trzeci kornet czyrwony jednostajny wzięty,

Czwarty żółty a czarny szachownicą jęty.

Przez Piotra Mrowińskiego134 przywojca zabity,

A chorąży pojmany człowiek znamienity,

Piąty błękitny złotem wszytek malowany,

Szósty takiż z czyrwonym sercem oddawany,

Z siódmą wszedł chorągwią Labary przechera,

Często się więce naszych ochoczo napira.

W tym jako dnia mglistego obłok ciemnej nocy

Skwapliwie przyśpiał Szwedom właśnie ku pomocy,

Gdy ich omal na koniach poganiało w drogę,

Więcej lasem gęstwiną mknęli pieszkiem nogę.

W tym petardy w ostatniej ryi zagorzały

Okoliczne chałupy od strachu zadrżały.

Trzy jednak zamoczone pułkownik otrzymał,

Ale bez materyji mały pożytek miał,

A żołnierz się powściągnął od dalszej pogoni,

Przedsię Szwedzi od chłopów złej nie uszli toni.

Konie więcej nie mogli tej ponosić pracy,

475

480

485

490

495

500

134

Jan Kunowski

Gdyż by dalej musieli pchnąć się nieboracy.

Wzdychał na to pułkownik, iż wątku nie stało,

Widząc koni w swym pułku zdrowych barzo mało135.

Czemu gwoli dopędzić szczęścia zawziętego

Nie mógł dalszym impetem, zwłaszcza czasu tego.

Za takowe zwycięstwo oddał Bogu chwały,

Za wielkie dobrodziejstwo tylko tendar mały.

Kończąc rym mój to powiem: precz się Szwedzi śmieli,

Gdy na nie nasi ludzie już uderzyć mieli.

Przeto iż swego Horna pieszo z nocnej czaty

Oglądali, on w błocie swe pomazał szaty.

Ktemu dał sprawę, iż był od Kozaków bity,

Stąd ogółem sprawili śmiech niepospolity.

Gosiewski zacny ten śmiech wnet im w płacz obrócił,

Tak ich w Moskwie pod Białą z Ewerd Hornem skrócił136.

Za tym ten, co to jego nie ciosana muza,

Chwali Boga, iż w ten czas nie oberwał guza.

To, com widział prawdziwie, wyraził dla drugich,

Wybaw Panie nędznego od służb dalej długich.

505

510

515

520

135

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Do Czytelnika łaskawego

Za promocyją nieboszczyka Pana Wojewody [Aleksandra K.

Gosiewskiego] Dobrodzieja swego zostawsz[y] czernikowskim

kapitanem r[oku] P[ańskiego] 1622 pluribus distentus non valebat ad

singula sensus 43. Przeto też ani się być zdarzyło z nieboszczykiem u Liny

Mojze w napadnieniu na Szwedy137 Tatumirski Prokop138 zginął,

Pan .....a pojmany był139. Po tym całe Gustawowe wojsko na sobie

o Awikszty zatrzymał odważnie w drugiej ekspedycyją impet Szwedy

na obóz uderzenia wytrzymał mężnie kilka fortec wziął potężnie.

Na koniec w bród przebywszy Dźwinę, Dalę140 dobył i Puntusa od

pustoszenia swej ziemi do Rygi wrócił nie wcześnie141. O tym się pisać

nie mogło w absencyji, ani się żołdakowi godziło bawić na powieść

cudzą rycerskie[go] dzieła pisaniem. Tym się ode mnie kontentuj, co

moje oko widziało. A za tym miej się dobrze.

a wyraz nieczytelny.

43∗ pluribus distentus non valebat ad singula sensus – ponieważ byłem zajęty wieloma spra-

wami umysł mój nie mógł pojąć szczegółów.

136

Jan Kunowski

Przypisy

1 Chodzi o wyprawę wojenną wojsk Rzeczypospolitej pod naczelnym dowództwem

Jana Karola Chodkiewicza przeciwko armii tureckiej w 1621 r.

2 Parafraza sentencji: Occasio in bello amplius solet iuvare, quam virtus. V,

Epitoma Rei Militaris, 3, 26.

3 Krzysztof Korwin Gosiewski, pisarz litewski, referendarz litewski, od 24 V

1639 r. mianowany wojewodą smoleńskim. Zmarł w styczniu 1643 r. J. W,

Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego 1386-1795, Kraków 1885,

s. 53; J. P, Gosiewski (Gosiewski) Krzysztof Korwin, PSB, t. VIII, s.

342-343.

4 Parafraza fragmentu mowy Cycerona, Pro Rabirio Perduellionis Reo (29): Non est

ita, Quirites: neque quisquam nostrum in rei publicae periculis cum laude ac virtute

versatur quin spe posteritatis fructuque ducatur.

5 Cyceron wypowiedział podobne myśli w mowach: Philippicae (9, 15), Ad

Familiares (10, 10).

6 Por. np.: S, Epistulae Morales (Liber secundus, 16, 8).

7 S. H, Gosiewski Aleksander, PSB, t. VIII, s. 339-340.

8 Zob. S A, Epist. 22, Patrologia Latina, vol. 18.

9 Por. C, De oratore (Liber secundus, 36).

10 Mowa o poselstwie Krzysztofa Korwina Gosiewskiego do Francji w celu uwolnie-

nia królewicza Jana Kazimierza zatrzymanego na rozkaz kardynała Richelieu. Po

kilkutygodniowych pertraktacjach udało mu się uzyskać zwolnienie królewicza

w zamian za deklarację, że Rzeczpospolita nie będzie wiązać się z państwami po-

zostającymi w stanie wojny z Francją. Wyjazd z Paryża wraz z Janem Kazimierzem

nastąpił 30 III 1640 r. M. S, Francja wobec Polski w dobie wojny trzy-

dziestoletniej 1618-1648, Poznań 1986, s. 253 i n.

11 Sens: Jan Kunowski oddaje dzieło w ręce Krzysztofa Korwina Gosiewskiego z proś-

bą o jego ocenę. Jeżeli wojewoda smoleński uzna, iż inne utwory są bardziej godne

do przedstawienia osoby Aleksandra Gosiewskiego nie będzie miał o to autor żalu.

Należy pamiętać, iż Kunowski nie był jedynym, który pisał utwory poświęcone

wojewodzie smoleńskiemu. Przykładem jest Krzysztof Krzyczewski, który w 1622

r. napisał wiersz pochwalny pt. Pamiątka nieśmiertelna sławnej pamięci Jerzemu

Korwinowi Gąsiewskiemu synowi Alex. Gąsiewskiego. W. A. M,

Piśmiennictwo polskie, od czasów najdawniejszych aż do roku 1830, t. III, Warszawa

1852, s. 687-688.

12 Mianowany został wojewodą smoleńskim 15 VI 1625 r. J. W, op. cit., s. 52.

13 Zob. biograﬁę Gustawa II Adolfa: Z. A, Gustaw II Adolf, Wrocław 1996,

passim.

137

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

14 Nieudana obrona Inﬂant doprowadziła do silnych ataków na dworze królew-

skich odnośnie postawy wodza, dowódców i żołnierzy; zob. J. Radzimiński do K.

Radziwiłła, 16 XII 1621 z Warszawy, AGAD, AR V, nr 12789.

15 Karol IX Sudermański, król Szwecji w latach 1604-1611 z dynastii Wazów.

16 Gustaw II Adolf Waza – król Szwecji w latach 1611-1632, syn Karola IX

Sudermańskiego.

17 Annenburg, łot. Anebergas (dawniej Amburga) – wieś w Kurlandii położona nad

rzeką Aa pomiędzy Mitawą a Bowskiem. SGKP, t. 1, s. 39.

18 Gustawem II Adolfem.

19 Chodzi o odwetową wyprawę Porty Ottomańskiej po klęsce wyprawy do Mołdawii

Stanisława Żółkiewskiego. Sejm roku 1620 skupił się na obronie Podola. Na

obronę Inﬂant przeznaczono jedynie 1200 husarzy, 500 rajtarów, 200 koza-

ków oraz 1000 piechoty. Jedynie szlachta inﬂancka miała wspomagać działania

na froncie północnym, do pomocy załączono Tatarów i wybrańców z terenu

WKsL. J. P, Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620

i 1621, Wrocław 1983, s. 110; H. W, Wojna polsko-szwedzka w Inﬂantach

1621-1622, „Zapiski Historyczne” 56 (1991), 4, s. 46.

20 Wojsko transportowano do Inﬂant przy pomocy 148 statków. Ē. J,

Miasto Ryga i twierdza Dźwinoujście w czasie wojny polsko szwedzkiej 1600-1621,

„Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska” 12 (1998), s. 30.

21 Chodzi o negocjacje polsko-szwedzkie dotyczące przedłużenia rozejmu. Komisarze

Zygmunta III Wazy dopiero 2 VI 1621 r. wystosowali list do hetmana polnego

Krzysztofa Radziwiłła z wiadomością o zerwaniu układów. AGAD, AR II, nr 753,

k. 1-2.

22 Mimo konstytucji sejmowej z 1620 r. która przewidywała utworzenie armii

w Inﬂantach, król nie zdecydował się na organizowanie wojsk do czasu zakoń-

czenia negocjacji dyplomatycznych ze Szwecją. Listy przypowiednie Krzysztof II

Radziwiłł otrzymał dopiero 16 VI 1621 r. Wówczas już możliwości mobilizacyjne

w WKsL były ograniczone, gdyż wcześniej tworzono roty na wyprawę przeciw

Turcji. H. W, op. cit., s. 46-47; Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 3 III

1621 z Warszawy, BUWil. f.1–1011, k. 22v.; K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy

30 VI 1621 z Wilna, [w:] Sprawy wojenne i polityczne, Paryż 1859, s. 21.

23 Krzysztofa Radziwiłła możliwości mobilizacyjne były oceniane bardzo wysoko rów-

nież przez Zygmunta III: masz i wziętość między ludźmi rycerskimi i sposób do pręd-

kiego ich zaciągnięcia. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 3 III 1621 z Warszawy,

BUWil. f.1–1011, k. 23.

24 Diament – forteca położona przy morzu nad brzegiem rzeki Dźwiny, dwie mile

oddalona od Rygi. Strzegła ona ujścia Dźwiny i była miejscem poboru cła. SGKP,

t. II, s. 239; Ē. J, op. cit. s. 19-33; A. G, Z kroniki Sarmacji

europejskiej, wyd. K. J. T, Kraków 1860, s. 325.

138

Jan Kunowski

25 Krzysztof II Radziwiłł wiedząc o agresji szwedzkiej 3 VII 1621 r. posłał uniwersał

do Jana Szwarchofa, by niezwłocznie objął w posiadanie Dźwinoujście. Wobec

opieszałości rotmistrza książę wysyła kolejny list pełen grozy i strachu aby spiesz-

no szedł na Dyjament. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 251v.-252v (dalej:

Diariusz). Komendant poddał twierdzę Szwedom 2 X 1621 r. Skazany za ten czyn

na karę śmierci, później jednak uniewinniony. Ē. J, op. cit., s. 29, 31.

26 Właściwie Gabriel Ceridon (Seridon) – żołnierz pochodzenia francuskiego, od

1617 r. dowódca dragonii Krzysztofa II Radziwiłła, dwa lata później przyjęty na

żołd Rzeczypospolitej. W latach 1621-1622 rotmistrz rajtarski. W Rydze dowodził

oddziałem 200-konnym. Część żołnierzy utracił podczas obrony, a po kapitulacji

wyszedł z miasta i udał się do obozu, gdzie „trzymał się ladajako”. W dalszym ciągu

kampanii legitymował się oddziałem 100-osobowym, który został rozwiązany po

transakcji mittawskiej 23 VIII 1622 r. Sprawy wojenne i polityczne, s. 222, 315;

Wojsko króla JMci do Inﬂant 1621, AR II nr 779; U. A, W służbie

hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640),

Warszawa 2004, s. 363.

27 Właściwie Wilhelm de la Bur (Barre, Bar) – obok Gabriela Ceridona dowódca

obrony ryskiej. Ē. J, op. cit., s. 31.

28 Rotmistrze rot rajtarskich – Gabriel Ceridon i Wilhelm de la Bur w czerwcu 1621

r. otrzymali rozkaz stacjonowania w Rydze i rozpoczęcia tam prac remontowych

fortyﬁkacji. Diariusz , k. 250v.-251.

29 Mowa o nabytkach terytorialnych, które Moskwa straciła na rzecz Szwecji. W ra-

mach porozumienia szwedzko-moskiewskiego z XI 1608 r., ustalono, że w za-

mian za wysłanie szwedzkiego ekspedycyjnego korpusu liczącego 5000 żołnierzy

i oﬁcerów przeciwko wojskom Dymitra samozwańca i polskim sojusznikom,

Rosja odstąpi miasto Korelij z powiatem i wyrzeknie się pretensji do Inﬂant. W.

W. P, Popytka wojennyh reform w Rossii naczala XVII wieka, „Woprosy

Istorii” 11 (2003), s. 130-131. Od 1610 do 1617 r. toczyła się wojna zakończona

pokojem w Stołbowo (27 II 1617 r.), na mocy którego Szwedzi odcięli Moskwę od

Morza Bałtyckiego zatrzymując Kexholm (Käkisalmi lub Priozersk) oraz prowincję

Ingrię. Zob. England and the North: e Russian Embassy of 1613-1614, ed. M.

J, N. R, trans. P. Bushkovitch, Philadelphia 1994, passim.

30 Chodzi o nieudane działania wojenne Karola IX Sudermańskiego w Inﬂantach.

Zob. S. H, Wojna inﬂancka: 1600-1602, Warszawa 1938, passim; I,

Wojna inﬂancka 1603-1604, [w:] Studia Historica. W 35-lecie pracy naukowej

Henryka Łowmiańskiego, Warszawa 1958, s. 295-307.

31 Mowa o przygotowaniach Gustawa II Adolfa do wyprawy na Inﬂanty. Nowatorskie

działania organizacyjno-prawne zostały omówione we wstępie.

32 Jakob Pontusson de la Gardie (1583-1652): w latach 1606-1608 służył pod ho-

lenderskim wodzem Maurycym Orańskim, od 1609 r. na usługach szwedzkich.

139

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

Wysłany do Rosji jako sojusznik Wasyla Szujskiego (brał udział w bitwie pod

Kłuszynem) od 1610 r. prowadzi z Moskwą wojnę zakończoną w 1617 r. pokojem

w Stołbowie. Od 1613 r. był tajnym radcą dworu, 1619 r. gubernatorem Estonii,

a dwa lata później zostaje generalnym gubernatorem Inﬂant. Biographiskt Lexicon

öfver namnkunnige Svenska Män, Upsala 1838, s. 83-97.

33 Hermann Wrangel (1584-1643), szwedzki wojskowy i polityk, ojciec Karola

Gustawa Wrangla. Doświadczenie wojskowe zdobywał już u Karola IX

Sudermańskiego, od 1621 r. marszałek polny. E. C, Lives of the Warriors of the

irty Years War: Warriors of the 17th Century, London 1865, s. 503.

34 Fryderyk Joachim Mansfeld hrabia Heldrungen – generał szwedzki biorący udział

w kampanii w Inﬂantach na początku XVII w. Brał udział w próbie zdobycia Rygi.

Doprowadził do zajęcia Dźwinoujścia w 1608 r. W. H, Wojny bałtyckie,

Bydgoszcz 1938, s. 240-243; Ē. J, op. cit., s. 23-27.

35 Samuel Cockburn (Cobron) (1574-1621) – szkocki żołnierz służący od 1606 r.

w Szwecji. Najpierw w randze kapitana w Inﬂantach, od 1610 r. w Rosji. Brał

udział w szturmie na Nowogród Wielki w 1611 r. i na Parnawę sześć lat później.

Umarł w XII 1621 r., został pochowany w katerze Abo. A. G, A century

of Scottish Governorship in the Swedish Empire, 1574-1700, [w:] Military Governors

and Imperial Frontiers c. 1600-1800: A Study of Scotland and Empires, ed. A.

M, Leiden 2003, s. 57-59; D. D, Scotis-Scandinavian links in

Europe and America, 1550-1850, Baltimore 2005, s. 16.

36 Prawdopodobnie Karl Knutsson (Carl Carlson) Gyllenhjelm (1574-1650),

głównodowodząc ﬂotą podczas ofensywy 1621 r. Biographiskt Lexicon, s. 316-323;

A. F, Berättelser ur svenska historien, Stockholm 1846, s. 143-144. Istnieje

możliwość, że autor utożsamia „Karolisana” z Richardem Clerckiem – Szkotem

służącym w stopniu admirała w Szwecji (zm. w 1625 r.). Trudności identyﬁkacyjne

wynikają z wielu przedstawicieli tej samej rodziny piastujących wysokie stanowiska

w marynarce szwedzkiej. Przykładowo w tym czasie odnajdujemy: Johan Clercka,

który również był admirałem i Szkotem (w starszych opracowaniach łączono obie

postacie), Richarda Clercka młodszego (1604-1668), który służył na morzu jako

kapitan i został wiceadmirałem, a również Sandersa Clercka który przewodził

szwedzką ekspedycją w 1638 r. na Delewary. Ponadto sami Szwedzi znacznie prze-

kształcali ich imiona i nazwiska. Naszą postać nazywano „Klerikus”, stąd być może

dalsze przekształcenia nazwiska przez Kunowskiego. Przykładowo: Rikskansleren

Axel Oxenstiernas skrifter och brefvexling, wyd. C. G. S, Stockholm 1961,

s. 48, 777; J. B, B. L, Scots in Sweden, Stockholm 1962.

37 Parnawa – miasto w Inﬂantach zajęte przez Szwedów w 1617 r. Po nieudanej dy-

plomatycznej próbie jej odzyskania rok później, miasto to na trwałe przeszło we

władanie Szwedów. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 10 XII 1618 z Warszawy,

BUWil. f. 1–1011, k. 14v.; SGKP, t. VII, s. 868-869.

140

Jan Kunowski

38 Wbrew zapisowi w rękopisie prawdopodobniejsza lekcja wyrazu: drugi – w odnie-

sieniu do drugiej spisy.

39 Mamy opis nowoczesnego stosowania wojsk pieszych. Jest on zgodny z reforma-

mi piechoty rosyjskiej w 1609 r. przeprowadzonymi przez oﬁcerów szwedzkich

– Jakuba de la Gardie i Christiana Zomme. Skupili się na tworzeniu polowych

umocnień: niewielkich ziemno-drewnianych ostrożków i tzw. „hiszpańskich ko-

złów”. Żołnierze wyszkoleni na modę holenderską: uzbrojeni w broń palną i długie

piki byli w stanie oprzeć się polsko-litewskiej jeździe. Jakub de la Gardie doskonale

zorientowany w wojskowości staropolskiej zastosował rozwiązania przetestowane

wcześniej w Moskwie. W. W. P, op. cit., s. 130-132.

40 Tym samym reforma jazdy, polegające na zamianie sposobu walki z oddawanie

salw z pistoletów (caracole) w konnice atakującą wroga w walce wręcz uszykowa-

ną w trzy rzędy nastąpiła dopiero po roku 1621. Nastąpiło to w wyniku recepcji

wzorców litewsko-polskich. R. B, e Army of Gustavus Adolphus, (2):

Cavalary, Oxford 2005, s. 23-24.

41 Tym samym system mostów i pontonów wojskowych nie był jeszcze rozbudowany

jak miało to miejsce chociażby podczas potopu szwedzkiego; por. P. S,

Artyleria szwedzka i polska artyleria koronna w dobie Potopu – próba porównania.

Przyczynek do historii wojen Rzeczypospolitej ze Szwecją, „Studia i Materiały do

Historii Wojskowości” 42 (2006), s. 24-25, 29.

42 Mowa o bastionie zwanym Bramą Piaskową, wzmocnioną fosbreją i szańcem

(półksiężycem). Jednocześnie przez ten bastion prowadziła droga na Kieś (niem.

Wenden) – będącą stolicą województwa wendeńskiego. Bastion położony był na

północnym wschodzie murów miejskich Rygi. W. M, Wojny polsko-

szwedzkie 1600-1629, [w:] Polskie tradycje wojskowe, t. 1, red. J. S,

Warszawa 1990, s. 244.

43 Określenia stosowane przez Jana Kunowskiego na oznaczenie admirała szwedz-

kiego (Karla Knutssona Gyllenhjema) – Karolisan lub Karoliżan – było w użyciu

elit Rzeczypospolitej. Zob. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 6 VIII 1618 z

Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 10v.

44 Prawdopodobnie mowa o tzw. „Nowym szańcu” znajdujący się pomiędzy

Dźwinoujściem a Rygą. Został on zniszczony w wyniku prowadzonych działań

wojennych 14 IX 1617 r. Ē. J, op. cit., s. 29.

45 Pułkownik Samuel Cockburn zdobył wyspę leżącą naprzeciw zamku ryskiego

zwaną Czerwoną Wieżą. Zbudował wówczas rozbudowany system umocnień

ziemnych, które zwano później „skans Cobron”. Był on komendantem tego niew-

ielkiego fortu do śmierci jeszcze w 1621 r. A. Gro sjean, A century of Scottish

Governorship in the Swedish Empire, 1574-1700, [w:] Military Governors and

Imperial Frontiers c. 1600-1800: A Study of Scotland and Empires,

ed. A. M, Leiden 2003, s. 57-58, 78. Umocnienie to odegrało znaczą-

141

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

cą rolę podczas Wielkiej Wojny Północnej; zob. R. M. H, Charles XII of

Sweden, New York 1969, s. 117, 145-147;

46 Wielka rola wojsk inżynieryjnych została zauważona przez Krzysztofa II Radziwiłła,

który dążył do przekształcenia w „kopaczy” wybrańców. H. W, Wojna

inﬂancka 1625-1629, „SMHW”16 (1970), 1, s. 36.

47 Krail – holender, pracujący dla rady ryskiej jako inżynier. Ē. J, op. cit.,

s. 30. H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 52 utożsamia go z Krelem, który

rzekomo miał pochodzić z Danii.

48 Główny atak skierowany był na Bramę Piaskową, gdyż znajdowała się ona nieopo-

dal wzgórz, które pozwalało prowadzić dogodny ostrzał. Opis wzmacniania ba-

stionu przez ryżan w historiograﬁi był nieznany. Podawano jedynie, że gorące kule

mieszkańcy gasili świeżo zdzieranymi z bydła skórami i gnojem. W. M,

op. cit., Warszawa 1990, s. 244; Ē. J, op. cit., s. 30.

49 Gustaw II Adolf zgromadził żołnierzy z prowincji Dalekarlii, którzy znając się na

górnictwie, rozpoczęli zakładać miny. J. F. H, e Life of Gustavus

Adolphus: Surnamet the Great, King of Sweden, London 1838, s. 74.

50 Krzysztof II Radziwiłł z Wiżun udał się do Birż (20 sierpnia), by pięć dni później

przenieść się do Radziwiłowa. Dopiero 27 sierpnia wojsko stanęło w obozie pod

Zalmojzą. Diariusz, k. 256-256v.

51 Ciężka choroba hetmana trwała od 25 sierpnia do 10 września 1621 r. Diariusz, k.

256v.

52 Obóz wojskowy został przesunięty do Balden Mojzy.

53 Ale jako opończa nie wczas po dżdżu bywa, nie wczas i po obiedzie z łyżkami przy-

bywa – nieznane powiedzenie żołnierskie oznaczające zbyt późne pojawienie się

pomyślnej sytuacji lub zdarzenia. Zob. R. G, Wojsko w siedemnastowiecznych

przysłowiach polskich zebrane przez Salomona Rysińskiego i Andrzeja Maksymiliana

Fredrę, „Szczecińskie Studia Historyczne” 12 (2000), s. 53-67.

54 Na wieść posłańca z Dźwinoujścia o krytycznym położeniu Rygi, nada chory

Radziwiłł 8 września na czele 900 żołnierzy komunikiem wyrusza na odsiecz.

Diariusz, k. 257-257v.

55 Popis odbył się 4 IX 1621 r., na którym ustalono skład armii na 450 husarzy, 220

kozaków, 400 żołnierzy pieszych i 250 wybrańców. Diariusz, k. 257-257v.

56 Opisana jest próba przedarcia się do Rygi podjęta 9-10 IX. Zob. Diariusz, k.

258-258v.

57 Byli to pierwsi oﬁcerowie złapani w niewolę podczas tej operacji wojennej. Stąd tak

wielka ich waga. Hetman niezwłocznie informuję króla o więźniach (o wszystkiem

z tych dwóch więźniów, kapitana i porucznika, W. K. Mość rozumieć raczysz). Misję

tą Radziwiłł polecił Dzitrzykowi, który miał tych więźniów pilno strzec aby nie

pierzchneli. Pojmani mieli uzmysłowić Zygmuntowi III jak daleko posunięte przy-

142

Jan Kunowski

gotowania przeprowadził Gustaw II Adolf na tą wyprawę oraz ukazać dysproporcję

sił. Sprawy wojenne i polityczne, s. 69-71.

58 K. Radziwiłł do Zygmunta III Wazy z Balden Mojzy 25 IX 1621 r., [w:] Sprawy

wojenne i polityczne, s. 83: obóz swój od miasta wałem, a od Inﬂant rowem i sztache-

tem obwarował, że nam do Dyamentu przejścia zaległ.

59 Malchior Dowmont S(i)esicki h. Bawola Głowa (Nies. VIII, s. 370-371).

Marszałek wiłkomirski, dowodził chorągwią husarską w 1621 r. Sprawy wojenne

i polityczne, s. 38, 206, 221; U. A, op. cit., s. 352.

60 Mitawa (łot. Jelgawa, Nitaure)– miejscowość w Inﬂantach, niegdyś stolica

Kurlandii i Semigalii. SGKP, t. VI, s. 508.

61 Wojska powróciły na gościniec Mitawski pod Szkaden, niecałą milę od Rygi, a 13

IX wróciły do Balden Mojzy. Diariusz, k. 258-258v.; Sprawy wojenne i polityczne, s.

75-76; H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 52-54.

62 Mowa o spotkaniu Krzysztofa II Radziwiłła z Fryderykiem Kettlerem 13-15 IX

1621 r. Autor pod tytułem „księcia” rozumie Fryderyka Kettlera, Radziwiłła zaś

tytułuje hetmanem.

63 Na tym tle pomiędzy Krzysztofem II Radziwiłłem a Fryderykiem Kettlerem nara-

stał konﬂikt. Hetman zarzucał księciu, że szpiegów, kałuzów dodwawć mu nie chcia-

no, książę zaś twierdził że wojsko grabi jego włości. Diariusz, k. 268v.

64 Neuterany – wieś w dawnym powiecie lucyńskim. SGKP, t. VII, s. 25.

65 Czatę pod dowództwem Krofta w sile 500 żołnierzy wysłano dopiero 22 IX.

Diariusz, k. 259v.-260.

66 Wilhelm de la Bur, por. przyp. 27. Zdrada rotmistrza w służbie Rzeczypospolitej

była żywo dyskutowana, a obecność we wrogiej armii szwedzkiej podkreślana. A.

K. Gosiewski do K. Radziwiłła b. m. i d. w., AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 18.

67 Odmienna wersja nazwiska – Gabriela Ceridona (Seridona).

68 Właściwie: póki świat światem, nie będzie Niemiec Polakowi bratem. Jest to najstar-

sza znana wersja przysłowia. Dotychczas najwcześniej odnotowane pochodziły z lat

50-tych XVII w. Odwołanie się autora do „przypowieści ojców” świadczy o XVI-

wiecznej genezie przysłowia. J. K, Mądrej głowie dość dwie słowie.

Pięć centuryji przysłów polskich i diabelskich tuzin, t. II, Warszawa 1975, s. 199-201.

69 24 IX 1621 r. Gustaw Adolf pokazał przedstawicielom miasta postęp prac oblęż-

niczych, co zmusiło radę miejską do złożenia dzień później kapitulacji, o której

wojska litewskie dowiedziały się 26 IX. Słabo umocniony zamek również musiał się

poddać. Diariusz, k. 260v.; Ē. J, op. cit., s. 31.

70 Jana Szwarchof poddał twierdzę 2 IX rzekomo żadnego gwałtu nie maiąc tylko się

lękając przegróżek szwedzkich. Wypuszczony z twierdzy, dotarł do obozu 7 X. Na

miejscu zorganizowano sąd nad oddziałem i dowódcą uznając ich winnych podda-

143

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

nia umocnienia. Diariusz, k. 260v., 261v.-262v., 266; A. S, Walka

o Bałtyk, Lwów 1904, s. 321.

71 Jan Kunowski niesłusznie przypisuje Gustawowi II Adolfowi represje ekono-

miczne skierowane przeciwko Rydze. W rzeczywistości Ryga nie tylko zachowała

dotychczasowe przywileje, ale otrzymała całe starostwo lemsalskie, prawo wysy-

łania dwóch przedstawicieli do Riksdagu. Jedynym żądaniem szwedzkim było

oddanie zamku w pełny zarząd wojskowy oraz opuszczenie miasta przez jezuitów

(którym skonﬁskowano księgozbiór znajdującym się w kolegium jezuickim).

O. G, Rome and the Counter-Reformation in Scandinavia: e Age of

Gustavus Adolphus and Queen Christina of Sweden, 1622-1656, Leiden 1992, s.

63-64; Ē. J, op. cit., s. 32.

72 Wojsko litewskie otrzymało wiadomość o zagrożeniu Mitawy 11 X. Diariusz, k.

262v.

73 Musza – (Mucha, niem. Muhs) rzeka w Inﬂantach. SGKP, t. VI, s. 815-816.

74 J. M. J. K, Obserwacje do wojennych operacji i akcji, Biblioteka

Kórnicka, sygn. 659, k. 93 podkreśla ich wagę: tych kałauzów trzeba dość, powinni

bydź wierni, dobrze drogę znający. Przestrzega jednakże trzeba zawsze przy nich

mieć wartę, a osobliwie bobrze ich pilnować (...) bo i między niemi bywają szpiegowie

często.

75 Sens: wojska szwedzkie w przeciwieństwie do litewskich nie dopuszczają się grabie-

ży na ludności cywilnej. Szerzej o postawie autochtonów we wstępie.

76 Bowsk – miejscowość w powiecie mitawskim w Kurlandii, od 1609 r. posiada

prawa miejskie. SGKP, t. I, s. 343.

77 Aby przyśpieszyć marsz, pozostawiono wozy pod nadzorem oboźnego wojskowego

Andrzeja Przystanowskiego i ruszono komunikiem. Diariusz, k. 263.

78 Przypadkowe spotkanie ze Szwedami nastąpiło 15 X, milę od Mitawy. Przednia

straż wojsk litewskich zaatakowała oddziały szwedzkie wysłane po żywność, zabija-

jąc około 100 żołnierzy, wielu schwytano. Na torturach dowiedziano się o zdoby-

ciu miasta. Diariusz, k. 263v.-264.

79 Podczas odsieczy Gosiewskiego pod Kokenhauzen ze szlachty inﬂanckiej wywodził

się m.in. Ewald Sacken (Saken) oraz Jerzy Wrangel (który poniósł śmierć podczas

tej wyprawy). Jan Kunowski w powyższym wersie zaznacza ich bohaterstwo. Por.

U. A, op. cit., s. 52, przypis 110.

80 O polonizacji szlachty inﬂanckiej zob. A. S, Spolonizowane rodziny inf-

lanckie, [w:] Nuntius Vetustatis. Prace oﬁarowane Profesorowi Jerzemu Wisłockiemu,

red. A. B, R. T. P, http://www.bkpan.poznan.pl/old/

JW70/kampen.htm (z 12 III 2007 r.).

81 Taktyka polegająca na asekurowaniu się rodów poprzez stawanie w przeciwstaw-

nych obozach (tak w stosunkach wewnętrznych jak i podczas wojen) wydaje się

być charakterystyczna dla epoki. Zob. E. D-U, Michał

144

Jan Kunowski

Kazimierz Radziwiłł wobec linii birżańskiej w okresie potopu szwedzkiego, „SMHW”

43 (2007), s. 115-120.

82 Wówczas Krzysztof II Radziwiłł 16 X zorganizował radę wojskową, w której brali

udział rotmistrzowie oraz Fryderyk Kettler. Zdecydowano się nie podejmować

walnej bitwy i założyć obóz pod Annenbergiem. Miało to zapewnić bezpieczeństwo

Bowskowi i uniemożliwić Szwedom umocnienia się na ziemiach Kurlandzkich.

Diariusz, k. 264v.-265v.

83 Chodzi o drogę wiodącą z Mitawy do Janiszek.

84 Krzysztof Radziwiłł podczas wojny 1621-1622 miał dwóch inżynierów: Antoniego

Oliﬁera i niejakiego Wite(l)usza. W pierwszej fazie był przy nim tylko jeden z nich

– Witelusz, autor prawdopodobnie odwołuje się do tego cudzoziemca. Sprawy

wojenne i polityczne, s. 231, 256, 459.

85 Gustaw II Adolf wyruszył z Mitawy 25 X 1621 r. Diariusz, k. 266.

86 Mowa o bitwie pod Kircholmem z 1605 r. Warto słowa Jana Kunowskiego od-

nieść do przyczynach zwycięstwa, które były w tajemnicy utrzymywane przez Jana

Karola Chodkiewicza. Główny zabieg polegający na sprowokowaniu nieprzyjaciela

do ataku w dogodnym dla Litwinów terenie został po raz pierwszy opisany przez

Pawła Piaseckiego w 1645 r. Utwór ten stanowi dowód, iż w latach 20-tych XVII

w. towarzysze znali szczegóły operacji pod Kircholmem. J. T, Z.

Ż, Dwugłos o bitwie pod Kircholmem. Historia i ikonograﬁa, „Rocznik

Historii Sztuki” 24 (1999), s. 100-104

87 Właściwie „jaja od kur mądrzejsze dziś”, co stanowi zaprzeczenie popularnego

przysłowia: „jajko mądrzejsze od kury”. Zwrot przytoczony przez Kunowskiego

jest bardzo rzadki, przykładowo: J. I. K, Bracia zmartwychwstańcy:

powieść z czasów Chrobrego, Warszawa 1962, s. 238.

88 Zanim nastąpił odwrót hetman próbował listownie wyzwać króla do boju. K.

Radziwiłł do Gustawa Adolfa 16 X 1621 b.m., AGAD, AR II, nr 778.

89 Gdyż to rzecz dozornego musi być hetmana, wiedzieć gdzie wstępnym bojem bitwa ma

być dana – nieznane w historiograﬁi powiedzenie żołnierskie.

90 Wiadomość o szczęśliwym zakończeniu kampanii podolskiej przyszła do obozu 2

XI. Diariusz, k. 267.

91 Birże – główna siedziba Krzysztofa II Radziwiłła i prywatna twierdza broniąca po-

granicza litewsko-inﬂanckiego, przebudowana w latach 1610-1612. H. W,

Wojsko litewskie 1 połowy XVII wieku, cz. 2, SMHW 20 (1976), s. 19.

92 Anna z Kiszków Radziwiłłówna (1592-1642) – córka wojewodzica witebskiego

Stanisława i Elżbiety Sapieżanki wyszła za mąż za Krzysztofa Radziwiłła 7 II 1606

r. w wieku 14 lat. W latach 1610-1624 urodziła sześcioro dzieci z których dwoje

osiągnęło wiek dojrzały: Janusz (1612-1655) i Katarzyna (1614-1674). Podobnie

jak mąż była ściśle praktykującą ewangeliczką, tym samym określenie jej terminem

„pobożna” wyraźnie sytuuje Jana Kunowskiego wśród tej grupy wyznaniowej. U.

145

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

A, Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640), Warszawa

2001, s. 15-16. 317-318.

93 Jan Kunowski jako klient Aleksandra Korwina Gosiewskiego towarzyszył mu na

początku 1622 r. w podróży do Kowna. Po drodze 25 I 1622 r. przybyli do Birż,

gdzie bardzo dobrze ugościła ich żona hetmana. Wówczas zapewne autor zapoznał

się z sytuacją więźniów. A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 25 I 1622 r. z Birż,

AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 32.

94 Kokenhuzen – zamek i miasto położone nad Dźwiną, w południowo-zachodniej

części dawnego powiatu ryskiego. A. G, op. cit., s. 326; SGKP, t. IV, s.

251-254.

95 Sieć drożna wskazuje, że Kokenhauzen stanowił jeden z najważniejszych węzłów

komunikacyjnych. Był przy tym położony w nadzwyczaj dogodnym miejscu; zob.

il. 19.

96 Głównodowodzący wyprawą został mianowany Samuel Cockburn (Cobron). M.

R, Gustavus Adolphus: A History of Sweden, 1611-1632, t. 1, London

1953, s. 210.

97 Przybocznym królewskim oddziałem dowodził Lorenz Müller. T. K,

Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II, Kraków

1912, s. 230; H. von B, Geschichte der Familie von Wrangel vom Jahre

Zwölfhundertfünfzig bis auf die Gegenwart, t. I, Elibron Classics (b. m.) 2006,

s. 185.

98 Karol Filip (1601-1622), książę Södermanlandu (Sudermanii); syn Karola IX

Wazy. Brał udział w wojnie z Rzecząpospolitą w wojnie o Inﬂanty. H. W,

Wojna polsko-szwedzka, s. 57.

99 Być może Manus Paul, którego Jan Kunowski przekręcił na Paulusa. Jeżeli identy-

ﬁkacja jest prawidłowa, nie zginął on podczas potyczki pod Kropimojzą, ale brał

udział w dalszych wojnach. Występuje m.in. jako dowódca chorągwi jazdy w pułku

królewskim w roku 1626. AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 106a.

100 Najprawdopodobniej Axel Kurk – doświadczony wówczas dowódca ﬁński wal-

czący przeciwko siłom polskim w Inﬂantach na początku XVII w., oraz pod-

czas dymitriad jako oﬁcer w korpusie szwedzkim. M. A. C, A. 

S, Kleinere Schriften, Petersburg 1862, s. 71-72; A. F, op.

cit., s. 72, 220, 289-290, 302; A. C, Sveriges Historia Under Gustaf II

Adolphs Regering, Stockholm 1857, s. 200-201.

101 Wiadomość tę zdobyto dzięki siedmiu rajtarom pojmanym pod Mitawą przez

oddziały kozackie Goliana i Iwanowskiego 17 XI 1621 r. Diariusz, k. 267v.

102 W Kokenhuzen znajdowało się nominalnie 250 żołnierzy, jednak ich morale i wy-

posażenie były niezadowalające. Po przybyciu Aleksandra Korwina Gosiewskiego

pod twierdzę pisał on hetmanowi: Wybrańcy brzescy, którycheś tu W. X. Mć dwudzie-

146

Jan Kunowski

stu zasłać raczył, molestowali mię abym ich stąd zwiódł, bo się nie mają czym żywić

i paszy im nie dają. AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 5.

103 Sens: Aleksander Korwin Gosiewski wywodzi się z znamienitego rodu i jest

doświadczonym żołnierzem, który miał styczność ze Szwedami wspierający-

mi Moskwę podczas dymitriad. England and the North: e Russian Embassy

of 1613-1614, ed. M. J, N. R, trans. P. Bushkovitch,

Philadelphia 1994, s. 75, 85, 88, 90.

104 Mowa o czterech rotach powiatowych. Powiat upicki wystawił 100-osobowy od-

dział husarzy pod dowództwem Krzysztofa Białłozora (przybyła do obozu 10 X).

Księstwo Żmudzkie wystawiło 1 chorągiew husarską (129 osób) pod dowództwem

Samuela Kęsztorta (Gesztorta) oraz dwie kozackie – Goliana i Iwanowskiego (od-

powiednio 44 i 72 żołnierzy). H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 59-60.

105 Jerzy Wrangl – szlachcic inﬂancki, w 1617 r. służył jako towarzysz w chorągwi hu-

sarskiej Krzysztofa Radziwiłła, w 1621 r. rotmistrz kozacki. U. A,

W służbie hetmana, s. 378; H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57.

106 Edward Saken (Ewald Sacken) – szlachcic cudzoziemski, rotmistrz chorągwi rajtar-

skiej, która przybyła do obozu 3 XI. Służył aż do transakcji mitawskiej 1622 r. H.

W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57; Diariusz, k. 267; U. A,

W służbie hetmana, s. 366.

107 H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57 opierając się na Diariuszu, k. 267v.

wymienia jedynie dwie roty piesze – Andrzeja Kietha i Krzysztofa Ołdakowskiego.

Jan Kunowski jednak się nie myli. W dalszej części poematu wspomina o wybrań-

cach brzeskich, którzy mieli być osadzeni na Kokenhuzie. Pisze o tym również A.

Gosiewski do K. Radziwiłła b. m. i b. d., AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 5.

108 Dawid Konstantynowicz Posudziejowski – klient Aleksandra Gosiewskiego, rot-

mistrz chorągwi kozackiej w latach 1621-1622 i podczas odsieczy smoleńskiej

(1633-1634). Za zasługi wojenne otrzymał w 1634 r. dobra ziemskie w woje-

wództwie smoleńskim. M. N, Kampania smoleńska Władysława IV

(1632-1634) w świetle znanych i nieznanych źródeł archiwalnych, „Barok” 13

(2006), 2, s. 66-67. Okoliczności zwerbowania tego oddziału opisuje A. Gosiewski

do K. Radziwiłła, ze Smoleńska 25 VI 1621, AGAD, AR V, sygn. 4560/II, s. 105.

Referendarz litewski ocenił oddział na sto koni dobrego kozaka. Ich płaca miała być

pokryta z pieniędzy przeznaczonych na wojsko stacjonujące w Smoleńsku.

109 Autor podaje stan faktyczny oddziału na 1000 żołnierzy (w tym 200 husarzy),

czyli o 200 osób mniej niż zapisano w Diariuszu, k. 267v.

110 H. W, Wojsko litewskie, cz. II, s. 10; I, Wojna polsko-szwedzka,

s. 57 podaje, że wojsko wyruszyło w sile 1033 żołnierzy, dotarło zaś na miejsce 845

osób, z czego do boju było gotowych zaledwie pół tysiąca żołnierzy.

147

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

111 Nadmierna eksploatacja koni była przyczyną puchliny w nogach, że koń ochro-

mieje i chodzić nie będzie mógł. K. D, Hippika, to jest księga o

koniach, wyd. K. J. T, Kraków 1861, s. 227-229.

112 Iwanowski – rotmistrz powiatowy kozacki ziemi żmudzkiej, dowodzący 100-oso-

bowym oddziałem kozaków. Sprawy wojenne i polityczne, s. 224; H. W,

Wojna polsko-szwedzka, s. 57.

113 Golian – rotmistrz powiatowy kozacki ziemi żmudzkiej dowodził przez ćwierć

kilkudziesięcioma osobami. Został mu przysłany 4 I 1622 r. za sprawą Jarosza

Wołłowycza z kancelarii królewskiej list przypowiedni na 150-konną rotę ko-

zacką. Nie podjął się tego zadania, a rotmistrzostwo przekazano Krzysztofowi

Kleczkowskiemu. Diariusz, k. 275; Sprawy wojenne i polityczne, s. 224;

H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57. Być może mamy do czynienia

z Mikołajem Golianem, który był rotmistrzem wojsk pospolitego ruszenia z po-

wiatu ejragołowskiego i wielońskiego w roku 1651. H. W, Wojsko litewskie

I połowy XVII wieku, cz. I, SMHW 19 (1973), 1, s. 98.

114 Tym Szwedem był Hans Berntrik – zob. jego zeznanie umieszczone w publikacji.

115 Mowa o wytrąbieniu hasła na porę nocną, która połączona została z informacją

o pobudce i wymarszu wojska; zob. K. Ł, Instytucja „wytrębowania

hasła” w wojskach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, „Białostockie Teki Historyczne”

3 (2005), s. 75-93.

116 Nie chodzi tu o Gustawa Horna (1592-1657) – jednego z dowódców biorących

udział w walkach o Inﬂanty w latach 20-tych XVII w. Być może nie wymieniony

z imienia oﬁcer to aktywny, również na polu dyplomacji w 1625 r., Arvid Horn.

M. R, op. cit., s. 251; E. G. G, Samlade skrifter, Stockholm

1853, s. 121, 126-127, 142.

117 Władysław Krzyczewski – towarzysz chorągwi husarskiej Aleksandra Korwina

Gosiewskiego, pełniący podczas wyprawy pod Kokenhauzen funkcję strażnika woj-

skowego. Praktyka w WKsL wskazywała, że hetman powoływał tylu urzędników

ile było obozów (grup operacyjnych). H. W, Wojsko litewskie I połowy XVII

wieku, cz. III, SMHW 21 (1978), s. 69-71; K. Ł-C, Herbarz

polski podług Niesieckiego, t. I, Gniezno 1875-1881, s. 836; A. B,

Herbarz Polski, t. XIII, Warszawa 1909, s. 18-19

118 Postać niezidentyﬁkowana. Według Diariusza, k. 266v., dowódcą kozackiej cho-

rągwi wystawionej przez szlachtę żmudzką był niejaki Radowicki, który przybył do

obozu razem z panem Kęsztortem 29 X 1621 r.

119 Andrzej Kiet(h)– dowódca kompanii niemieckiej służącej Rzeczypospolitej. Bronił

blokhauzu wybudowanego pod Mitawą w październiku 1621 r. H. W,

Wojna polsko-szwedzka, s. 56.

120 Rotmistrzem powiatowego oddziału husarii wystawionej przez księstwo żmudzkie

był Samuel Kęsztort (Giesztort). Porucznik Borowski był faktycznym dowódcą

148

Jan Kunowski

oddziału do końca grudnia, kiedy rotmistrz przybył do obozu. Legitymował

się posiadłościami ziemskimi w księstwie i był zaufanym Aleksandra Korwina

Gosiewskiego. Urszula Augustyniak identyﬁkuje wielu Borowskich zajmujących

się rzemiosłem wojennym. Najprawdopodobniej mamy do czynienia z Janem

Borowskim, który w 1625 r. stawił się do obozu Lwa Sapiehy i Aleksandra

Korwina Gosiewskiego na czele 50 husarzy. A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła

26 I 1622 z Kropiszek, AGAD, AR V, sygn, 4560/III, s. s. 34; Diariusz, k. 122v;

Rejestr (...) wydatków Lwa Sapiehy na wojsko (...) AD 1626, AGAD, AR VII, nr

63; Sprawy wojenne i polityczne, s. 224.

121 Faktycznym dowódcą roty husarskiej był niejaki pan Wędziagolski. Tym samym

wybrany przez szlachtę na rotmistrza marszałek upitski (od 1628 r.) Krzysztof

Białłozor nie przybył z żołnierzami do obozu. Absencja wydaje się zaskakująca,

zważywszy, że jego młodszy brat – Gabriel (podkomorzy upitski) był komendan-

tem Djamentu w 1605, a cała rodzina posiadała majątki w Inﬂantach. Genealogia

domu Białłozorów herbu Wieniawa przydomku Montwid, Biblioteka Kurnicka PAN,

zbiory Mai Komorowskiej, k. 9v.-10v. (źródło umieszczone na stronie interneto-

wej: www.wbc.poznan.pl/dlibra). Rota ta po zakończeniu działań wojennych pro-

wadzonych przez Aleksandra Korwina Gosiewskiego opuściła Inﬂanty (przed 27

XII 1621 r.). H. W, Wojsko litewskie. Cz. III, s. 107.

122 Oddział wybraniecki Krzysztofa Ołdakowskiego był bardzo dobrze oceniany. Po

zakończeniu opisywanych działań operacyjnych, w I 1622 r. przyszedł wraz z 30

ludźmi na zamek w Rumborku na miejsce 54 zbiegłych żołnierzy. H. W,

Wojna polsko-szwedzka, s. 48; Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 28 V 1621 z

Warszawy, BUWil., f. 1–1011, k. 23.

123 Kropimojza (niem. Kroppenhof) – mujza położona na drodze z Kokenhauzen

do Rygi, położona nad jeziorem o tej samej nazwie. Muyzą (mojzą) w Inﬂantach

określano folwark lub dwór zwany również w języku niemieckim hof, stąd osady

takie mają podwójne nazewnictwo. M. R, op. cit., s. 210; A. P,

e Latvians: a short history, Stanfort 1995, s. 26, 33, 54.

124 Był to elitarny oddział Filipa Karola Sudermańskiego, brata Gustawa II Adolfa.

Jego utrata jak relacjonuje Krzysztof Radziwiłł doprowadziła księcia do śmierci

(sic!), gdyż po informacji o pogromie Filip dostał gorączki w którą był wpadł snać

dolore straconej pod Kokenhauzen chorągwi, bo to pierwsza chorągiew była jego, pod

którą on kusić się chciał. K. Radziwiłł do W. Radziwiłła, 21 II 1622 z Mitawy, [w:]

Sprawy wojenne i polityczne, s. 155.

125 Inną wersję zapisano w Diariuszu, k. 268: Ire iuvat fausto spaciosa per aequora

vento.

126 Por. Ps. 91,4. Mamy do czynienia z często występującym zwrotem w liturgii wy-

znań chrześcijańskich. Zob. Private Prayers: Put Forth by Authority During the Regin

of Queen Elizabeth, ed. W. K. C, Cambridge 1851, s. 342.

149

Ekspedycyja inﬂantska przeciwko Gustawowi Adolfowi

127 Sens: Aleksander Korwin Gosiewski chce przewodzić w ataku, ale powstrzymują

go towarzysze. Mamy tu reminiscencję powiedzenia w hetmanie mniej potrzebna

ręka do bojowania, któremu rządzić i kierować bijącemi się, a nie bić samemu przystoi

oraz wódz bijąc się niewiele pomoże, wiele zaszkodzi gdy zginie, jak jeden pomoże

a zginie jak tysiąc. R. G, op. cit., s. 61.

128 Chorążym roty Aleksandra Korwina Gosiewskiego był Jerzy Gorzechowski.

129 Mowa o zastosowaniu kopii husarskich (które po pierwszym uderzeniu łamały się)

do walki z rajtarią szwedzką; por. R. S, Fenomen husarii, Toruń 2003, s.

49-83.

130 Chorążym roty Gustawa Adolfa był Eryk Tot, którego matka była nieślubnym

dzieckiem Eryka. Ciało zostało przywiezione z Kokenhuzen do obozu litewskiego

21 II 1622 r. i z honorami wysłane do Rygi. Diariusz, k. 277.

131 Jerzy Gorzechowski – chorąży Aleksandra Korwina Gosiewskiego został raniony,

a jego koń zabity.

132 Podejrzenia, że Wilhelm de la Bur (Barre) został zabity okazały się nieprawdziwe.

Odegrał on dużą rolę podczas kampanii inﬂanckiej roku 1625, podczas której do-

wodził grupą operacyjną składającą się z 2 kompanii piechoty i 3 kornetów jazdy.

Udało mu się zdobyć m.in. Wenden i Wolmar. A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła,

b. m. i d. w., AGAD, AR V, sygn, 4560/III, s. 18; H. W, Wojna inﬂancka,

s. 44; Rikskansleren Axel Oxenstiernas skrifter och brefvexling, wyd. C. G. S,

Stockholm 1961, s. 269-270, 347-349, 455.

133 Mamy do czynienia z jednym z najbardziej potępianych rodzaj kradzieży. Jeszcze

według przepisów obowiązujących podczas kampanii 1621 r. każda zdobycz w cią-

gu doby miała być oddana hetmanowi. Nie zdecydowano się jednak na stworzenie

specjalnego rodzaju przestępstwa polegającego na ukrycia chorągwi. Postępowanie

żołnierzy, opisywane m.in. w powyższym fragmencie, doprowadziło do zaostrzenia

sankcji. Już w 1635 r. Krzysztof Radziwiłł wyraźnie ocenia, że ukrycie chorągwi jest

jednoznaczne z kradzieżą, a Janusz Radziwiłł tworzy nawet specjalny przepis w ar-

tykułach wojskowych. Artykuły według których wojsko JKM inﬂanskie (...) sprawo-

wać się powinno, Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka, kol. Avtografy Durowskogo,

f. 321.2,nr 42, art. 43, k. 134v.; Artykuły wojskowe na Expedicyjej inﬂanckiej od

(...) Krzysztofa Radziwił[ł]a (...) 1635, AGAD AR II t. 9 nr 1154, art. 59, 61, s.

11; Janusza Radziwiłła hetmana polnego W. Ks. Litewskiego artykuły wojskowe, [w:]

Polskie ustawy i artykuły wojskowe, wyd. S. K, Kraków 1937, art. 61, s.

268.

134 Piotr Mrowiński – towarzysz chorągwi husarskiej Aleksandra Korwina

Gosiewskiego, podstoli smoleński.

135 Zob. Rejestr wiele teraz wojska godnego do boju umieszczony w dalszej części publi-

kacji.

150

Jan Kunowski

136 Kunowski zapewne wspomina tu o czynach Gosiewskiego, który pod miejscowoś-

cią Biała w 1613 r. walczył z wojskami carskimi, po których stronie walczył właśnie

Horn: Za Moskwą musiał Edwerd Horn uciekać,// Nie zmógszy ręką, nogami wysie-

kać.//Swoich niemało podał do więzienia I śmierci cienia. Sprawa smoleńska,

s. 47-48.

137 Mowa o wydarzeniach z 1625 r., kiedy to Aleksander Gosiewski idąc na odsiecz

Dyneburga 9 X spotkał pułk szwedzki, który okopał się pod Liwenmojzą. Litwini

zaatakowali obóz nocą choć na przestrzeżonych i ostrożnych, z małą garścią, za łaską

bożą sczęśliwie, bo (...) nieprzy[jacie]la do dwóchset człowieka padło (...) i samego

pułkownika Horna postrzelono. Compendium diariuszu ekspedycyi ..., Svenska

Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, sygn. E 8598, k. 224v.

138 Prokop Płatomirski – towarzysz spod chorągwi Aleksandra Gosiewskiego, zabity

podczas natarcia na obóz szwedzki. Compendium diariuszu, k. 224v.

139 Według Compendium diariuszu, k. 224v. Szwedzi ujęli niejakiego Wolfa, pod któ-

rym koń szwankował, żywcem wzięto.

140 Dalen – wieś położona na lewym brzegu Dźwiny przy ujściu rzeki Dalen (Kekau).

W tym miejscu znajdowała się wielka wyspa Dalholm. SGKP, t. I, s. 895.

141 Mowa o największym sukcesie wojewody podczas wojny w 1625. Wówczas (13-14

XI) Gosiewski z Janem Stanisławem Sapiehą stanęli pod Krzyżborkiem nad rzeką

Awiksztą, gdzie wytrzymali atak wojsk Gustawa Adolfa. Tam kula armatnia zabiła

konia pod królem, co doprowadziło do odwrotu wojsk szwedzkich. Podczas pości-

gu udało się armii litewskiej opanować zamek w Dalen. Żywot Lwa Sapiehy, z. 1-2,

wyd. K. J. T, Sanok 1855, s. 80, 83-86, 92-94; Compendium diariuszu,

k. 226-227.

151

ANEKSY

152

153

Listy

List Jarosza Wołłowicza do Krzysztofa Radziwiłła,

Rosienie 9 X 1621 r.

Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka w Petersburgu, kol.: Avtografy Durowskogo,

f. 119/9, k. 18-19.

(Oryginał, autograf, stan dobry)

Oświecony Ks[ią]że a mój M[iłoś]ciwy Panie Hetmanie Polny

Jadąc przez Kowno do Żmudzi zastałem wiadomość od p[anów]

obywatelów upitskich o dobrowolnym poddaniu się Rygi Szwedom,

(jednak lubom kopiję uniwersału W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] widział,

iż nie było diserte, żeby się miała Ryga zdać1) i byłem przy nadziei, że

to jeszcze płonna wieść była, aż kiedy mi Je[go] M[o]ść Pan Podskarbi

Ziemski2 kopią listu W[aszej] K[siążęcej] M[ości] posłał, dopierom już

nie tylko o Rydze, ale o wszytkiej prowincji inﬂanckiej zgoła zdespero-

wał, zwłaszcza patrząc na taką słabość sił naszych i szczupłość wojska,

a ichm[o]śc[iowie] p[anowie] obywatele powiatu kowieńskie[go] za tą

wiadomością o zdaniu Rygi, nie tylko się ni[e] zagrzali do pochopne[go]

wyjazdu, ale raczej oziębli rozumiejąc i perseveranter twierdząc, że tylko

granic swych strzec powinni, i że straconej Rygi wetować trudno. Jakoż

pro 15 praesentis pod Kiejdany3 dla popisu zjechać się, a stamtąd ku

granicy postąpić mają: a lubom R[zecz]p[ospo]litą mamy, nie godzi się

nam w ręku opuszczać i w jarzmo niewolę szyje podawać, ale pro viri-

li agendum, jakoż dobra W[aszej] K[siążęcej] M[ości] consideratia, że

obozem pod Kohenhauzen stanąć i tamtej fortec[y] bronić zamyślam,

bo rozumiem, iż Dynament za odejściem Rygi już jest podobno (nie-

stetyż w ręku nieprzyjacielskim) jednak uczyni się W[aszej] K[siążęcej]

diserte – zrozumiałe.

perseveranter – uporczywie.

pro 15 praesentis – do 15 X 1621 r.

pro virili agendum – za dzielnym działaniem.

consideratia – rozmyślanie.

154

A

M[ości] jako passu, do czego occasio i res militaris drogą poda, a moż-

na li rzecz dla Boga retineatur Dynament. Do tego żeby Je[go] M[ość]

Pan podskarbi [Krzysztof Naruszewicz] non desit W[aszej] K[siążęcej]

M[ości] potrzebami wojennymi pisałem do Je[go] M[o]ści perswadując,

aby pieniędzmi, kulami, prochem, necesitati R[zecz]p[ospoli]tej consu-

laret et labenti patrie podał ad iunicem manum upewniam go ja w tej

mierze (iż lubo miał trudność wielką w liczbie na przeszłym Sejmie),

przecie jest od K[róla] J[ego] M[ości] i stanów sejmowych kwitowny4,

że nie będzie miał za to żadnego kłopotu.

Nie tylko z tej tam strony od Rygi pełniśmy trwogi, ale z drugiej:

od rzeki Świętej5 nie jesteśmy bezp[i]eczni6, bo mam wiadomość (a daj

Boże by niepewna była), że pod Windawą7 okrętów kilka z ludźmi w port

weszło et autumant ludzie, że albo sam wilkiem quondam k[sią]żę kur-

landzki [Fryderyk Kettler], albo ludzie jego podstąpili za czym o wiado-

mość proszę8, jeślisz W[asza] K[siążęca] M[ość] rotmistrza z wybrańca-

mi jakom ja W[aszej] K[siążęcej] M[ości] prosił na ten tam brzeg rzeki

Świętej obrócił i jeżeli upewnić się możem[y] z tej tam strony od nie-

bezpieczeństwa nieprzyjacielskie[go], gdyż mnie jako staroście żmudz-

kiemu9 należy, nim ze Żmudzi wyjadę, o tym wiedzieć10. Ja i żem się

był ze wszystkim nagotował przy K[rólu] Je[go] M[oś]ci na Ukrainę:

tam wozy z żywnością, czeladź z pocztami, namioty, insze potrzeby ku

Lublinowi z Kobrynia11 za wy[j]ściem trzecich wici obróciłem i wpier-

wej kazałem się z tymi rzeczami nazad cofnąć, aż po skończeniu sejmu,

bo i z tam divisionem belli broniono, rozumiałem ja, że przyczynieniem

passu – dostęp.

occasio i res militaris – przy sposobności i rzeczy wojennej.

retineatur – odzyskać.

non desit – nie zaniechał.

necesitati Rzeczpospolitej consularet et labenti patrie podał ad iunicem manum – dla

konieczności Rzeczpospolitej, zagrożonej ojczyźnie doradzał, by poddał pod własną

władzę sędziowską.

et autumant – i twierdzili.

quondam – pewnym.

tam divisionem belli – z podziałem wojny.

155

Listy

wojska pieniężnego i obróceniem ku Inﬂantom Irlandów, które król an-

gielski Królowi Je[go] M[o]ści posłał12, wesprzeć W[ielkie] K[sięstwo]

Lit[ewskie] miano13, lecz gdy pospolitym ruszeniem obronę zawarto,

dopiero ja też jako starosta żmudzki resolwonałem się podług mej po-

winności swoich konopii oganiać, czego nam ostatnie[go] dnia sejmu

p[anowie] Polacy bronili i ledwo na schad[z]ce naszej trzecie[go] dnia

po sejmie domodliliśmy się, że nasz skrypt do konstytucyi włożono14

i tego podobno nie dokazalibyśmy byli, kiedy by Je[go] M[ości] K[róla]

Skoliński pisarz W[ielkiego] K[sięstwa] marszałkował15, który skrypt

jednak w tydzień przed skończeniem sejmu na naszej schad[z]ce senatu

i posłów concludowano.

Wczoram do Rosien16 przyjechał, dziś muszę zetrwać tamże dlate[go],

iż jutro termin przypada relacyjne[go] sejmiku, ale wątpię, aby doszedł

bo zgoła trzy noclegi mając przez ziemię żmudzką do Rosien, jednegom

szlachcica nie widział, znać że na głowę wszyscy pospolitym ruszeniem

poszli i rozumiem, że będzie tam przez kilkanaście tysięcy ludzi do boju

godnego17, jednak nazajutrz 12 octobris za chorągwią ziemi żmudzkiej

z pocztem swym pospieszę. L[u]bo to jeszcze wozy z żywnością i poczty

sług moich od Kobrynia i powiatu grodzieńskie[go] zostają i namio-

ty P[an] Bóg wi[e] kiedy będą18. Jednak mam nadzieję, że mię Je[go]

M[oś]ci pan żmudzki19 albo W[asza] K[siążęca] M[ość] do namiotu

którego swego przymierz20. Byłem na sejmiku relacyjnym w Kownie,

dwie rzeczy uchw[a]lili: pospolite ruszenie i dwa pobory na zapłatę pie-

niężnemu21, w drodze mnie Pan Marcinkiewicz22 z Warszawy nadjechał

przyniósła mi list Je[go] M[o]ści pana kanclerza23 i powiedział, że siła

Król Je[go] M[o]ść [Zygmunt III Waza] zleca mi z W[aszą] K[siążęcą]

M[oś]cią zwieść się i porozumieć, ale listów nie mam, bo i z tą wyprawą

pod odjazd K[róla] J[ego] M[ości] z Warszawy przypadłą, do podpisu

listów nie dano, jednak Je[go] M[o]ść Pan Kanclerz [Lew Sapieha] wy-

a w rękopisie przyniosły.

concludowano – uzgodniono.

12 novembris – 12 X 1621 r.

156

A

prowadzając K[róla] J[ego] M[oś]ci rano ile i z sobą wziął i tak dotąd

ni[e] mam posłania, skoro przyjedzie we wszystkim z W[aszą] K[siążęcą]

M[ością] znaszać się i za zdaniem W[aszej] Książęcej M[ości] iść chce.

Na ten czas winszuję, aby tę ekspedycyję P[an] Bóg pobłogosławił, żeby-

śmy ojczyznę naszą sartam tectam mieli, i żebyśmy pokoju kwitnącą oj-

czyznę widzieli a W[asza] K[siążęca] M[ość] imię swoje nieśmiertelności

przykładem przodków swoich podał życzliwie przy tym posługi moje

W[aszej] K[siążęcej] M[ości] oddawam z Rosien 9 novembris 1621.

Waszej K[sią]ż[ę]cej M[o]ści Me[go] M[iłoś]ciwego Pana uprzej-

mie życzliwy przyjaciel i sługa uniżony Jarosz Wo[łłowicz], sta[rosta]

ż[mudzki].

sartam tectam – znajdującą się w dobrym stanie.

novembris – października.

157

Listy

Jarosz Wołłowicz do Krzysztofa Radziwiłła, obóz nad Sidabrą

20 X 1621 r.

Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka w Petersburgu, kol.: Avtografy Durowskogo,

f. 119, k. 24.

(Oryginał, autograf, stan dobry)

Oświecony K[sią]że i mój M[iło]ściwy Panie Hetmanie Polny

Z pewnym postanowieniem i zgodą ichm[oś]c[i] p[anów] obywa-

teli księstwa żmudzkiego posyłają do W[aszej] K[siążęcej] M[oś]ci pi-

sarza mego grodzkiego Pana Szuksztę24, i ja pewne zlecenie od J[ego]

K[rólewskiej] M[oś]ci w sprawach R[zeczy]p[ospoli]tej znieść się i po-

rozumieć z W[aszą] K[siążęcą] M[oś]cią mając, temuż Pa[nu] Pisarzowi

[Piotrowi Szukszcie] rzeczy niektóre z nas i Ojczyznę naszą serc bu-

dzącea do W[aszej] K[siążęcej] M[oś]ci poruczyłem25. Proszę abyś J[ego]

K[rólewskiej] M[oś]c[i] w tym, co imieniem moim przełoży i ucho

łaskawe i wiarę zupełną dać jemu raczył, a moim był M[iłoś]ciwym

Panem. Którego się łasce z posługami memi pilno zalecami w obozie

nad Sidabrą 20 października 1621.

b-Wczoraj my się tu przenieśli i połowa obozu już w K[u]rlandii stoi,

a połowa druga w Żmudzi. A to dla szybszego missum i już bliższy ku

Nitawie.

W[aszej] K[siążęcej] M[ości] Me[go] M[iłoś]ciwego Pana życzliwy

przyjaciel i sługa uniżony Jarosz Wołłowicz.-b

a lekcja niepewna.

b-…-b pisane ręką Jarosza Wołłowycza.

missum – przeniesienia.

158

A

Aleksander Korwin Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła,

obóz pod Grotusową Mojzą 24 (?) X 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II,

s. 115.

(Oryginał, autograf, stan dobry, ręką archiwisty zaznaczona data: 24 X 1621)

Oświecony M[iło]ściw[i]e Książe a mnie M[iłoś]ciwy Panie

Pana Cerydona na czatę nie tylko w tamtą stronę za Muszą, ale

i po tej stronie ku Nitawie dla wezbrania wielkich wód nie mogłem

dziś wyprawić i póki wody niespadną za dzień do wyprawy niemasz,

bo ani batu ani czołenku najmniejszego tu nie dostanie26. Szpiegowie

wysłani jeszcze się niewrócili, dzisia[j] tak prędko drugich sposobić

niemogliśmy. Pan Druk27 twierdził przede mną, że będąc dziś w polu

słyszał strzelanie z dział ku Doblinu28, jakoby to miało być przed połu-

dniem. Z Nitawy do Doblina lubo jeno trzy mile duże i na rzekach mo-

sty są warowne, jednak podczas tak złej drogi jaka teraz jest niepodob-

na i nieprzyjacielowi prędko zwłaszcza z armatą prze[j]ść, ale Ks[ią]że

Jego M[o]ść Kurlandskie [Fryderyk Kettler], ponieważ to onego zamek

i na tym swego starostę miałby co i godzina stamtąd mieć wiadomość

i W[aszej] Ks[iążęcej] M[o]ści oznajmować. Mógłby i Łotyszów swoich

z tych mojz29, które są wolne z rusznicami, z bardyszami pieszych ty-

siąc i drugi wystawić, żeby przydawszy do nie[go] cokolwiek z wojska,

ostrożki osadzić po gościńcu na miejscach potrzebnych dla prędszego

ściśnienia nieprzyjaciela. Nietrudno by przydać tysiąc chłopów i dla ko-

pania, także batów, lin i inszych potrzeb do mostów dodać30, ale póki

się Jego M[o]ść [Fryderyk Kettler] tym nieprzyłoży tedy bardzo rzecz

trudna i nie wiem by była podobna o tym czasie zrazić nieprz[y]jaciela

z jego przedsięwzięcia. Racz W[asza] Ks[iążęca] M[o]ść mój m[iło]ści-

wy Pan stamtąd granicą litewską wiadomości dosiąc, co się na ten czas

z tym Doblinem i z innemi przyległościami tamejszymi dzieje, bo stąd

żadnym sposobem przez tak wiele rzek, których tu sześć do Doblina

159

Listy

liczą, niepodobna rzecz się przedobyć, gdyż i dzisia[j] różnej czeladzi

z wojska, jedni tym miejscem gdzie bród był, drudzy pod obozem gdzie

most był jadąc, siedm[iu] utonęło. Niedziw, że szpiegowie się nie wró-

cili z Nitawy, nie mogli przebyć tych rzek. Chciałem Muszą wyprawić

żeby pominąwszy u[j]ścia tych rzek mógł się dowiedzieć i dawać znać

co się dzieje, ale nie mogłem na lada czółenek się zdobyć, starać się

i dalej usiłuję pilno, jakoby się mogło jako naprędzej wiadomość zasiąć.

A W[aszej] Ks[iążęcej] M[o]ści prosimy abyś się tam nic nie bawiąc do

obozu przybywać raczył, wiele nalczy na bytności W[aszej] Ks[iążęcej]

M[o]ści. Do którego m[iło]ściwej łaski siebie i zwykłe służby moje jako

najpilniej oddaję.

Dan z obozu w niedzielę godzin trzy w noc31.

160

A

Jarosz Wołłowicz do Krzysztofa Radziwiłła, Janiszki 31 X 1621 r.

Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka w Petersburgu, kol.: Avtografy Durowskogo,

f. 119, k. 32., k. 32.

(Oryginał, autograf, stan bardzo dobry)

Dziękując J[ego] K[siążęcej] M[o]ści memu M[iłoś]ciwemu Panu iżeś

mi oznajmić raczył o sobie, że nieprzyjaciel nie tylko nie pomknął się

za W[aszą] K[siążęcą] M[o]ścią w pole, ale nazad do Nitawy poszedł32.

Wszakże, iż jeszcze co chce czynić wiadomości W[aszej] K[siążęcej]

M[ości] nie masz, tedy też i ja musiałbym dla widzenia się z W[aszą]

K[siążęcą] M[oś]cią tu się w Janiszkach33 zatrzymać, ale iż tu kraj bardzo

głodzony pierwej niżeli mię tu pisane W[aszej] K[siążęcej] M[oś]ci zaszło

wszyscy się ode mnie rozjechali i co teraz przy mnie są dłużej trwać nie

mogą34. Przeto musimy się już z sobą przez pismo i posłańce znosić. Więc

się i W[aszej] K[siążęcej] M[oś]ci od obozu swego pod ten czas odmykać

nie zda mi się bezpieczno: bo w takiej bliskości jakoś W[asza] K[siążęca]

M[ość] jest z nieprzyjacielem, godziną, dwiema, wielkie momenta za sobą

niosą, nie radzę tedy W[aszej] K[siążęcej] M[o]ści [z] obozu odjeżdżać.

To coś mi W[asza] K[siążęca] M[o]ść przez Ukolskiego wskazał mam ja

na pamięci i już gotuję do dworu odprawę, a sam w Szawlanach35 jed-

no cztyry mile za Szawlami36, rezydować nam wolą: będę się z W[aszą]

K[siążęcą] M[o]ścią często znosił. Ziemia żmudzka teraz omni prasidio est

nudata trzeba będzie W[aszej] K[siążęcej] M[o]ści ułacniwszy się z tym

nieprzyjacielem i o nas pomyślić. Co iż uczynić będziesz raczył jako wszy-

scy nie wątpiemy tak kończąc ten list służby moje w pilną łaskę W[aszej]

K[siążęcej] M[oś]ci mego M[iłoś]ciwego Pana zalecam. Dan z a-Janiszek

na samym wyjeździe rano ultima octob[ri] 1621.

W[aszej] K[siążęcej] M[ości] Me[go] M[iłościwego] Pana uprzejmie

życzliwy przyjaciel i sługa uniżony Jarosz Wołłowicz.-a

a-…-a Dopisane ręką Jarosza Wołłowycza.

omni prasidio est nudata – bez obrony.

ultima octobra 1621 – 30 X 1621 r.

161

Listy

Aleksander Gosiewski do Krzysztofa II Radziwiłła,

Kokenhauzen 28 XI 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II,

s. 111-112.

(Oryginał, autograf, stan dobry)

Oświecone M[iło]ściwe Książe a mnie M[iło]ściwy Panie

Jakąm miał wiadomość od Pana Bystrama37 i od Pana Giżyckiego38

z Solmojze dałem znać W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci memu m[iło]ściwe-

mu panu, ale Pan Bystram nie przybył do mnie jako mi obiecał, który

się spodziewał swoich dwu szpiegów i wiadomości przez nich pewnej

z Rygi, pisał do towarzysza me[go] Pana [Piotra] Mrowińskiego żeby

go przede mną wymówił powiadając, że k[sią]że kurlandzkie [Fryderyk

Kettler] nie chciał go puścić i do inszych posług swych obrócił. Pisałem

o tym zaraz do k[się]cia kurlandziego [Fryderyka Kettlera], prosząc

żeby go wyzwolił i do Walmojze39 przysłał, także i o przyprawy ogniste

żeby mi posłał. Niedoczekawszy się responsu kontyn[u]owałem drogę,

i po dziś dzień nic stamtąd nie masz, tak się to z każdej miary pokazuje

w tej imprezie dobry aﬀect K[się]cia [Fryderyka Kettlera] tego, któremu

o k[sięs]two i o wszystko idzie.

We czwartek pod Nową Rygę40 jeszcześmy za dnia przyszli, alem

zatrzymał wojsko aż do nocy w lesie, dlatego żeby o nas nieprzyjaciel

nie wiedział. W Nowej Rydze starosta powiedział mi, iż do kaznodziei

tamejsze[go] powinny jego spod Rygi pisał, ostrzegając go żeby się

sam i z chudobą swoją dalej gdzie odemknął, bo Gustaw [Adolf] sam

z wojskiem i z armatą idzie pod Kokonhauz. Zaczym wziąwszy taką

wiadomość tym prędzej śpieszyłem się i zaraz piechotę wysłałem pod

Kokonhauz żeby się przeprawowali przez Dźwinę, a sam z konnymi po-

wróciłem tu do Sermojze41, bo tam żadnym sposobem i źdźbła na konie

nic dostać nie mogliśmy, przez noc czwartkową i w piątek nie mogli się

dobry aﬀect – dobra wola.

162

A

przeprawować, dlatego że kra bardzo wielka idzie. Pan Tański42 w czółnie

do mnie przejachał i ten się strachu nabrał mało nie utoną. Do wojska

kozackiego wyprawiłem Pana Drobysza43 towarzysza swego we czwartek

nocą, żeby się ze mną złączyli, którzy na ten czas są w Berzonach44 nie

mam jeszcze żadnej od nich wiadomości45. Pan Tański mi powiedział,

że szpiegowie jego na oko widzieli ludzie nieprzyjacielskie w Sąclu46 i tu

bliżej po mojzach w mil 4 od Kokonhauzu. Czekają prawi na armatę

i większe ludzie interim żywność sobie sposobią, nie sporo im dla bar-

dzo złej drogi i wód wielkich, z Zelborku47 strugi tam sprowadzić kazał,

bo tam dla bystrości wody trudno się przewozić. Z czwartku na piątek

śnieg, a potym w piątek przez dzień deszcz lał, niepogoda wielka. Od

rycerstwa narzekania i molesty pełno, że jakoby im na trzy dni jeno żyw-

ność brać kazano, zaczym i sami i konie głodni są, proszą aby im wozy

tu bliżej zaprowadzono, a bez tego żadnym sposobem trwać nie chcą.

A tu w takiej fortelnej kunktaty 27 nieprzyjacielskiej niepodobna za krót-

ki czas i w takiej małości ratować Kokonhauz i inne. A za powróceniem

prędkim naszym do obozu, bardziej nieprzyjaciel serce zaweźmie i do-

pnie wszystkiego. Potrzeba tedy gwałtowana, iżbyś W[asza] Ks[iążęca]

M[iło]ść cokolwiek w posiłek ludzi przyczyniwszy ostatkowi towarzy-

stwa i wozom rot tutejszych kazał się pośpieszyć skoro przymarznie, do

Kokonhauzu gdzie wszytek ciężar zostawiwszy będziem komunnikiem

chodząc urywać, zdarz Boże fortunnie, nieprz[yjacie]la żeby się go z tego

jego przedsięwzięcia mogło zradzić. Gdyż ze wszystkich się wiadomości

utwierdza, że on przez całą zimę chce robić, aby mógł wszytkie Inﬂanty

okupować.a

Po napisaniu poty listu mego (któregom nie mógł dopisać bom był

zabawny przeprawą wojska przez Dźwinę) naszy wiedząc o nieprzyja-

cielu pojmali zaraz języka, ten powiedział, że pułk pierwszy już w puł-

tora mil od Kokonhauza, spodziewają się do siebie jeszcze czterech

chorągwi dzisia[j], insze pułki za nimi następują, a potym sam Gustaw

a w rękopisie occupowac.

fortelnej kunktaty – sprzyjającej okoliczności.

163

Listy

[Adolf] z piechotą i z armatą. Z tego pułku o północy dzisia[j] wyjacha-

li na podjazd i na straży naszej wjachawszy napadli na stanowisko pana

Konstantynowicza rotmistrza, a wtym Pan Iwanowski na posiłek przypadł

i inszy, gdzie ich ubito do kilkunastu i języka wzięto (naszych też nastrze-

lano niemało dwóch towarzyszów panu Konstantynowiczowi na śmierć

zabito) ten tegoż potwierdził. Wszystkiego wojska z nieprz[yjacie]lem

idzie dziesięć tysięcy, jako to W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć z powieści tego

języka (którą na osobnym skrypcie wypisawszy posyłam48) wyrozumieć

będziesz raczył. A przy tym to oznajmuję, iżem czynił rewizją wojska za

mną wysłanego, wszytkiego nie nalazłem więcej jeno ośmset czterdzieści

pięć czł[e]ka, a przebrawszy komonnika co się dobrze pobić mogą nie

będzie i pięciuset. Puszczam tedy to na uważenie W[aszej] Ks[iążęcej]

M[oś]ci i każdego bacznego jeśli jest podobieństwo tak małą garścią zra-

zić takową potęgę nieprzyjacielską.

Z tutejszymi przełożonemi mówiłem49, ci mi powiedzieli, że kiedy

przy[j]dzie z działami burzącemi, tedy za dzień zbić wszytko, że się nie

będą mogli bronić, bo się mury barzo porysowały. I nie doczekawszy się

wojska kozackiego, od których i responsu jeszcze nie mam, wychodzę

w Imię Boże przeciwko temu pułkowi, póki większe wojsko nie nastąpi,

jako strzeż Boże co przeciwnego padło. W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć nie

jakiej płochliwości mej, ale tanti necessitati przypisawszy dobrą sławę

moją na każdym placu ochronić będziesz raczył. Do którego się ja m[iło]

ściwej łaski i na ten czas z służbami memi jako najpilniej oddawam.

Dan z Kokonhauzu d[ie] 28 9bris 162150

a-Waszej książęcej m[oś]ci mego m[iłoś]ciwego Pana uniżenie powol-

ny sługa

Aleksander Korwin Gosiewski.-a

a-…-a dopisek własną ręką.

tanti necessitati – w takiej potrzebie.

die 28 9bris 1621 – dnia 28 XI 1621.

164

A

Zeznanie Hansa Berntrika – rajtara szwedzkiego, 28 XI 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II,

s. 114.

(Oryginał, stan dobry)

Anno 1621 d[nia] 28 9bris 32

O północy pojmano Hans[a] Berntrika rajtara spod chorągwi Karola

[Filipa] brata gustawowego. Ten powiedział, że d[ie] 18 9bris wyszło ich

przebranego ludu z Rygi chorągwi pięć mianowicie:

chorągiew Gustawa [Adolfa] samego

chorągiew brata jego Karola [Filipa]

chorągiew ﬁnlantska

chorągiew inﬂantczyków

chorągiew labarowa51.

Zamysł ich pod Kokonhauz i tu im właśnie Gustaw [Adolf] iść ka-

zał. Piechota miała za nimi iść z armatą i sam Gustaw [Adolf] przy niej.

Wziąwszy Kokonhauz zaraz do Dynemborku52, a stamtąd do Derptu53

i tam zimować Gustaw [Adolf] chciał. Wczora d[ie] 27 9bris list przysłał

z Rygi, aby jako na[j]prędzej postępowali pod Kokonhauz i podstąpiw-

szy półtory mile od Kokonhauzu zaraz przybrawszy koni osiemdziesiąt

wyprawili na podjazd54. Pisano do Gustawa [Adolfa] z Nitawy, że po-

gromiono chorągiew strażnika jego, wojska 5 tysięcy w Nitawie zosta-

wiono. Przy sobie ma 10 tysięcy czł[e]ka.

anno 1621 d. 28 9bris – dnia 28 XI 1621 r.

die 18 9bris – dnia 18 XI.

die 27 9bris – dnia 27 XI.

165

Listy

Aleksander Korwin Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła,

Kokenhauzen 30 XI 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II,

s. 1-4.

(Oryginał, autograf, stan dobry)

Oświecone M[iło]ściwe Książe a mnie M[iło]ściwy Panie

Jakom się przez Dźwinę przeprawił i jako pierwszy harc z nieprzyja-

cielem zaraz tejże nocy musiał się zwieść wypisałem W[aszej] Ks[iążęcej]

M[oś]ci swemu m[iło]ściwemu panu a wyprawiwszy z pisaniem zaraz

raniuczko, bom przede dniem jako chciał niemógł, do tego przyszed-

łem na tego nieprz[yjacie]la i przyszliśmy tam mil trzy od Kokonhauza

(nie tak jako pan Tański wyrozumiał z języków w nocy wziętych, bo

nazwiska tej derewni gdzie stali nie wiedzieli) właśnie wpół od wieczo-

ra. Nieprzyjaciel o nas nic nie wiedział, aż dopiero kiedy już blisko ich

obozu w lesie byliśmy, bo i ci co w nocy na nas przychodzili samego to-

warzystwa rajtarów 100, jakośmy od teraźniejszych świeżo nabytych ję-

zyków wyrozumieli, rozgromieni będąc pieszo godziną przed nami sam

tylko porucznik z kilką przyszedł i prawił im co go na tej czacie potkało,

dokładając, że prawi nie wiem co za ludzie, gdyż w miasto nabycia języków

swoiem potracił. Oskoczyłem był, prawi, w jednej riy chorągiew i zapalił

raję, a wtym zaraz przyszli do sprawy inszy i rozgromili. Szydzili z niego

drudzy, aż im mówił: nieważcie sobie lekce i wam toż będzie55. Zatym oni

kazali konie siodłać, postrzegli i nas na brzegu lasu, bom oczekiwał na

ściągnienie chorągwi, zaczym przyszło zaraz na nich wypadać. Stali przy

trzech derewniach, jedni w izbach, drudzy w budach. Potkały się dwa

kornety, drugie potym na posiłki, wszyskich było sześć, a siódma drago-

nów56 i tak się mężnie potkali z nami, że się zamieszali między naszymi.

Byli tak sprawni ćwiczeni, że choć rozgromieni i rozerwani, przychodzili

prędko znowu po kilka razy do sprawy i znowu się z naszymi ścierali.

166

A

Jednak za sprawiedliwością Jego Królewskiej M[oś]ci Pana naszego

m[iło]ściwe[go] i za szczęściem W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci wodza na-

szego pobłogosławić raczył Pan Bóg57, że wszyscy na placu polegli, tyle

ich, że dwadzieścia na koniech uszli, siła ludzi znacznych: poruczników,

chorążych między trupami najdowano i Labarego, którego pan Drobysz

towarzysz mój znał, twierdzi że między trupami widział58. Pułkownikiem

nad nimi był Kobron, ten jeśli uszedł czy zginął niemogę wiedzieć59, bo

niektórzy z pola zrażeni będąc, a między nimi dwaj chorążych z korne-

tami, koni zbywszy, pieszo znowu do stanowisk wpadli i tam bronili się,

aż je ogień pożarł ze wszystkim. Jam chciał ich żywo wziąć i wołałem na

nich aby się poddali, oni podobno niezrozumiawszy polszczyzny wypalili

z kilku karabinów do mnie. Chciałem kazać zatrąbić60, na ich nieszczę-

ście i trębacza w takim razie niemogłem mieć. Co żywo na łupie padło,

a że jeszcze drudzy z innych miejsc w pole wypadali, jam tam nawrócił

interim tych dokonano. Byłoć i więźniów siła, ale naszy rozżarzeni z ran

swych od nich zadanych, zwłaszcza pacholikowie w niewiadomości mej,

jednych na miejscu, drugich w drodze pościnali, tylko ich 14 zaprowa-

dzono. Z naszych w tej potrzebie pan Krzyczewski towarzysz mój, który

tu był strażnikiem i ze czterdziestą towarzystwa przednią straż trzymając

najpierwiej się przed chorągwiami z nieprzyjacielem starli, tam zaraz na

placu poległ. Pana Wrangla i pana Konstantynowicza rotmistrzów po-

strzelono. Pod chorążym moim konia zabito i samego postrzelono61, pa-

cholików dwu, a koni szesnaście zabito, rannych też nieskąpo. Spod cho-

rągwie jego m[oś]ci Pana Starosty Żmujdzkiego [Jarosza Wołłowycza],

spod żmujdzkiej, z pana Wranglowej, z pana Konstantynowiczowej

i z pana Iwanowskiego siła towarzystwa i pacholików postrzelano, koni

wiele pobito, bo się Szwedowie barzo mężnie stawili.

Więźniowie powiadają, iż to czoło naprzedniejsze przebranego ludu

wojska gustawowego, mianowicie chorągiew Gustawa [Adolfa] samego,

brata jego Karola [Filipa], także estońska, ﬁnlanska i inni, wszystkich

kornetów sześć, a siódma dragonów. Nadto Inﬂantczyków 50 albo 70.

interim – pomiędzy.

167

Listy

Zamysł ich był Kokonhauz ubieżeć, mieli za sobą trzy petardy i prochy

na dwu wozach, ale to wszystko ogień pożarł. Po wzięciu Kokonhauzu

zamyszlał Gustawus wszystkie Inﬂanty tej zimy uprzątnąć. Było ludzi

w tym pułku, którzy się mogli dobrze pobić, jako ci więźniowie twierdzą

do kilkunastuset, oprócz kupców i innych ludzi62. Kornetów lubo cho-

rągwi wzięliśmy pięć całych, dwie zgorzały. Te cochmy wzięli piękne są,

znać iż książęcego, a jako się on mieni królewskiego dworu.

Pułk kozacki po tej szczęśliwej rozprawie w mil półtora już mię po-

tkał, by byli wczas przyszli puścilibyśmy się pewnie dalej ku Rydze, ale

z tymi co ze mną byli nie było z kim, bo inszym jeszcze w drodze tu idąc

dla grudy i łamanin wiele koni pochromiało63, drugim pobito i samych

siła nadrażonych i utrudzonych. Wyprawiłem jednak z pułku tego 300

koni żeby się mogli ku Rydze podemknąć i języka świeżego dostać, żeby-

chmy mogli wiedzieć co za fantazja teraz w Panu Gustawie [Adolﬁe]64.

Na Rydze jazdy tylko kornet jeden, a w Mojanach65 i w Lemzelu66

w obu tych zameczkach drugi kornet. Tak więźniowie tuszą, że Nitawę

porzuciwszy do Rygi ludzie swe zwiedzie, gdzie jazdy snać pietnaście

kornetów, ale mało dobrych. Ja z tymi ludźmi czy dalej iść, czy do obozu

się pośpieszać mam czekam rozkazania W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci.

Dlatego więźniów i chorągwi nieposyłam, aż będę miał wiadomość od

W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci, bo posyłając ich teraz musiałby[m] cho-

rągiew którą z nimi posłać, a tu i tak ludzi omale. Towarzystwo barzo

tęskni do wozów i czeladzi, nędza na nich wielka, bo droga zła, więc i te-

raźniejsza potrzeba siła im koni i czeladzi ubawiła, pilno mię molesto-

wali wlec się zaraz do obozu, alem ja nieśmiał bez rozkazania W[aszej]

Ks[iążęcej] M[oś]ci. Jeśli też tu W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć będziesz mię

chciał mieć dłużej, proszę abyś pamiętać raczył, iż dwiema niedzielami

przed gromnicami67 muszę odjachać dla sprawy swej, którą mam mieć

w Kownie, o której W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć sam wiedzieć raczysz68.

Tu by jednak zeszło się kogo innego z świeższym, nie z tak nadrażonym

wojskiem mieć, żeby żywność nieprz[yjacie]lowi bronił, bo kiedy mu

czatami goścince odymą, iż do Rygi żywności niepoprowadzi, tedy on

168

A

musi ludzie z Nitawy sprowadzić, a do Rygi zwieść. Wszakoż nie moja to

rzecz w dyskursy się wdawać, Wasz[a] Ks[iążęca] M[oś]ć lepiej wiedzieć

i rozumieć raczysz co masz czynić, moja powinność gotowego słuchać.

A na ten czas za tę okazaną łaskę Panu Bogu wszechmogącemu dzięki

oddając i od czasu tym większego zwycięstwa nad tym teraźniejszym

i inymi wszytkimi nieprzyjacioły Jego Kró[lewskiej] M[oś]ci i R[zeczy]-

p[ospoli]tej. Wasz[ej] Ks[iążęcej] M[oś]ci swemu m[iłoś]ciwemu panu

winszując oddaję siebie i służby moje jako najpilniej w m[iło]ściwą ła-

skę W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci mego m[iłoś]ciwego pana. Dat[um]

z Kokonhauzu d[ie] 30 9bris 1621.

a-Rozprawa ta z nieprzyjacielem była d[nia] 28 9bris w niedzielę nad

jeziorem Kropimojzą69. By się było dniem, dwiemy omieszkało, byłoby

pewnie po koła na wozie. Jako piechoty czekali, która już była z Rygi

wyszła i mieli, widzę swoje sposoby żeby tego nie trudno dokazali i teraz

jeszcze nie amen. Trzeba by go trapić, gościńce, żywność i drwa odej-

mując Rydze. A nie ma z kim. Z pany kozaki dwa dni, poniedziałek

i wtorek strawiłem, mimo, że na tę czatę wyprawiło, dopiero wczora

o zmroku wyprowadziłem ich ledwo ze dwieście. P[any] rotmistrze sta-

wiąc się po ludźmi.b Ale zborna drużyna nic nie chce czynić bez koła70.

Musiało by się to kilkąm czasu swe[go] zganić i niewiele ich teraz, roz-

wlekli się różno. Trzeba by ich z tej kompani rozprząc jako szkodnej,

a rotami w różnych pułkach mieć jako boty na niedziele. Przeprawiając

wojsko i z podpadnieniem Szwedów, namniej i niespawszy, oczu prawie

nie zmrużywszy wyszedłem na nieprzyjaciela, mimo że z nimi rozprawi-

ło i nazad zwróciło, drugą niemal noc zeszłą, więc i nic nie jedząc aż tu

zwróciwszy się, barzom się strubował i zemdlił. Nadto i tą wyprawą ko-

zaków na czatę, z tyłu mi zachodzi post, żem nie móg[ł] do tego prziść

abym prędzej do W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] wiel[możnego] m[iłoś]

b lekcja niepewna.

die 30 9bris 1621 – dnia 30 XI 1621.

28 9bris – 28 XI.

169

Listy

ci[wego] Pana napisał aż dziś na 1 dece[m]bris przede dniem kończę

to pisanie. Proszę uniżenie abyś mnie W[asza] Ks[iążęca] M[ość] mój

m[iłoś]ciwy Pan za wymówionego mieć raczył, Pan Bóg świadkiem jest,

iż ta właśnie przyczyna a nie insza.

Jeśli W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć teraz do Je[go] Kró[lewskiej] M[oś]ci

pis[z]ąc proszę, by raczył uniżenie, wszyscy prosiemy, abyś jako głowa

i wódz nasz nie zaniechał tej teraźniejszej krwawej przysłuszki naszej

(....) w łaskę Jego Kró[lewskiej] M[oś]ci zalecić, a przez to nas i naszym

przykładem drugich do dalszych służb i odwag pod s[z]częśliwym regi-

mentem swoim obowiązać etc.

W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] mego M[iłoś]c[iwego] Pana-a.

a-... -a ręką własną.

decembris – grudzień

170

A

Piotr Jakuszewski do Jakuba Różyca,

obóz pod Mitawą 2 XII 1621 r.

Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I, sygn. 1949/438,

s. 838-839.

(Kopia listu cytowana w całości w dekrecie hetmańskim Krzysztofa Radziwiłła skazującym

Piotra Jakuszewskiego na karę śmierci, stan dobry)

W[asz]m[oś]ciwi P[anowie] Rotmistrze, Panie Różyc!

Na ten czas musiałem się zabawić dla wielu przyczyn, gdyż mię

P[an] Hetman [Krzysztof Radziwiłł] nie chciał żadną miarą odprawić.

Waszmościów upominam, żebyście się nie ruszali spod Bierzyca dotąd,

dokąd ja przyjadę. Na pisanie [Aleksandra] Gosiewskiego nic nie czy-

nili; strzeżcie się, bądźcie in suo ﬂore do przyjazdu mego, bo będą wam

bronować barzi niż bojarami71. Do tego strony porównania oznajmuję:

mam w ręku je, pieniądze na tę czwierć zaraz obiecuję72, bez których

nie chce mię puścić, a wy będziecie mieć słuszną ekskuzacyją, że mnie

nie masz. Nic woli tamtego człowieka nie czyńcie, bo byście się bardzo

podrwili. Zatym W[asz]m[oś]ciów P[anu] Bogu poruczam.

Datum z obozu, die 2 decembre 1621. W[asz]m[oś]ciów życzliwy

towarzysz Piotr Jakuszewski pułkownik, ręką swą.

in suo ﬂore – w gotowości.

171

Listy

Aleksander Korwin Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła,

obóz pod Zelborkiem 4 XII 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/III,

s. 8-9.

(Oryginał, stan dobry)

Oświecone M[iło]ściwe Książe a Mnie M[iło]ściwy Panie

Pisanie W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci mego m[iło]ściwego pana

dedany ultima 9bris dzisia mię doszło. Co się tycze nieczęstego i nie-

rychłego dawania wiadomości ode mnie W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci

swemu m[iło]ściwemu panu, przeczytawszy pisanie W[aszej] Ks[iążęcej]

M[oś]ci zdumieć mi się przyszło, gdyżem z pierwszego noclegu zaraz

pisał do W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci, drugi raz przeprawiwszy się pod

Kokonhauzen tejem godziny do W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci wysłał

o której przeciwko nieprzyjacielam szedł. Potym po potrzebie z nieprzy-

jacielem, wypisałem o wszytkim dostatnie W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]

ci w prawdzie nierychło, ale bodaj mię tak Pan Bóg wszystkim dobrym

cieszył jako to szczyrze pisze, żem niemógł do tego przy[j]ść i teraz mo-

lesty pełno. Sąśmy w takim głodnym kraju, że Panem Bogiem świadczę,

na moje konie źdźbła siania ani ziarna owsa od kilku dni dostać niemo-

żono oprócz żyta trochę w jamach. Co żywo za Dźwinę w Kurlandią po

żywność się przewozę i trudno im tego mam zabronić73.

Strony wozów już teraz proszą żeby im nie przysłano, iż oni stąd

po nie poszlą i chcą żeby sami mogli jachać do obozu, a potym skoro

przymarznie iść tam gdzie im W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć rozkazać bę-

dziesz raczył. Trzeba by tu M[iło]ściwe Ks[ią]że świeżych przysłać i pana

pułkownika z nimi, bo ci tuteczni złą drogą, przeprawami, utarczka-

mi z nieprzyjacielem i głodem tak są zwątleni, że trzeba im koniecznie

na dobrej paszy niedziel ze dwie odpocząć, bez tego nic [n]imi zrobić

niemoże. Ja bym z duszą rad większej przysługi W[aszej] Ks[iążęcej]

dedany ultima 9bris – nadany 30 XI.

172

A

M[ości], a za tym i Jego Kró[lewskiej] M[oś]ci Pana naszego miłościwe-

go sobie życzył, ale bez świeżych posiłków niemogę do tego przy[j]ść.

Z pułku kozackiego Pana Drużbicza74 w miasto trzechset ledwom

ze dwiema sty koni mógł wykurzać lubo na jego ochoci nic nie scho-

dziło. Ten wpółtoru mil bywszy pod Rygą powrócił ku Sąclowi i dał

mi znać, że i od tych dwóch set ledwo ze sto przy nim zostało, wszyscy

się nazad rozlazli. Tych ludzi za krótki czas nie może w rząd wprawić

ażby z nimi kto długo zmieszkał i executora sprawiedliwości75 przy sobie

miał, żeby z kilkunastu na gardle skarać mógł. Przy Panu Drużbiczu

na tę czatę i jam swoich dwu czeladników dla veriﬁcaty starania ich

posłał, ci się wrócili i Pan Drużbic toż mi dał znać, że żadne[go] języ-

ka oprócz Łotysza, który świeżo z Rygi wyszedł dostać niemogli. Ten

powiada, iż napierwiej dwadzieścia dwa rajtarów z pogromu przybiegli

do tej piechoty, która leżała za Ukrą i most budować poczęli. Skoro

dali znać, dalej się piechota cofnęła i w mil trzech od Rygi stanąwszy

czekali ukazu od Gustawa [Adolfa], który ich doszedł, że się zaraz do

Rygi wrócili. Działa które stały po drodze za bramą i te kazał do mia-

sta wprowadzić. Bramy wszytkie były zamknione, tylko dwie do wody

otwarte. Do Nitawy powiada, że posłano po ludzie, ale nie wie po jak

wielką liczbę i czy po jazdę czy po piechotę. Z mojz przystawstw kazał

wszytkim ludziom co prędzej do Rygi. Wielka snać trwoga w Rydze bo

nie wie i po dziś dzień co za wojska pułk jego zniosło, gdyż za łaską

Bożą żadne[go] języka z tutejsze[go] wojska W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]

ci, a podobno i obozowe[go] dotąd niema po odejściu naszym, a z tych

każdy co z potrzeby uciekł prawi mu, że bardzo wielkie wojsko nasze76.

Co tedy za zamysł, je[go] jest, niemożemy wiedzieć tak jednak rozu-

miem, że skoro ten pierwszy strach opłonie nie będzie chciał deponere

animum, ponieważ jeszcze w Rydze i na Nitawie ma wojska niemało.

Wasz[a] ks[iążęca] M[oś]ć mój m[iło]ściwy Pan snadniej stamtąd wia-

executora – wykonawcę.

veriﬁcaty – weryﬁkacji.

deponere animum – schować w duszy, zataić.

173

Listy

domość zasiąć będziesz raczył, wysłałem i ja szpiegów na jakichem się tu

mógł zdobyć. Pisałem znowu i do Pana Drużbicza imieniem Wasz[ej]

Ks[iążęcej] M[oś]ci surowie napominając, a od siebie żądając, żeby się

koniecznie nie wracał bez dostania świeże[go] języka z Rygi.

Mamy teraz pogodę przedmieście, które nowo pobudowali w Rydze

spalića, ale nie tylko że niemasz kim co począć, lecz za dżdżami nietylko

wody ale i namniejsze kałuże tak wezbrały, że wszędzie pływać trzeba,

bo dzień i noc bez przestanku dżdże leją. W tę niepogodę musi woj-

sko wytchnąć, i koniecznie się toties quoties napierają do obozu, jakoż

i siła się rozjechało, bo bardzo mało pod chorągwiami, ten się wymawia

koń mi zdechł, drugie[mu] ochromiał, a wszyscy tym alegują, że ich na

czatę wysłano jeno na kilka dni. Raczże mi W[asza] Ks[iążęca] M[oś]

ć mój M[iło]ściwy Pan jako najprędzej informacyją swoją przysłać co

dalej mam czynić, ja też tu jakich wiadomości będę mógł zasiąć nie

zaniecham zaraz W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci] oznajmić. A na ten czas

siebie i zwykłe służby moje oddaję jako najpilniej w M[iło]ściwą łaskę

W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci me[go] m[iło]ściwe[go] pana.

Dan z stanowiska niedaleko Zelborku d[ie] 4 10bris 1621.

45 .

a przekreślone wyrażenie: i okręty przez toż z niem.

toties quoties – tyle razy ile.

.die 4 10bris 1621 – dnia 4 XI 1621

174

A

Aleksander Korwin Gosiewski do Krzysztofa Radziwiłła,

spod Dźwiny k. Zelborka 14 XII 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II,

s. 15-16.

(Oryginał, stan dobry)

Oświecone M[iło]ściwe Ks[ią]że a mój M[iło]ściwy Panie

Baczę ja to dobrze, że w obozie nie jest tak wielkie wojsko przy

W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci, żeby z niego i ówdzie potężne posiłki

mogły się wyłatać. Jednak, iż też tutejszymi, złą drogą jakąchmy mieli

z obozu wyszedszy, tak barzo na koniech zeszłymi i tą potrzebą z nie-

przyjacielem urażonymi, nie masz się kim oprzeć, bo w obozie od każdej

chorągwie pierwo zostało, z drogi z końmi pochromionymi wracali się

i po potrzebie siła ich tam odjachało, a mało co zostało, gdyż na kilka

dni czatą w jednej koszuli każdy z nich wyszedszy, potrzeb do żywno-

ści i odzienia niewziąwszy, niedał się tu zakazywaniem, otrębowaniem,

groźbą, nawet i prośbą dłużej zatrzymać. Czyniłem teraz rewisią rot, cze-

go rejestr W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci posyłam77, z którego jazdy dobrej

i podłej coby do potrzeby pod chorągwią stanąć mogli wszytkiego koni

161 najduje się.

O piechocie jużem dał W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci wiedzieć, wiele

jej przy mnie, ale i z tej Niemców (dla których lubo zawsze staram się

o piwo, o masło, o każdą rzecz i nigdy jakom wyszedł z obozu na zimnie

nie spali, zawsze dla nich ryia musi być) po odjeździe Kieta kapitana

ich do obozu, uciekło znowu szesnaście i sami niektórzy powiadają, że

kapitan każe im tak czynić, dlate[go] aby tam na wszytkich p[ie]n[ią]dze

wyłudziwszy sobie przywłaszczył i trzeba się W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]

ci w tym ostrzec i skarb informować. Do potrzeby zaś jam niewidział

chłopa marniejszego i nieżyczę go drugi raz z sobą mieć. Nietylko tedy

tymi ludźmi zamki posiłkować i nieprzyjacielowi odpór dawać, ale i tu

na miejscu straży mieć niemogę (oprócz z swoją czeladką, a z tą trochą

175

Listy

piechoty straż odprawuję) i tych ostatek zaraz się wloką do obozu, cze-

kali na umarźnienie błota, bo tę rację mają, że na czatę wysłani którą

odprawili.

Jużem ja o tym nieraz do W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] pisał i ognim

wyraził, ale posłańce źli, że ledwo się w tydzień z responsem od W[aszej]

Ks[iążęcej] M[o]ści wracają78. Iż tedy nieprzyjaciel u Nowego Młyna79

kilka dni armowawszy już się ruszył i o zamki Je[go] Kró[lewskiej]

M[ości] będzie się kusił80, trzeba W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci tu za

Dźwiną, gdzie nieprzyjaciel dłużej będzie trzymał, mniejszą kupą grani-

ce ojczyste oganiać, bo skoro większe wojsko za Dźwiną przydzie, tedy

Gustaw [Adolf ] nie będzie tak miłował Nitawy jako zdrowie swoje,

będzie chciał wojsko zwieść do siebie, żeby potężniejszy był i W[aszej]

Ks[iążęcej] M[oś]ci memu m[iło]ściwemu panu barziej cum decore

będzie, gdy sam osobą swą tam się przeniesiesz kędy nieprzyjaciel ten

Królik głową swą jest, bo jeśli W[asza] Ks[iążęca] M[oś]ć tego nie uczy-

nisz, a jeno kozakami i szczupłym pułkiem z wojska securitatem zamków

inﬂantskich wspirać będziesz chciał tedy to tak jest pewna jako ja żywy

do W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci piszę, że nieprzyjaciel wszytkie zamki

osiędzie, gdyż wszędzie się poddadzą nie będąc pewni odsieczy, jako

i Burtniki81, niemal o tym czasie abo dniem czy dwiema po potrzebie,

którąśmy mieli z nieprzyjacielem poddały się wymawiając się, że pro-

chów niemieli, jako to W[aszej] Ks[iążęcej] M[oś]ci szerzej z listu Pana

Kocowego82 z Wolmirza83 pisanego wyrozumieć będziesz raczył. Pisałem

do kozaków rozkazując, grożąc i prosząc, żeby się jako naprędzej pośpie-

szyli ku Rumborku i Wolmirzu i tam nieprz[yjacie]la po drogach jako

mogąc trapili. Rozkazałem też i pana sakowej rocie imieniem Wasz[ej]

Ks[iążęcej] M[oś]ci pod poczściwością i gardłem żeby szli na Rumbork,

gdyż w potrzebie niebyli i uszczerbku takiego jako drudzy na tej czacie

nieponieśli, i ci niechcą iść także się wozami wymawiają. Ktokolwiek

Wasz[ej] Ks[iążęcej] M[oś]ci radził, że wozów do tych rot nieprzysłano

. cum decore – z ozdobą.

securitatem – obrona.

176

A

tedy barzo w tym niepraw, jako to sama rzecz teraz ukazuje. Bo kiedyby

wozy mieli, to by się na tamtej stronie Dźwiny zatrzymali i teraz z ty-

miż kozakami mogłoby się czatami podpadając pod drogę urywać i tra-

pić nieprz[yjacie]la i przez to od jego przedsięwzięcia odwracać. a-Acz

w tych panach kozakach Boże daj za przybyciem ich Pana Pułkownika

[Piotra Jakuszewskiego] lepsza posługa była, niżeli po[d] ten czas, bo

niemógłby[m] wypisać na trzech arkuszach mów, próśb, a nawet gróźb

moich do nich-a, a przecie języka z wojska nieprzyjacielskiego nie mo-

głem mieć przez nich i po dziś dzień, oprócz P[an] Drużbicz szpiega

ułapiwszy, który był w domu swoim mil sześć od Kokonhauzu przysłał

mi. Pan Rużyc, ten wysłany był dla języka pod Rygę i już słyszę z dru-

gimi pospołu mila od Orla84 leżą. Posłaniec ten co z Bębla85, powiedział

że nocował u nie[go], a on nic nie napisał ani wskazał do mnie co tam

zrobił, z tego znać że nic niesprawił. Pana starosty rumborskiego86 li-

sty o Burtnikach i o niebezpieczeństwie Rumborku87 pisane skoro mię

doszły posyłam zaraz do Wasz[ej] Ks[iążęcej] M[oś]ci, a do niego pisał

ciesząc go, że Wasz[a] Ks[iążęca] M[oś]ć sam z wojskiem idziesz. Trzeba

żebyś Wasz[a] Ks[iążęca] M[oś]ć posłać raczył jako najprędzej z listem

do roty sakowej, żeby się dniem i nocą tam śpieszyli, a wozy im posłać.

Potym starać się odsiecz dać i prędko czynić, gdyż na tych co w potrze-

bie byli niemasz się Wasz[a] Ks[iążęca] M[oś]ć na co spuszczać. Szli tam

do obozu i ja sam jeden bez wojska nie mam tu co robić. W czym jako

na staraniu Wasz[ej] Ks[iążęcej] M[oś]ci nigdy nie schodziło tak i te-

raz jedna wątpliwość niezostaje. O Panu Jakuszewskim raczyłeś Wasz[a]

Ks[iążęca] M[oś]ć pisać, że już w drodze, atoli i po dziś dzień nic o nim

niesłychać. Oddaję zatym Siebie i zwykłe służby moje jako najpilniej

w m[iło]ściwą łaskę Wasz[ej] Ks[iążęcej] M[oś]ci me[go] m[iło]ściwe[go]

pana. Dan u Dźwiny spod Zelborku d[ie] 14 10bris 1621.

a-…-a fragment podkreślony.

die 14 10bris 1621 – dnia 14 XII 1621.

177

Listy

a-Waszej Książęcej m[oś]ci mego m[iłoś]c[iwego] Pana.-a

W tym wojsku nadder koni chromych, ale kiedyby odpoczęli tydzień

i drugi żeby wytchnęli i nogi im poleczono tedy byś Wasz[a] Ks[iążęca]

M[oś]ć i tych dogodnie mógł zażyć.88

Piechoty niemieckiej teraz przy mnie zdrowych 28, chorych 15.

Piechoty Ołdakowskiego zdrowych 45, chorych 589.

Jego M[oś]ci Pana Koniuszego 4890.

b-Uniżenie powolny sługa.-b

a- … -a ręką Aleksandra Gosiewskiego.

b- ... -b dopisane ręką regimentarza.

178

A

Rejestr wojska zdatnego do boju z pułku Aleksandra Gosiewskiego

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/III,

s. 22-23.

(Oryginał, stan dobry)

Rejestr wiele teraz wojska godnego do boju z panem regimentarzem

litt[ewskim] w polu nad Dźwiną mil dwie od Kokonhauzu po d[zień]

14 decembris.

Pod chorągwią Je[go] M[ości] pana starosty żmujdzkie[go] [Jarosza

Wołłowycza] wyszło na czatę koni 50, a teraz zdrowych jeno 18. Ci

odeszli do obozu91.

Pod chorągwią pana referendarzową [Aleksandra Korwina

Gosiewskiego] wyszło koni 170, teraz tylko zdrowych koni 40 insze ko-

nie pobite, poranione i złą drogą grudą pochromione92.

Pod chorągwią żmudzką usarską zdrowych koni 25 inszy w obozie,

drugie także poranieni i pochromieni93.

Pod chorągwią upitską usarską zdrowych koni 26 inszy w obozie,

drugie drogą pochromione94.

Chorągiew pana wranglowa, że Pan Bóg na pana rotmistrza śmierć

dopuścić raczył95, do te[go] czwierć im ekspirowała nie chcieli się zaciąg-

nąć i odeszli do obozu96.

Pod chorągwią pana sakową rajtarską zdrowych koni 28, a wszyt-

kich było 5897. Ci poszli na Rumborch98.

Pod chorągwią pana konstantynowiczową zdrowych koni 18. Ci

chorągwie w potrzebie wzięte i więźniów do obozu poprowadzili99.

Pod chorągwią pana Iwanowskie[go] żmudzką kozacką zdrowych

koni 30 inszi na różnych czatach z obozu i w tej teraźniejszej potrzebie

pobici poranieni i złą drogą pochromieni.

Pod chorągwią pana golianową żmudzką kozacką zdrowych koni 40

insze także ubyli.

Sumą wszytkich zdrowych do boju godnych koni 161100.

14 decembris – 14 grudnia.

179

Listy

Aleksander Korwin Gosiewski do Krzysztofa II Radziwiłła,

spod Zelborka 14 XII 1621 r.

Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów, dział V, sygn. 4560/II, s. 24.

(Oryginał, stan dobry)

Oświecone M[iło]ściwe Ks[ią]że a mój M[iło]ściwy Panie

Jużem W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] me[mu] M[iło]ściwe[mu]

Pa[nu] o ochocie i odwadze rycerstwa tego dałem dostatnią wiadomość,

posłałem i rejestr jaki która rota pierwo pod Kokenhauzem a potym

w potrzebie szwank odniosła. Jednak że niemało z nich, których prawie

necessitas sama nad zakaz mój stąd i którym chorągwie nieprzyjaciel-

skie i więźnie prowadzić zlecono, jadą do W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości]

swe[go] M[iło]ści[wego] Pana; i teraz o tejże chwale onych przypomnieć

W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] zdało mi się, jako tych którzy i W[aszej]

Ks[iążęcej] M[ości] godni wdzięczności i na potym za promotią W[aszej]

Ks[iążęcej] M[ości] od Je[go] Kró[lewskiej] M[o]ści łaski i nagrody.

Czego ja powinne W[aszej] Ks[iążęcej] M[ości] dając testimonium, wno-

szę uniżoną z nimi prośbę oną abyś W[asza] Ks[iążęca] M[ość] onych

M[i]ł[o]ściwym Panem i Promotorem być raczył101. Siebie przytym

i moje uniżone służby oddawam jako najpilniej miłościwą łaskę swe[go]

M[iło]ści[wego] Pana. Datt spod Zelborka 14 10bris r[oku] 1621.

a-Waszej Książ[ęcej] M[oś]ci mego mi[łoś]c[iwego] Pana

Na rotę moją poruczyliśmy pieniądze odebrać P[anu]

Papłonskie[mu]102, proszę aby W[asza] Ks[iążęca] M[ość] one[mu] roz-

kazać raczył wydać i ustne103.-a

necessitas – konieczność.

testimonium – świadectwo.

14 10bris – 14 grudnia.

a-…-a ręką własną.

180

A

Przypisy

1 Mowa o liście K. Radziwiłła do J. Wołłowicza z 4 IX 1621 r. b. m., Księcia Krzysz-

tofa Radziwiłła sprawy wojenne i polityczne 1621-1632, Paryż 1859, s. 68-69 (dalej:

Sprawy wojenne i polityczne).

2 Stara nazwa urzędu podskarbiego wielkiego litewskiego, funkcjonująca do unii

lubelskiej 1569 r. W 1621 r. funkcję tę pełnił Krzysztof Naruszewicz. Urzędnicy

centralni i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego XIV-XVIII wieku, oprac. H.

L, A. R, Kórnik 1994, s. 157.

3 Kiejdany (lit. Kėdainiai – miasto (od 1590 r. otrzymało prawo magdeburskie)

położone w centralnej Litwie nad rzeką Niewiażą. Pierwotnie własność Kiszków,

od 1614 r. Krzysztofa Radziwiłła. SGKP, t. IV, s. 17-19; M . B , T. L-

, Starożytna Polska pod względem historycznymi, geograﬁcznym, t. III: M.

B, Wielkie Księstwo Litewskie, Warszawa 1846, s. 563-574; A. T,

Kėdainių magdeburginio miesto teisių ir valdymo raida, [w:] Lietuvos magdeburginių

miestų privilegijos ir aktai, t. 3: Kėdaini, sudarė A. T, Vilnius 2002, s. 6-31.

4 Podskarbiowie byli rozliczani przez sejm ze swojej działalności ﬁnansowej. Opis

trudności z ich przeprowadzeniem w roku 1623 opisuje: W. P, W przy-

gaszonym blasku wiktorii chocimskiej: sejm 1623 r., Wrocław 1983, s. 45, 59, 118

i n.

5 Rzeka ta wpadając do Bałtyku nad ujściem miała około 10-12 sążni szerokości i 3

głębokości. Ulokowane tam były Połąga i Święta – jedyne miasta portowe Litwy.

O stosunkach handlu i transportu Warszawy i portów zaniemeńskich, „Biblioteka

Warszawska” 24 (1846), s. 18-19; W. S, Pisma historyczne, t. II, Kra-

ków 1901, s. 33.

6 Jest to reakcja na działania Szwedów w 1617 r. Wówczas by zabezpieczyć Żmudź,

kasztelan Adam Talwosz ze swojej dzierżawy zośleńskiej wysyłał chłopów dla usy-

powania szańców nad rzeką Świętą. H. W, Wojsko litewskie 1 połowy XVII

wieku, cz. 1, SMHW 19 (1973), 1, s. 90.

7 Miasto założone w 1378 r. położone na północny-zachód od Mitawy, na lewym

brzegu rzeki Windawy (Wenty) przy jej ujściu do Bałtyku. Stanowiło starostwo

niegrodowe, które w myśl konstytucji sejmowej z 1617 r. obejmowało również

zamek i przyległe ziemie. SGKP, t. XIII, s. 545.

8 Pogłoska była przesadzona. W rzeczywistości podczas transportu wojsk szwedzkich

przez morze bałtyckie, nastąpił sztorm: szesnaście okrętów fala oderwała, z których

dwa na brzeg kurlandzki, pod Windawę, wybiła, jeden od Kurlandczyków pojmany,

w którym pełno było kul i przypraw ognistych (...) a drugi się rozbił. K. Radziwiłł do

Zygmunta III Wazy 13 VIII 1621 z Wiżun, [w:] Sprawy wojenne i polityczne, s. 41.

9 Jak twierdzi S. O, Sejmy z lat 1615-1616, Wrocław 1970, s. 205, przyp.

5, Krzysztof Radziwiłł kilka lat wcześniej starał się o ten urząd, który jednak przy-

padł Hieronimowi Wołłowiczowi. W rzeczywistości hetman znacznie przyczynił

181

Listy

się do sukcesu Wołłowycza, który przekonał szlachtę do zaakceptowania tej kan-

dydatury. Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 21 IV 1618 z Warszawy, BUWil. f.

1–1011, k. 4v–5.

10 Starosta żmudzki miał wyjątkową pozycję, jako jedyny starosta zasiadał w senacie,

był również jedynym senatorem mianowanym przez króla spośród kandydatów za-

proponowanych przez szlachtę. Do jego kompetencji należało sprawowanie sądów.

Podobnie jak na wojewodach spoczywał na nim obowiązek obrony i dowodzenia

pospolitym ruszeniem. Zob. Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1693,

rozdział II, art. 6, s. 43; G. B, Żmudź w XVII i XVIII wieku: zaludnie-

nie i struktura społeczna, Poznań 1985, s. 6 i n.; Z. G, Geograﬁa historyczna

ziem dawnej Polski, Kraków 1903, s. 293.

11 Kobryn – miasto królewskie położone nad rzekami Muchawiec i Kobrynką wcho-

dzące w skład województwa brzeskiego. Przy tym mieście znajdował się zamek

drewniany (górny i dolny). W 1621 r. wchodziło ono w skład ekonomii, która

została oddana królowej Konstancji. SGKP, t. IV, s. 205-206.

12 Mowa zaciągu wojskowym uczynionym w królestwie angielskim, dzięki poselstwu

Jerzego Ossolińskiego u Jakuba I Stuarta. Zob. Memoriał do zaciągu angielskiego

służący, [w:] J. O, Pamiętnik, oprac. W. C, Warszawa

1976, s. 134-135.

13 Mowa o żołnierzach szkockich i irlandzkich pod dowództwem Artura Astona

i Jakuba Butlera (około 600 żołnierzy). Żołnierze ci zostali zwerbowani dzięki

poselstwu Jerzego Ossolińskiego do Jakuba I. Wojska te dopłynęły do Polski do-

piero we wrześniu 1621 r. i zostały skierowane na front inﬂancki. Pojawiły się pod

Mitawą 10 II 1622 r. A. B, Żołnierze szkoccy w dawnej Rzeczypospoli-

tej, SMHW 27 (1984), s. 93-94, 100-101; H. W, Wojna polsko-szwedzka

w Inﬂantach 1621-1622, „Zapiski Historyczne” 56 (1991), 4, s. 62.

14 Podczas prac sejmu, który obradował w dniach 23 VIII - 14 IX 1621 r., nie

osiągnięto porozumienia co do programu pomocy wojsku inﬂanckiemu, mimo

że senatorowie i posłowie litewscy wypracowali je na tydzień przed zakończeniem

obrad. Skrypt ten nie został uchwalony, ale po zakończeniu prac sejmu wpisano

go do konstytucji pt. Pospolite ruszenie. Zmieniła ona wcześniejsze postanowie-

nie, że szlachta WKsL ma wyruszyć przeciwko Porcie Ottomańskiej. VL, t. III, s.

207-208; H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 58.

15 Mowa o Janie Druckim Sokolińskim – pisarzu WKsL, staroście daniowskim, który

był marszałkiem izby poselskiej w 1621 r. VL, t. III, s. 203, 209.

16 Rosienie (lit. Raseiniai) – miasto, od którego pochodzi nazwa jednego z traktów

księstwa żmudzkiego. Była stolicą repartycji, czyli jednego z dwóch okręgów sądo-

wych w starostwie żmudzkim. Tam zbierał się sąd ziemski i grodzki. Na zachód od

miasta rozciągała się równina zwana Stany, która stanowiła pole obozującej podczas

sejmików i pospolitego ruszenia szlachty księstwa żmudzkiego. Z. G, op.

cit., s. 292-293; M. B  , T. L, op. cit., s. 512-514.

182

A

17 W rzeczywistości popis szlachty żmudzkiej przeprowadzony w 1621 r. wykazał

1292 osób zobowiązanych do służby wojennej. AGAD, AR VII, nr 85; A. R-

, Udział żmudzkiego pospolitego ruszenia w działaniach wojennych, [w:]

Litwa w epoce Wazów, red. W. K, A. R, Warszawa 2006,

s. 344.

18 Używanie namiotów w obozach wojskowych postulował już J. T, Con-

silium rationis belicae, wyd. T. M. N, Warszawa 1987, s. 129, 131. Kon-

cepcja ta została w pełni przyjęta jeszcze w XVI w., czego przykładem jest oblężenie

Połocka w 1579 r. S. A, Źródła kartograﬁczne do wyprawy poło-

ckiej Stefana Batorego roku 1579, [w:] Od armii komputowej do narodowej (XVI-XX

w.), red. Z. K, W. R, Toruń 1998, s. 29 (il. 3).

19 Adam Talwosz – kasztelan żmudzki wyznania ewangelickiego. W 1617 r. wystawił

przeciwko Szwedom rotę tatarską, która jednak prezentowała niskie walory bojo-

we. M. K, Protestanci i kontrreformacja: z dziejów tolerancji w Rzeczypo-

spolitej XVI-XVIII wieku, Wrocław 1978, s. 102; P. B, Tatarzy w dawnej

Rzeczypospolitej, Warszawa 1986, s. 112.

20 Społeczeństwo szlacheckie zasmakowało w stylu i funkcjonalności orientalnych na-

miotów. Zewnętrzne pokrycie namiotów stanowiła grupa tkanina zwana musułba-

sem, która chroniła przed wodą i kurzem. Cała dekoracja skupiał się we wnętrzach,

których ornamentyka naśladowała wygląd galerii i pałacowych komnat, co dawało

poczucie intymności i spokoju. M. P, Namioty wschodnie, Warszawa

1982, s. [2-3]; Z. Ż, Sztuka turecka, Warszawa 1988, s. 166.

21 Sejmik relacyjny był w tym przypadku nie tylko forum, na którym przekazywano

szlachcie informację o uchwalonych prawach i podatkach, ale stał się miejscem

podejmowania decyzji, które na sejmie zostały odesłane „do braci” (zob. uniwer-

sał poborowy uchwalony w 1621 r.: VL, t. III, s. 209). A. R, Wielkie

Księstwo Litewskie w systemie parlamentarnym Rzeczypospolitej w latach 1569-1763,

Warszawa 2002, s. 199.

22 Jan Marcinkiewicz – sekretarz Zygmunta III, stolnik upitski. Jako wysłannik kró-

lewski w Inﬂantach pojawił się po raz pierwszy w 1618 r. W 1621 r. został również

pisarzem starosty żmudzkiego. VL, t. III, s. 218, 238; J. Wołłowicz do

K. Radziwiłła 14 XI 1621, Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka (Petersburg), Avto-

grafy Durovskogo f. 119, k. 36; Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 22 XII 1618

z Warszawy, BUWil. f. 1–1011, k. 15.

23 Lew Sapieha h. Lis (1557-1633) – kanclerz wielki litewski, od 1621 r. wojewoda

wileński, a w 1625 r. przyjął nominację na hetmana wielkiego litewskiego.

24 Prawdopodobnie Piotra Szukszta – późniejszy ciwun ejragolski, sędzia żmudzki.

VL, t. III, s. 759.

25 Owa sprawa dotyczyła zamiany pospolitego ruszenia, na wysłanie żołnierzy powia-

towych w liczbie 500-600 osób. Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 265.

183

Listy

26 Wojsko litewskie borykało się z typową w tym czasie bolączką braku łodzi i pienię-

dzy na ich zakup; zob. H. W, Wojsko litewskie1 połowy XVII wieku. cz. III,

SMHW 21 (1978), s. 140.

27 Otton Druk(c) – otrzymał 5 VIII 1622 dokument upoważniający na zbieranie

chłopów łotewskich w oddział partyzancki, aby na zasadzkach z tyłu i z boku nie-

przyjaciela szarpał. Sprawy wojenne i dyplomatyczne, s. 279.

28 Doblin – zamek położony w Semigalii nad rzeką Bērze na południowy-wschód od

Mitawy. Dowództwo litewskie obawiając się jego utraty wysłało 3 XI 1621 r. czatę

pod dowództwem wojewody połockiego – Janusza Kiszki. Diariusz, k. 267; M.

K, O poczciwem wychowaniu dziatek (1564) i wszystkiej liﬄanckiej

ziemi opisanie (1567), wyd. Z. C, Kraków 1889, s. 86.

29 Mojzy (muyzy) – były to dwory lub folwarki szlacheckie położone na terenie Inf-

lant.

30 Ten interesujący pogląd stanowi rozwinięcie koncepcji Krzysztofa Radziwiłła,

który na początku kampanii 1621 r. prosił księcia Fryderyka Kettlera o chłopów

z rydlami i motykami, aby mógł ich wykorzystać jako kopaczy. Informatia (...)

Andrzejowi Przystanowskiemu dana do Księcia JM kurlandskiego 21 VIII 1621,

AGAD, AR II, nr 768.

31 Wschód i zachód słońca stanowił podstawowy punkt czasowy w wojsku, stąd od

nich odmierzano czas. K. Ł, Cykl dobowy wojska w Rzeczypospolitej

w XVII i XVIII wieku, [w:] Człowiek wobec miar i czasu w przeszłości, red. P. G-

, M. L, Kraków 2007, s. 119-121, 129.

32 Mowa o inicjatywie Gustawa Adolfa, który po zdobyciu Mitawy, wyruszył na woj-

ska Radziwiłła 25 X 1621 r. Armia litewska nie widząc możliwości obrony zaczęła

wycofywać się w kierunku Annanbergu. Szwedzi zajęli brzeg Muszy, zbudowali

most i usypali szańce. Diariusz, k. 266-266v.

33 Janiszki – w XVII w. istniało wiele miejscowości o tej nazwie. Kontekst wskazuje,

że mowa o miasteczku (od 1616 r. posiadającym prawo magdeburskie) w powiecie

szawelskim, na trakcie łączącym Mitawę z Szawlami. SGKP, t. III, s. 405; Lietu-

vos magdeburginių miestų privilegijos ir aktai, t. 1: Joniškis, Jurbarkas, sudarė A.

T ,Vilnius 1991, s. 16-18.

34 Sytuacja materialna w Janiszkach i okolicy sukcesywnie się pogarszała, do tego

stopnia iż w 1625 r. Zygmunt III informował Krzysztofa Naruszewicza podskar-

biego WKsL o zwolnieniu tychże z podatku argumentując, iż za nastąpieniem złych

czasów, a osobliwie z dopuszczenia Pańskiego powietrza, wojen, ogniów, nieurodza-

jów, do upadku i wielkiego zniszczenia przyść musieli, tak że za odbieżaniem siedlisk

swoich po większej części grunty pustkami zostawać muszą. Lietuvos magdeburginių

miestų, t. 1, s. 27.

35 Szawlany (Szawlenaj) – dobra nad rzeką Szuszwą, należącą do paraﬁi Szawlany.

SGKP, t. XI, s. 811.

184

A

36 Szawle – główne miasto ekonomi królewskiej (szawelskiej) położone nad jeziorem,

przy wielkiej drodze z Warszawy do Kowna i Mitawy. M. B  , T. L-

, op. cit., s. 578-579.

37 Gotard Bystram – sługa Fryderyka Kettlera, w XII 1621 r. został wysłany na rezy-

dencję przy Hetmanie. Diariusz, k. 373v.

38 Być może Mikołaj Giżycki – w latach 1622-1633 kasztelan czerski, podkomorzy

czerski (1619), starosta strzelecki (1625).

39 Walmojza (inaczej Wallhof, Walles-Mujza) – wieś znajdująca się w połowie dro-

gi między Kokenhauzen a Bowskiem, wchodząca w skład grodowego starostwa

w Zelburgu utworzonego w 1617 r. SGKP, t. VIII, s. 17; SGKP, t. XII, s. 916.

40 Nowa Ryga lub Nowa Mitawa – w 1630 r. książę Fryderyk Kettler założył tu mia-

sto nazwane Neustaedtchen, później zwane na cześć założyciela Friedrichsstadt.

Krzysztof Radziwiłł tak opisuję tą miejscowość w 1622 r.: Żeby Nową Rygę i Ser-

muyzą spalono, to płonne wieści, bo oboje całe; w Nowej Rydze i inszych miejscach

i mujzach częstują Szwedów i kałuzów im do Litwy dawają: za cóżby ich tedy palić

mieli? (...) aleć wiesz Wmć Pan, tam nie masz i nie było 15 chat spełna. Łotwa się tam

nad samą Dźwiną pobudowała, i nazwano to Nową Rygą. K. Radziwiłł do L. Sapie-

hy z obozu 17 VI 1622, Sprawy wojenne i polityczne, s. 216; SGKP, t. II, s. 421.

41 Sermojza – wieś położona nad Dźwiną nieopodal Nowej Rygi. Sprawy wojenne

i polityczne, s. 216.

42 Prawdopodobnie Walenty Tański dowódca 40-osobowego oddziału wystawionego

przez powiat trocki. Sprawy wojenne i polityczne, s. 224.

43 Prawdopodobnie Jan Mikołaj Drobysz (zm. 1649) h. własnego – sekretarz kró-

lewski, podczaszy wendeński, brał udział w negocjacjach pokojowych ze Szwedami

w 1622 r. U. A, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela woj-

skowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640), Warszawa 2004, s. 290, 334; Urzędnicy

inﬂanccy XVI-XVIII wieku. Spisy, oprac. K. M, A. R, Kórnik

1994, s. 93.

44 Miejscowość należąca na początku XVII w. do Jana Karola Chodkiewicza, który

w 1604 r. musiał ją zastawić mieszczanom ryskim. J. U. N, Dzieje

panowania Zygmunta III, t. I, wyd. K. J. T, Kraków 1860, s. 279, 281;

A. Ś, Jan Karol Chodkiewicz hetman wielki litewski, Warszawa 1922, s.

49.

45 W tym czasie wojska lisowczyków dały się we znaki stronie szwedzkiej. Spustoszyli

okolice Uxul, napadli na obóz szwedzki pod Rygą, gdzie wycieli rannych i chorych

żołnierzy, następnie zaś spustoszyli Lemburg i (12 X 1621) Wenden. Po tym wypa-

dzie powrócili na południe. Sprawy wojenne i polityczne, s. 132.

46 Sącel – miejscowość położona na prawym brzegu rzeki Jaegel Mały na zachód od

Rygi. Znajdował się tam średniowieczny zamek obronny w XVII w. nadal będą-

cym w dobrym stanie. A. G, Z kroniki Sarmacji europejskiej, wyd. K. J.

T, Kraków 1860, s. 326; Monumenta Livoniae Antiquae: Sammlung von

185

Listy

Chroniken, Berichten, Urkunden, Riga-Leipzig 1844, s. CXXIV, 112; SGKP, t.

XV, cz. 1, s. 624-625.

47 Zelbork – zamek w Kurlandii położony na lewym brzegu Dźwiny, zdobyty przez

Szwedów 18 VII 1625 r. Stanowił on strategiczne miejsce, gdyż był punktem

koncentracji wojsk polsko-litewskich (m.in. w tym mieście Florian Zebrzydowski

wydał artykuły wojskowe w 1561 r.). SGKP, t. IV, s. 253; A. S,

Sprawa północna w wiekach XVI i XVII, cz. II, Kraków 1904, s. 276, 364, 368; S.

H, Wojna inﬂancka: 1600-1602, Warszawa 1938, s. 47, 96, 112, 127-9;

Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, wyd. S. K,

Kraków 1937, s. 94.

48 Zob. Zeznanie Hansa Berntrika rajtara szwedzkiego – umieszczone w dalszej części

publikacji.

49 Mowa o Janie Ukolskim i Walerianie Wojdacie – rotmistrzów oddziałów wybranie-

ckich stacjonujących w Kokenhauzen; zob. W. Wojdat do K. Radziwiłła 11 I 1622

z Kokenhauzen, AGAD, AR V, nr 17656; J. Ukolski do K. Radziwiłła 20 II 1622

z Kokenhauzen, AGAD, AR V, nr 16750.

50 Standardem przy podawaniu datacji było posługiwanie się łacińską nazwą miesiąca,

zapisywanego w dopełniaczu liczby pojedynczej. Jednakże w przypadku czterech

ostatnich miesięcy roku zawierających w nazwie liczebnik uciekano się do stosowa-

nia skrótów: liczby (od 7 do 10) oraz końcówki –bris. Przed podaniem daty współ-

cześni najczęściej podawali dies (dzień) lub die (dnia). A. K, Miary

w podróży. Czas i przestrzeń w staropolskich relacjach podróżniczych z XVII wieku,

[w:] Człowiek wobec miar, s. 98-99.

51 Wilhelm de la Barres po kapitulacji Rygi przeszedł na stronę Szwecji i organizował

regiment dragonii. W 1622 r. oddział ten liczył 390 osób. Kungliga Svea Livgardes

Historia, 1611-1632, t. III, cz. 1, av B. C. B, Stockholm 1963, s. 390,

395.

52 Dyneburg – miasto położone na prawym brzegu Dźwiny na terenie Inﬂant pol-

skich. Gustaw Adolf na krótko zajął je w 1625 r. SGKP, t. II, s. 251-255.

53 Dorpat – miasto położone nad rzeką Embach (Omowża). Po odzyskaniu miasta

z rąk szwedzkich w 1602 r. przez dwadzieścia trzy lata należało do Rzeczypospoli-

tej. SGKP, t. II, s. 125-131.

54 Mowa o podjeździe prowadzonym przez niejakiego Horna, który zaskoczył straże

i zaatakował rotę kozacką pod dowództwem Dawida Konstantynowicza.

55 Wydarzenie opisywane przez Gosiewskiego stanowi podstawę zakończenia utworu

Jana Kunowskiego Ekspedycyja inﬂantska.

56 Oddziałem dragonów dowodził Wilhelm de la Barres.

57 Szerzej o koncepcji Boga – Pana Historii zob. U. A, W służbie hetma-

na, s. 128-133, 135-137; K. Ł, Koncepcja Boga – Pana Historii wśród żoł-

nierzy Rzeczypospolitej ma przełomie XVI i XVII wieku, [w:] Religia wobec historii,

historia wobec religii, red. E. P, Kraków 2006, s. 360-370; J. R,

186

A

Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalności szlachty

polskiej 1706-1725, Kraków 1992, s. 25-36.

58 Zob. informację wysłaną Radziwiłłowi na karteczce: O ciało Labarego Pan Drobysz

towarzysz mój jakom pisał do W. Ks. Mci twierdzi, że jest między trupami, drudzy zaś

powiadają że nie jego, jednak chorągiew jego tu jest u mnie, która będzie między inszy-

mi W. Ks. Mci oddana. AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 18. Informacja niepraw-

dziwa, w 1622 r. dowodził on regimentem dragonów składającą się z 390 żołnierzy.

Kungliga Svea Livgardes Historia, s. 395.

59 W rzeczywistości pułkownik Samuel Cockburn umknął z pogromu. Został jednak

najprawdopodobniej ranny i w XII 1621 r. umiera w wieku 47 lat. Został pocho-

wany z wielkimi honorami w katedrze w Åbo w 1622 r. Upamiętnia go napis:

Samueli Cokburno Scoto, duci

tissimo, duorum exercituum

liarchae praestantissimo,

iusq. Suetici exercitus summo

ori gui postquam musarum

tra cum laude sequutus

et, in bello sub Augustissimis

alo et Gustavo Adalpho Suec.

h. Vand. Regibus faeliciter vixit

os 23, et pie in pace mortuus

an, aetatis suae 47 Christi 1621

n frater moerens posuit.

burne vixti fortis ast obis ferus

tem et Minervam tecum qui condis simul

in sepulchro, quo non Scoti tristus

ci aut videbunt, nec Poloni laetius.

H. L, Latin som propagandaspråk i 160-talets epitaﬁer i Åbo Domkyrka,

[w:] Latin og nationalsprog i Norden efter reformationen, red. M. A i in,

København 1991, s. 238-240.

60 Informacje dźwiękowe służyły podczas wojny jako sposób przekazywania informa-

cji. Szerzej o ich rodzajach: S. B, Corpus iuris militaris, Elbląg 1753,

s. 374, 376, 378.

61 Mowa o Jerzym Gorzechowskim.

62 Armii towarzyszyli markietanci, rzemieślnicy, nierzadko również kobiety i dzieci.

K. Ł, Blaski i cienie funkcjonowania rodzin w nowożytnych wojskach

Europy Zachodniej, „Białostockie Teki Historyczne” 5 (2007), s. 57-72.

63 Mowa o puchlinie w nogach u koni oraz o rozczepieniu kopyt i piętki. K. D-

, Hippika, to jest księga o koniach, wyd. K. J. T, Kraków

1861, s. 227-232.

64 Dowódcą tego oddziału został Krzysztof Drużbic.

187

Listy

65 Mojany – niewielki średniowieczny zamek położony na terenie dawnego arcybi-

skupstwa ryskiego. A. G, op. cit., s. 326.

66 Lemzel – zamek znajdujący się na terenie dawnego arcybiskupstaw ryskiego. M.

K, op. cit., s. 89.

67 Gromnice – to stały termin czasowy (2 II) zwany również świętem Oﬁarowania

Jezusa. Nazwa w Rzeczypospolitej przyjęła się od poświęcenia świec zwanych

powszechnie gromnicami (według wierzeń ich zapalenie podczas burzy chroniło

przed piorunami). S. B. L, Słownik języka polskiego, t. I, cz. II: G-L, Warsza-

wa 1808, s. 779; Z. G, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. II, Warszawa

1989, s. 213.

68 Mowa o sejmiku żmudzkim (najprawdopodobniej gromniczym), na którym

pułkownik chciał zrealizować swoje zamierzenia polityczne. Dlatego prosił het-

mana Krzysztofa Radziwiłła o zwolnienie Jana (?) Borowskiego ze służby, aby jako

ziemianin żmudzki mógł popierać interesy Gosiewskiego. Sam pułkownik obóz

opuścił najprawdopodobniej w połowie stycznia (25 I był już w Birżach) 1622 r.

A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 25 I 1622 z Birż, AGAD, AR V, sygn. 4560/

III, s. 32; A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 26 I 1622 z Kropiszek, AGAD, AR V,

sygn, 4560/III, s. 34.

69 Do tej pory w literaturze przedmiotu bitwa ta funkcjonowała pod błędną datą 24

XI 1621 r. H. W, Wojna polsko-szwedzka, s. 57; T. K, Dzieje wojen

i wojskowości w Polsce, t. II, Kraków 1912, s. 233.

70 Mowa o kole wojskowym, które w formacji lisowczyków (jako stale skonfederowa-

nej) stanowiło podstawowy organ decyzyjny. J. U, Wojskowe „sejmi-

ki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, Białystok 1996, s. 103-111.

71 Odwołanie się do powinności wojskowych bojarów w WKsL. Zob. I. R-

, Bojarzy pancerni na pograniczu moskiewskim w XVI-XIX wieku, „Przegląd

Wschodni” 3 (1994), 3, s. 411-421.

72 Oświadczenie to stanowiło jedną z przyczyn skazania Jakuszewskiego na karę

śmierci. W dekrecie hetmańskim czytamy: wziąwszy zupełnie na drugą czwierć na

pięć set koni kozaków pieniądze, kompaniją swoją ukrzywdził, częścią przez podwyż-

szenie monety, częścią przez niezupełnie ich oddanie, co buntów i hałasów siła za sobą

pociągnęło. Biblioteka Uniwersytetu Wrocławskiego, Steinwehr II, fol. 37, t. I,

sygn. 1949/438, s. 838.

73 Na tym tle na przełomie 1621 i 1622 r. wybuchnął konﬂikt pomiędzy Frydery-

kiem Kettlerem a Krzysztofem Radziwiłłem. Ostatecznie książę Kurlandii zgodził

się rozdać leże wojskom litewskim, ale pod nadzorem własnych komisarzy i przy

zobowiązaniu hetmana o ścisłym przestrzeganiu dyscypliny wojskowej. Diariusz, k.

268-273v.

74 Krzysztof Drużbic h. Junosza – rotmistrz kozacki, dowodzący partią lisowczyków

razem z Piotrem Jakuszewskim i Jakubem Różycem. W 1622 r. wobec nieposłu-

szeństwa i rozboje został skazany na śmierć. Wyroku jednak nie wykonano, przyję-

188

A

to go w poczet chorągwi husarskiej jako towarzysza, a w 1623 r. przedstawiono go

nawet na sejmie do nagrody. Sprawy wojenne i polityczne, s. 222; Diariusz, k. 559v.;

H. W, Wojsko litewskie, cz. III, s. 146; U. A, Dwór i klintela

Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640). Mechanizm patronatu, Warszawa 2001, s. 154.

75 W wojsku kary wykonywał profos ze swoim pomocnikiem stępką. Jednakże kara

śmierci była realizowana przez kata. W. O, Kodeksy wojskowe w Polsce

roku 1775, Katowice 2001, s. 224; J. K, Historia sądownictwa wojskowego

w dawnej Polsce, Warszawa 1928, s. 51-53, 135-136.

76 Pogłoski wielkości pułku Gosiewskiego mówiły o sześciu, a nawet ośmiu tysią-

cach żołnierzy przybyłych z WKsL-go. A. Gosiewski do K. Radziwiłła 3 XII 1621

z [obozu pod Zelborkiem], AGAD, AR V, sygn, 4560/III, s. 6.

77 Zob. Rejestr wojska zdatnego do boju z pułku Aleksandra Gosiewskiego, publikowany

w dalszej części książki.

78 Pocztarze i posłańcy byli niezbędni do przekazywania korespondencji, na co szcze-

gólną uwagę zwracał Krzysztof Radziwiłł jednak i on nierzadko miał problemy

z dobraniem odpowiedniej kadry. M. J, „Papirowe materie” Piotra

Kochlewskiego. O działalności pisarskiej sekretarza Radziwiłłów birżańskich w pierw-

szej połowie XVII wieku, Katowice 2006, s. 124-132.

79 Nowy Młyn – miejscowość położona przy drodze z Rygi do Kiesi nad jeziorem

Jugla. Znajdował się tam zamek, jednakże w III 1601 r. został wysadzony (nieod-

budowany), wątpliwie więc by posiadał znaczenie strategiczne. S. H, op.

cit., s. 63, 65.

80 K. Radziwiłł do Zygmunta III 19 XII 1621 z obozu [?], [w:] Sprawy wojenne i poli-

tyczne, informuje, iż nieprzyjaciel, który miały zdobyć Kokenhauzen, wobec klęski

pod Kropimojzą dalej Nowego Młyna nie poszedł; potem się pod Kałamuyzą (...)

pomknął, gdzie po dziś dzień, sztachet koło siebie rzuciwszy, stoi.

81 Burtniki – majętność należąca do diecezji wendeńskiej; położony tam XIII-wiecz-

ny zamek był poważnie uszkodzony w wyniku wcześniejszych wojen. S. B-

, Żywot arcybiskupów gnieźnieńskich, t. III, wyd. i tłum. M. B. S,

Wilno 1852, s. 93-94; A. G, op. cit., s. 348.

82 Maciej Koc – podstarosta wiłkomierski, posłany przez Krzysztofa Radziwiłła na

czele oddziału dragonów do obrony Wolmaru, który obronił 11 XI 1621 r. (na

dzień św. Marcina), jednakże 2 I 1622 r. miasto poddało się Gustawowi Adolfowi,

a trzy dni później skapitulował zamek. Sprawy wojenne i polityczne, s. 129, 143;

U. A, Dwór i klintela, s. 114.

83 Wolmar – miasto oraz zamek położone nad rzeką Aa ok. 120 km na północny-

wschód od Rygi. T. Ś, Opis starożytnej Polski, t. I, wyd. K. J. T -

, Kraków 1861, s. 169.

84 Orla – prywatne miasteczko, położone w dobrach Radziwiłłów birżańskich. SGKP,

t. VII, s. 582-583.

85 Wieś położona nieopodal Rumborka. Sprawy wojenne i polityczne, s. 146.

189

Listy

86 Maciej Wiesiołowski h. Ogończyk – starosta rumborski oraz kierepecki. Urzędnicy

inﬂanccy, s. 199, 283.

87 Rumbork – znajdował się tam jeden z najbardziej warownych zamków pobudo-

wanych przez Zakon Kawalerów Mieczowych. S. T, Crusader Castles of

the Teutonic Knights (2): e stone castles of Latvia and Estonia 1185-1560, Oxford

2004, s. 26-30.

88 Sposoby leczenia nóg i kopyt końskich podał K. Dorohostajski w Hippice to jest

księga o koniach, wydanej po raz pierwszy drukiem w Krakowie w 1603 r. Zob. K.

D, op. cit., s. 227-237.

89 Krzysztof Ołdakowski dowodził wybrańcami brzeskimi, którzy w I 1622 r. obsa-

dzili Rumbork. Jednakże już w III 1622 r. wszyscy się rozbiegli i chorągiew zwinąć

musiał – dlatego proszono hetmana, aby – pozwolić raczył odjachać z obozu, w celu

ponownego werbunku. L. Sapieha do K. Radziwiłła, 16 III 1622 Warszawa, [w:]

Archiwum domu Radziwiłłów, Kraków 1885, s. 267-268.

90 Paweł Stefan Sapieha (1565-1635) – koniuszy WKsL, starosta oszmiański, ho-

melski, geranowski, wasyłkowski, od 1623 r. podkanclerzy WKsL. S. K. K-

, Monograﬁe historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, t. III,

Warszawa 1872, s. 85.

91 Według rejestru wojska Jarosz Wołłowicz przyprowadził 43 husarzy, możliwe

jednak że przyłączono inne poczty. Po powrocie do obozu żołnierze ci pod koniec

grudnia wrócili do domów. Sprawy wojenne i polityczne, s. 140, 225

92 Wojska te służyły do skończenia ekspedycji, jednakże zimą 1622 r. chciały (wobec

nieobecności rotmistrza) porzucić służbę. Przeciwdziałając temu Aleksander Go-

siewski wystosował pismo do porucznika – Melchiora Budziewskiego i towarzy-

stwa z prośbą o dalszą służbę wojskową. A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 21 II

1622 w Puniach, AGAD, AR V, sygn, 4560/III, s. 43.

93 Oddział liczył 129 osób pod rotmistrzem Samuelem Kęsztortem (Gęsztortem).

Faktycznie dowodził porucznik Jan (?) Borowski, który zimą był dowódcą wysyła-

nych czat. Otrzymał urlop na czas trwania sejmiku żmudzkiego wiosną 1622 r. A.

K. Gosiewski do K. Radziwiłła 26 I 1622 z Kropiszek, AGAD, AR V, sygn. 4560/

III, s. 34. Zachowana została procedura uczestniczenia żołnierzy na forum sejmi-

kowym pod warunkiem osiadłości w powiecie i otrzymania urlopu. W XVIII w.

praktyce założeń powyższych nie przestrzegano. J. U, op. cit., s. 145;

A. B. Z, Sejmiki Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI-XVIII w. Ustrój

i funkcjonowanie: sejmik trocki, Warszawa 2000, s. 44-45.

94 100-osobowy oddział husarzy pod dowództwem Krzysztofa Białłozora, po zakoń-

czeniu operacji wojennych pułku Gosiewskiego opuścił Inﬂanty (przed 27 XII

1621 r.). H. W, Wojsko litewskie, cz. III, s. 107.

95 Otrzymał on podczas bitwy pod Kropimojzą postrzał w lewe ramię, na skutek cze-

go zmarł tydzień później (prawdopodobnie 5 XII 1621 r.), nie zaś jak podawano

pod koniec XI 1621 r.: Sprawy wojenne i polityczne, s. 222.

190

A

96 Sam regimentarz ocenia ich liczebność na 50-osób, z których jeden – chorąży nie

opuścił stanowiska. Zaleca hetmanowi zaciągnięcie ich w obozie na dalszą służbę.

A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła 18 XII 1621 spod Zelborka, AGAD, AR V,

sygn, 4560/III, s. 26.

97 Edward Saken (Ewald Sacken) – podsumowując jego służbę w Inﬂantach pisano:

miał mieć 140 koni, in octobri 1621, ladajako przyszedł i ladajako służył; potem na

Rumborku dosługiwało kilkanaście koni jego. Sprawy wojenne i polityczne, s. 222.

98 Aleksander Gosiewski tłumaczył skierowanie tego oddziału do zamku, gdyż w po-

trzebie niebyli i uszczerbku takiego jako drudzy na tej czacie nieponieśli. A. K. Go-

siewskiego do K. Radziwiłła, 14 XI 1621 z obozu pod Zelborkiem, AGAD, AR V,

sygn, 4560/III, s. 16.

99 Okoliczności odejścia żołnierzy tej roty do obozu ujawnia list A. K. Gosiewskiego

do K. Radziwiłła b. m. i d., AGAD, AR V, sygn. 4560/III, s. 19: P. Konstantyno-

wicz sam dobry i towarzystwo dozałebku ma sposobne, ale są swawolni, posłano ich

stąd trzydzieści koni za piechotą, ci się nie wrócili i do obozu odjachali, niewadziłaby

ich skarać.

100 Tak nieproporcjonalnie mała liczba żołnierzy w stosunku do wysłanych (1200 żoł-

nierzy) wywołała niedowierzanie i gniew Krzysztofa Radziwiłła. Na to odpowiadał

Aleksander Korwin Gosiewski: Pan Bóg świadkiem jest i rzecz sama na widoku że tą

więcej nie najdzie liczbą ludzi nadto jakom pisał do W. Ks. Mci, nie potrzebną (tj. nie

podczas bitwy) ubyło bo to łatwie zliczyć z rejestrów które sami z rot podali a jam je

W. Ks. Mci posłał, lecz częścią samych, częścią koni chorych i chromych gwałt i niedziw

taką drogą i niepogodami, które nie tylko w drodze, ale podobno i w obozie nieskąpo

przyczyniły tego. Jakoż i z tych rot z każdej gdym jeszcze wychodził (na odsiecz Ko-

kenhauzen) siła w obozie zostać musiało. A. K. Gosiewski do K. Radziwiłła, 20 XII

1621 z Zelborka, AGAD, AR V, sygn, 4560/III, s. 30.

101 Aleksander Korwin Gosiewski zwraca się z typową w epoce, prośbą do hetmana

o nagrodę dla żołnierzy oraz pośrednictwo w wyjednywaniu nadań u króla; zob.

U. A,W służbie hetmana, s. 264-281.

102 Papłoński – w 1623 r. towarzysz hetmański, dostąpił zaszczytu rzucania chorągwi

podczas prac sejmu. Sprawy wojenne i polityczne, s. 459. Więzi klientalne z rodem

Gosiewskich wskazują, że możemy mieć do czynienia z Janem Pa(o)płońskim,

który w 1640 r. otrzymał od Krzysztofa Korwina Gosiewskiego nominację na

sędziego grodzkiego smoleńskiego. J. Ł, Dzieje kościołów wyznania

helweckiego w Litwie, t. I, Poznań 1842, s. 236-237.

103 Mowa o „kuchennym”, które rotmistrz otrzymywał zwyczajowo na zaprowianto-

wanie roty. W pierwszej ćwierci XVII w. wynosiło ono 150 zł. na oddział 100-oso-

bowy. R. B, Polish Winged Hussar 1576-1775, Oxford-New York 2006,

s. 12.

191

Spis obywatelów

Spis obywatelów powiatu wołkowyskiego, którzy w roku 1621 na

expedycyję do Inﬂant wyjechali

Rossiiskaia Natsionalnaia Biblioteka, kolekcja: Avtografy Durowskogo, f. 127,

k. 225-228v.

(Oryginał, autograf, własnoręczny podpis, ubytek: odcięta dolna część karty 225v., ok. 2

wierszy. Numeracja wtórnie dostawiona przez wydawców)

Spisanie obywatelów powiatu wołkowyskiego1 którzy na expedycyję

do Inﬂa[n]t wyjachali w roku 16212.

Spis szlachty powiatu wołkowyskiego na Inﬂanty 1621 r.

Spis Ich M[oś]ci Panów Obywatelów Rycerstwa szlachty powiatu

wołkowyskiego i innych którzyśmy według konstytutiej sejmu niedawno

przeszłe[go]3 wyciągnowszy ku ratunkowi Ojczyzny przeciw Książęciu

Sudermańskiemu [Gustawowi Adolfowi], który nieprzyjacielskim spo-

sobem nastąpiwszy na Państwa Je[go] Królewskiej M[oś]ci [Zygmunta

III Wazy] miasto Rygę wziął i dalej w Państwa Je[go] Królewskiej M[oś]

ci postępuję, i ciągnąc do Inﬂant w siele Piwogolach pod Puniami4 sta-

wilichmy się trzecie[go] dnia novembra roku 1621.

1. Je[go] M[oś]ć Pan Jundził5 marszałek powiatu wołkowskie[go]6

będąc sam ku usłudze ojczyzny7 z imion swych w wołkowyskim i w

inszym powiecie leżących stawił koni trzy po husarsku zbrojno8.

2. Je[go] M[oś]ć Pan Mikołaj Karol podkomorzy wołkowyski9

z imienia Nowosiółek leżące[go] w wołkowyskim powiecie koni dwa.

A z inszych majętności swych z Pani Małżonki swej z imienia Dublan10

leżącego w grodzieńskim powiecie koni cztyry11. A z chęci i miłości ku

ojczyźnie koni dwa. Wszystkie[go] husarza koni ośm zbrojono.

3. Je[go] M[oś]ć Pan Stanisław Pukszta12 chorąży wołkowyski13

z imion swych w różnych powieciech będąc sam do u[s]ługi ojczyzny i

novembra – listopada.

192

A

z chorągwią14 stawił koni dwanaście po husarsku zbrojno, a dwa konie

po kozacku z imienia Monciaków15 [o]pieki Jana Cywińskie[go].

4. Je[go] M[oś]ć Pan Krzysztof Olendzki16 stolnik wołkowyski z

imi[o]n swoich ojczystych, których w dzierżeniu Pani Matka Ich M[oś]ci

jest koni trzy, a z chęci i miłości ku ojczyźnie także trzy po husarsku, z

strzyjows[z]czyzny zaś niedzielnej17, której w dzierżeniu rodzony Je[go]

M[oś]ci Pan Jan Olendzki18 stawił koni dwa po kozacku19.

5. Je[go] M[oś]ć pan Heliasz Zieńkowicz sędzic nowogródzki20 od

siebie i z części Brata swe[go] majętności niedzielnej21 cztyry konie po

husarsku z imion swych w wołkowyskim i w inszych powieciech leżą-

cych22.

6. Je[go] M[oś]ć Pan Krzysztof Dol[s]ki sędzic wołkowyski wysłany

od Pana ojca swego Je[go] M[oś]ci Pana sędzie[go] ziemskie[go]23 w

leciech podeszłe[go] stawił koni trzy po husarsku a trzy po kozacku24.

7. Je[go] M[oś]ć Pan Bohdan Masalski25 podsędek wołkowyski

sam będąc w leciech z imienia Otrupowszczyzny i z części siemionow-

skiej w Choroszczewicach wysłał syna dorosłe[go] Pana Jerze[go]26 i

od brata swe[go] Pana Janusza Masalskie[go]27 sędzie[go] grodzkie[go]

wołkowyskie[go] koni trzy husarzów.

8. Je[go] M[oś]ć Pan Andrzej Tryzna wysłał syna swe[go] dobrze

dorosłe[go] i do służby wojennej godne[go]28 przy nim koni cztyry po

husarsku, a dwa konie po kozacku.

9. Je[go] M[oś]ć Pan Piotr Tryzna29 starosta bobruński30 z imion

swych leżących w wołkowyskim powiecie i indziej koni sześć po hu-

sarsku31. A oznajmił, że syna swe[go] z pocztem wysłał do króla Je[go]

M[oś]ci ku Wołochom32.

10. Od Je[go] M[oś]ci Pana Sokolińskie[go] starosty jezierzyskie[go]33

Pana karas stawił dwa konie po husarsku.

193

Spis obywatelów

11. Je[go] M[oś]ć Pan Przecław Pakosz będąc sam chory wysłał sługę

swe[go] szlachcica uczciwe[go] Dionize[go] Cyrtolta34 i przy nim koni

czternaście husarzów a kozaków koni czternaście.

12. Je[go] M[oś]ć Pan Krzysztof Szemiot35 sędzic wołkowyski sam,

stawił koni dwa po husarsku.

13. Je[go] M[oś]ć Pan Samuel Owsiany stawił koni cztyry po hu-

sarsku.

14. Je[go] M[oś]ć kniaź Piotr Hlinski36 sam stawił koni dwa

po husarsku jednego z majętności ojczystej, a drugie[go] z imienia

zastawne[go]37 od Pana Dziewoczki38 z Nowosiółek w powiecie wołko-

wyskim leżące[go]39.

15. Je[go] M[oś]ć pan Krzysztof Chodakowski sam od siebie i od

synowca swe[go] Pana Jerze[go] Chodakowskie[go] i z uczestnikami

Rudziewskimi według rozpisania Je[go] M[oś]ci Pana Marszałkowe[go]

i mnie chorąże[go]40 stawił koń po kozacku.

16. Je[go] M[o]ść Pan Jan Pukszta chorążyc wołkowyski41 sam, z

uczestnikami rozpisanymi stawił koń po husarsku.

17. Je[go] M[o]ść pan Zygmunt Pukszta42 wysłał koni dwa po hu-

sarsku sam będąc niesposobne[go] zdrowia za obrażeniem nogi, o co

jeśliby był requirowany ma to prawnie ukazać43.

18. Je[go] M[oś]ć Pan Szymon Horodelski44 pisarz ziemski wołko-

wyski sam będąc w leciech wysłał syna dorosłe[go]45 Pana Wojciecha

Horodelskie[go] stawił koni dwa po kozacku.

19. Pan Wasil Kołontaj46 sam stawił koń po husarsku z Panem

Gołasiem i od Pana Jana Zaranka47 koń.

20. Pan Jan Kołontaj48 z wiadomością nas urzędników Je[go] M[oś]

ci Pana Marszałka i mnie chorąże[go] wrócił się z drogi dawszy nam

sprawę, iż z syna je[go] który był w zaciągu do Wołoch49, w potrzebie

wzięto do więzienia pogańskie[go], które dla oswobodzenia sam jechać

miał, wysłał pachołka szlachcica z koniem po husarsku.

194

A

21. Pan Adam Kołontaj50 wysłał sługę swe[go] na koniu po husarsku

o sobie dając sprawę, że z pieniędzmi poborowymi jedzie do Wilna do

skarbu51.

22. Pan Jędrzej Kołontaj będąc sam w leciech wysłał syna dorosłe[go]52

Pana Jana Kołontaja koń po husarsku.

23. Pan Adam Uhlik53 sędzic ziemski wołkowyski sam od siebie i od

Pana Michała Uchlika stryja swe[go] stawił koń po husarsku, a na Pana

Ordynca protestował isz się do nie[go] nie przyłożył z części też którą od

nie[go] zastawą trzy[ma]54 ... a.

24. Pan Hrehory Zyń55 sam, stawił koń po husarsku.

25. Pan Jan Kędzierzawski56 koń po husarsku z imienia Kuźmicz57.

26. Pan Krzysztof Kędzierzawski58 sam od siebie i od kniehini

Siemionowej Hlińskiej stawił koni dwa po kozacku.

27. Pan Jerzy Jezierski59 sam, stawił koń po husarsku.

28. Pan Jan Jezierski będąc sam w leciech wysłał syna dorosłe[go]60

Pana Krzysztofa Jezierskie[go] koń po husarsku mianując i od uczestni-

ka Jerze[go] Kałusowkie[go]61 z tego grunciku co u Pana Jezierskie[go]

kupił62.

29. Pan Jan Łopot z części swej imienia Choroszewic63 koń po husar-

sku a z części siemionowskiej koń po kozacku, a na uczestników swych

protestował isz się do nie[go] nie przykładali64.

30. Pan Lew Łopot koń po kozacku z uczestnikami a na drugich

uczestników protestował isz się do nie[go] nie przykładali.

31. Pan Iwan Tryzna będąc w leciech podeszły i chory na nogi za

pozwoleniem Je[go] M[oś]ci Pana Marszałkowym i mnie chorąże[go]

odjechał do domu65 ze wsi puńskiej Piwogol. A na miejsce swe szlach-

cica dobre[go] powinne[go] swe[go] Pana Józefa Kościuszka zostawił na

a Fragment urwanej kartki (ok. 2 wierszy).

195

Spis obywatelów

koniu po husarsku, który Pan Kościuszko sam od siebie i od braci stawił

koń drugi po kozacku według złączenia.

32. Pan Krzysztof Kościuszko66 stawił koń po husarsku, do które[go]

Pan Suszko przykłada się do trzeciej części konia.

33. Pan Krzysztof Oszmieniec od Braci swej i od uczestników od

Je[go] M[oś]ci Pana Marszałka i mnie chorąże[go] rozpisanych stawił,

koń po husarsku.

34. Od kniehini Janowej Hlińskiej koń po kozacku z imienia

Parﬁenowicz i Bakszt.

35. Pan Jan Cierpięta koń po husarsku z Mackielows[z]czyzny i z

Dobiejków w inszym powiecie67.

36. Pan Michał Cierpięta sam o siebie i od Pani Martianowej

Roskiej68, koń po husarsku.

37. P[an] Poginski z Panem Jaworem i z P[anem] Mikołajem

Niemczynowskim stawił koń po husarsku, ale drudzy Panowie Bracia

ukazowali żeby tam więcej miało być.

38. Pan Sopoćko69 koni dwa po kozacku stawił.

39. Pan Herman Jendrzejkowicz od siebie i od braci swej rodzo-

nej Pana Jarosza, P[ana] Dawida, P[ana] Raznucza i od wdowy, brato-

wej swej Pani Zygmuntowej Jendrzejkiewiczowej, która w si[e]roctwie

zostawszy nie tylko na wojnę wyprawować, ale i sobie z dziećmi wy-

żywienia mieć nie może z uczestnikiem Panem Wojnikowiczem, któ-

ry też niedostatek swój ukazował za przyłączeniem te[go] uczestnika

od Je[go] M[oś]ci Marszałka i mnie chorąże[go] stawił Pan Herman

Jendrzejkowicz koń po husarsku. Tenże Pan Herman i od Brata swe[go]

Pana Macieja Jendrzejkowicza stawił koń po kozacku, a sam P[an]

Maciej Jendrzejkowicz nie wyjechał isz pod tę wyprawę wojenną pogo-

rzał kilkakroć i dzieci niektóre pogorzały jako sprawę dano70.

40. Pan Adachowski z Repli, koni dwa po kozacku.

196

A

41. Pan Gzowski stawił koni dwa po husarsku.

42. Pan Bortnowski sam od siebie i od Pana Adama Łopota i od

Pana Andrzeja Odynca, który kupił u P[ana] Lwa Łopota stawił koń po

kozacku.

43. Pan Ordynicz wysłał syna dorosłe[go]71 koń po husarsku.

44. Pan Andrzej Adamowicz sam od siebie i od Braci swej72 koń

po husarsku z imienicz swoich Monciaków, Woźniakows[z]czyzny i

Lenartowszczyzny.

45. Pan Jan Jaskołd sam od siebie i od Braci73 i od uczestników koń

po husarsku ale stamtąd więcej requirować.

46. Pan Jan Suszko z Bratem swym Danielem koń po kozacku a na

drugich protestował się, że nie wyjechali.

47. Pan Aleksander Miniewski w leciech będąc podeszły wysłał syna

dorosłego74 Pana Jerze[go] Miniewskie[go], koń po kozacku z imienia

Moczulnej75.

48. Pan Stanisław Miniewski z części małżonki swej i z części Panien

szwagierek swoich Panny Anny i Szczęsnej Żołtowskich z imienia

Moczulnej przy Bracie swym rodzonym Panu Jerzym stawił koń po ko-

zacku.

49. Pan Wasilewski z Samujtowicz horodniczy z kniaziem Siemionem

Hlińskim chorym koń.

50. Pan Jarosz Dłuski76 z Panem Jakubem Oszmiencem77 i z P[anem]

Wojciechem Idzikowskim koń po kozacku.

51. Pan Wysocki wysłał syna dorosłe[go] sam od siebie i od uczest-

ników swoich Panów Klepackich koń po husarsku.

52. Pani Zdanowska wdowa wysłała koni cztyry po kozacku.

53. Pan Mikołaj Cywiński78 stawił koni parę po kozacku, jedne[go]

z Sedelnik, drugie[go] z Derewne i w brzeskim województwie79.

197

Spis obywatelów

54. Pan Mainocki z uczestnikami, koń po kozacku.

55. Pan Jerzy Kintont z uczestnikami swymi i z synem Panem

Adamem Kintow ten z majętności w wołkowyskim powiecie będące i w

nowogrodzkim Zbudza stawił koni dwa po kozacku80.

56. Pan Szymon Potolec z uczestnikami stawił koń, po kozacku.

57. Pan Jan Zarepa z P[anem] Andrzejem Malrewiczem koń po ko-

zacku.

58. Pan Szczęsny Gie[d]roić z Panem Stanisławem Eisimontem

i Panią Matką je[go] koni dwa po kozacku i od Pana Ławryna

Zieleniewskie[go] i od Pana Ślepowronskie[go] i od Panów Swietow i

od Siwka, ale to tylko na ten jeden raz.

59. Pan Mikołaj Kałuszewski, Pan Hrehory Żebrowski z Panem

Karasiem, koń po kozacku.

60. P[an] Pawłowicz z uczestnikami, koń po kozacku a na uczestniki

protestował isz się do nie[go] nie przykładali.

61. Pan Stanisław Czyk z uczestnikami swymi Panem Janem i Pawłem

Czykami, Panem Adamem Zubuskim, Panem Maciejem Odyńcem i

Panem Andrzejem Stromiłem z imienia swe[go] Miejsztowicz, Tutowa,

Uhłow, koń po kozacku.

62. Pan Barzoba od Pana Proszczyckie[go] i z części nieboszczyka

Pana Fiedora Horaina i z części sainowskiej koń po kozacku, na których

się protestował i zachowuje sobie wolne mówienie o to że się do nie[go]

nie przykładali.

63. Pan Zubka z uczestnikami koń po kozacku.

64. Pan Gozdzielski, P[an] Szczygielski, P[an] Krzywonos koni dwa

po kozacku.

65. P[an] Stanisław Szczygielski z powiatu grodzieńskie[go] od

dzieci małych z majętnostki Eisimontów, Szymkowsczyzny, Barniewa

198

A

opiekę trzymającej przy główniejszej majętności Goździels[z]czyzny,

Krzywonsows[z]czyzny stawił koń po kozacku81.

66. P[an] Lewonowski z uczestnikami koń po kozacku.

67. Pan Lew Zyn będąc chorobą mentis captione od Pana Boga na-

wiedzony wysłał koń po kozacku.

68. Pan Jaronim Zyn będąc chory i na oczy upadły wysłał koń po

kozacku82.

69. Pan Stanisław Sieheń przypowiadał się imieniem Pani siostry

swej Pani Jendrzejowej Niemczynowskiej z te[go] folwarku, który trzy-

ma zastawą od Je[go] M[oś]ci kniazia Ogińskie[go] Samuela83 Telaki

leżące w wołkowyskim powiecie isz Pan Ogiński w zapisie swoim zapi-

sał się onę zastępować na popisiech i na posłudze R[zeczy]p[ospoli]tej

a teraz nie widząc nikogo od kniazia Ogińskie[go] aby jakiej truności

napotym siostra nie miała stawił pachołka po kozacku84.

70. Pan Mikołaj Sasin z panem Iwanem Tryzną85, P[anem]

Wojciechem Butkiewiczem, P[anem] Hrehorym Podhaiskim, P[anem]

Romanem Wankiewiczem, koń po kozacku.

71. P[an] Malcher Żukowski86 z Sedelnik koń, ale się więcej ukaże w

dawnych rejestrach z tymi, od których on pieniądze brał na koń mimo

konstytucyji.

72. Pan Krzczonowic będąc ranny w rękę chory za pozwoleniem

Je[go] M[oś]ci Pana Marszałkowym i mnie chorąże[go] odjechał zosta-

wiwszy Pana Korbuta i stawił koń po kozacku87 i protestował na Pana

Obuchowskie[go] o nie przyłożenie, a Pan Obuchowski dał znać do

mnie chorąże[go] że jest na posłudze Króla Je[go] M[oś]ci [Zygmunta

III Wazy] co ma aut[h]entice ukazał88.

73. Panowie Koreiwowie89, koń po kozacku.

mentis captione – pomieszanie zmysłów.

authentice – w oryginale.

199

Spis obywatelów

74. Pan Iwan Konstantynowicz z swojej z włoki którą ma, i od

Pana Michalewicza koń po kozacku. O Pana Michalewicza niektórzy

Panowie Bracia mówili, że tam majętność niemała miałby więcej stawić

niźli jeden koń, zwłaszcza że i sam doma został.

75. Pan Stanisław Wysocki sam od siebie i od Pana Mikołaja

Eisimonta i od uczestników swych Pana Krzysztofa Pryhodzicza od

P[ana] Jana Krasnodębskie[go], Piotra Stryni stawił koń po kozacku a

na drugich uczestników, którzy się oderwali od nich protestował isz pie-

niądze i legumina komu inszemu oddali a koni za nich nie stawiono.

76. P[an] Zwierowicz stawił konia po kozacku a na P[ana] Zająca

protestował isz się do nie[go] nie przykładał.

77. Pani Biergielowa wysłała syna po kozacku na koniu.

78. P[an] Maciej Packiewicz z uczestnikami z Zieleniewicz, koń po

kozacku.

79. Pani Komajewska wdowa90 z imienia Strubnice91 stawiła koń po

kozacku.

80. Pan Sczurski stawił koń po kozacku z uczestnikami z Pany

Niemczynowicami92 z Pani[ą] Gumkową i z Panem Grądzkim.

81. Pan Mikołaj Wołk93 z imienia Sedelnik koń po petihorsku od

niektórych sąsiad pieniądze brał i legumina mimo konstytucyją a on

konia sam stawić powinien.

82. Pan Dziewiałtowski94 z imienia Sedelnik i z chęci ku ojczyźnie

domawiał się uczestników koń po husarsku.

83. Pan Szymon Juszkiewicz z uczęstnikami koń po husarsku.

84. Pan Hrynaszkiewicz koń po husarsku i z uczestnikami Je[go]

M[oś]cią ks[ię]dzem Mikołajem Niemczynowskim95 polebanem wołko-

wyskim96 i z Panem Adamem Piotraszewskim97.

200

A

85. Panowie Onichimowscy98 koń po kozacku z uczestnikiem swym

Panem Jakimowiczem99.

86. P[an] Tynina, koń po kozacku z uczęstnikami.

87. Jan Pacukiewicz z grunciku podle Rudziewicz100 koń po koza-

cku.

88. P[an] Wasilewski Aleksander stawił koń po husarsku z uczest-

nikami.

89. Pan Adam Szwejkowski wysłał syna swe[go] Krzysztofa na ko-

niu po kozacku z uczestnikami z Panem Kondratem Wołoszaninem i z

synem swym Panem Józefem S[z]wejkowskim.

90. Pan Zdanowski, koń po husarsku, a protestował na Panią

Komajewską o nie zastępowanie.

91. Pan Michał Worobiei stawił koń po kozacku z uczestnikami101.

Stanisław Klaus Pukszta Klawsgiełowicz102, chorąży wołkowyski,

ręką swą103.

201

Spis obywatelów

Przypisy

1 Granice powiatu wołkowyskiego: zob. S. K, Powiat wołkowyski

w końcu w. XVII, „Ateneum Wileńskie” 14 (1939), 1, s. 252-253.

2 Wojskim powiatu wołkowyskiego, który zostawał w powiecie w okresie pospolite-

go ruszenia w celu utrzymania porządku był Adam Jundziłł (Jundziło). Deputaci

Trybunału Głównego Wielkiego Księstwa Litewskiego 1582-1696. Spis, red. A. R-

, oprac. H. L, A. R, Warszawa 2007, s. 179, 217.

3 Mowa o pracach sejmu, który obradował od 23 VIII do 14 IX 1621 r. Wówczas

Litwinom nie udało się zmienić decyzji dotyczącej wymarszu pospolitego ruszenia

szlachty WKsL na Podole. Jednakże mimo braku akceptacji posłów na sejmie,

udało się umieścić opracowany przez Litwinów skrypt do konstytucji sejmowej

pod tytułem „Pospolite ruszenie”. Ustalono w nim, że szlachta nie musi wyru-

szać przeciw Turkom, a ma bronić kraju przed Szwedami i Moskwą. VL, t. III, s.

207-208; H. W, Wojna polsko-szwedzka w Inﬂantach 1621-1622, „Zapiski

Historyczne” 56 (1991), 4, s. 58.

4 Piwogole – wieś w powiecie trockim należąca do starostwa puńskiego. Jej głównym

miastem były Punie leżące nad Niemnem i rzeką Puniałą. SGKP, t. VIII, s. 236;

SGKP, t. IX, s. 300-301.

5 Jan Jundziłł (Jundziło) – syn Andrzeja i Katarzyny Olędzkiej, podobnie jak ojciec

marszałek powiatu wołkowyskiego, w 1603 i 1607 deputat, a w 1622 r. marszałek

Trybunału Litewskiego, ożeniony z ks. Heleną Łukomską, zmarł w 1625 r. Jeszcze

na początku 1621 r. żył marszałek wołkowyski – Mikołaj Zygmuntowicz Wolski,

który wstąpił na ten urząd w 1615 r. A. B, Herbarz polski, t. IX, War-

szawa 1907, s. 104; J. W, Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litew-

skiego 1386-1795, Kraków 1885, s. 139; Deputaci Trybunału, s. 120, 132, 176;

AVAK, t. XXXIII, s. 199. W. K, Herbarz rycerstwa W. X. Litewskiego,

Kraków 1897, s. 120. O nieznanym z imienia Jundzille, pełniącym obowiązki

podkomorzego wołkowyskiego, marszałka Trybunału Litewskiego oraz marszałka

wołkowyskiego w 1622 r. pisze K. Niesiecki: Nies., t. IV, s. 510-511.

6 Statut Wielkiego Księstwa Litewskiego, Wilno 1693, rozdział II, art. 6, s. 42 (dalej:

III Statut litewski): powierzał dowództwo nad szlachtą powiatu kasztelanowi. W

przypadku, gdy powiat nie miał własnego kasztelana, jak było w Wołkowysku

dowodzić miał marszałek powiatu.

7 Jan Jundziło służył w momencie spisu w wojsku. Zgodnie z III Statutem litewskim,

rozdział II, art. 22, s. 55 zobowiązany był wystawić w zastępstwie poczet.

8 Według: III Statut litewski, rozdział II, art. 8, s. 44-45 osoba posiadająca dobra

w różnych powiatach powinna wystawić poczet tam, gdzie posiadała największe

posiadłości.

9 Wobec absencji marszałka powiatu wołkowyskiego, w 1621 r. mamy nieuregulo-

waną w przez III Statut Litewski sytuację dowodzenia powiatem. Na drugim miej-

202

A

scu (przed chorążym) został popisany podkomorzy wołkowyski. Tym samym wo-

bec braku kasztelana i marszałka podkomorzy obejmował faktyczne dowództwo.

10 Dublany – dobra (wieś, folwark) położone w powiecie grodzieńskim. SGKP, t. XV,

cz. 1, s. 446.

11 Z liczby wystawionych żołnierzy wynika, że dobra położone w powiecie grodzień-

skim były większe i zgodnie z III Statutem litewskim, rozdział II, art. 8, s. 44-45 w

tej ziemi powinien być wystawiony cały poczet. Być może pełniony urząd lub fakt,

że w grodzieńszczyźnie znajdowały się dobra wniesione przez małżonkę zdecydo-

wały o wystawieniu pocztu w powiecie wołkowyskim.

12 Stanisław Pukszta Klawsgielowicz h. Kościesza (zm. 1624 r.) – konﬁdent Radziwił-

łów z linii birżańskiej, chorąży wołkowyski (1577-1624) i podstarości żmudzki z

ramienia Stanisława Kiszki. Deputat do Trybunału Litewskiego z powiatu wołko-

wyskiego, gorliwy ewangelik (w 1617 r. wyznaczony do przejrzenia katechizmu).

AVAK, t. XIII, s. 298; Deputaci Trybunału, s. 123; Akta synodów prowincjalnych

Jednoty Litewskiej 1611-1625, Wilno 1915, s. 42; U. A, W służbie

hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585-1640),

Warszawa 2004, s. 339.

13 Według III Statutu litewskiego, rozdział II, art. 5, s. 41-42, chorąży miał być szlach-

cicem posiadającym dobra w powiecie, jego obecność podczas wyprawy była obo-

wiązkowa (jedyny kontratyp stanowiła choroba)

14 Do chorągwi przykładano dużą wagę. Stanowiła ona symbol oddziału, a zgodnie

z artykułami wojskowymi jej utrata była traktowana jako jedno z najcięższych

przestępstw. Chorągwie miały być wydawane ze skarbu wielkoksiążęcego (koszt

obciążał dobra stołowe króla), co do ich wyglądu panowała dowolność. H. W-

, Wojsko litewskie1 połowy XVII wieku. cz. III, SMHW 21 (1978), s. 74-75; III

Statut litewski, rozdział II, art. 5, s. 41-42.

15 Monciaki (Montiaki) – wieś i folwark leżący w powiecie wołkowyskim. SGKP, t.

XV, cz. 2, s. 351.

16 Krzysztof Olędzki (Olendski, Olendzki) h. Rawicz – stolnik i sędzia ziemski woł-

kowyski, wybierany na wołkowyskim sejmiku deputackich do Trybunału w 1617 r.

Trzykrotny poseł na sejm w 1638, 1641, 1643 r., uczestnik elekcji Jana Kazimie-

rza. K. Ł-Ci, Herbarz polski podług Niesieckiego, t. II, s. 237;

VL, t. IV, s. 107; Deputaci Trybunału, s. 161; J. D, Izba poselska w

systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, Warszawa 1992, s. 171.

17 Mowa o rodzinnej własności pospólnej ręki o charakterze niedziału braterskiego.

Mógł on obejmować poza braćmi także niezamężne siostry, a także braci stryjecz-

nych (w tym przypadku) i dalszych krewnych. Niedział ten oparty był na zasadzie

równości, jednakże jeden z ich członków reprezentował go na zewnątrz (m.in.

poprzez pospolite ruszenie). S. P, Historia prawa w Polsce na tle porównaw-

czym, cz. 1: X-XVIII w., Kraków 1997, s. 271-272.

203

Spis obywatelów

18 Jan Olendzki h. Rawicz – ewangelik, najprawdopodobniej w 1621 r. wiekowy

mężczyzna, gdyż w 1609 r. został wybranym jako sędzia do Trybunału Litewskiego.

Deputaci Trybunału, s. 138; S. K, Szlachta kalwińska w Polsce, Warszawa

1936, s. 219.

19 III Statut litewski, rozdział II, art. 1, s. 38. A jeśliby kilka braci nie dzielnej było, tedy

bracia mają między sobą godnego lat dorosłego wybrawszy posłać.

20 Heliasz Zieńkiewicz – syn sędziego nowogródzkiego Jana, który zmarł w Możajsku

w 1612 r. S. M, Pamiętnik, [w:] Pamiętniki Samuela i Bogusława

Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), red. W. C, oprac. A. S-

, Wrocław 1961, s. 178.

21 Zob. III Statut litewski, rozdział II, art. 1, s. 38.

22 Zob. Ibidem, rozdział II, art. 8, s. 44-45.

23 Prokop Dolski h. Kościesza – sędzia ziemski Wołkowyski, brat Nicefora Michała,

miał czterech synów: Krzysztofa, Jędrzeja, Mikołaja i Pawła. Pierwszy z synów,

który zastąpił ojca wobec jego podeszłego wieku, później został podkomorzym

pińskim. Jędrzej był sekretarzem królewskim i podkomorzym wołkowyskim

(uczestniczył w elekcji Władysława IV), a Mikołaj chorążym pińskim. Herbarz

polski i imionospis zasłużonych w Polsce ludzi, t. I, Lwów 1855, s. 131; K. Ł

-C, Herbarz polski podług Niesieckiego, t. I, Gniezno 1875-1881,

s. 460; W. K, op. cit., s. 104; Nies., t. III, s. 361-362; AVAK, t.

XXXIII, s. 198-203; VL, t. III, s. 352.

24 III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50 zezwalał na zastępstwo ojca przez doro-

słego syna.

25 Bohdan Masalski – podsędek wołkowyski, deputat na Trybunał Litewski w 1611 r.

Deputaci Trybunału, s. 144; AVAK, t. XXXIII, s. 198.

26 Wystawienie w zastępstwie syna (w tym przypadku Jerzego Masalskiego) przewidy-

wał III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50.

27 Janusz (Juri) Masalski – sędzia grodzki, wcześniej podstarosta wołkowyski. AVAK,

t. XXXIII, s. 202.

28 Podkreślenie pełnoletności syna i zdolności do walki zgodne jest z wymogami sta-

wianymi przez III Statut litewski, rozdział II, art. 11, s. 50.

29 Piotr Tryzna h. Gozdawa (zm. 15 II 1633 r.) – syn Piotra Hrehorowicza, starosta

bobrujski, od 1628 r. wojewoda parnawski. Urzędnicy inﬂanccy XVI-XVIII wieku.

Spisy, oprac. K. M, A. R, Kórnik 1994, s. 82; W. K-

, op. cit., s. 59; Nies., t. IX, Lipsk 1842, s. 125; K. C, Elita

senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, Warszawa

1996, s. 61, 64.

30 Zob. regestr tego starostwa sporządzony w 1573 r. przez podkomorzego wołkowy-

skiego – Jerzego Jundziła, z polecenia Jana Karola Chodkiewicza. Starostwo składa-

ło się z jednego nowozasiedlonego miasta – Bobr (wolnizna wyszła w 1572 r.) oraz

204

A

kilku siół: Zabobrowic, Sokołowicze, Pańskowicze, Monasterowicze. AVAK, t. XIV,

Wilno 1887, s. 175-180.

31 Dobra leżące w innych powiatach przy wystawianiu pocztu liczyły się do ogólnego

stanu. III Statut litewski, rozdział II, art. 8, s. 44-45.

32 Mowa o uniwersale Zygmunta III z 11 X 1621 r. do szlachty województwa nowo-

gródzkiego, w którym król mimo konstytucji sejmowej zwołuje szlachtę na Podole.

Ten jednostkowy przykład ukazuje, że nie miał on szerszego odzewu, przynajmniej

w powiecie wołkowyskim. S. Pukszta do K. Radziwiłła 14 X 1621 b.m., AGAD,

AR V, nr 6788.

33 Krzysztof Sokoliński – starosta jezierzyski, w 1621 r. wybrany przez sejm do ko-

misji mającej za zadanie uregulowanie handlu w Rzeczypospolitej. Jako starosta

był odpowiedzialny za zamek jezierzyski. Ten zaś przed 1616 r. spłonął, co spo-

wodowało konieczność jego odbudowy. Sejm uchwalił, że mieszkańcy starostwa

obowiązani będą do służby na zamku w czasie zagrożenia, oraz sypania wałów przy

twierdzy. VL, t. III, s. 150, 206; III Statut litewski, rozdział II, art. 24, s. 55

34 III Statut litewski, rozdział II, art. 11, s. 50 przewidywał możliwość zastąpienia

chorego posiadacza ziemskiego, który nie posiadał dorosłego syna, szlachcicem

dobrym i godnym.

35 Krzysztof Szemet (Szemiot) – w 1613 i 1634 r. wybrany na sędziego do Trybunału

Litewskiego z powiatu wołkowyskiego. Deputaci Trybunału, s. 149, s. 213.

36 Prawdopodobnie Piotr Aleksandrowicz Hliński, syn Aleksandra Michałowicza w

1631 r. deputat do Trybunału Litewskiego i podstarosta wołkowyski. J. W,

Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku, Warszawa 1895, s. 90; Depu-

taci Trybunału, s. 204.

37 Dzierżawy stanowiły typową w powiecie wołkowyskim formą trzymania ziemi; zob.

S. K, op. cit., s. 256.

38 Być może Łukasz Dziewoczka – wykorzystywany w 1621 r. przez Krzysztofa Ra-

dziwiłła w kwestiach prawnych. D. Borzymowski do K. Radziwiłła 25 V 1621 z

Kopyla, AGAD, AR V, sygn. 1268, s. 4.

39 Konieczność wystawienia wojska spadała na osobę faktycznie dzierżącą dobra. III

Statut litewski, rozdział II, art. 4, s. 41: który Pan abo szlachcic, jeden drugiemu

imienie w sumie pieniędzy zastawił tedy ten kto zakupił i w dzierżeniu będzie służba

ziemska z tego zastopować ma i powinien będzie.

40 Cechą charakterystyczną powiatu wołkowyskiego była znaczna ilość szlachty za-

ściankowej „siedzącej na jednym dymie własnym”. Zamieszkiwali oni w zwartej

grupie w „okolicach”, stąd obowiązkiem marszałka i chorążego było „rozpisanie”

tej rozdrobnionej własności ziemskiej na powinność wojenną. S. K, op.

cit., s. 259.

41 Jan Pukszta Klausgiełowicz h. Kościerzyna, syn chorążego wołkowyskiego Samuela

Pukszty. Został wybrany przez sejm na komisarza przy Janie Karolu Chodkiewi-

czu, który miał wyruszyć na Podole w 1621 r. Być może to ta sama osoba, która w

205

Spis obywatelów

1608 r. została wybrana przez powiat wołkowyski na deputata do Trybunału. VL,

t. III, s. 176; Deputaci Trybunału, s. 135; W. K, op. cit., s. 103;

Nies., t. VII, s. 577; J. T, Historia wojny chocimskiej (1621), Kraków

1921, s. 68; L. P, N. R, Wojna chocimska 1621 roku,

Kraków 1979, s. 86; J. U. N, Dzieje panowania Zygmunta III, t. III,

Wrocław 1836, s. 205. Wszystkie wymienione publikacje błędnie podają tytuł –

chorążego, powinno być: chorążyca wołkowyskiego.

42 Zygmunt Pukszta Klausgiełowicz (zm. po 1636) – podkomorzy wiłkomirski, syn

chorążego wołkowyskiego, wybrany deputatem na Trybunał Litewski w 1606 r. i

posłem na sejm w latach 1611, 1613. Znany działacz protestancki, mający ścisłe

kontakty z miastami pruskimi. U. A, op. cit., s. 338; Deputaci

Trybunału, s. 129.

43 III Statut litewski, rozdział II, art. 11, s. 50 nakazywał wystawienie zastępcy. Po wy-

prawie wojennej przewidziano konieczność złożenia przysięgi na prawdziwość tezy.

44 Szymon Horodelski – pisarz ziemski wołkowyski zmarł w 1623 r. AVAK, t.

XXXIII, s. 198, 203.

45 Zastępstwo takie przewidywał III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50.

46 Wasyl Kołontaj – w latach 1612 i 1625 został wybrany z powiatu wołkowyskiego

na sędziego Trybunału Litewskiego. Deputaci Trybunału, s. 146, 185.

47 Jan Zaranek – sędzia grodzki wołkowyski, później podstarości, w 1635 r. wybrany

jako deputat do Trybunału Litewskiego. Deputaci Trybunału, s. 216.

48 Najprawdopodobniej ten sam Jan Kołontaj, który został wybrany deputatem do

Trybunału Litewskiego w roku 1602. Deputaci Trybunału, s. 117.

49 Zygmunt III już 21 X 1620 r. wystosował uniwersał do szlachty województwa

nowogrodzkiego, by do pomienionego Hetmana W.X. Litewskiego jako kto może z

ludzmi swemi bądź też osobą swą gromadzili. LMAB, f. 31–772, s. 1.

50 Adam Kołontaj – w 1605 i 1618 r. został wybrany z powiatu wołkowyskiego na

sędziego do Trybunału Litewskiego. W 1630 był już podstolim i sędzią grodzkim

wołkowyskim, który „wsławił” się biorąc udział w sprawach o czary; zob. Arche-

ograﬁčeskij sbornik dokumentov otnosâŝichsâ k istorii Svero-Zapadnoj Rusi, t. III,

Wilno 1867, s. 99-102; Deputaci Trybunału, s. 126, 164.

51 Wybór poborcy podatkowego w roku 1621 został pozostawiony decyzji szlachty

wołkowyskiej. VL, t. III, s. 209.

52 Zastępstwo takie przewidywał III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50.

53 Adam Uhlik – deputat do Trybunału z powiatu wołkowyskiego w roku 1626.

Deputaci Trybunału, s. 188.

54 Prawdopodobnie mowa o dobrach położonych nad rzeką Pliszczą, które na prze-

łomie XVI i XVII w. były dzierżawione od rodziny Komajewskich. W świetle III

Statutu litewskiego, rozdział II, art. 4, s. 41, wystawiać żołnierza miała osoba fak-

tycznie dzierżącą dobra.

206

A

55 Hrehory Zyniew (Zyń) – deputat na Trybunał z powiatu wołkowyskiego w latach

1613, 1626. Deputaci Trybunału, s. 149, 188.

56 Jan Kandzierzawski – deputat do Trybunału Litewskiego z powiatu wołkowyskiego

w latach 1612, 1618 r. Deputaci Trybunału, s. 148, 164.

57 Kuźmicz – wieś i folwark leżący obok wsi Werejki w powiecie wołkowyskim.

SGKP, t. XIII, s. 225; SGKP, t. XV, cz. 2, s. 205.

58 Krzysztof Kędzierzawski (Kandzierzawski) – w 1623 i 1628 r. został wybrany depu-

tatem do Trybunału Litewskiego z powiatu wołkowyskiego. Deputaci Trybunału,

s. 179, 194.

59 Jerzy Jezierski – wybrany posłem na sejm w 1616 r. z powiatu wołkowyskiego.

S. O-S, Sejmy z lat 1615-1616, Wrocław 1970, s. 216.

60 Zastępstwo takie przewidywał III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50.

61 Jerzy Kałusowski (Kałuszowski) – wybrany z powiatu wołkowyskiego na deputata

do Trybunału Litewskiego w 1631 r. Deputaci Trybunału, s. 204.

62 Nabycie ziemi powodowało obowiązek wystawienia żołnierzy na pospolite ruszenie;

zob. III Statut litewski, rozdział II, art. 4, s. 41

63 W 1701 r. sejmik w instrukcji poselskiej odnotował ten majątek: Dobra Łopotów

w Wołkowiskim powiecie, nazwane Choroszewicze. AVAK, t. IV, s. 316.

64 Ród Łopot h. własnego zamieszkiwał powiat wołkowyski co najmniej od XVI w.

K. Ł-C, Herbarz, t. II, s. 85.

65 Zastępstwo to zostało przeprowadzone zgodnie z postanowieniami III Statutu

litewskiego, rozdział II, art. 11, s. 50. W sytuacji, gdy posiadacz ziemski nie miał

dorosłego syna, a stan jego zdrowia uniemożliwiał służbę wojenną, mógł wystawić

w zastępstwie godnego szlachcica. Powinno nastąpić to jednak w obecności chorą-

żego.

66 Krzysztof Kościuszko Wileszewski – dwa lata wcześniej został wybrany jako sędzia

Trybunału.

67 III Statut litewski, rozdział II, art. 8, s. 44-45 regulował, że szlachcic wystawiał

wspólny poczet ze wszystkich swoich dóbr w powiecie, w którym posiadał najwięk-

sze nieruchomości.

68 Być może żona Hrehorego Jarosława Roskiego – sędziego grodzkiego, deputata na

Trybunał Litewski w 1600 i 1603 r. Deputaci Trybunału, s. 111, 120.

69 Prawdopodobnie Jan Sopoćko – poborca podatkowy w 1618 r. z powiatu grodzień-

skiego. VL, t. III, s. 167.

70 Chorąży nie miał prawa uwalniać szlachcica z posługi wojennej z jakiejkolwiek

przyczyny. Każda nieobecność musiała być przekazana hetmanowi, pod groźbą

utraty urzędu. III Statut litewski, rozdział II, art. 17, s. 52-53.

71 Zob. III Statut litewski, rozdział II, art. 12, s. 50.

72 Adamowicze h. Leliwa byli rozrodzoną szlachtą litewską. W XVII w. z powiatu

wołkowyskiego wiemy o Michale Adamowiczu (mieczniku wołkowyskim) i jego

207

Spis obywatelów

synu Antonim. S. U, Rodzina. Herbarz szlachty polskiej, t. I, Warszawa

1904, s. 15; W. K, op. cit., s. 136-137.

73 Jednym z braci był niewątpliwie Maciej Jaskołd, który rok później oraz w 1630 r.

wybrany został z powiatu wołkowyskiego jako deputat na Trybunał Litewski. De-

putaci Trybunału, s. 176, 200.

74 Możliwość zastąpienia starego szlachcica pełnoletnim synem przewidywał III Statut

litewski, rozdział II, art. 12, s. 50. Jednakże fakt niemożności odbycia służby woj-

skowej przez Aleksandra Miniewskiego jest wątpliwy. Nie tylko dwa lata wcześniej

został wybrany deputatem na Trybunał, to nominację tą powtórzono w powiecie

wołkowyskim w 1624 r. Deputaci Trybunału, s. 167, 182. Ród Miniewskich h.

Nieczuja/Ostrzew zamieszkiwała powiat wołkowyski i mozyrski. W. K-

, op. cit., s. 182.

75 Moczulna – wieś i dwa chutory położone w powiecie i dekanacie wołkowyskim.

Później własność rodu Olendzkich. SGKP, t. VI, s. 562; SGKP, t. XV, cz. 2, s. 354.

76 Dłuscy w WKsL pieczętowali się h. Nałęcz, Półkozic i Trzaska, zamieszkiwali

przede wszystkim powiat orszański i lidzki. A. B, Herbarz polski, t. IV,

Warszawa 2001, s. 294-295.

77 Jakub Oszmianiec (Oszmieniec) – deputat do Trybunału z powiatu wołkowyskiego

w roku 1614. Deputaci Trybunału, s. 152.

78 Mikołaj Cywiński h. Puchała – prawdopodobnie syn Szymona Cywińskiego

(wojskiego wołkowyskiego, który w 1596 r. nabył dwór torosiński). Szymon był

właścicielem Sudelnik, Manciaków, Kuźnicz i Krowicy. Jedynie ta pierwsza wieś

przypadła Mikołajowi, pozostałe dobra przejął drugi syn – Jan. A. B,

Herbarz polski, t. III, Warszwa 1900, s. 245.

79 Było to zgodne z III Statutem litewskim, rozdział II, art. 8, s. 44-45.

80 Zgodnie z III Statutem litewskim, rozdział II, art. 8, s. 44-45, dobra w powiecie

wołkowyskim Jerzego Kintona musiały być większe niż w powiecie nowogródzkim.

81 Było to niezgodne z III Statutem litewskim, rozdział II, art. 8, s. 44-45, wedle

którego Stanisław Szczygielski powinien wystawić poczet z grodzieńszczyzny.

82 Zob. III Statut litewski, rozdział II, art. 11, s. 50.

83 Samuel Lew Bogdanowicz Ogiński h. Oginiec – stolnik trocki od 1620 r., wyzna-

czony z izby poselskiej jako komisarz do wojska inﬂanckiego w 1628 r. Najmłod-

szy z synów Bogdana Matﬁejewicza, ożeniony z kalwinką Zoﬁą Billeiczówną, sam

był obrońcą prawosławia. Centrum życiowe związał z witebskiem, jednakże jeden

z synów Jan Jacek ściśle związał się z powiatem wołkowyskim. Zostaje w 1650 r.

chorążym, a siedem lat później marszałkiem wołkowyskim. VL, t. III, s. 277;

T. K, Kariery przedstawicieli prawosławnych rodów Ogińskich i Stetkiewiczów

w XVII wieku – podobieństwa i różnice awansu społecznego, ekonomicznego i politycz-

nego, [w:] Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red.

J. U et al., Białystok 2003, s. 349-357.

208

A

84 Mamy interesującą kolizję norm, zawartych w statucie litewskim i w umowie

zastawnej. Wbrew wyraźnemu przepisowi mówiącemu, że na pospolite ruszenie

wystawia poczet osoba posiadająca ziemię, nie zaś właściciel (III Statut litewski,

rozdział II, art. 4, s. 41), w umowie sporządzonej na piśmie zawarto odmienne

rozstrzygnięcie. Wydaje się, że sprawa miała charakter niejednoznaczny, gdyż sam

dzierżawca folwarku wobec bezczynności kniazia Ogińskiego, postanowił wyprawić

żołnierza.

85 Iwan Tryzna – stolnik wołkowyski, poseł na sejm w 1640 r. Lata pełnienia funkcji

poselskiej wykluczają możliwość, by imiennik odnotowany w punkcie 31 był tą

samą osobą, co podana powyżej postać. J. D, op. cit., s. 180.

86 Malcher Żukowski – deputat do Trybunału Litewskiego z 1616 r. z powiatu woł-

kowyskiego, dwa lata później wybrany przez sejm na poborcę podatkowego. VL,

t. III, s. 168; Deputaci Trybunału, s. 158.

87 Opisana procedura zastępstwa była zgodna z III Statutem litewskim, rozdział II,

art. 11, s. 50.

88 Nie było to zgodne z prawem litewskim – III Statut litewski, rozdział II, art. 7,

s. 44: dopuszczał co prawda nieobecność podczas wyprawy ze względu na służbę u

hospodara, jednakże zobowiązywał jednocześnie do wystawienia zastępczej osoby

brata, abo krewnego swego, abo tak dobrego szlachcica jako sam, aby tym miejsca swego

nie opuścił i nie omieszkał pod straceniem imienia.

89 Korej(y)owie – szlachta zagrodowa zamieszkującą okolicę Korewicze. S. K-

, op. cit., s. 259.

90 Być może miała syna – Jana Feliciana lub Aleksandra, którzy w 1632 i 1636 wybra-

ni byli deputatami do Trybunału z powiatu wołkowyskiego. Deputaci Trybunału,

s. 207, 220.

91 Folwark Strubnicki leżący nieopodal rzeki Świsłoczy w powiecie wołkowyskim na-

leżącym do dóbr hospodarskich. Jeszcze w 1599 r. gospodarowała na nim rodzina

Dmuchowskich. Dokładny opis gruntów należących do Komajewskiego – AVAK,

t. XXXIII, s. 199-200.

92 Niemczynowiczowie należeli do szlachty zagrodowej mieszkającej w okolicy zwanej

Krysiewicze. S. K, op. cit., s. 259.

93 Mikołaj Wołk – prawdopodobnie zawodowy żołnierz. Duża liczba służących

w wojsku osób o tym samym nazwisku kilku rodzin o różnych herbach, uniemoż-

liwia pewną identyﬁkację. U. A, op. cit., s. 358, 378, 381; W. K-

, op. cit., s. 326.

94 Dionizy Gintowt Dziewiałtowski – 23 XI 1621 r. został wybrany przez powiat

wołkowyski na rotmistrza 50 arkebuzerów, który to oddział miał zwolnić szlachtę

z powinności wyruszenia z pospolitym ruszeniem. Oddział ten został wysłany do

Derptu. AGAD, AR V, nr 6788; K. Radziwiłł do Zygmunta III z Mitawy 19 III

1622, [w:] Księcia Krzysztofa Radziwiłła sprawy wojenne i polityczne 1621-1632,

Paryż 1859, s. 178.

209

Spis obywatelów

95 Również duchowni byli zobowiązani do wzięcia udziału w wyprawie wojennej,

jeżeli posiadali dobra ziemskie. Jednakże wobec prawa kanonicznego, które za-

braniało zajmowaniem się rzemiosłem wojennym, duchowni z dóbr ziemski mieli

wystawić analogiczny poczet, który powinien przewodzić zdatny do walki szlach-

cic. J. G, Stanowisko duchownych wedle Statutu Litewskiego III (1588

roku), „Ateneum Wileńskie” 1 (1923), 2, s. 208-209; III Statut litewski, rozdział II,

art. 9, s. 45.

96 W powyższym spisie mamy do czynienia tylko z jedną osobą duchowną, co nie

było zgodne z ówczesną strukturą ziemską. Wołkowysk był siedzibą dziekanatu,

który posiadał nawet niewielką jurydykę w mieście, powiat zaś obejmował 14

paraﬁi i dwa zakony. Prawdopodobnie więc duchowieństwo wystawiało poczty

zbrojne w innych powiatach lub dobra ziemskie puszczane były w arendę. S. K-

, op. cit., s. 251, 255, 260.

97 Adam Piotraszowski (Piotraszewski) – deputat Trybunału Litewskiego z powiatu

wołkowyskiego z 1615 r. Deputaci Trybunału, s. 155.

98 Mowa m.in. o Mikołaju Onichimowskim, który w tym roku został wybrany w

powiatu wołkowyskiego do Trybunału Litewskiego. W tym czasie trwał spór Mi-

kołaja z duchownymi, którzy chcieli go usunąć z bractwa św. Ducha. Deputaci

Trybunału, s. 173.

99 Jakimowicze h. Dąbrowa zamieszkiwali powiat wołkowyski. Herbarz polski i imio-

nospis zasłużonych w Polsce ludzi, t. I, Lwów 1855, s. 223; W. K, op.

cit., s. 36.

100 Majątek Rudziewicze leżał w powiecie wołkowyskim i do końca lat 60-tych XVII

w. był w posiadaniu rodziny Kamińskich, którzy posiadali majątki w wojewódz-

twie nowogródzkim i powiecie słonimskim. AVAK, t. XI, s. 193-195.

101 Worobieje należeli do szlachty zagrodowej i zamieszkiwali w „okolicy” Worobieje.

S. K, op. cit., s. 259.

102 Po umowie o wystawienie 50-osobowej roty arkebuzerów w zamian za uwolnienie

powiatu od pospolitego ruszenia, Stanisław przybył do obozu wojskowego pod

koniec XI i 1 XII udał się wraz z hetmanem litewskim do Birż. W przybyłym do

obozu oddziale powiatowym, aż 5 żołnierzy było jego krewnymi. Diariusz, AGAD,

AR IV, sygn. 1a, k. 273v.; H. W, Wojsko litewskie I połowy XVII wieku, cz.

I, SMHW 19 (1973), 1, s. 112.

103 III Statut litewski, rozdział II, art. 6, s. 43 stanowił, iż po złączeniu się szlachty z

chorążym oraz marszałkiem lub kasztelanem następował popis, tak by później zdać

wojewodzie kogo ze szlachty nie ma i z jakiej przyczyny.

211

Inne utwory Jana Kunowskiego

niewydane drukiem

212

A

Na starożytne domostwa je[go] m[oś]ci pana

Gosiewskie[go] herby

Herb rodu Gosiewskich

narysowany ręką Jana Kunowskiego

(Svenska Riksarkivet, Skoklostersamlingen, Polska, Manuscript,

sygn. E 603, k. 197v.)

213

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Te klejnoty za męstwo twym przodkom nadane,

Dzielności onych i twej znaki niesłychane.

Korwinów familiji Ślepowron nazwany2,

Podkowa, krzyż, kruk na niej, pierścień w gębę dany.

Znaczy, iż chrześcijański przemężnie do sławy,

Lata bystro jako kruk z przodków rycer[z] prawy.

Lew z kraty dom Zarębów, dał ci na znak męstwa,

Czymeś raczył dostąpić cnego dostojeństwa3.

Odrowąż: dom Trypolskich pilen będąc sławy,

Przeniósł tobie w przewagach umysł zawsze stały4.

Kotwica mężne serce we wszech nawałnościach,

Wyraża jakoś trzymał w gwałtownych trudnościach.

Ozdobę twej Ojczyzny, to z domu Korsaków5,

I wyżej pomienionych, pełno męstwa znaków.

Coś w stolicy Gosiewski; coś prze Smoleńsk robił6,

Swym dziełem przodków zacność dość chwalebnie zdobił.

214

A

Przedmowa do „Odsieczy smoleńskiej”

Wielmożnemu sławnie a Miłosciwe[mu] wielce panu Je[go]

M[iłoś]ci[wemu] Panu Aleksandrowi Korwinowi Gosiewskiemu

referendarzowi i pisarzowi Wiel[kiego] K[sięs]twa Lit[ewskiego],

wieliskiemu7 i kupitskie[mu]8 staroście przełożone[mu] wojska Je[go]

Kr[ólewskiej] M[oś]ci [Zygmuntowi III Wazie] w ten czas zdrowia i

sławy życząc.

Sentencyją onę zacnego ﬁlozofa, ponderując ją u siebie Wielmożnie

M[iłoś]c[i]wy Panie to jest societatem laudis aﬀectat qui aliena

benedicta primus enuntiat9. Zwłaszcza mając tuż przed oczyma, godne

sławy, godne ustawicznej pochwały, godne nieśmiertelnej pamięci

zacne dzieło W[iel]m[ożnego] Me[go] Pana [Aleksandra Korwina

Gosiewskiego]. Obawiałem się, aby mię kto do wyrażenia albo raczej

ogłoszenia tak sławne[go] dzieła nie uprzedził, i tej ozdoby którą

ﬁlozof primati przypisuje nie zewlókł tą rytmów trochą zabawę W[asz]

m[ość] Me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana około odsieczy smoleńskiej10,

albo raczej stratagemata, w których czułość mądre[go] Wodza i

przykłady Dobre[go] wojownika okazane są sum[m]atim opisać,

(acz nie Minerwy poetyką, ale Marsową zabawą magis institutus)11

ponderując – ważąc.

societatem laudis aﬀectat qui aliena benedicta primus enuntiat – ten kto pierwszy

powtarza cuda błogosławieństw, ten dąży do chwalebnej społeczności.

ﬁlozof primati – znakomity ﬁlozof.

stratagemata – fortel.

summatim – pokrótce.

magis institutus – bardziej ustanowione.

215

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

ważyłem się życząc sobie za w[asz]m[ościem] mym M[iłoś]c[i]wym

Panem cisnącemu się płaszczem triumfowym cuius gloria praliorum

ostendit pericule. Ponieważ każdy zwycięzca jest godzien być słusznie

pokrytym jako przez ten czas pod sprawę W[asz]m[ości] Me[go]

M[iłoś]ci[wego] Pana persewerujący. Ale podłą naukę moją, aby zacne

sprawy W[asz]m[ości] Me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana ozdobiły, które

rozbirając ja z rachunkiem u siebie doskonałe[go] sposobu wynaleźć

nie mogę. Jakim z tak mocnej fortece przywykli ludzie. Tak wielkie

świeżo na odsiecz przybyłe wojska zniesione i odparte są. Jeśli bojem

częstokrotnym w polu trudno, gdyż w ostrogach zawsze większa potęga

zostawała12. Jeśliż głodem tedy tylko pod Smoleńskiem będące ostrogi,

a odsiecz świeżo przybyła nie mogła te[go] uznawać jeszcze, zda mi

się one[go] ateńskie[go] ﬁlozofa13 nie od rzeczy sentencyja, który o

zwojowaniu Dariusza perskie[go,] króla, od Aleksandra Wiel[kiego],

macedońskiego króla, nie inszą kładł przyczynę tylko szczodrobliwość,

którą wodzowie pierwiej animusze ludzkie opanowująa. Po tym już

ich fortec jakoby tczych dostają snadnie. Zaprawdę coś W[asz]m[ość]

mój M[iłoś]c[i]wy Pan w stolicy moskiewskiej te[mu] narodowi dawał

ucho słyszało, coś zaś pod Smoleńskiem tu okazował oko już widziało.

Najprzedniejsze tedy nervum do zwojowania te[go] nieprzyjaciela

[Wielkiego Księstwa Moskiewskiego] kładę szczodrobliwość W[asz]

m[ości] Me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana obojętną tak ku swoim gwoli

cze[mu] tak gęste odprawowali czaty i ku Moskwie gwoli której

tak wiele Dońców14 i Moskwy przedawało się gęsto.15 Prawdziwa

tedy magistenes dando ditescere asservando, pauperes ﬁeri. Ostatek

do zważenia z historyki samej wyczerpując łaskawym czytelnikom

poruczywszy miłościwej łasce W[asz]m[ości] Me[go] M[iłoś]ci[wego]

cuius gloria praliorum ostendit pericule – którego chwała bitew pokazuje

niebezpieczeństwa.

a w oryginale opagwywaią.

nervum – przyczynek, powód, impuls, zachęta.

magistenes dando ditescere asservando, pauperes ﬁeri – możni dając bogacą się, skąpiąc

stają się biedni.

216

A

Pana tę małą pracę i w przód powolne usługi moje jako najpilniej

zalecając oddawam.

Pisan na Twerdelicy16 za Smoleńskiem r[oku] P[ańskiego] 1617 d[ie]

20 July

W[asz]m[o]ści me[go] M[iłoś]ci[wego] Pana

We wszem powolny sługa

Jan Kunowski

Fama.

Nullius agricolae cultu stirps tam diuturna, quam poetae versu seminari

potest17.

1617 die 20 July – dnia 20 VII 1617 r.

nullius agricolae cultu stirps tam diuturna quam poetae versu seminari potest – żadną

uprawą rolnika nie można zasiać tak długowiecznego potomstwa jak poezją.

217

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Lament

Jaśnie Wielmożnego nieśmiertelnej sławy godnego Je[go] M[iłoś]ci[wego]

Pana Aleksandra Korwina Gosiewskiego wojewody smoleńskie[go],

puńskie[go]18 i markowskie[go]19 starosty.

Miłośniku Ojczyzny, małać to nagroda

Iżeź dotąd smoleński słynął wojewoda,

Za tak wielkie usługi, któreś pod[e]jmował,

Gdyś dzielności rycerskie w Moskwie odprawował20,

Kilka razów posłańcem bywałeś do cara21,

Moskwie w czym cię oszukać pewnie było wara,

Będąc posłem roztropnie dźwignął stamtąd siebie,

Gdy Szujski22, wziąwszy carstwo, odprawuje ciebie

Z oblężonej stolice od wojska naszego,

Prosząc u Króla Pana posiłku dalszego

I tak opatrznie stanął prędko za granicą

Że pogonia nie doszła co szła za carycą23.

Po tym [ż]eś Króla Pana pod Smoleńsk prowadził,

Rotę piękną usarską rycerstwem osadził,

Stamtąd z nią a z kozaki wyprawion pod Białą24,

Moc[n]o onej dobyłeś opatrznością stałą

Chowanski z Boratyńskim moskiewscy wodzowie25,

Edward Horna26 z Niemcami przewiód[ł]szy we Rżowie27

Wołgę, na odsiecz Białej pośpieszali pilno.

Tam przez cię, małym ludem, odrażeni silno,

Doświadczyli dzielności i pilnej czułości28,

Przypłaciwszy nie głową tej swojej lekkości.

Aleć to ku dobremu fortuna czyniła,

218

A

Żeś tam w boju niemieckich więźniów nastręczyła,

Którycheś darowawszy odprawił do swoich.

Ale kto się wysłowi opatrzności twoich,

Iż przez to zaś w kłuszyńskiej bitwie zawdzięczali,

Gdy się z swym Żółkiewskiemu29 wojskiem poruczali.

A jakoć na stolicy posłuszni bywali,

Że wszyscy gardła swoje odważnie dawali30.

Gdyś więc regimentował nad wojskiem stolicznym31,

Mężnie w codziennym boju prawie ustawicznym.

Niby w przepaści siedząc obﬁtego ludu,

Wybijać przychodziło prawie nie bez cudu.

Przez czas długi trzymając stolicę w tej matni,

Póki ów Struś32 sprowadził na tej byt ostatni.

Niemcy z Białą osadził, których wiódł Lisowski33

Z rotą swoją, u której porucznik Sajkowski

Tych Majstruków34 w Białej przez niemiecką zdradę

Wziąwszy, zasłał do Moskwy35; mając oblec radę

Zamek smoleński świeżo przez Króla nabyty,

Przed lat dwiema obﬁtą krwią pracą, dobyty36,

Jakoż tym tak szczęśliwym swoim powodzeniem.

Ostróżkami przed Bożym obległ Narodzeniem,

A tak lat kilka trapił rycerstwo murowe37

Przez najazdy codzienne i bitwy surowe,

Że głód ciężki musieli za czasem ponosić

A dodając żywności miewać bitew dosyć38

Temu wszytkiemu twoja rada zabieżała

I odważna przewaga czasu dodzierała,

Żeś podobnym sposobem Moskwę ostróżkami39

Zwarszy wkoło, udziałał srodze nieukami.

Jak bronić tak dobywać zwyczajną trwałością,

Gdy falować musieli przed twoją dbałością40,

Odbieżawszy ostrogów z armatą z więźniami,

219

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Z ostrożkiem Wieliamina41 umykali sami.

Odsiecz, która przybyła onym na ratunek,

Nie mogąc rady dodać prze wielki frasunek,

Pobieżali bez wstydu nocą ćmą okryci,

Od lisowczyków po tym pod Drobużem42 bici43,

Zatymeś Królewic[z]a w głąb Moskwy prowadził,

Jakoby na stolicy obranej posadził44,

Ale iż przesz[k]ód było siła w ten czas na to,

Pokój kończyć musieli, zamków wziąwszy za to

Czternaście i z włościami45, więźnie odmieniwszy,

Wziąwszy Strus[i]a z Budziłem46 a Moskwie wróciwszy

Fiłareta47 z Szeheniem48 a ktemu niemało

Więźniów znacznych z obu stron rekuperowało49.

W tym wojna z Turki, z Szwedy oraz nastąpiła,

Porażką Żółkiewskiego Ojczyznę strapiła50,

Chodkiewicz z Polakami Turków odrażali51,

Z Radziwił[ł]em tyś wespół Szwedów zadzierali,

Małą garścią swych granic z Nitawy52 broniąc,

Mężnie pod Kropimojzą hardych Szwedów gromiąc53.

W sypedycyji wtórej54 tym męstwom podobne

Wysławiłeś rycerskie dzielności ozdobne

a-Awiliszcie55 Gustawa z je[go] wojskiem wstrzymał na

Dość szczupłą garścią swoich strzelając sieczyście-a

Z prędkim dobyciem dali Puntusa skróceniem,

Od pustoszenia ziemię do Rygi wróceniem56

I w tej trzeciej wyprawie57 niemniejsze dzielności

Oświadczyłeś swych garścią przeciw ich wielkości.

Za tym przymierze zewsząd w pokoju trzymało,

Wtenczas fortec robieniem tyleć bawić zdało58,

Aż Moskal wiarołomny, złamawszy przymierze,

Si[e]wierskie twierdze wszytkie naprędce pobierze

a--…-a dopisano na marginesie.

220

A

O czym wszytkim pisało po dostatku zaraz59,

Jakiegoś męstwa z nimi dokazował nieraz,

Jakoś przyśpieszył Króla na odsiecz nowego

Smoleńskowi swojemu ratunku wczesnego

Dodawszy? A sam pracą zwątlony zbyteczno,

Drogę do odpoczynku przedsięwziąłeś wieczno,

Moskwę nam choć niejawnych a jednak dziedzicznych

Nieprzyjaciół odbiegszy: w złości ustawicznych

Nierychło, ale będą ciebie wspominali

Którzy podczas traktatów wiaryć nie dawali,

Teraz mało cię płaczem, ale czas okaże,

Iż będą wszyscy zalec choć na niechęć wraże

Moskalom i niechętnym przy tobie i siebie

Niechęć cię nie dosiężne, jeśliż jesteś w niebie.

Mnie przy płaczu gorzkości i ta przydać może,

Jeśli Pan Bóg skądinąd łaską nie wspomoże,

Tobie gwoli żałosne rymy opisuję60,

Twej miłości Ojczyznę nad zamiar dziwuję,

Twej odwadze niezmiernej pracom ustawicznym

I nakładom nie mniejszym cnotom bardzo ślicznym,

Któreś zostawił wieczną pamiątkę po sobie,

Dank sławy nieśmiertelnej stąd przynosi tobie,

Żyjesz w sławie nieśmiertnej choć spróchnieje ciało,

Gdyż nie zgładzone dzieło twoich prac ostało.

Sława po śmierci żyje bohatyrów takich,

Wespół i z nimi ginie mężów ladajakich

Zy duszą Panu Bogu, a nam świecąc sławą,

Wszytkie insze roboty legają pod ławą,

Pamięć wieczna dzieł takich nigdy przepomniona

Być nie może, gdyż śmiercią nie bywa połkniona61.

Strata Ciebie żałosna nam nie nagrodzona,

Gdziesz z przymioty takiemi głowa zrodzona,

100

105

110

115

221

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Gdziesz rycerski miłośnik i promotor taki,

Jako orzeł obłowem podzielając ptaki,

Do kogoż mógł snadniejszy przystęp zawżdy bywać,

Gdzież hojniejszego żołnierz chleba miał nabywać?

Wszytko to z tobą wespół grzebiemy a z płaczem

Przy tobie żołdakowi gdzież schodziło na czem?

O śmierci, śmierci, wielce śmierci uporczywa,

Czemu twa zapalczywość tym nie przebaczyła,

Co to wielą tysięcy opiekać się mogą,

Dlaczego nas żałosną zaraziłaś trwogą?

Takeś go nam wydarła, niby pczołkom matkę,

Napełniwszy tym żalem obﬁtą gromadkę,

Kamień by to, nie człowiek, żeby takiej straty

Nie miał rzewliwie płakać. Ach, srogiej utraty

Jeśliż komu smolanom zbywszy pierwszej głowy,

Za drugą nie tak snadnie o zwyczaj gotowy,

Odpór Moskwie obłudnej jeszcze nagły dawać,

Na dwie lecie gotowem w zamku radzę stawać.

Jeśliż pierwej rok cały czekali ratunku,

Opatrzny nie tak rychło nabywa frasunku62.

120

125

130

135

222

A

Nagrobek Temuż

Tu leży snem śmiertelnym w starości uśpiony

On Aleksander Korwin Gosiewski rzeczony,

Smoleński wojewoda zdobiony dzielnością,

Dostąpiwszy tytułu mężnych spraw wielkością,

Starosta bielski, puński, drohobuski ktemu,

Wieliż ten już synowi był ustąpił swe[mu]63

A Kupiszki64 te przedał, opłacając długi,

Nabywszy je z powszechnej ojczystej usługi,

Sławny dobyciem Białej, odparciem sławniejszy

Stamtąd Moskwy z Niemcami uczynek dzielniejszy,

Niemniej moskiewskiej długo stolice trzymaniem

A nadto Smoleńskowi zaś odsieczy daniem,

A inﬂantska z Szwedami trudniejsza rozprawa,

Doświadczeńsze[go] męstwa potrzebniejsza sprawa65.

Te wszytkie Jego cnoty ten grób z nim piastuje,

Dzieł jego krótki napis przychodniom zwiastuje.

Autor Defuncto

Beneﬁcium tuum in animo repono et illa parte omnes mortales gratitudine

lacesisse

autor defuncto – zmarłemu Autor.

beneﬁcium tuum in animo repono et illa parte omnes mortales gratitudine

lacesisse – dobrodziejstwo twoje chowam i w tej części wszystkich śmiertelnych

pobudzam szacunkiem.

223

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Między cudami świata jako siedm piramid

Tak między dziełami wojewodzinymi

Te siedm Cnót

Z dawna to upatrował wiek on najdawniejszy,

Siedm piramid cud świata niemal naprzedniejszy67,

O których zbudowaniu rozmaite wieści:

Jedni Semiramidy uczynek niewieści

Kładą, a drudzy Żydów, w egipskiej niewoli

Tych i moje zdanie naśladować woli,

Tych to piramid samych sam kształt pozorniejszy

Wojewoda Smoleński wystawił celniejszy.

Najdzielniejszych cnót swoich w doświadczonym męstwie,

O które trudno teraz i we wszytkim ziemstwie

Pierwsza jest piramida dobyć zamek mocny

Pod Moskwą, onę Białą, czym stał się pomocny

Przystęp aż do stolice; odparciem odsieczy

Moskiewskiej z Edward Hornem piramida grzeczy.

Trzecia już dotrzymaniem we zmianę stolicy,

Między tak silnym ludem z garstką miłośnicy.

Czwarta odsiecz Smoleńska i ta też nie mniejsza

Piramida rozumem, dziełem foremniejsza

Piąta nad Awiksztą wojsk całych Gustawa,

Z małą garstką dość mężnie zatrzymując, sprawa,

Szósta Dźwiny w bród przejściem a dobyciem Dale

Puntusa nazad w Rygę tak odwrócił dbale

Iż według przedsięwzięcia nie mógł naszej ziemi,

Namniej nigdzie pustoszyć biegąc opale z swemi.

224

A

Siódma piramida wszelkie w sobie cnoty

W oblężeniu Smoleńska rycerskiej ochoty68,

Tam rozum i baczenie dbale sporządzenie

Sprawiło w tym ucisku dobre powodzenie.

Takowe piramidy pod niebo wynoszą,

O brzeg świata oparszy cnotę sławną głoszą.

225

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Nie masz Gosiewskie[go] Aleksandra

Nie masz cię zacny Wodzu, opowiadam szczyrze

Nie masz Ojcze żołdacki, nie masz Bohatyrze,

Dzielny Rycerski Mężu w przemiotach, w odwadze

Nie masz, ach słuszne nie masz mym rytmem prowadzę.

Nie masz cię, Miłośniku swej Ojczyzny zwykły,

Do prac dla niej codziennych tak barzo przywykły

Nie masz cię, moskiewskiego dozorco przebiegstwa,

Pełno już oszukania pełno będzie zdzierstwa.

226

A

Pakta moskiewskie

i śmierci wojewody smoleńskiego przyczyna

Za ciemnymi obłoki Jowisza malują

Ci, którzy tajemnice wszelkie upatrują.

My prostacy, by ze mgły, przeciramy oczy,

Po czasie widząc, gdzie rzecz utworzona skoczy.

Skuteczniejszą skrytości wiadomość miewają

Ci, którzy Pana bliscy i w radzie bywają.

Po tak zacnym zwycięstwie nie zgłaskanych ludzi,

Darowawszy im zdrowie, do pokoju budzi69,

Król Pan zbyt miłosierny nie chcąc ich zginienia,

Pogotowiu wielkiego państwa bez wątpienia,

Które mieć, jest przypadek, lecz darować cnota,

Ta też z Władysława70 nalazła ochota.

Zwyciężonym darował pokój prawie drogi

I tytuł elekcji rzucił precz pod nogi.

Carstwa więc moskiewskiego, by przymierze wieczne

Polakom Litwie z Moskwą mogło być społeczne.

Czego łatwie dokazał mając obok radę.

Do Partów i też Traków odesławszy zwadę,

Między tymi smoleński wojewoda czuły,

Strzegąc ojczystej sławy, brał się o tytuły,

Upatrując w narodzie grubijańskim znacznie,

Że się oni tak biorą o swą sławę bacznie.

Lecz drugim rozstyrkować nie zdało o słowa,

Gdzie już więcej rzecz waży aniżeli mowa.

I tym snadnie chytrkowie przewiedli, co chcieli,

Ponieważ obłudnicy taką wiarę mieli.

227

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

W transakcyją nakładli zbyt szkodliwych rzeczy,

Których przed żalem czuły nie mógł mieć na pieczy

Smoleński wojewoda, iż go wielce gryzło,

O co przodkowie stali, lada jak uślizło.

Przestroga Je[go] za nic71. A owi bujają,

Gdy po sobie część większą komisarzów mają.

A ten mol płodny barzo, gdy w serce wkorzeni,

Do większego frasunku ten człowiek nie leni.

Zatym po pakt skończeniu przyszło rozgraniczać,

Z Moskwą się biedzącemu nie chciał nikt użyczać.

Rady ani pomocy, wszytko jego głowie

Gorzliwej poruczono, alić się ozowie.

Do nowego frasunku i przeszła zawada,

A ta do suchot ciężkich przypędziła wada,

Że już dwu lat zupełnych nie mógł żyć na świecie,

Musiał się z nim rozstawać jako wszyscy wiecie.

Słuchając msze, z skonaniem czekał przeżegnania,

To odmówszy, pospieszył z ziemskiego wygnania.

Do onej to niebieskiej radosnej ojczyzny,

Figlowanie moskiewskie dodało trucizny.

Czego on nie dokończył z nimi za żywota,

Pewnie tego i wnukom dostanie kłopota.

228

A

* * *

Oblężenie Smoleńska przed wyściem przymierza pierwszego za rok

jeszcze72. Podstąpił Szehen73 z wojskiem i obległ Smoleńsk r[oku]

p[ańskiego] 1632 m[iesią]ca decembr[a] 17 d[nia]. Król Je[go] M[moś]ć

na odsiecz przyszedł pierwszy raz na pokrowską górę74 roku P[ańskiego]

1633 m[iesią]ca oktobra d[nia]…a Po tym we dwie niedzieli znowu z

głuszce przyszedł i bitwę po kilkakroć zwodząc. Matysow75 z blok[h]

auzu te[go], co na Pokrowskiej Górze, nocą uciekł76. Potym do dania

był szturm w dzień Ś[więtego] Michała77, a tejże nocy Prozorowski78,

zapaliwszy ostróg swój, uciekł do Szehenia79. Piechota, z szańców armatę

sprowadziwszy, odeszła od muru. Król Je[go] M[oś]ć [Władysław IV] z

Pokrowskiej Góry na bohdanową okolicę ruszył80. Na Skowronkowej

Górze szańce rzucił81 i z dział ostróg Szecheńców nawiedzał, utarczki

częste i bitwy potężne nie mając Moskwę z Niemcami puścił pod jarzmo

r[oku] P[ańskiego] 1634 ...b m[iesią]ca ...c d[nia].

1632 m[iesią]ca decembr[a] 17 17 XII 1632 r.

aAutor zostawił lukę na wstawienie daty dziennej.

bAutor zostawił lukę na wstawienie miesiąca.

cAutor zostawił lukę na wstawienie daty dziennej.

229

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

Przypisy

1 Stemmata – czyli wiersze na herby pojawiły się w XVI w., a za ich twórcę nale-

ży uznać Andrzeja Krzyckiego. Specyﬁką wiersza autorstwa Jana Kunowskiego

jest opis nie jednego, ale czterech herbów rodowych Aleksandra Korwina

Gosiewskiego. F. P, Stemmata w drukach polskich XVI wieku, Zielona

Góra 1982, s. 57 i n.

2 Herb Ślepowron przedstawiający w błękitnym polu podkowę z krzyżem, na

którym ślepowron ze złotym pierścieniem w dziobie, w hełmie również ślepo-

wron z pierścieniem. Herb rodu Gosiewskich (nazywanych również Gosiewscy

Korwinowie), Nies., t. IV, s. 221-225. A. B, Herbarz polski, t.

VI, Warszawa 1903, s. 315-318; W. K, Herbarz rycerstwa W.X.

Litewskiego, Kraków 1897, s. 282-284.

3 Herb domu Zarębów przedstawiał czarnego lwa na brunatnym polu, wyskakujący

zza białego muru, w którym znajdują się cztery blanki i trzy żółte kamienie. K .

N, Korona polska, t. IV, Lwów 1734, s. 680; Nies., t. X, s. 81-89; W.

K, op. cit., s. .

4 Herb Odrowąż nieopisany w wierszu przez autora była to biała strzała na czerwo-

nym polu, z końcami z obu stron zakrzywionymi, w hełmie pawi ogon, Nies., t.

VII, s. 23-44. K. N, Korona polska, s. 399; W. K, op.

cit., s. .

5 Herb Korsaków nie przez wszystkich utożsamiany był z dwoma, połączonymi w

środku, kotwicami. Niektórzy przypisywali mu kształt krzyża z dwoma jelcami lub

dwóch lilii. Przyjmowano, że przodek rodu Korsaków przybył na Litwę z Korsyki

za księcia Świdrygiełły. Otrzymał on rękę siostry księcia, a wraz z nim rozległe zie-

mie w późniejszym województwie połockim. Kunowski odwołuje się do postawy

rodu, którego członkowie zawsze wspierali ojczyznę w wojnach z Moskwą, m.in.

podczas obrony Połocka w 1564 r. Wydaje się jednak, że zastosowane przez autora

porównanie odwoływało się do postawy Józefa Korsaka – starosty mścisławskiego –

który podczas wojny z Moskwą utrzymał zamek Dzisieński, zaciągając w tym celu

za własne pieniądze żołnierzy. VL, t. III, s. 458; K. N, Korona polska, t.

IV., s. 616-617; W. K, op. cit., s. .

6 Chodzi tu o czyny Aleksandra Gosiewskiego, który w latach 1610-1611 był

dowódcą wojsk polskich w Moskwie, a w 1610 r. został nominowany na głowę

strzelecką w Moskwie. W lutym 1616 r. Gosiewski przyczynił się do oswobodzenia

Smoleńska. O czynach Gosiewskiego patrz utwór Kunowskiego: Odsiecz smoleńska,

[w:] Sprawa smoleńska. Z literatury okolicznościowej pierwszej połowy XVII wieku,

wyd. M. M. K, Warszawa 2006, s. 45-60.

230

A

7 Krzysztof Korwin Gosiewski trzymał starostwo wieliskie od 1627 r., czyli od mo-

mentu, kiedy ojciec mu je odstąpił.

8 Było to starostwo niegrodowe położone w województwie wileńskim, w powiecie

wiłkomirskim.

9 Kunowski cytuje wypowiedź znanego poety i mówcy rzymskiego – Decimusa

Magnusa Ausaniusa (310-395). D. M. A, Decimi Magni Ausonii

Burdigalensis Opuscula, ed. S. P, Leipzig 1978, s. 221.

10 Chodzi o uwolnienie Smoleńska od zagrożenia ze strony Moskwy w lutym 1616 r.

Blokada Smoleńska przez Rosję trwała od 1613 r. Do oswobodzenia tej twierdzy

przyczynił się Aleksander Gosiewski o czym z dumą pisze Jan Kunowski w swojej

Odsieczy smoleńskiej, [w:] Sprawa smoleńska, s. 45-61.

11 Minerwa – bogini mądrości, nauki, sztuki i literatury, utożsamiana z grecką Ateną.

Mars – rzymski bóg wojny, utożsamiany z greckim Aresem.

12 Zob. rysunek oblężenia Smoleńska w 1617 r. Jana Kunowskiego.

13 Mowa o Arystotelesie (364-322 p.n.e.), ﬁlozoﬁe greckim.

14 Mowa o Kozakach Dońskich służących w wojsku moskiewskim.

15 Dezercja ta nasiliła się na jesieni 1616 r., kiedy to na stronę królewicza Władysława

przechodzili liczni poddani Michała Fiedorowicza: bojarzy, strzelcy, dworzanie

i ludność posadzka. Szczególne znaczenie militarne miała sprzyjająca Litwinom

postawa Kozaków Dońskich. A. Majewski, Wyprawa królewicza Władysława na

Moskwę w latach 1617–1618, SMHW 41 (2004), s. 13.

16 Twerdylica – ufortyﬁkowany obóz wojskowy, gdzie w latach 1616-1617 stały

wojska Aleksandra Korwina Gosiewskiego. Zob. J. K, Położenie ostro-

gów wokół Smoleńska tablica; M. N, Kampania smoleńska Władysława

IV (1632-1634) w świetle znanych i nieznanych źródeł archiwalnych, „Barok” 13

(2006), 2, s. 66.

17 Popularne w starożytności powiedzenie, które rozpowszechnił M. T. C, De

legibus, wyd. K. Z, Heidelber 1950, s. 21.

18 Starostwo puńskie dzierżyli Aleksander Korwin Gosiewski i jego żona Ewa z Paców

Gosiewska prawem dożywocia. Po śmierci wojewody przypadło ono faktycznie sy-

nowi Krzysztofowi, choć matka nie dokonała oﬁcjalnej cesji. A. S. R,

Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. II: 1632-1636, przeł. i oprac. A. P,

R. Ż, Warszawa 1980, s. 355.

19 Oprócz markowskiego i puńskiego starostwa niegrodowego posiadał również: ku-

piskie, wieliskie, bielskie oraz dzierżawę koniuchowską i wiszniewską (tę ostatnią

odstapił Strawińskim).

231

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

20 Mowa o udziale Aleksandra Korwina Gosiewskiego w opanowaniu Moskwy pod-

czas dymitriady.

21 Aleksander Korwin Gosiewski uczestniczył w dwóch misjach dyplomatycznych do

Moskwy. Pierwszy raz w 1600 r., jako starosta pogranicznego Wieliża, towarzyszył

Lwu Sapiesze, po raz drugi wyruszył już jako wielki poseł w 1606 r. do Dymitra

Samozwańca. S. H, Gosiewski Aleksander, PSB, t. VIII, s. 339-340.

22 Wasyl Iwanowicz Szujski (1552-1612) – w latach 1606-1610 car moskiewski.

23 Sens: Aleksander Gosiewski będąc posłem wielkim u Dymitra Samozwańca był

świadkiem przewrotu (27 V 1606 r.), w wyniku którego dotychczasowy car zginął.

Nowym został Wasyl Szujski. Od tego momentu do podpisania nowego rozejmu

20 VII 1608 r. Gosiewski był w niewoli. Po wyswobodzeniu oświadcza, że po-

rozumienie było wymuszone i jest nieważne. Jan Kunowski przypisuje również

Gosiewskiemu powrót carycy Maryny Mniszkówny do obozu II Samozwańca.

24 Biała – właściwie Biełyj miejscowość położona na północny wschód od Smoleńska.

25 Wodzami oblegającymi oddziały polskie był Jakub Boratyński oraz Iwan

Andrzejewicz Chowański.

26 Edward Horn – właściwie Edward Hornostajn. Jeden z dowódców oddziałów

szwedzkich sprowadzonych przez Wasyla Szujskiego w wyniku porozumienia

rosyjsko-szwedzkiego z listopada 1608 r. Walczył pod Kłuszynem, następnie był na

służbie moskiewskiej podczas oblężenia Smoleńska 1609-1610. Sprawa smoleńska,

s. 48.

27 Rżow (Rżew), Staryca – miejscowość między Smoleńskiem a Moskwą. SGKP, t. X,

s. 175.

28 Mowa o zdobyciu Białej podczas interwencji polskiej w 1609 r. i utrzymaniu jej aż

do odsieczy Stanisława Żółkiewskiego 14 VI 1610 r. Opis sytuacyjny poczyniony

przez Kunowskiego jest niemal identyczny z fragmentem przedstawionym przez

hetmana koronnego. Sugeruje to, iż Kunowski czerpał te informacje z utworu

Żółkiewskiego. S. Ż, Początek i progres wojny moskiewskiej, oprac.

A. B, Kraków 1998, s. 67: Kniazia Chowańskiego i kniazia Jakuba

Boratyńskiego z moskiewskim wojskiem, a Edwarda Hornostajna z cudzoziemcy,którzy

byli świeżo Osipow i Wołok wzięli, tam podesłał. Zamek Biała świeżo przez staranie

pana starosty wieliskiego dostał się był do rąk króla jegomości za wymorzeniem Moskwy

głodem. Tamże i wtenczas był starosta wieliski, miał przy sobie kilkaset żołnierzy,

Kozaków też pod tysiąc, dał im harc. W polu zdarzyło się dobrze naszym.

29 Stanisław Żółkiewski (1547-1620) – podczas kampanii moskiewskiej 1609-1611

hetman polny koronny i wojewoda kijowski.

232

A

30 Sens: miłosierdzie Aleksandra Korwina Gosiewskiego pod Białą zjednało mu przy-

chylność najemników niemieckich służących Wasylowi Szujskiemu. Dlatego w

bitwie pod Kłuszynem w 1610 r. skapitulowali i przeszli na stronę polską, lojalnie

służąc nowemu pracodawcy. P. P, Kronika, Kraków 1870, s. 230.

31 Stanisław Żółkiewski po zaprzysiężeniu układu na rzecz Władysława Zygmunta

28 VIII 1610 r. mianował Aleksandra Gosiewskiego naczelnym dowódcą oddzia-

łów polskich. W okresie powstania Ljapunowa zdecydował się 30 III 1611 r. na

spalenia drewnianego miasta, a sam z Dumą i żołnierzami schronił się w mieście

murowanym. W Moskwie zakończył służbę w 1612 r.

32 Mikołaj Struś – starosta chmielnicki. Przed wejściem na Kreml postawił warunek,

że przejmie dowodzenie nad garnizonem, na co Gosiewski przystał i wrócił do

Rzeczypospolitej.

33 Aleksander Józef Lisowski (ok. 1575-1616) – pułkownik królewski, twórca i

dowódca formacji lisowczyków. Po upadku Białej Aleksander Lisowski bronił

Zawołocza, do krórego Aleksander Korwin Gosiewski również przysłał mu 60-ciu

żołnierzy niemieckich. K. T, Aleksander Lisowski i jego zagony na

Moskwę, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 5 (1932), 1, s. 12.

34 Dymitr Mamstrukowicz Czerkaski (Czerkasski) – kniaź, Tatar z pochodzenia, wódz

moskiewski, a od 1619 r. bojar (tytuł ten otrzymał za zasługi wojenne).

35 Informacja o upadku Białej w 1613 r. Nastąpiło to na wskutek zdrady piechoty

niemieckiej, szlachtę zaś, która się tam ukrywała wodzowie moskiewscy uwięzili.

T. K, Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. II,

Kraków 1912, s. 187.

36 Gosiewski po powrocie z Białej wziął udział w szturmie na Smoleńsk w dniach

3-4 VIII 1610 r. Opis oblężenia, zob. Diariusz drogi króla JMci Zygmunta III (...),

oprac. J. B, Wrocław 1999, s. 57-105 oraz Dyjariusz drogi króla Jego

Mości Zygmunta III (...), [w:] Sprawa smoleńska, s. 41-42.

37 Smoleńska w tym czasie bronił Maksym Wołk oraz wojewoda smoleński Mikołaj

Hlebowicz.

38 Mowa o wojskach Dymitra Mamstrukowicza Czerkaskiego i Trojekurowa, którzy

po zdobyciu Białej otrzymali rozkaz rozpocząć oblężenie Smoleńska, które trwało

2 lata.

39 Zob. Położenie ostróżków wokół Smoleńska tablica – publikowana w niniejszym

wydawnictwie.

40 Aleksander Korwin Gosiewski przyczynił się do oswobodzenia Smoleńska w

II 1616 r. Pierwsze akcje mające na celu odblokowanie miasta poprzez zajęcie

233

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

ostrożków Moskwy i budowanie władnych miało miejsce od końca IV 1614 r. K.

T, op. cit., s. 13-16.

41 Miron Weljaminow – dowódca moskiewskiej wyprawy wojskowej (wysłanej w

maju 1615 r.), który wraz z Iwanem Andrzejewiczem Chowańskim, mieli zastąpić

Dymitra Manstrukowicza Czerkaskiego w zdobyciu Smoleńska.

42 Dorohobuż – miasto położone nad Dnieprem, przejściowo od 1404 r. do bitwy

pod Wiedroszą we władaniu WKsL. W ręce Rzeczypospolitej należał od 1617 do

1667 (formalnie). SGKP, t. II, s. 123.

43 Dokładnie całe zdarzenie (przybycie wojsk moskiewskich pod dowództwem

Iwana Andrzejewicza Chowańskiego i kontrofensywa wojsk litewskich) opisuje

J. K, Odsiecz Smoleńska, [w:] Sprawa smoleńska. Z literatury okolicznoś-

ciowej pierwszej połowy XVII wieku, wyd. M. M. K, Warszawa 2006, s.

52-59.

44 Aleksander Korwin Gosiewski uczestniczył w wyprawie Władysława Zygmunta

po koronę carską w l. 1617-1618 r., początkowo jako przełożony nad wojskiem

litewskim, gdyż Litewski zaś [hetman wielki – Jan Karol Chodkiewicz] w domu

swoim oczekiwał, w co by się apparatus wojny moskiewskiej obrócieł, (...) Polny litew-

ski [Krzysztof II Radziwiłł] w Inﬂanciech z Gustawem się biedził. J. O,

Pamiętnik, oprac. W. C, Warszawa 1976, s. 49.

45 Właściwie Rzeczypospolita otrzymała piętnaście miast (Smoleńsk, Rosław,

Dorohobuż, Biała, Sierpiejsk, Trubczewsk, Nowogród Siewierski, Czernihów,

Muromsk, Poczapów, Starobud, Popową Górę, Newel, Siewież i Krasny), zwróciła

zaś pięć (Kozielsk, Wiaźmę, Mieszczowsk, Massalsk i Borysów). A. M,

Rokowania polsko-moskiewskie w dniach 31 października – 11 grudnia 1618

roku zakończone podpisaniem rozejmu diwilińskiego, „Materiały do Historii

Wojskowości” 2 (2004), s. 68

46 Józef Budziło – chorąży mozyrski, walczący po stronie Dymitra Samozwańca II, a

po jego śmierci walczący u boku Jana Piotra Sapiehy, który przekazał mu dowódz-

two nad swymi oddziałami. Od 31 I 1612 r. był jednym z głównych dowódców

broniących Kremla. Po kapitulacji był więziony aż do 1619 r. Z tego okresu

(1613 r.) pochodzi powszechnie znany, pełen żalu list adresowany do Zygmunta III

z prośbą o uwolnienie. Moskwa w rękach Polaków. J. B, Historia Dmitra

fałszywego, [w:] Pamiętniki dowódców i oﬁcerów garnizonu polskiego w Moskwie w

latach 1610-1612, wyd. A. N, Warszawa 1995, s. 507-510.

47 Filaret (Fiodor Romanow) – metropolita i ojciec cara Michała Romanowa. L.

B, Historia Rosji, t. I, Warszawa 1985, s. 226-242.

234

A

48 Michał Borysewicz Szein (Sehin) – rosyjski wojewoda smoleński, naczelny dowód-

ca rosyjskich wojsk w wojnie o Smoleńsk w l. 1632-1634. Zob. Sprawa smoleńska,

s. 82, 164.

49 Wymiana jeńców nastąpiła po traktacie dywilińskim, w 1619 r. nad rzeką

Polanówką. Wybudowano tam dwa mosty, przez które przechodzili więźniowie

obu stron. Prócz wymienionych w wierszu uwolniono m.in. starostę bracławskiego

Mikołaja Kalinowskiego, kapitana Jana Charlińskiego, a Polacy wypuścili Wasyla

Golicyna i Tomiłę Ługowskiego. H. W, Król i car. Rzeczypospolita i Moskwa

w XVI i XVII wieku, Warszawa 1995, s. 84; A. M, Rokowania, s. 68.

50 Mowa o klęsce pod Cecorą i śmierci Żółkiewskiego pod Mohylowem w 1620 r.

51 Decydujące starcie nastąpiło w 1621 r. pod Chocimiem, gdzie wojska polsko

-litewsko-kozackie w ufortyﬁkowanym obozie broniły się przez siłami Porty

Ottomańskiej.

52 Mitawa (łot. Jelgawa, Nitaure)– miejscowość w Inﬂantach, niegdyś stolica

Kurlandii i Semigalii. SGKP, t. VI, s. 508.

53 Mowa o ekspedycji inﬂanckiej 1621 r. opisywanej przez Jana Kunowskiego i

umieszczonej w niniejszej publikacji.

54 Trwała ona od VII 1625 r. do I 1626; zob. H. W, Wojna inﬂancka

1625-1629, „SMHW”16 (1970), 1, s. 43-66.

55 Ewikszta – rzeka w Inﬂantach nad którą Szwedzi pobudowali w 1625 r. umocnie-

nia polowe. SGKP, t. II, s. 363-364.

56 13-14 XI 1625 r. Aleksander Gosiewski z Janem Stanisławem Sapiehą stanęli pod

Krzyżborkiem nad rzeką Ewiksztą, gdzie wytrzymali atak wojsk Gustawa Adolfa

i przeszli do ofensywy opanowując m.in. zamek w Dalen. Compendium diariuszu

ekspedycyi ..., Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, sygn. E

8598, k. 226-227.

57 Prowadzonej w latach 1627-1629; zob. H. W, Wojna inﬂancka 1625-1629,

s. 83-93.

58 Aleksander Gosiewski po zakończeniu wojen ze Szwecją (w 1629 r.) jako wojewoda

smoleński przebywał w Smoleńsku i zajmował się budową nowoczesnej bastiono-

wej fortecy, w 1631 r. również ufortyﬁkowaniem Dorohobuża. S. H, op.

cit., s. 340.

59 Autor pisze o licznych diariuszach, pamiętnikach, listach i poematach które opi-

sywały zmagania polsko-moskiewskie pod murami Smoleńska. M. N,

Wstęp, [do:] Diariusz kampanii smoleńskiej Władysława IV 1633-1634, oprac. M.

N, Warszawa 2006, s. 59-75.

60 W tym i kolejnych wersach trawestacja hymnu Czego chcesz od nas, Panie... J.

Kochanowskiego.

235

Inne utwory Jana Kunowskiego niewydane drukiem

61 Sława w Rzeczypospolitej stanowiła odpowiednik antycznej cnoty (areté), mierzo-

nej uznaniem innych. Stanowiła ona najważniejszy składnik renesansowo-baroko-

wego ideału heroicznego. Niekwestionowaną ozdobą życia ludzkiego był udział w

zwycięstwie militarnym. M. O, Ethos rycerski i jego odmiany, Warszawa

1986, s. 36, 71; M. M, Wzorce graﬁczne polskiego malarstwa batalistycznego

w XVII w., „Biuletyn Historii Sztuki” 46 (1984), 2-3, s. 210

62 W ostatnich wersach utworu przebrzmiewa obawa przed dalszym losem Smoleńska

oraz niepokój nad organizacją militarną tej ziemi. Istotą obrony całego wojewódz-

twa była próba wykorzystania (w zmodyﬁkowanej formie) pospolitego ruszenia.

Towarzyszyło temu nadanie rozszerzonych uprawnień wojewodzie smoleńskiemu.

Stąd opinia autora o daleko idących konsekwencjach śmierci wojewody. Por.

B. D, Fortece Rzeczypospolitej. Studium z dziejów budowy fortyﬁkacji stałych w

państwie polsko-litewskim w XVII wieku, Toruń 1998, s. 133.

63 Krzysztof Korwin Gosiewski otrzymał starostwo wielskie w 1627 r.

64 Kupiszki – miasto w dawnym powiecie wiłkomirskim, położone nad rzeką Kupą i

Łąweną. SGKP, t. IV, s. 887-888.

65 Autor podkreśla doświadczenie Aleksandra Gosiewskiego zdobyte w walce ze

Szwedami podczas wielkiej smuty. Zob. A. Gosiewski do Zygmunta III 21 I 1611

z Moskwy, Svenska Riksarkivet (Sztokholm), Skoklostersamlingen, sygn. E. 8601,

k. 76-76v., który przygotowuje się na odparcie ofensywy szwedzkiej na Nowogród

Wielki przy pomocy wojsk litewskich i moskiewskich.

66 Odwołanie się do siedmiu cudów świata, przy prezentacji osób było zjawiskiem

typowym w epoce baroku. J. S, Oświecenie: szkic do portretu epoki,

Warszawa 1999, s. 110.

67 W staropolskiej literaturze motyw „siedmiu piramid” pojawia się wielokrotnie i sta-

je się inspiracją do opowiadania o czynach wojennych. Przykładowo: D. P,

Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku: z dziejów prozy staropolskiej,

Warszawa 1992, s. 148.

68 Autor przedstawia, jego zdaniem siedem największych czynów Aleksandra

Gosiewskiego. Są one szczegółowo omówione w innych dziełach Kunowskiego.

W tym miejscu wypada jedynie je wymienić: (1) zdobycie zamku w Białej w

1609 r., (2) wytrzymanie oblężenia do czasu odsieczy wojsk Żółkiewskiego w 1610

r., (3) objęcie w posiadanie i utrzymanie Moskwy w 1610-1612 r. (aż do przejęcia

jej przez Strusia), (4) odsiecz Smoleńska w latach 1614-1616 r., (5) zatrzymanie w

1625 r. wojsk szwedzkich pod Ewiksztą, (6) ofensywa Gosiewskiego na Inﬂanty,

(7) obrona Smoleńska w 1633-1634 r.

69 Chodzi o pokój w Polanowie między Rzecząpospolitą a Moskwą zawartym w

1634 r.

70 Władysław IV Waza – król Rzeczypospolitej i Szwecji w l. 1632-1648, syn

Zygmunta III.

236

A

71 Aleksander Korwin Gosiewski był bardzo stanowczym negocjatorem, co udowodnił

już podczas prac nad rozejmem w Dywilinie. A. M, Rokowania, s. 65.

72 Rozejm zawarty w Dywilinie miał trwać 14 lat i 6 miesięcy, czyli od 4 I 1619 r.

do 5 VII 1633. Atak moskiewski przeprowadzony pod koniec 1632 r. był więc

formalnie naruszeniem dwustronnej umowy międzynarodowej. A. M,

Datacja rozejmu dywilińskiego, „Przegląd Historyczny” 92 (2001), 4, s. 447-449.

73 Michał Borysowicz Szein – bojar rosyjski pochodzenia niemieckiego, wojewoda

smoleński, dowódca armii rosyjskiej oblegającej Smoleńsk. D. K, Smoleńsk

1632-1634, Warszawa 2001, s. 66.

74 Góra Pokrowska (Pokrowski Ostróg) – jak ją opisywali sami żołnierze: wielka tu

była równina, bo chociaż góra idzie przykro od rzeki, ale na wierzchu równa jest z

polem i chrostami, które następują. Diariusz kampanii, s. 106.

75 Jerzy Matisson wespół z Wilhelmem Kittem zwerbował z chłopów rosyjskich dwa

pułki piechoty, z którymi przybył pod Smoleńsk w czerwcu 1633 r. D. K,

op. cit., s. 69; W. L, Stosunki polsko-rosyjskie w przededniu wojny smo-

leńskiej 1632-1634 i obustronne przygotowania wojskowe, „Przegląd Historyczno-

Wojskowy” 4 (1931), s. 262.

76 Ucieczka nastąpiła nocą 22 na 23 IX 1633 r. za uprzednią zgodą głównodowodzą-

cego Michała Borysowicza Szeina. M. N, Wstęp, [do:] Diariusz kampa-

nii, s. 24-25.

77 29 września 1634 r.

78 Siemion Wasiliewicz Prozorowski (zm. 1660) – kniaź, wódz oddziałów rosyjskich,

w tym także bojarskich.

79 Ucieczka sił moskiewskich spowodowała, że w polskie ręce dostały się olbrzymie

zapasy żywności, siana, amunicji itp. M. N, Wstęp, s. 26-27.

80 Przerzucanie jednostek w tym kierunku rozpoczęto 16 X 1633 r. Zob. Diariusz

kampanii, s. 138-139.

81 Opisuje całe zdarzenie A. S. R, Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. II:

1632-1636, przeł. i oprac. A. P, R. Ż, Warszawa 1980, s.

335, który podkreśla, że prace fortyﬁkacyjne trwały aż dwa tygodnie z powodu

twardego i kamienistego podłoża.

237

Nazwy miejscowości inﬂanckich występujących

w tekstach źródłowych

  





  

Amburg Annenburg Anebergas

Berzona Berson Berson

Bowsk Bauske Marienland Bauska Bauskė (lit)

Burtniki Burtnich Burtnieki

Dalen Dahlen Dole

Doblin Dobelein, Doblen Duobelė

Dorpat, Derpt Dorpat, Doerpt Tartu Tartolin (est)

Dyneburg Dünaburg Daugavpils

Dźwinoujście

Dyjament

Diament

Dünamünde Daugavgrīva Усть-Двинск

(ros)

Felin Felin Viljandi (est)

Hanzel Andzel

Jurbork Jurgensburg Jaunpils

Karkaus Karkaus Karksi

Kircholm Kircholm Salaspils

Kieś Wenden Cēsis Цесис (ros)

Võnnu (est)

Kokenhuza Kokenh(a)usen Koknese Кукейнос (ros)

Kr(z)yżbork Kreutzburg Krustpils Krystapiļs (lit)

Lauda Laudohn Laudona

Lenoward Lennewarden Lievarde

Lemburg Lemburg Malpils

Lemzal Lemzal Limbazi

238

Lucyn Ludsen Ludza

Marienburg Marienburg Aluksne

Marienhaus Marienhausen Vilaka

Mitawa Mitau Jelgava, Nitaure Митава (ros)

Mintauja (lit)

Mojany Mayan Majan

Nowe Młyny Neuermühlen Ādažu

Nowa Ryga

Nowa Mitawa

Friedrichsstadt

Neustaedtchen

Jauna-Jełgawa

Jauna-Rige

Nowogródek Neuhausen Vastseljina

Nitawa Nitau Nitaure

Parnawa Parnau Pjarnu (est)

Rogówka Neuterany Zalomujza

Rujen Ruyen Rūjiena

Rumbork Ronneburg Rauna

Ryga Riga Riga

Rzeżyca Rositten Rēzekne

Salis Salismünde Salacgrīva Salatsi (est)

Sącel (Sancel) Sunzel Suntaži

Seswieś Sesswegen Cesvaine

Trejden Treiden Turaida

Walmojza Walhof Wal Muyza

Windawa Windau Ventspils Вентспилс

(ros)

Wolmar Wolmar Valmiera

Zelburg(k) Selburg Sēlpils

239

Spis ilustracji

sp i s i l u s t r a c j i :

1. Podpis Jana Kunowskiego jako dyrektora synodu Jednoty Litewskiej

z 1639 r., Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka, f. 40, sygn. 1136,

k. 21.

2. Podpis Jana Kunowskiego z dedykacji Krzysztofowi Korwinowi

Gosiewskiemu z 1640 r., Svenska Riksarkivet (Sztokholm),

Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 168v.

3. Japońska szkoła walki Inatomi, Gakushuin University Library (Tokio)

(ok. 1607-1610), rolka 18, pozycja 28.

4. Francuska szkoła walki, J. Callot, Excercices Militaires (1635), il. 10.

5. Działo „skórzane” i regimentowe, http://home.swipnet.se/~w-15699/

artilleri.htm..

6. Strona tytułowa Ekspedycyji inﬂatskiej, Svenska Riksarkivet,

Skoklostersamlingen, Polska Manuscript, syg. E 603, k. 180.

7. Portret Aleksandra Korwina Gosiewskiego XIX w., miedzioryt

Antoniego Tepplara wg rysunku Ksawerego Preka, Muzeum Narodowe w

Krakowie, nr inw. III, ryc. 28083.

8. Portret Gustawa II Adolfa, miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego),

eatrum Europaeum, t. II, Franckfurt am Mayn 1646 (III wyd.), s. 227.

9. Portret Krzysztofa Radziwiłła, hetmana wielkiego litewskiego i

wojewody wileńskiego, miedzioryt W. van Delﬀa wg M. Mierevelda,

1639 r., Archiwum Dokumentacji Fotograﬁcznej Instytutu Sztuki PAN

w Warszawie, neg. 16610 PL.

10. J. Kunowski, Położenia ostrogów wokół Smoleńska tablica, Svenska

Riksarkivet, Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 171v.

11. Oblężenie Rygi przez Gustawa II Adolfa w 1621 r., M. Mollinus,

De Expugnatione Civitatis Rigensis Livoniae metropolis quam ... rex

Gustavus Adolphus ... 1621, Riga 1622, s. 56.

12. Ryga (1638 r.), miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego), [w:] eatrum

Europaeum, t. XV, Franckfurt am Mayn 1707 (I wyd.), po s. 700

240

13. Bitwa pod Wallmojzą 17 I 1626 r., C.A.G. Braunerhjelm, Kungl.

Lifregementets till häst historia. Utarbetad efter samlingar af O. M. F.

Björnstjerna och C. A. Klingspor, t. II, Uppsala-Stokholm 1913, s. 46.

14. J. Kunowski, Dedicatoria, Svenska Riksarkivet, Skoklostersamlingen,

Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 168v.

15. J. Kunowski, Ekspedycyja inﬂantska, Svenska Riksarkivet,

Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 189.

16. J. Kunowski, Siedem cnót wojewodziny, Svenska Riksarkivet,

Skoklostersamlingen, Polska Manuskript, sygn. E 8603, k. 211v.

17. Portret Zygmunta III Wazy, miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego),

eatrum Europaeum, t. II, Franckfurt am Mayn 1646 (III wyd.), s. 83.

18. Portret Gustawa Horna, miedzioryt Mathaeusa Merina (starszego),

eatrum Europaeum, t. II, Franckfurt am Mayn 1646 (III wyd.), s. 336.

19. Twierdza i miasto Kokenhauzen z lat 20. XVII w., Kriegsarkivet

(Stockholm), Utländska kartor, Stads - och fästningsplaner, sygn.

0406:28:021:001 (Kåkenhusen/Kokenhausen).

20. Dźwinoujście z lat 20. XVII w. – założenie pierwotne, Kriegsarkivet

(Stockholm), Utländska kartor, Stads - och fästningsplaner, sygn.

0406:28:034:004 (Neumünde/Dünamünde).

21. Dźwinoujście z lat 30. XVII w. – stan faktyczny, Kriegsarkivet

(Stockholm), Utländska kartor, Stads - och fästningsplaner, sygn.

0406:28:010:001.

241

Słownik wybranych wyrazów staropolskich

alić – jednak

aliena – obca

animować – zachęcać, zagrawać, dodawać animuszu

animusz – odwaga; chęć, uczucie

aniż – ani też, ani nawet

asekurować – zapewniać

august – sierpień

azali – czy, czyż, alboż to

barzo- bardzo

bat, batka (z włoskiego) – łódź, statek żaglowy przeznaczony do przewożenia

ludzi

bawić (się) – przebywać, zatrzymać (się)

blokauz – blokhauz, niewielkich rozmiarów budynek drewniany wraz ze

strzelnicami, z przeznaczeniem do obrony miejsc taktycznie

ważnych

cenzuram – nagana, krytyka

chrost – krzaki, zarośla, rózgi

chudoba – ubóstwo, nędza

chytrca – człowiek przebiegły

cnej – godnej, uczciwej

czata – szpiegowanie, zwiady; oddział jazdy posłany na zwiady, podjazd

człek – człowiek

cztyrnaście – czternaście

ćwik – człowiek doświadczony, chytry

dale – dalej (o odległości)

dani – danina, czynsz, podatek, dobrowolna oﬁara

242

dank – pierwszeństwo, nagroda dla zwycięzcy, podziękowanie

december – grudzień

discurs – rozmowa, rozprawa

drzewce – kopie, piki

dzierżeć – trzymać, posiadać, uważać, sądzić, twierdzić

efekt – skutek, rzecz

executor – wykonawca, kat

ekspediować – wyprawić, wysłać

ekspedycja – wyprawa

fortelnej – przemyślnej, podstępnej

frasowliwy – smutny

frasunek – smutek

godzi – celować, mierzyć, starać się, zabiegać, uderzać, nacierać, kierować się

gorzliwy – od gorzeć: zapalony, palący, gniewliwy

gubernacja – kierowanie, sterowanie

gubernator – sternik, rządca

gwoli – ze względu na, z powodu, dla

hawtowan – haftowany

iny – inny, pozostały

jeśli(ż) – czy(ż)

july – lipiec

kaptować – pozyskiwać, zdobywać

kęsy – niedostateczne, niezupełne, niewystarczające

kiryśnik – rajtar, ogólnie: jeździec odziany zbroją

kładź – most

243

Słownik wybranych wyrazów staropolskich

kociec – kurnik, kojec, klatka

komornik – służący

komparować – przygotować, wystawić

komparować – zestawiać, przygotować, zestawić

komunik – oddział jazdy bez wozów i taboru

komunikiem – przemarszem wojsk bez taborów

kopiejnik – żołnierz posługujący się kopią, husarz

kornet – oddział wojskowy

krześcijański – chrześcijański.

kurzyć – palić, dymić, kopcić

ladajakie – byle jakie

leko – powoli, pomału, łatwo

lepak – odwrotnie, inaczej

lichota – nieprawość, występek, bieda, nędza

łaskawy – łagodny

mir – pokój

mojza – wieś inﬂancka

molesty – narzekania, jęki

molestyja – uciążliwość, przykrość

municyjka – obwarowanie, fortyﬁkacja, twierdza

murowy – obronny

nagalić – nastręczyć, dostarczyć, załatwić

najprzedniejsze – najlepsze

naleziony – znaleziony

napirać (się) – domagać (się), żądać, dążyć do

nazad – w tył, z powrotem

o male – o mało

244

obmowiska – obmowy, potwarze

obrok – pożywienie, strawa

odbieżyć – porzucić, zostawić, zrezygnować

okaz(ow)ać – nakaz(yw)ać, odpowiedzieć

oktober – październik

opiekać – opiekować

opończa – obszerny płaszcz bez rękawów chroniący od deszczu

ostróżek – polna fortyﬁkacja ziemna

pacholik – ciura obozowy, zwykły żołnierz

pakta – układy

pczołka – pszczoła

persewerować – trwać, kontynuować, obstawać przy

perswadować – namawiać, przekazywać

petarda – rodzaj miny służącej niszczeniu fortyﬁkacji

pieńka – konopia

pierwej – najpierw

pięciuset – pięćset

płytów – chodzi o brody, płytsze części zbiorników wodnych lub rzek

pochromić – okuleć, być rannym; uszkodzić, zepsuć

podsędek – zastępca sędziego w sądach ziemskich

ponderować – ważyć, rozważać

poruczyć – oznajmić, przekazać, dać

potkanie – spotkanie; potyczka

potym – potem

półtoru – półtora

promocja – poparcie, pomoc, siła

promowując – popierają, pomagając

przebaczywać – przebaczać

przedać – sprzedać

przeniosłszy – przeniósłszy

przepominać – zapominać

245

Słownik wybranych wyrazów staropolskich

przestrzeństwo – przestrzeń

przestrzeńszy – bardziej przestrzenny, większy

przewielki – największy

przodek, z przodku – na początku

przypowiednie listy – pisemne upoważnienie do zaciągania do służby

wojskowej

przyprawy ogniste – proch

przywiedzić – doprowadzić

przywojca – przywódca

puszkarz – artylerzysta

regestr – spis, wykaz, lista

regiment – dowództwo; pułk w zaciągu cudzoziemskim

regimentarz – tymczasowy zastępca hetmana z władzą nad wojskiem z woli

króla lub sejmu

rekuperować – odzyskać, uleczyć, uzdrowić

replikować – odpowiadać

rezolut – ktoś odważny, z fantazją

rota – oddział; przysięga

rozbirać – analizować, przemyśliwać nad czymś

rozstyrkować – obawiać się

ryja – domostwo, zagroda

ryza – rygor; w ryzę wprawić – przyzwyczaić

script – zapis

siedm – siedem

snadnie – łatwo

snadny – łatwy

spera – nadzieja

spiśnik – żołnierz posługujący się (walczący) spisą; pikinier

sprawo – w szyku, w porządku

stawa – staje

246

strugi – okręty

sztakiet – obóz otoczony palisadą; sztakiety – palisady, niskie płoty

ślezy – łzy

śrzednię – środkową

tabor – obóz wojskowy osłonięty wozami

taras – więzienie, wieża

tendar – łac. tendor: wysiłek

tentować – próbować, usiłować, doświadczać

tuszyć – spodziewać się

ubawić – ująć, umniejszyć

ubiec – zdobyć, odebrać; zbiec, uciec

ubieżeć – uprzedzić, ubiec

uniwersały – odezwy królewskie mające moc prawną

usarczyć, usarszczyć – zamienić na husarką chorągiew

usarz – husarz

uślizło – zepsuło się, potknęło się (w sensie utraty, zepsucia)

wartogłowy – niespokojny, niezrównoważony

wędko – szybko

wglądać – rozpatrywać, oceniać; oglądać

wygrawać – wygrywać

zabawny – zajęty

zabieżać – zapobiec

zacknione – zamknięte

zakradziony – ukradziony

zalec – pozostać, nagromadzić się, uzbierać się

zatym – zatem

zawierać – zamykać

zoil – oszczerca

[i]

Il. 7 Portret Aleksandra Korwina Gosiewskiego XIX w.,

miedzioryt Antoniego Tepplara wg rysunku Ksawerego Preka

[ii]

Il. 8 Portret Gustawa II Adolfa,

miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego)

[iii]

Il. 9 Portret Krzysztofa Radziwiłła,

hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego,

miedzioryt W. van Delﬀa wg M. Mierevelda, 1639 r.

[iv]

Il. 10 J. Kunowski, Położenia ostrogów wokół Smoleńska tablica

[v]

Il. 11 Oblężenie Rygi przez Gustawa II Adolfa w 1621 r.

Il. 12 Ryga (1638 r.), miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego)

[vi]

il. 20 Dźwinoujście z lat 20. XVII w. - założenie pierwotne

il. 21 Dźwinoujście z lat 30. XVII w. - stan faktyczny

[vii]

Il. 13 Bitwa pod Wallmojzą 17 I 1626 r. – pierwsza klęska wojsk polskich podczas bitwy ze Szwedami

[viii]

Il. 14 J. Kunowski, Dedicatoria, k. 168v.

[ix]

Il. 15 J. Kunowski, Ekspedycyja inﬂantska, k. 189.

[x]

Il. 16 J. Kunowski, Siedem cnót wojewodziny, k. 211v.

[xi]

Il. 17 Portret Zygmunta III Wazy,

miedzioryt Matthaeus Meriana (starszego)

[xii]

Il. 18 Portret Gustawa Horna,

miedzioryt Mathaeusa Meriana (starszego)

[xiii]

il. 19 Twierdza i miasto Kokenhauzen z lat 20. XVII w.

259

Aa 188

Åbo 78

Ambork. zob. Annenberg

Anglia 44, 97, 103

Annanberg (łot. Anebergas (dawniej

Amburg) zob. Annenberg

Annenberg 19, 70, 71, 116, 125, 137,

144, 183

Apeniny 87

Aszkarał 59

Awikszta zob. Ewikszta

Baldenmojza 64, 141, 142

Bałtyk 180

Barniewo 197

Bębla 176

Bērze 183

Berżony 162

Biała 134, 217, 218, 222, 223, 231,

232, 233

Biały Kamień 94

Bierzyca 170

Birże 31, 63, 79, 126, 141, 144, 145,

187

Bobr 203

Borysów 233

Bowsk 69, 70, 124, 143, 144, 184

Breda 67, 88

Burtniki 175, 176

Cecora 45, 234

Chocim 53, 71, 79, 81, 234

Choroszczewice 192, 194

Czernihów 36, 233

Czerwona wieża 140

Dahlen 64, 150, 223

Dala 135

Dale zob. Dahlen

Dalekarlia 65, 141

Dalholm 150

Dania 44, 93, 141

Delewary 139

Derpt 164, 208

Diament zob. Dźwinoujście

Dniepr 29

Dobiejki 195

Doblin 158, 183

Dorohobuż 233, 234

Dorpat 58, 185

Dubinki 60

Dublany 202

Dyjament 117, 119, 123

zob. Dźwinoujście

Dynament 17, 153, 154

zob. Dźwinoujście

Dyneburg 150, 185, 237, 247

Dynembork 164 zob. Dynenburg

Dywilin 236

Dźwina 61, 64, 72, 76, 119, 122, 127,

128, 135, 137, 145, 161, 162,

165, 171, 174–176, 178, 184,

185, 223

Dźwinoujście 44, 50–53, 61, 62, 64, 67,

75, 80, 81, 137–139, 140, 141

Embach (Omowża) 185

Estonia 94, 139

Ewikszta 135, 150, 223, 234, 235

Skorowidz nazw miejscowych i etnicznych

260

Fellin 67

Francja 93, 136

Friedrichsstadt 184

Góra Pokrowska (Pokrowski Ostróg)

236

Góry Piaszczyste 62

Grobin 44

Grotusowa Mojza 158

Holandia 44

Inatomi 91, 239

Inﬂanty 14, 15, 16, 17, 24, 30, 31, 45,

46, 47, 50, 51, 52, 53, 54, 57,

58, 62, 63, 64, 66, 67, 70, 71,

76, 77, 78, 81, 94, 95, 96, 98,

99, 102, 103, 104, 105, 106,

118, 137, 138, 139, 143, 145,

148, 185, 189, 235

Ingria 138

Jaegel Mały 184

Jakimowicze 209

Janiszki 144, 160, 183

Japonia 90, 91, 92

Käkisalmi 138. zob. Kexholm

Kalzenau 104

Kamieniec Litewski 58

Karkus 67

Kexholm 138

Kiejdany 153

Kieska Brona 119, 120

Kieś (niem. Wenden) 140

Kircholm 18, 19, 46, 94, 103, 144

Kłuszyn 139, 231, 232

Kobryń 154, 155, 181

Kobrynka 181

Kokenhausen 15, 19, 24, 31, 49, 51,

52, 53, 61, 68, 71, 73–76, 78,

80, 104, 127, 128, 130, 143,

145–148, 153 ,161, 162, 164,

165, 167, 168, 171, 176, 178,

179, 184, 185, 190

Korelij 138

Korona 17, 28, 117

Korsuń 16

Korsyka 229

Kowno 31, 58, 145, 153, 155, 167, 184

Kozielsk 233

Krasny 233

Kropimojza (niem. Kroppenhof) 15, 76,

78, 130, 145, 148, 168, 189, 219

Kropiszki 148, 189

Krzyżbork 150, 234

Kupa 235

Kupiszki 222, 235

Kurlandia 45, 68, 69, 72, 79, 83, 84,

120, 142, 143, 157, 171, 234

Lemburg 184

Lemsal 67

Lemzel 167, 187

Litwa 44, 45, 55, 68, 72, 77, 123, 184,

229

Liwenmojza 150

Lublin 154

Ławena 235

Łotwa 124

261

Skorowidz nazw miejscowych i etnicznych

Massalsk 233

Mieszczowsk 233

Mitawa (łot. Jelgawa, Nitaure) 68, 69,

71, 74, 75, 79, 142, 143, 144,

145, 147, 170, 181, 183, 184,

234

Moczulna 207

Mohylow 234

Mojany 167, 187

Mołdawia 137

Monasterowicze 204

Monciaki 202

Moskwa 23, 37, 93, 118, 127, 134, 138,

139, 217, 218, 221, 222, 223,

226, 229, 230, 231, 233, 235

Możajsk 203

Mryn 42

Muchawiec 181

Muromsk 233

Musza (Mucha, niem. Muhs) 70, 124,

125, 143, 158, 159, 183

Nagashino 91

Neustaedtchen 184

Neuterany 142

Newel 233

Niemen 201

Nieuwpoort 86

Nitawa zob. Mitawa (łot. Jelgawa, Ni-

taure) 122–124, 126, 127, 157,

158, 159, 160, 164, 167, 168,

172, 175

Nowa Mitawa 184

Nowa Ryga 161, 184

Nowogród Siewierski 233

Nowosiółek 191, 193

Nowy Młyn 175

Oberpahlen 67

Orla 176

Owanty 60

Pańskowicze 204

Parnawa 60, 139

Paryż 136

Pernawa 118

Perse 76

Piwogle 191, 194

Poczapów 233

Podole 58, 137

Pokrowska Góra 228

Połąga 180

Polanow 235

Polanówka 234

Połock 229

Popowa Góra 233

Porta Ottomańska 45, 137, 234

Pozwol 58

Priozersk 138

Prusy 99, 106

Prusy Królewskie 106

Prusy Książęce 45

Prużanna 58

Przewałka 56

Puniała 201

Punie 191, 201

Radziwiłów 141

Radziwiłowo 63

Repl 195

Rosienie 155, 156, 181

Rosja 44, 138, 139, 230

Rosław 233

Rudziewicze 209

262

Rumbork (Rumborch) 52, 71, 72, 148,

175, 176, 178, 188, 189, 190

Ryga 16, 18, 46, 49, 50, 51, 52, 53, 62,

63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 71,

72, 74, 77, 78, 81, 102, 116,

117, 119–121, 123, 126, 127,

135, 137, 138, 140–143, 149,

153, 154, 161, 164, 167, 168,

172, 173, 176, 184, 185, 191,

223, 239

Rzeczpospolita 45, 46, 48, 54, 55, 58,

66, 68, 89, 93, 94, 101, 105,

106, 145, 147, 233, 235

Rżow (Rżew), Staryca 217, 231

Rzym 22, 96

Sącel 162, 172, 184

Sakien 128, 130

Sedelnik 199

Semigalia 79, 142, 234

Sermojza 161, 184

Sermuyz 184. zob. Sermojza

Sidabra 157

Sierpiejsk 233

Siewież 233

Skowronkowa Góra 228

Smoleńsk 13, 19, 20, 21, 24, 26, 32, 33,

34, 54, 146, 213, 216, 217, 220,

222, 223, 224, 228, 230, 231,

233, 234, 235, 236, 239

Sobczany 58

Södermanland 145

Sokołowicze 204

Solmojze 161

Starobud 233

Stołbow 44, 139

Strubnice 199

Szawlany 160, 183

Szawle 160, 183, 184

Szkaden 65, 142

Sztokholm 13, 19, 20, 22, 29, 96, 100

Szuszwa 183

Szwecja 18, 45, 46, 53, 55, 60, 68, 78,

93, 94, 99, 100, 104, 137, 139,

234

Święta 154, 180

Świsłocz 208

Talen 51

Tolsburg 44

Toronto 89

Treiden 67

Trubczewsk 233

Turcja 137

Twerdelica (Twerdylica) 216, 230

Ukra 172

Ukraina 45, 55, 154

Uxul 184

Walchmojza 48

Wallmojza 106, 161, 184, 239

Warszawa 37, 155, 184

Wenden 67, 140, 149, 184

Werejki 206

Wiaźma 233

Wiedeń 85

Wieliż 222, 231

Wielkie Księstwo Litewskie 46, 57, 137,

147, 181, 207, 233

Wilno 46, 60, 194

Windawa 154, 180

Wiżuny 60, 63, 141

Wolfahrt 67

263

Skorowidz nazw miejscowych i etnicznych

Wołga 217

Wołkowysk 209

Wolmar 78, 149, 188

Wolmierz 52, 72, 175

Wołynice 32

Wołynka 32

Zakon Kawalerów Mieczowych 93, 189

Zalmojza 63, 122

Zaltbommel 86

Zawołocza 232

Zelbork (Zelburg) 162, 171, 173, 174,

176, 179, 184, 185, 190

Zjednoczone Prowincje 85, 88, 93, 98

Zürych 100

Żmudź 153, 154, 157, 180

264

247

Skorowidz nazwisk 1

1 Skorowidz nazwisk nie obejmuje Jana Kunowskiego.

Abramowicz Mikołaj 39, 64, 74

Adachowski 195

Adamowicz Andrzej 196

Adamowicze 206

Ailes M. E. 97

Alenius Marianne 78, 186

Alexandrowicz Stanisław 30, 182

Anners E. 97

Anthonisz Adrian 87

Anusik Zbigniew 100, 136

Arnold omas F. 87

Arystoteles 16, 230

Asch Ronald G. 89, 103

Aston Artur 58, 181

Augustyniak Urszula 30, 44, 49, 50, 56,

59, 66, 138, 142, 143, 145, 146,

148, 184, 185, 188, 190, 202,

205, 208

Ausanius Decimus Magnus 230

Baensch Henry von 145

Baliński Michał 180, 181, 184

Baliulis Algirdas 41

Bantekas I. 97

Barkman Bertil C. 185

Barwiński Eugeniusz 22, 23

Barzoba 197

Batory Stefan 73

Bazylow Ludwik 233

Berg Jonas 139

Berntrik Hans 147, 164, 185

Białłozor Krzysztof 146, 148, 189

Biedrzycka Agnieszka 37

Biegańska Anna 58, 181

Bieniaszewski Adam 143

Biergielowa (Biergiel) 199

Biliński Bronisław 22

Billeiczówna Zoﬁa 207

Biskupski Mieczysław B. 82

Black Jeremy 81, 82

Błaszczyk Grzegorz 181

Bobyszew Walerij I. 37

Bonaparte Napoleon 91

Boniecki Adam 41, 147, 201, 207, 229

Boratyński Jakub 217, 231

Borawski Piotr 182

Borek Piotr 10

Borowski A. 231

Borowski Jan 130, 147, 148, 187, 189

Bortnowski 196

Borzymowski Dawid 204

Boscaro Adriana 91

Brodowski Samuel 186

Brzezinski Richard 100, 140, 190

Budziewski Melchior 189

Budziło Józef 219, 233

Bujnicki Kazimierz 15

Bur (Barre, Bar) Wilhelm de la 49, 50,

66, 77, 117, 123, 127, 130, 132,

133, 138, 142, 149, 166, 185,

186

Burtneck 67

Butkiewicz Wojciech 198

Butler Jakub 58, 181

Bużeński Stanisław 188

Byliński Janusz 232

Bystram Gotard 161, 184

Callot Jacques 92, 239

Castrén Mathias A. 145

248

Celichowski Zygmunt 183

Ceridon (Seridon) Gabriel 49, 50, 51,

65, 117, 123, 138, 142, 158

Charliński Jan 234

Chłapowski Krzysztof 203

Chodakowski Jerzy 193

Chodakowski Krzysztof 193

Chodkiewicz Jan Karol 18, 46, 49, 53,

63, 117, 144, 184, 219, 233

Chowański Iwan Andrzejewicz 217,

231, 233

Chwalewik Edward 13

Ciampoli Jan 22

Ciara Marek 47

Cicero Marcus T. 16, 136, 230

Cierpięta Jan 195

Cierpięta Michał 195

Clay William K. 148

Clerck Johan 139

Clerck Richard 139

Clerck Sanders 139

Cockburn (Cokburne, Cobron) Samuel

62, 77, 118, 119, 127, 139, 145,

166, 186

Cooper Norman G. 96, 104

Corﬁs Ivy A. 90

Cronholm Abraham P. 68, 145

Croocq Michiel 85

Cust Edward 139

Cyrtolt Przecław 193

Cywiński Jan 192

Cywiński Mikołaj 196, 207

Czapliński Władysław 181, 203, 233

Czerkaski (Czerkasski) Dymitr Mamstru-

kowicz 232, 233

Czermak Wiktor 22

Czesławski 51

Czyk Jan 197

Czyk Paweł 197

Czyk Stanisław 197

Denhof Henryk 16

Długosz Jan 17

Dłuscy 207

Dłuski Jarosz 196

Dmuchowscy 208

Dobrocieski Jan 14

Dolski Krzysztof 192

Dolski Nicefor Michał 203

Dolski Prokop 203

Domagała Marian 14

Dorohostajski Krzysztof 146, 147, 186,

189

Doroszenko Wasilij 66

Drabiński Norbert 104

Drobysz Jan Mikołaj 162, 166, 184, 186

Druk(c) Otton 158, 183

Drużbic Krzysztof 75, 172, 173, 176,

186, 187

Dubas-Urwanowicz Ewa 30, 143

Dunsdorfs Edgars 103

Dupuy Trevor N. 83

Dybaś Bogusław 235

Dygo Marian 35

Dymitr II Samozwaniec 231, 233, 247

Dzięgielewski Jan 202, 208

Dziewiałtowski Dionizy Gintowt 199,

208

Dziewoczka Łukasz 193, 204

Dzisieński 229

Eberhard Philip 100

Eisimont 197

Eisimont Mikołaj 199

Eisimont Stanisław 197

Evans Ifor L. 104, 105

249

Skorowidz nazwisk

Farensbach Wolmar 44, 49

Faustyn Jan 38

Fiedorczyk Piotr 38

Filaret (Fiodor Romanow) 233

Filip Karol Sudermański 148

Frąckiewicz 61

Frost Robert I. 60, 81, 89, 93, 99, 102,

106

Fryderyk Joachim Mansfeld 139

Fryxell Anders 139, 145

Gałaj Renata 16, 141, 149

Gardie Jakob Pontusson de la (Pontus)

79, 101, 118, 127, 135, 138,

140, 219, 223

Garstein O. 143

Gatti Franco 91

Gawlas Sławomir 35

Gawron Przemysław 64

Geijers Erik G. 147

Gembicki Wawrzyniec 54

Geremek Bronisław 16

Gerlach Jan 209

Gesztort Samuel (Kęsztort) 146

Giedroić Szczęsny 197

Gierowski Józef 37, 51

Giżycki Mikołaj 161, 184

Giżycki (Wołyniak) J. M. A. 32, 42

Gloger Zygmunt 181, 187

Godziszewski Władysław 38

Gołaś 193

Golei(j)owski 73

Golian Mikołaj 129, 130, 145, 146,

147, 178

Golicyn Wasyl 234

Gorzechowski Jerzy 47, 149, 166, 186

Gosiewscy 229

Gosiewska Ewa z Paców 230

Gosiewski Aleksander Korwin 9,

12–13, 15, 18–20, 22, 24, 26,

29, 30–33, 35, 36, 37, 39, 40,

41, 43, 47, 49, 54, 56, 58, 61,

64, 74–77, 79–80, 112–113,

115, 134, 135, 136, 142, 143,

145, 146, 147, 148, 149, 150,

158, 161, 165, 170–171, 174,

178–179, 185, 187– 190,

212–214, 217, 222, 229–236,

239

Gosiewski Krzysztof Korwin 20, 23, 39,

41, 43, 111, 113, 136, 230, 235

Gozdzielski 197

Grabowski Michał 46

Grądzki 199

Grall Hieronim 35

Grosjean Alexia 62, 65, 97, 139, 140

Gruszewski 53

Gumkowa 199

Gustaw II Adolf 14, 17, 25, 43– 46, 60,

65–66, 68, 70, 76–78, 81–82,

88–89, 93–100, 102, 104, 106,

109, 115, 117–119, 123–126,

135–138, 141–144, 148, 149,

161, 162, 164, 166, 167, 172,

175, 183, 185, 186, 188, 191,

223, 234, 239

Gustaw Waza 95

Gutmann Myron 103

Guzowski Piotr 21, 183

Gwagnin Aleksander 137, 145, 184,

187, 188

Gzowski 196

Habsburg 85

Hagan William R. 96

Hale John R. 86, 87

250

Hall Bert S. 90

Hart Marjolein C. 88

Hatton Ragnhild M. 62, 141

Helmet 67

Herbst Stanisław 44, 53, 136, 138, 185,

188, 231, 234

Highﬁeld John R. L. 86

Hladowicki 130, 131

Hlebowicz Mikołaj 232

Hlińska Janowa 195

Hliński Aleksander Michałowicz 204

Hlinski Piotr 193

Hliński Piotr Aleksandrowicz 204

Hliński Siemion 196

Hohenzollern Jan Zygmunt 45

Hollings James F. 141

Holsten Hieronim C. 98

Horain Fiedor 197

Horn 129, 134, 185, 223

Horn Arvid 147

Horn Edward 134, 217, 231

Horn Gustaw 147

Horodelski Szymon 193, 205

Horodelski Wojciech 193

Hrehorowicz Piotr 203

Hrynaszkiewicz 199

Hubert Witold 139

Idzikowski Wojciech 196

Iwanowski 129, 130, 145, 146, 147,

163, 166, 178

Iżykowski Franiciszek 39

Jakimowicz 200

Jakub I Stuart 58, 155, 181

Jakuszewski Piotr 24, 47, 48, 57, 75, 81,

170, 176, 187

Janeira Armando M. 91

Jan Kazimierz 39, 42, 68, 113, 136

Janowskij Oleg A. 37

Jansson Maija 138, 146

Jarczykowa Mariola 188

Jaskołd Jan 196

Jaskołd Maciej 207

Jastrzębski 49

Jawor 195

Jēkabsons Erik 9, 44, 49, 51, 63, 65, 66,

103, 104, 137, 138, 139, 140,

141, 142, 143

Jendrzejkiewicz Zygmuntowa 195

Jendrzejkowicz Herman 195

Jendrzejkowicz Maciej 195

Jespersen Knud J. V. 81, 93, 102

Jezierski Jan 194

Jezierski Jerzy 194, 206

Jezierski Krzysztof 194

Jundził 191

Jundził Jerzy 203

Juszkiewicz Szymon 199

Kacprzak Marta M. 13, 22, 27, 28, 33,

38, 229, 233

Kaczmarek M. 53

Kalinowski Mikołaj 234

Kałusowski Jerzy 194, 206

Kałuszewski Mikołaj 197

Kamińscy 209

Kamiński Jan 188

Kampenhausen Jan M. J. 103, 143

Kandzierzawski Jan 206

Karaś 197

Karl Knutsson (Carl Carlson) Gyllen-

hjelm 118, 119, 139

Karol Filip 78, 115, 127, 131, 145, 164,

166

Karolisan zob. Karl Knutsson (Carl Carl-

son) Gyllenhjelm

251

Skorowidz nazwisk

Karol IX Sudermański 45, 66, 94, 115,

118, 138, 139, 145

Karoliżan (Karolisan) zob. Karl Knutsson

(Carl Carlson) Gyllenhjelm

Karol Mikołaj 191

Karol VIII 87

Karpus Zbigniew 182

Karvelis Deimantas 17

Kazanowski Adam 39

Kędzierzawski Jan 194

Kędzierzawski (Kandzierzawski) Krzysz-

tof 194, 206

Kempa Robert 49

Kempa Tomasz 207

Kęsztort (Giesztort) Samuel 146, 147,

189

Ket zob. Kieth Andrzej

Kettler Fryderyk 18, 45, 68, 70, 79,

142, 144, 154, 158, 161, 183,

184, 187

Kettler Wilhelm 45

Kieth Andrzej 71, 130, 146, 147, 174

Kingra Mahinder S. 67, 83, 85, 87

Kintont Jerzy 197

Kintow Adam 197

Kiszka Janusz 39, 56, 57, 64, 74, 79,

183

Kiszka Krzysztof 53, 64

Kitt Wilhelm 236

Klawsgielowicz 202

Kleczkowski Krzysztof 147

Klepacki 196

Kochanowski Jan 234

Koc Maciej 175, 188

Kojałowicz Wojciech W. 36, 201, 203,

205, 207, 208, 209, 229

Kołontaj Adam 194, 205

Kołontaj Jan 193, 194, 205

Kołontaj Jędrzej 194

Kołontaj Wasil 193, 205

Komajewscy 205

Komajewska 199, 200

Konarski Szymon 203

Koniecpolski Stanisław 37, 45

Konstancja królowa 181

Konstantynowicz zob. Posudziejowski

Dawid Konstantynowicz

Konstantynowicz Iwan 199

Kopczyński Michał 89, 93

Kopeć Jan 56, 68, 80

Koranyi Karol 96, 97, 104

Korbut 198

Koreiwowie 198

Korejowie 208

Korolko Mirosław 36

Korsak 213, 229

Korsak Józef 229

Korwin 213

Korzon Tadeusz 145, 187, 232

Kościuszko Józef 194

Kościuszko Krzysztof 195, 206

Kosman Marceli 182

Kossakowski Stanisław K. 189

Kownacki Stanisław 54

Krail (Krel) 66, 119, 141

Krakowski Stefan 201, 208, 209

Krasnodębski Jan 199

Kraszewski Józef I. 144

Kriegseisen W. 73, 182

Kroﬀt Mikołaj 53, 64, 66, 72, 142

Krzczonowic 198

Krzycki Andrzej 229

Krzyczewski 130, 131, 166

Krzyczewski Krzysztof 136

Krzyczewski Władysław 147

Krzywonos 197

Krzyżanowski 16, 142

Krzyżanowski Julian 16, 142

Kucharski Adam 185

Kudełka Ferdynand 103

252

Kuligowska Anna 92

Kunowski Cyprian 42

Kunowski Jerzy 42, 43

Kupisz Dariusz 236

Kurk Axel 145

Kurkin Jerzy 127

Kutrzeba Stanisław 97, 149, 185

Kuźmicz 194, 206

Kwiatkowski Marcin 183, 187

Laaksonen Hannu 78, 186

Labary zob. Bur Wilhelm de la

Lagercrantz Bo 139

Le Donne John P. 97

Lepszycki 49

Lepszy Kazimierz 11

Leszczyński Rafał 28, 98

Lewonowski 198

Liedke Marzena 21, 28, 40, 183

Linde Samuel B. 187

Lipiński Tymoteusz 180, 181, 184

Lipiński Wacław 236

Lipowski Błażej 99

Lisowski Aleksander J. 47, 232

Lityński Adam 38

Ljapunow 232

Lulewicz Henryk 28, 34, 42, 180, 201

Lynn John A. 82, 99, 100

Łodzia-Czarniecki K. 147, 202, 203,

206

Łopatecki Karol 3, 40, 106, 147, 183,

185, 186

Łopot Adam 196

Łopot Jan 194

Łopot Lew 194, 196

Ługowski Tomiła 234

Łukaszewicz Józef 190

Maciejowski Wacław A. 136

Mackillop Andrew 62, 65, 139, 140

Madaliński 35

Magnuszewski Władysław 48

Mainocki 197

Majewski Andrzej 230, 236

Majewski Wiesław 62, 140, 141, 233,

234, 236

Maksimiuk Diana 38

Malrewicz Andrzej 197

Mansweld Fryderyk J. 118

Manus Paul 145

Marcinkiewicz Jan 155, 182

Maria Eleonora 45

Masalski Bohdan 192

Maskiewicz Samuel 203

Matﬁejewicz Bogdan 207

Matisson Jerzy 236

Matsunosuke Nishiyama 91

Maurycy Orański 138

Mears John A. 85

Mendel 127

Merian Matthaeus 239

Michael Paul C. 95

Michalewicz 199

Michałowski 130

Mikulski Krzysztof 49, 184, 203

Miniewski Aleksander 196, 207

Miniewski Jerzy 196

Miniewski Stanisław 196

Mniszkówna Maryna 231

Monro Robert 97, 98

Morka Mieczysław 235

Moroz Hrehory 42

Mrowiński Piotr 133, 149, 161

Muchliński Antoni 54

Müller Lorenz 145

Muszyńska Jadwiga 82

253

Skorowidz nazwisk

Nagielski Mirosław 14, 15, 16, 28, 30,

31, 35, 36, 146, 230, 234, 236

Naruszewicz Krzysztof 61, 154, 183

Nassau Johan von 94

Nieﬁedow Siergiej A. 101

Niemcewicz Julian U. 20, 65, 68, 184,

205

Niemczynowicz 199

Niemczynowiczowie 208

Niemczynowska Jendrzejowa 198

Niemczynowski 195

Niemczynowski Mikołaj 199

Niesiecki Kacper 6, 28, 29, 36, 201, 229

Nobunaga Oda 91

Norberg Axel 44

Nowak Tadeusz M. 10, 182

Nowicka-Jeżowa Alina 9, 13

Nowosad Andrzej 233

Oakley Stewart P. 44, 45, 70, 102

Oberländer Eerwin 68

Oborski Janusz 37

Obuchowski 198

Ochmann-Staniszewska Stefania 39,

180, 206

Odyniec Andrzej 196

Odyniec Maciej 197

Ogiński Samuel Lew Bogdanowicz 198,

207

Okenstern (Oxenstiern) Axl 96, 102

Ołdakowski Krzysztof 61, 130, 146,

148, 177, 189

Olędzki Krzysztof 202

Olendzki Jan 192, 203

Olendzki Krzysztof 192

Oliﬁer Antoni 144

Olszewski Marcin 50, 53

Onichimowscy 200

Onichimowski Mikołaj 209

Orański Maurycy 82, 85

Orański Wilhelm 85, 86

Ordynicz 196

Ordyniec 194

Organiściak Wojciech 188

Orzelski Świętosław 52

Ossoliński Jerzy 39, 58, 181

Ossoliński Zbigniew 17, 39, 181, 233

Ossowska Maria 235

Ostrowski Bernard 34

Oszmianiec (Oszmieniec) Jakub 196,

207

Oszmieniec Krzysztof 195

Outram Quentin 88, 90, 103, 105

Owsiany Samuel 193

Ögren Kenneth 96, 104

Packiewicz Maciej 199

Pacukiewicz Jan 200

Pakosz Przecław 193

Papłoński Jan 41, 179, 190

Paprocki Bartosz 28

Parﬁenowicz 195

Parker Geofrey 81, 82, 83, 85, 86, 94

Parrott David A. 82, 87, 99

Paulus 127, 131

Pawłowicz 197

Persson Fabian 93

Piasecki Jarosz 60

Piasecki Paweł 18, 144, 232

Pienskoj Witalij W. 46, 101, 138, 140

Pietrzak Jerzy 54, 137, 180

Pilarczyk Franciszek 30, 229

Piotrasze(o)wski Adam 199, 209

Piwocka Magdalena 182

Plakans Andrejs 148

Płaza Stanisław 202

254

Podhorodecki Leszek 205

Podhaiski Hrehory 198

Poginski 195

Porter Bruce D. 88

Posudziejowski Dawid Konstantynowicz

128–130, 146, 163, 166, 185, 190

Potolec Szymon 197

Prete Sesto 230

Prinke Rafał T. 143

Proszczycki 197

Prozorowski Siemion Wasiliewicz 228, 236

Pryhodzicz Krzysztof 199

Przeździecki A. 46

Przyboś Adam 37, 230, 236

Przybył Elżbieta 185

Przystanowski Andrzej 69

Puccitelli 22

Pukszta Klawsgiełowicz Jan 193, 204

Pukszta Klawsgiełowicz Samuel 204

Pukszta Klawsgiełowicz Stanisław 191,

200

Pukszta Klawsgiełowicz Zygmunt 193

Pula James S. 82

Rachuba Andrzej 28, 30, 34, 42, 49, 73,

180, 182, 184, 201, 203

Rączkowski 69

Radzimiński Jerzy 81, 137

Radziwiłł Janusz 144, 149

Radziwiłł Krzysztof 9, 14, 15, 17, 18,

19, 24, 25, 26, 37, 44, 45, 46,

47, 48, 49, 51, 52, 53, 54, 55,

56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63,

64, 65, 67, 68, 70, 71, 72, 73,

74, 76, 77, 78, 79, 80, 95, 98,

104, 105, 106, 109, 117, 121,

124, 125, 137, 138, 141, 142,

144, 146, 148, 149, 153, 154,

157, 158, 160, 161, 162, 165,

168, 170, 171, 172, 173, 174,

175, 176, 179, 180, 183, 184,

185, 187, 188, 189, 190, 204,

208, 230, 233, 236, 239

Radziwiłł Krzysztof “Piorun” 98

Radziwiłł Olbrycht 53

Radziwiłłówna Anna z Kiszków 144

Radziwiłłówna Katarzyna 144

Radziwiłł Wojciech Albrycht 148

Rajski 53

Rasler Karen A. 83, 84, 93

Raszba Noj 205

Raudeliūnas Vytautas 41

Raveri Massimo 91

Rezmer Waldemar 182

Richelieu 136

Ripp Ludwig 100

Roberts Michaels 44, 81, 82, 86, 100,

145, 147, 148

Rogers Cliﬀord J. 82, 83, 87, 88

Rogozhin Nikolai 138, 146

Romaniuk P. P. 34, 42

Ronikier Jerzy 185

Roska Martianowa 195

Roski Hrehory Jarosław 206

Różyc Jakub 24, 75, 170, 176, 187

Rudziewicz 200

Rudziewski 193

Rychlikowa Irena 187

Sacken Ewald. zob. Saken Edward

Sajkowski Alojzy 203, 218

Saken Edward 143, 146, 175, 178, 190

Samozwaniec Dymitr 38

Samujtowicz 196

Sapieha Jan Piotr 46, 233

Sapieha Jan Stanisław 234

Sapieha Lew 31, 52, 59, 148, 155, 182,

184, 189, 231

255

Skorowidz nazwisk

Sapieha Paweł 42

Sapieha Paweł Stefan 189

Sapieha Stanisław 144

Sapieha Tomasz 39

Sapieżanka Elżbieta 144

Sasin Mikołaj 198

Schiefner Anton von 145

Scott Robert 100

Sczurski 199

Seneca Lucius A. 136

Serwański M. 136

Sieheń Stanisław 198

Siemionowa Hlińska 194

Siesicki Malchior Dowmont 122, 142

Sikora Radosław 149

Sikorski Janusz 62, 100, 140, 143

Siwek 197

Skoliński 155

Skopin-Szujski Michał Wasilewicz 46

Skworoda Paweł 76, 99, 140

Smalley Beryl 86

Smoleński Władysław 180, 222, 223, 227

Snopek Jerzy 235

Sobieski Jakub 39

Sofronienko A. 97

Sokoliński 47, 192, 204

Sokoliński Drucki Jan 181

Sopoćko 195

Sopoćko Jan 206

Sośnicki 53

Spasowicz W. 52

Staniszewski Z. 39

Stempkowski Gabriel 37

Stocki 58

Strawińscy 230

Stromił Andrzej 197

Struś Mikołaj 219, 232, 235

Styﬀe Carl G. 139, 149

Suszko 195

Suszko Daniel 196

Suszko Jan 196

Swart Erik 86

Swietow 197

Symmachus Andronico 136

Szabłowski 19, 122

Szczygielski 197

Szczygielski Stanisław 197, 207

Szein (Sehin) Michał Borysewicz 228,

234, 236

Szelągowski Adam 64, 80, 143, 185

Szemet (Szemiot) Krzysztof 193, 204

Szkatuba 80

Szmeling Endrych 56, 57

Szołdrski Andrzej 39

Szujski Wasyl 139, 217, 231, 232

Szukszta Piotr 157, 182

Szwarcach 117

Szwarchof Jan 50, 56, 61, 67, 72, 80,

138, 142

Szwejkowski Adam 200

Szwejkowski Józef 200

Szwejowski Krzysztof 200

Szyszko Michał B. 188

Ślepowronski 197

Śliwiński Artur 184

Świdrygiełło 229

Święcki Tomasz 188

Tallett Franc 89, 90, 95

Talwosz Adam 180, 182

Tański 162, 165

Tański Walenty 184

Tarnowski Jan 98

Tarwast 67

Teodorczyk Jerzy 18, 101, 106, 144

Teodorowicz-Hellman Ewa 12, 13, 23

Tersmenden L. 94, 99

256

ompson William R. 83, 84, 93

Tilly Charles 89, 90

Tilly, ks. 89

Tot Eryk 149

Trepka Walerian Nekanda 28

Tretiak Józef 205

Trojekurow 232

Tryzna Andrzej 192

Tryzna Iwan 194, 198

Tryzna Piotr 192, 203

Turnbull Stephen 91, 189

Turowski K. J. 31, 65, 137, 147, 150,

184, 186, 188

Tyla Antanas 180, 183

Tynina 200

Tyszkowski Kazimierz 232, 233

Tyzenhauz Kasper 56

Uchlik Michał 194

Uhlik Adam 194, 205

Ukolski Jan 51, 52, 160, 163, 185

Uruski Seweryn 41, 207

Urwanowicz Jerzy 10, 30, 89, 143, 187,

189, 207

Vries K. de 83, 84

Wagner Marek 30

Walczak Wojciech 3, 40

Wallenstein 85

Wankiewicz Roman 198

Wasilewski 196

Wasilewski Aleksander 200

Wasilewski Tadeusz 22, 98, 196, 200

Waziński Bartłomiej 51

Wędziagolski 130, 148

Weigley R. F. 104

Weljaminow Miron 233

Werozumski 61

Wiesiołowski Maciej 189

Wijaczka Jacek 82

Wimmer Jan 55, 99

Winthrop William 104

Wisner Henryk 9, 25, 34, 37, 39, 45,

47, 48, 50, 51, 53, 54, 55, 56,

57, 59, 60, 64, 65, 69, 71, 72,

73, 75, 76, 77, 78, 80, 94, 103,

105, 106, 137, 141, 142, 144,

145, 146, 147, 148, 149, 180,

181, 183, 187, 188, 189, 201,

202, 209, 234

Witelusz 144

Witowski 23

Wituski 22

Wituski Jan 22, 23

Witu(ow)ski Marian 22, 23

Władysław 226

Władysław IV Waza 15, 22, 23, 24, 26,

32, 33, 35, 37, 39, 41, 42, 43, 54,

79, 96, 97, 228, 232, 233, 235

Władysław Zygmunt zob. Wadysław IV

Waza

Wójcik Zbigniew 37

Wojdat Walerian 30, 52, 58, 163, 185

Wojewódzki 35

Wojnikowicz 195

Wolfe Michael 90

Wolﬀ Józef 35, 136, 201, 204

Wołk Maksym 232

Wołk Mikołaj 199, 208

Wołłowycz Hieronim (Jarosz) 9, 24, 25,

73, 147, 153, 156, 157, 160,

166, 178, 182, 189

Wołoszanin Kondrat 200

Worobiei Michał 200

Wrangel Hermann 118, 127, 128, 130,

131, 139

257

Skorowidz nazwisk

Wrangel Jerzy 143, 146, 166

Wrangel Karol Gustaw 139

Wrangl Karol Gustaw 23

Wurmprand Melchior (Melkior) 100

Wyczański Andrzej 36

Wysocki Stanisław 196, 199

Zabobrowic 204

Zając 199

Zakrzewski Andrzej B. 189

Zalewski Remigian 37

Zamoyski Jan 52, 105

Zamoyski Tomasz 14

Zaranek Jan 193, 205

Zarębowie 213, 229

Zarepa Jan 197

Zdanowska 196

Zdanowski 200

Zebrzydowski Florian 185

Ziegler Konrat 230

Zieleniewicze 199

Zieleniewski Ławryn 197

Zieńkiewicz (Zieńkowicz) Heliasz 192,

203

Zomme Christian 46, 101, 140

Zubka 197

Zubuski Adam 197

Zurawski S. 88

Zutis Janis 103

Zwierowicz 199

Zygmunt III Waza 32, 33, 46, 54, 55,

57, 93, 104, 137, 154, 155, 157,

166, 168, 172, 175, 179, 180,

183, 188, 191, 198, 204, 214,

233, 235, 240

Zyń Hrehory 194

Zyniew (Zyń) Hrehory 206

Zyn Jaronim 198

Zyn Lew 198

Żaba Jarosz 35, 73

Żebrowski Hrehory 197

Żelewski R0man 37, 230, 236

Żółkiewski

Żółkiewski Stanisław 45, 137, 218, 231,

232, 234, 235

Żołtowska Anna 196

Żołtowska Szczęsna 196

Żukowski Malcher 198, 208

Żygulski Zdzisław jun. 18, 144, 182

ResearchGate has not been able to resolve any citations for this publication.

Rome and the Counter-Reformation in Scandinavia: The Age of Gustavus Adolphus and Queen Christina of Sweden, 1622-1656

Book

Nov 1991

Oskar Garstein

Fortifications and the Military Revolution: The Gonzaga Experience, 1530-1630

Chapter

Oct 2018

Thomas F. Arnold

sygn. 1a, k. 253v. Wojsko króla JMci do Inflant 1621, AR II, nr 779, s. 9

Agad Diariusz
A R Iv

Diariusz, AGAD, AR IV, sygn. 1a, k. 253v. Wojsko króla JMci do Inflant 1621, AR II, nr 779, s. 9, odnotowuje Jana Ukolskiego ze 157 żołnierzami w Kokenhauzen.

Uzasadniano to poglądem, że: lepiej jest znieść twierdzę źle opatrzoną, (...) niźli dopuścić ją posieść nieprzyjacielowi i dać się w niéj zmocnić i zamki posiadać. S. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje

T Vl
Ii

VL, t. II, s. 310. Uzasadniano to poglądem, że: lepiej jest znieść twierdzę źle opatrzoną, (...) niźli dopuścić ją posieść nieprzyjacielowi i dać się w niéj zmocnić i zamki posiadać. S. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli dzieje Polski od zgonu Augusta roku 1572 aż do roku 1576, t. I, wyd. W. Spasowicz, Petersburg 1858, s. 105.

Radziwiłła 22 X 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1-1011, k. 30v.-31: zaskoczony tak szybkim poddaniem miasta zadał te ptyania hetmanowi

K Zygmunt Iii Waza Do

Zygmunt III Waza do K. Radziwiłła 22 X 1621 z Warszawy, BUWil. f. 1-1011, k. 30v.-31: zaskoczony tak szybkim poddaniem miasta zadał te ptyania hetmanowi.

War, Government and Society in France

Jan 2001
320-321

D Parrot T
Richelieu Army

D. Parrot t, Richelieu Army. War, Government and Society in France, 1624-1642, Cambridge 2001, s. 22; L. Tersmenden, Organizacja, s. 320-321.

Francuzi przejęli od Szwedów ten sposób walki

Jan 1985
Fr Hist Stud
1560-1660

W 1640 r. Francuzi przejęli od Szwedów ten sposób walki. J. A. Lynn, Tactical Evolution in the French Army, 1560-1660, "French Historical Studies" 14 (1985), 2, s. 181.

Pjerwyje szagi na puti modjernizacii Rossii: reformy sjerjediny XVII wjeka

Jan 2004
36-37

S A Niefiedow

S. A. Niefiedow, Pjerwyje szagi na puti modjernizacii Rossii: reformy sjerjediny XVII wjeka, "Woprosy Istorii" 4 (2004), s. 36-37.

Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r

Jan 1960
117-118

J Teodorczyk

J. Teodorczyk, Wyprawa szwedzka z Meklemburgii do Prus Królewskich wiosną 1627 r., SMHW 6 (1960), 2, s. 117-118.

Popytka wojennyh reform w Rossii naczala XVII wieka

Jan 2003
131-133

W W Pienskoj

W. W. Pienskoj, Popytka wojennyh reform w Rossii naczala XVII wieka, "Woprosy Istorii" 11 (2003), s. 131-133.

Jan Kunowski, Ekspedycyja inflnatska, oprac. Wojciech Walczak, Karol Łopatecki, Białystok 2007

Recommended publications

Rola map i planów w działaniach taktycznych wojsk polskich i litewskich do początku panowania Stefan...

Drewniana architektura Inflant Polskich – przykład kościoła pw . Opatrzności Bożej w Bērzgales

THE HISTORY OF BRANICKI PALACE UNTIL 1809.THE INFLUENCE OF “VERSAILLES OF PODLASIE” ON THE DEVELOPME...

PLANY ARCHITEKTONICZNE I ŹRÓDŁA KARTOGRAFICZNE DOTYCZĄCE OBWODU BIAŁOSTOCKIEGO PRZECHOWYWANE W ROSYJ...