Content uploaded by Lida Klaver
Author content
All content in this area was uploaded by Lida Klaver on Oct 19, 2021
Content may be subject to copyright.
91
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Nieuwe aanpak
Lesson Study als afstudeeronderzoek
op de pabo
Dr. Martine Gijsel, Lida Klaver, Lilian Kiers, Mariët Lubbers & Marian Lenferink, Hogeschool Saxion
Studenten van de lerarenopleiding basisonderwijs (pabo) voeren in het laatste jaar van hun studie door-
gaans zelfstandig een praktijkonderzoek uit, dat getoetst wordt aan de hand van een verslag. Lerarenoplei-
ders van Hogeschool Saxion en vanuit het werkveld vroegen zich af of met een andere insteek van het afstu-
deeronderzoek de onderzoekende houding van studenten en de aansluiting bij de onderwijspraktijk beter
gerealiseerd zouden kunnen worden. Daarom is een nieuwe variant ontwikkeld en beproefd: Lesson Study
als afstudeeronderzoek. Studenten formuleerden in groepjes op basis van een analyse van de schoolcontext
een onderzoeksvraag en ontwikkelden met behulp van de theorie vervolgens samen een les. Deze les werd
uitgevoerd, geobserveerd en nabesproken door de studenten, waarbij het denken en leren van leerlingen
centraal stond. We onderzochten in hoeverre ‘Lesson Study als afstudeeronderzoek’ geschikt is om het on-
derzoekend vermogen van pabostudenten te stimuleren, en welke aanpassingen in het ontwerp nodig zijn
voor implementatie. Zes deeltijdstudenten en twee voltijdstudenten hebben deelgenomen (twee groepen
van vier studenten). De groepen werden begeleid door twee docenten. Door middel van een vragenlijst, in-
terviews en docentenlogboeken is antwoord verkregen op de onderzoeksvragen. Op basis van de resultaten
concluderen we dat de onderzoekende houding van de studenten in dit afstudeeronderzoek ruim voldoende
is gestimuleerd en de onderzoeksvaardigheden zijn bevorderd. Met name het praktijkgerichte karakter van
de Lesson Study en de samenwerking tussen studenten worden als positief ervaren door studenten en oplei-
ders. Wanneer enkele kleine aanpassingen worden doorgevoerd ten aanzien van de ondersteuning, planning
en informatieoverdracht, en de vorm en eisen die gesteld worden aan het eindproduct goed worden (her)
overwogen, kan deze vorm van afstuderen met succes worden geïmplementeerd.
Inleiding en theoretisch kader
Sinds enkele decennia is onderzoek stevig verankerd in de lerarenopleidingen basisonderwijs (pabo’s). Onder-
zoekend vermogen van studenten is daarmee een belangrijke competentie geworden. De HBO-raad (2009, p.
30-31) stelt: “In onze moderne samenleving is het cruciaal dat hbo-bachelors over een onderzoekend vermogen
beschikken dat leidt tot reflectie, tot evidence-based practice en tot innovatie.” In het afstudeeronderzoek to-
nen studenten aan dat ze over onderzoekend vermogen beschikken. Dit afstudeeronderzoek kan verschillende
vormen aannemen (bijvoorbeeld praktijkonderzoek of actieonderzoek). In dit artikel beschrijven we de opzet en
evaluatie van een alternatieve vorm van afstudeeronderzoek, namelijk Lesson Study. Hiermee beogen we het
onderzoekend vermogen, en in het bijzonder de onderzoekende houding, te bevorderen.
Onderzoekend vermogen
Onderzoekend vermogen bestaat uit drie componenten, namelijk een onderzoekende houding, kennis uit on-
derzoek van anderen toepassen en zelf onderzoek doen (Andriessen, 2014). Om het onderzoekend vermogen te
stimuleren, hebben pabo’s een onderzoekslijn geïmplementeerd. Die is op pabo’s zo ingericht, dat studenten in
het laatste studiejaar een onderzoeksverslag schrijven over hun praktijkonderzoek (Van Katwijk et al., 2019). Bij
praktijkonderzoek gaat het om onderzoek in de eigen school dat op systematische wijze wordt uitgevoerd (Van
der Donk & Van Lanen, 2020). Hoewel er tussen pabo’s verschillen zijn in de vorm van het praktijkonderzoek
en de wijze waarop studenten worden opgeleid hierin, komt het er doorgaans op neer dat studenten de onder-
zoekscyclus leren doorlopen. Toch lijkt de aandacht binnen pabo’s te verschuiven van het doen van onderzoek
Lesson Study als afstudeeronderzoek
92
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
en het ontwikkelen van onderzoeksvaardigheden naar het ontwikkelen van een onderzoekende houding. Een
onderzoekende houding wordt gekenmerkt door: willen weten, op zoek gaan naar eigen vooronderstellingen,
kritisch zijn, willen begrijpen, bereid zijn tot perspectiefwisseling, eigen richting durven kiezen, gericht zijn op
bronnen, nauwkeurig willen zijn en willen delen met anderen (Bruggink & Harinck, 2012).
Het afstudeeronderzoek bij de pabo van Hogeschool Saxion
In de huidige opleidingen tot leraar basisonderwijs bij Hogeschool Saxion voeren studenten een ontwerpgericht
onderzoek of een themaonderzoek uit in hun laatste leerjaar. Bij het ontwerpgericht onderzoek ontwikkelen
studenten naar aanleiding van een praktijkrelevante vraag in de eigen onderwijspraktijk een interventie op ba-
sis van de theorie, die ze vervolgens uitvoeren en evalueren. Bij het themaonderzoek voeren studenten onder
begeleiding van een themadocent praktijkonderzoek uit binnen een thema dat gekoppeld is aan een van de
lectoraten.
Probleemstelling
Voor het nieuwe curriculum van de deeltijdopleiding heeft een ontwikkelgroep zich gebogen over de vraag hoe
het afstudeeronderzoek kon worden ingericht. Doelstelling daarbij was niet alleen het stimuleren van de ont-
wikkeling van onderzoeksvaardigheden, maar juist ook van een onderzoekende houding en de toepassing van
onderzoeksvaardigheden na het afstuderen. Hierbij moest rekening worden gehouden met een aantal rand-
voorwaarden vanuit opleidingsbrede afspraken: de omvang is vergelijkbaar met een studielast van 15 studie-
punten; het onderzoek moet uitgevoerd worden in de stagepraktijk; aandacht voor academisch schrijven en de
APA-richtlijnen; en aansluiting bij de geformuleerde prestatie-indicatoren behorende bij het afstudeeronder-
zoek.
In de ontwikkelgroep (bestaande uit de auteurs van dit artikel) zijn uitgebreide gesprekken gevoerd over ver-
dere uitgangspunten en wensen voor het afstudeeronderzoek. Ervaringen met de huidige vormen van afstu-
deeronderzoek waren hierbij richtinggevend. Zo meldden de docenten dat verschillende betrokkenen – zowel
opleiders van de pabo als mentoren en opleiders in de school – twijfelen aan de impact van de huidige opzet
van het afstudeeronderzoek: ze vragen zich af of het doorlopen van de gehele onderzoekscyclus en het schrij-
ven van een onderzoeksverslag bijdragen aan een onderzoekende houding. Bovendien leren studenten weinig
van en met elkaar tijdens het afstudeeronderzoek en lijkt de aansluiting bij de praktijk gering. Het bevorderen
van een onderzoekende houding en een leven lang leren lijkt onder druk te staan. Na het afronden van het af-
studeeronderzoek verzuchten veel studenten: “Dit doe ik nooit meer als ik aan het werk ga.” Behalve met deze
ervaren knelpunten is bij het ontwerp ook rekening gehouden met deeltijdstudenten als doelgroep. Sommige
studenten zullen redelijk recent een sociaalwetenschappelijk afstudeeronderzoek hebben uitgevoerd en voor
anderen is dit nieuw. De doelgroep en de ervaringen met het huidige afstudeeronderzoek leidden tot de volgen-
de verdere uitgangspunten voor het ontwerp:
- aansluiting bij de beroepspraktijk;
- groepsgewijs werken en van en met elkaar leren;
- ondersteunende bijeenkomsten op de pabo en gebruikmaken van digitale middelen ter ondersteuning van de
onderzoeksvaardigheden;
- schriftelijke verslaglegging in een vorm die het delen van opbrengsten uitlokt.
Op basis hiervan is gekozen om Lesson Study als afstudeeronderzoek te beproeven.
Lesson Study
Lesson Study is een professionaliseringsaanpak waarbij op een onderzoekende manier de eigen praktijk wordt
verbeterd (De Vries et al., 2016). Leraren formuleren op basis van een analyse van de schoolcontext een onder-
zoeksvraag en ontwikkelen met behulp van de theorie samen een les. Deze les, die de onderzoeksles wordt
genoemd, wordt live uitgevoerd, geobserveerd en nabesproken door de teamleden, waarbij het denken en leren
van leerlingen centraal staat. Op basis van de ervaringen en de verzamelde data wordt de onderzoeksles aange-
past, nogmaals gegeven en wederom nabesproken. Deze cyclus wordt een aantal keren herhaald (zie Tabel 1).
Lesson Study als afstudeeronderzoek
93
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Lesson Study kan leraren en studenten vakinhoudelijke, didactische en pedagogische kennis en inzichten ople-
veren. Leraren (in opleiding) krijgen meer inzicht in het leren en denken van leerlingen. Bovendien bevordert het
de integratie van theorie en praktijk, en is het een manier van onderzoeken die kan bijdragen aan verbondenheid
tussen de deelnemers. Dit concludeerden De Vries et al. (2017) op basis van een literatuurstudie over Lesson
Study. Opbrengsten ten aanzien van het onderzoekend vermogen zijn in deze studies niet expliciet onderzocht.
Lesson Study als afstudeeronderzoek
In de pilotfase konden studenten zich vrijwillig aanmelden voor de nieuwe afstudeervariant: ze kozen tussen
het individuele praktijkonderzoek (het traditionele afstudeeronderzoek) en de gezamenlijke onderzoeksmatige
Lesson Study (pilotstudie). Beide varianten hebben als doel het systematisch en onderbouwd verbeteren van
de eigen beroepspraktijk en het ontwikkelen van het onderzoekend vermogen van de student (Losse, 2018; Van
der Donk & Van Lanen, 2020).
Het onderwijs binnen het nieuwe ontwerp is opgebouwd volgens de fasen van een Lesson Study (zie Tabel
1). Aan elke fase is een beroepsproduct of deelproduct gekoppeld (cfr. Losse, 2018). Een Lesson Study-team
bestaat uit vier studenten die bij voorkeur in dezelfde bouw stage lopen. De kenmerken van Lesson Study als
afstudeeronderzoek zijn als volgt:
- Het Lesson Study-team bepaalt een langetermijndoel en een vakdoel.
- Het langetermijndoel moet aansluiten bij de contexten van de stagescholen.
- In elk Lesson Study-team wordt de ontwikkelde les minimaal twee keer gegeven. Het maakt niet uit door welke
student(en). Bij beide uitvoeringen zijn alle andere studenten als observant aanwezig.
- Studenten worden deels gezamenlijk beoordeeld (onderzoeksverslag en lesontwerp) en deels individueel
(delen van de opbrengsten met de onderwijspraktijk).
- Het beoordelingsformat is opgebouwd volgens de fasen van Lesson Study, waarbij per fase specifieke onder-
zoeksvaardigheden beoordeeld worden.
- De boeken Praktijkonderzoek in de school (Van der Donk & Van Lanen, 2020) en Lesson Study: een praktische
gids voor het onderwijs (De Vries et al., 2016) worden gebruikt.
De Lesson Study-teams werden begeleid door twee vakdocenten (de derde en vierde auteur), van wie er één
ruime ervaring heeft met het begeleiden van afstudeeronderzoek. Er vonden tien tot twaalf begeleidingsbijeen-
komsten plaats, waarvan het merendeel online vanwege de COVID-19-maatregelen.
Fasen Lesson Study Activiteiten/deelproducten
0 De Lesson Study voorbereiden De student bepaalt zijn huidige beeld van ‘de onderzoekende leerkracht’. Afspraken over
samenwerking binnen het Lesson Study-team zijn vastgelegd.
Het langetermijndoel is gekozen.
De studenten onderzoeken hoe het langetermijndoel op hun eigen stageschool van toepassing
is.
1 Oriënteren en doel bepalen De eerste resultaten van het literatuuronderzoek zijn uitgewisseld.
Vervolgwensen voor literatuuronderzoek zijn vastgelegd.
De school waar de eerste les wordt gegeven is gekozen.
Het onderwerp en het doel van de Lesson Study zijn vastgesteld.
De onderzoeksvraag is geformuleerd.
Inlevermoment voor feedback Fase 0 en 1 (formatief).
2 Ontwerpen van de onderzoeksles Leerlingdata worden bekeken en voorbeeldleerlingen zijn gekozen.
De instrumenten voor dataverzameling zijn uitgewerkt.
De vervolgresultaten van het literatuuronderzoek zijn uitgewisseld en vastgelegd.
De definitieve versie van de onderzoeksles is beschreven.
Inlevermoment voor feedback Fase 2 (formatief).
Lesson Study als afstudeeronderzoek
94
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
3 Geven van onderzoeksles 1
4 onderzoeksles nabespreken
De onderzoeksles wordt door een student op een van de stagescholen uitgevoerd, de andere
studenten observeren en verzamelen data.
Voorlopige conclusies zijn geformuleerd en een voorlopig antwoord op de onderzoeksvraag
is vastgesteld.
Afspraken over het vervolg, ter voorbereiding op het herzien van de onderzoeksles, zijn ge-
maakt.
5a onderzoeksles 1 herzien De definitieve versie van de tweede onderzoeksles is beschreven.
Keuzes zijn gemaakt over het verzamelen van data.
Geven onderzoeksles 2 De onderzoeksles wordt door een student op een van de stagescholen uitgevoerd, de andere
studenten observeren en verzamelen data.
5b Onderzoeksles 2
nabespreken en conclusies trekken
Het nagesprek wordt gevoerd.
De studenten reflecteren op het gehele proces en alle verzamelde data.
Conclusies zijn geformuleerd en een antwoord op de onderzoeksvraag is vastgesteld.
Inlevermoment voor feedback Fase 5 (formatief).
6 Reflecteren en opbrengsten delen De student reflecteert op zijn rol als onderzoekende leerkracht.
De student heeft een presentatievorm om de opbrengsten te delen uitgewerkt.
Inlevermoment definitief onderzoeksverslag (inclusief individuele onderdelen van Fase 6).
Tabel 1. Overzicht van Lesson Study als afstudeeronderzoek (fasen gebaseerd op De Vries et al., 2016, p. 34, aangevuld met activiteiten/
deelproducten).
Doelstelling en onderzoeksvragen
Om te beoordelen of ‘Lesson Study als afstudeeronderzoek’ geschikt is om na de pilotfase te implementeren
in het onderwijs van de deeltijd- en/of voltijdstudenten, hebben we onderzocht: 1) In hoeverre ‘Lesson Study
als afstudeeronderzoek’ geschikt is om het onderzoekend vermogen van pabostudenten te stimuleren; en: 2)
Welke aanpassingen in het ontwerp nodig zijn voor implementatie.
Onderzoeksopzet
Deelnemers
In het tweede semester van het studiejaar 2019-2020 hebben twee groepen van vier studenten (groep A en B)
deelgenomen aan de pilot. Aangezien slechts zes deeltijdstudenten zich hadden aangemeld voor de pilot, zijn
ook twee voltijdstudenten gevraagd deel te nemen. Deze studenten waren gestart met een afstudeeronder-
zoek, maar hadden dit niet tot een goed einde kunnen brengen.
Instrumenten en procedure
Casusopdracht
Voor de start en na afloop van het afstudeeronderzoek is aan alle studenten een casusopdracht voorgelegd ter
indicatie van hun onderzoekend vermogen (cfr. Timmermans et al., 2015). Deze luidde vooraf: Hoe kom je er in
een stageklas achter hoe je de woordenschat van anderstalige kinderen kan vergroten? Schrijf zo precies moge-
lijk op wat je gaat doen. En achteraf: Hoe kom je er in een stageklas achter hoe je de leesmotivatie van leeszwak-
ke kinderen kan vergroten? Schrijf zo precies mogelijk op wat je gaat doen. De casusopdracht is geanalyseerd
aan de hand van een analyseschema (zie Tabel 2) gebaseerd op Timmermans et al. (2015).
Lesson Study als afstudeeronderzoek
95
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Categorie Beschrijving code
1. Niet kritisch Benoemt aanpakken (die volgens de student effectief zijn). Benoemt dat het om aanpakken
gaat waarvan in de praktijk positieve effecten zijn ervaren.
2. Weinig kritisch Doet nader onderzoek om meer informatie over passende aanpakken te krijgen (bijv. leer-
resultaten van kinderen bekijken, observeren, gesprek met experts).
3. Kritisch Categorie 2 en:
Geeft aan literatuur te bestuderen.
Of
Geeft aan gevonden aanpakken uit te proberen en te evalueren (maar niet systematisch of het
is onduidelijk hoe geëvalueerd wordt).
4. Kritisch en zelf onderzoek doen Categorie 3 en:
Beschrijft hoe systematisch (evaluerend) onderzoek gedaan kan worden.
Tabel 2. Analyseschema casusopdracht (ingekort).
Logboek en inschatting bevordering onderzoekende houding
De docenten vulden na elke ondersteuningsbijeenkomst een logboek in. Hierin beschreven ze hoe er aandacht
was voor onderzoeksvaardigheden, waar zij of de studenten tegenaan liepen en wat goed werkte. In het log-
boek gaven ze ook na elke bijeenkomst op een vierpuntsschaal voor beide Lesson Study-teams aan in hoeverre
ze de negen aspecten van een onderzoekende houding (cfr. Bruggink & Harinck, 2012) terugzagen bij de studen-
ten (weinig, beetje weinig, beetje veel, veel). De studenten hebben na afloop van het afstudeeronderzoek voor
dezelfde negen aspecten op dezelfde vierpuntsschaal aangegeven in hoeverre de gesprekken met docenten en
met groepsgenoten hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van hun onderzoekende houding.
Interviews
Halverwege en na afronding van het afstudeeronderzoek zijn de studenten groepsgewijs via videobellen geïn-
terviewd over hun ervaringen. Na afloop zijn ook de docenten en een opleider in de school geïnterviewd over
hun ervaringen. Eén onderzoeker leidde de interviews; de ander legde verslag. De gesprekken met studenten
en docenten zijn opgenomen.
Bevindingen
Onderzoeksvraag 1
In hoeverre is ‘Lesson Study als afstudeeronderzoek’ geschikt om het onderzoekend vermogen van pabostu-
denten te stimuleren? Om deze vraag te beantwoorden beschrijven we, achtereenvolgens de resultaten op het
vlak van onderzoekende houding, toepassen van kennis uit onderzoek van anderen en onderzoeksvaardighe-
den, conform de definitie van onderzoekend vermogen (Andriessen, 2014).
Onderzoekende houding
De onderzoekende houding van studenten is onderzocht met behulp van de casusopdracht, de inschattingen
van de bevordering onderzoekende houding, het docentenlogboek en de interviews.
Lesson Study als afstudeeronderzoek
96
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Casusopdracht: De helft van de studenten scoorde op de casusopdracht bij de nameting hoger dan bij de voor-
meting (zie Tabel 3). Ter illustratie laten we in Figuur 1 het antwoord van Miriam zien op de voormeting en de
nameting.1
Student Groep Voor Na
Sven A 3 2
Koen A 3 4
Rene A 3 4
Judith A 2 4
Miriam B 2 4
Tess B 2 2
Boris B 4 4
Livia B 3 1
Tabel 3. Scores op de casusopdracht bij de voor- en nameting (minimum 1, maximum 4).
Voormeting: Hoe kom je er in je stageklas achter hoe je de woordenschat van anderstalige kinderen
kan vergroten? (score 2)
“Om erachter te komen hoe dat moet zou ik collega’s vragen of zij ervaring hebben. Daarnaast zou
ik op internet gaan zoeken. Ook zou ik bij de directeur vragen of er binnen de stichting ervaring is.
Op basis van adviezen van collega’s en internet zou ik aan de slag gaan > veel voorlezen en laten
zien wat woorden betekenen of uitleggen wat ze betekenen. Ook zou ik veel spelletjes doen om de
woordenschat op speelse manier te vergroten.”
Nameting: Hoe kom je er in je stageklas achter hoe je de leesmotivatie van leeszwakke kinderen
kan vergroten? (score 4)
“Eerst in gesprek gaan met de desbetreffende leerlingen en achterhalen wat ze op dit moment
aan lezen doen. Vragen wat ze leuk vinden en niet leuk vinden bij lezen. Navragen bij collega’s en
bronnen nazoeken hoe de leesmotivatie te bevorderen. Dit verzamelen en concluderen wat ik ga
inzetten. Een 0 meting doen op leesniveau. Vervolgens het besluit gaan inzetten en kijken of dit
positief effect heeft door een test af te nemen na een aantal weken voor leesniveau. Daarna weer
in gesprek met de leerlingen om dan de status van leesmotivatie te bekijken. Zelfde soort vragen
en hoe reageren ze dan. Wat zie ik terug. Dan hopen dat het effect heeft gehad en anders bijstellen
en weer opnieuw de cyclus.”
Figuur 1. Antwoorden casusopdrachten van Miriam.
Inschatting bevordering onderzoekende houding: De studenten van beide groepen waren over het algemeen
positief over de mate waarin gesprekken met de docenten en de groepsgenoten hebben bijgedragen aan de
ontwikkeling van hun onderzoekende houding (zie Tabel 4). De studenten van groep A lijken positiever dan de
studenten van groep B.
De studenten scoorden het laagst op ‘gericht zijn op bronnen’ in gesprek met groepsgenoten. Relatief hoog
werd gescoord op ‘bereid zijn tot perspectiefwisseling’ in gesprek met de groepsgenoten en ‘kritisch zijn’, ‘ge-
richt zijn op bronnen’ en ‘nauwkeurig willen zijn’ in gesprek met de docenten.
1 Om privacyredenen zijn in dit artikel niet de echte namen van de studenten gebruikt.
Lesson Study als afstudeeronderzoek
97
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Groep A Groep B Gemiddeld
Over gesprekken met: doc stud doc stud doc stud
Willen weten 3.0 (0.0) 3.3 (0.5) 2.8 (0.4) 3.0 (0.0) 2.9 (0.4) 3.1 (0.4)
Op zoek gaan naar eigen vooronderstellingen 3.0 (0.8) 3.5 (0.6) 2.8 (0.4) 3.0 (0.7) 2.9 (0.6) 3.3 (0.7)
Kritisch zijn 3.8 (0.5) 4.0 (0.0) 3.5 (0.9) 2.5 (1.1) 3.6 (0.7) 3.3 (1.2)
Willen begrijpen 3.0 (0.8) 3.5 (0.6) 2.8 (0.4) 3.5 (0.5) 2.9 (0.6) 3.5 (0.5)
Bereid zijn tot perspectiefwisseling 3.5 (0.6) 4.0 (0.0) 3.0 (0.7) 3.8 (0.4) 3.3 (0.7) 3.9 (0.4)
Eigen richting durven kiezen 3.8 (0.5) 3.5 (0.6) 2.0 (0.0) 2.3 (0.8) 2.9 (1.0) 2.9 (1.0)
Gericht zijn op bronnen 3.8 (0.5) 2.5 (0.6) 3.5 (0.5) 2.8 (0.8) 3.6 (0.5) 2.6 (0.7)
Nauwkeurig willen zijn 3.5 (0.6) 3.8 (0.5) 3.8 (0.4) 2.8 (0.8) 3.6 (0.5) 3.3 (0.9)
Willen delen 2.8 (1.0) 3.6 (0.5) 2.8 (1.1) 3.0 (1.0) 2.8 (1.0) 3.3 (0.9)
Gemiddeld 3.3 (0.6) 3.5 (0.4) 3.0 (0.5) 2.9 (0.7) 3.2 (0.7) 3.2 (0.7)
Tabel 4. Gemiddelde Inschattingen (en standaarddeviaties) van studenten over de bevordering van de onderzoekende houding, in
gesprek met docenten (doc) of medestudenten (stud).
Docentenlogboek: De docenten waren ook overwegend positief over de onderzoekende houding van studenten
(zie Tabel 5). De docenten scoorden voor beide groepen het laagst bij het item ‘op zoek gaan naar eigen vooron-
derstellingen’. De docenten scoorden voor groep B daarnaast relatief laag op de aspecten ‘kritisch zijn’, ‘eigen
richting durven kiezen’ en ‘gericht zijn op bronnen’.
Groep A Groep B Gemiddeld
Willen weten 4.0 (0.0) 3.8 (0.4) 3.9 (0.3)
Op zoek gaan naar eigen vooronderstellingen 1.8 (0.6) 2.5 (0.5) 2.2 (0.7)
Kritisch zijn 3.4 (1.1) 2.8 (0.8) 3.1 (1.0)
Willen begrijpen 4.0 (0.0) 3.8 (0.6) 3.9 (0.5)
Bereid zijn tot perspectiefwisseling 3.8 (0.4) 3.1 (0.6) 3.5 (0.6)
Eigen richting durven kiezen 3.3 (1.1) 2.6 (0.5) 2.9 (0.9)
Gericht zijn op bronnen 3.0 (1.2) 2.4 (0.8) 2.7 (1.0)
Nauwkeurig willen zijn 3.5 (0.7) 3.0 (0.6) 3.3 (0.7)
Willen delen 3.6 (0.7) 3.6 (0.7) 3.6 (0.7)
Gemiddeld 3.4 (0.6) 3.1 (0.6) 3.2 (0.7)
Tabel 5. Gemiddelde inschattingen (en standaarddeviaties) van docenten over de onderzoekende houding van de studenten uit groep A
(gemiddeld over tien bijeenkomsten) en groep B (gemiddeld over twaalf bijeenkomsten).
Interviews: De positieve bijdrage van de Lesson Study aan verschillende aspecten van de onderzoekende hou-
ding blijkt ook uit uitspraken van alle vier de studenten van groep A. Sven zegt tijdens het tussentijdse interview:
“Als beginnend leerkracht wil je veel checken en reflecteren: ‘Doe ik het goed?’ Dat doe je nu constant.” Rene
noemt als opbrengst dat je vanuit een andere invalshoek naar de les kijkt. Judith beaamt dit: “Als je erover gaat
praten krijg je een andere invalshoek.” Koen licht toe dat ze samen besproken hebben wat je uit de gevonden
literatuurbronnen kunt halen en dat je daardoor kritischer wordt op de bronnen die je gebruikt. Hij benadrukt
het belang van samenwerking: ”Samenwerking vind ik een voordeel in dit verband zodat je andere invalshoeken
en andere meningen hebt, dan kijk je dieper.” Dit komt overeen met de resultaten op de schaalvragen over de
bijdrage van gesprekken met groepsgenoten aan het bevorderen van hun onderzoekende houding.
In de interviews met studenten van groep B zijn de opbrengsten ten aanzien van de onderzoekende houding
minder evident. In het tussentijdse interview werd hier expliciet naar gevraagd. Livia denkt dat het doel wel
bereikt is (onderzoekende houding stimuleren) en verwijst daarbij naar het feit dat ze veel “boeken in handen
Lesson Study als afstudeeronderzoek
98
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
heeft gehad”, op zoek naar bronnen. In het eindinterview stipt alleen Tess enkele aspecten aan: “We hebben
allemaal wel geleerd nauwkeuriger te kijken, kritischer te kijken, op puntkomma’s te letten, hoe zit een verslag
in elkaar.” Even later zegt ze: “Wel goed voor je houding als leerkracht dat je kritisch kijkt en leert.”
Kennis uit onderzoek van anderen toepassen
Kennis uit onderzoek van anderen toepassen is onderzocht met behulp van de casusopdracht, het docentenlog-
boek en de interviews.
Casusopdracht: In de resultaten van de casusopdracht is te zien dat Judith (groep A) en Miriam (groep B) bij de
voormeting niet beschrijven literatuur te gebruiken (score 2), maar bij de nameting wel (score 3 of 4). Voor Sven
(groep A) en Livia (groep B) geldt het omgekeerde.
Docentenlogboek: De docenten geven aan dat de studenten hebben geleerd om literatuur te gebruiken ter
onderbouwing.
Interviews: Uit de interviews met groep A en B blijkt dat het afstudeeronderzoek vooral bij groep A impact heeft
gehad op het toepassen van kennis uit onderzoek van anderen. Tijdens het eindinterview noemt Koen als op-
brengst: “Ik zou zelf veel meer vakliteratuur gebruiken als ik tegen problemen aanloop.” Sven zegt: “Eyeopener is
voor mij dat als je een vraag hebt dat je dan een stukje theorie kan lezen: kan veel inzicht geven zonder dat je een
heel onderzoek moet doen.” Judith benadrukt het belang van literatuur richting haar medestudent Rene: “Als we
niet zo goed die literatuur hadden gelezen was je niet op die stellingen [een kenmerk van hun onderwijsaanpak]
gekomen.” In het tussentijdse interview met groep B werd de relevantie van het gebruik van kennis uit onderzoek
van anderen bediscussieerd. Boris zegt: “Je bent alleen maar bezig met bronnen zoeken, onderbouwen, …. Van
mij mag dat minder aandacht krijgen. Maar ja, je hebt al die eisen vanuit de overheid en zo, daar moet je aan vol-
doen.” Livia is het niet helemaal eens met Boris: “Je bent bezig met theorie zoeken die je kunt gebruiken voor het
lesgeven zelf.” In het eindinterview met groep B worden geen opbrengsten op dit gebied benoemd.
Onderzoeksvaardigheden
De onderzoeksvaardigheden zijn onderzocht met behulp van het docentenlogboek en de interviews.
Docentenlogboek: Leeractiviteiten die genoemd werden, waren vooral gericht op: doel en onderzoeksvraag be-
palen, geschikte literatuur zoeken en benutten, methoden van onderzoek (bijvoorbeeld meetinstrumenten en
toepassen van triangulatie) en verslaglegging. Verslaglegging kwam vaak naar voren als een leeropbrengst in
de logboeken, met name bij groep B. Bijvoorbeeld: schrijven is schrappen, aanscherpen en compacter schrijven,
systematisch werken en keuzes maken in verslaglegging en gebruik van literatuur, eenduidige terminologie
gebruiken, de opzet van een onderzoeksverslag en het nut van verbanden leggen.
Interviews: Ook uit de interviews blijkt dat studenten van zowel groep A als groep B hun onderzoeksvaardighe-
den hebben vergroot. Tijdens het eindinterview noemt Koen (groep A): ”Observeren zou ik gerichter gaan doen
omdat je daar resultaat uit kunt halen.” De uitspraak van docent en medeauteur van dit artikel Mariët Lubbers
onderstreept de leerwinst in groep A: “Ze hebben veel onderzoeksvaardigheden geleerd en dit kan meerwaarde
hebben voor hun eigen praktijkonderwijs: ze willen er nog wel wat mee.”
Livia (groep B) geeft in het tussentijdse interview aan: “Ik heb veel van Tess geleerd wat betreft het opzoeken
van bronnen. Zij zoekt snel en ziet snel verbanden tussen bronnen.” In het eindinterview zegt ze: “Ik denk dat
we daar [onderzoeksvaardigheden] zeker wel dingen in geleerd hebben, maar ik denk dat de theorie in verhou-
ding veel meer tijd heeft gevraagd dan echt het observeren zelf en welke instrumenten gaan we gebruiken.”
Livia noemt daarnaast in het eindinterview opbrengsten op schrijfvaardigheid. Ook Boris (groep B) geeft in het
tussentijdse interview aan dat het gemakkelijker is geworden om theorie te zoeken en dat hij (ook van groeps-
genoten) veel geleerd heeft hoe je het op papier zet.
Lesson Study als afstudeeronderzoek
99
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Onderzoeksvraag 2
Welke aanpassingen in het ontwerp zijn nodig voor implementatie van ‘Lesson Study als afstudeeronderzoek’ in
het pabocurriculum van de deeltijd en/of voltijd?
De studenten, de docenten en de opleider in de school zijn grotendeels erg tevreden over de nieuwe opzet. De
opleider in de school benoemt als sterke punten vooral de samenwerking, de aansluiting op de lespraktijk en
de directe bruikbaarheid van opbrengsten in de school. Dit sluit aan bij de ervaring van docent en medeauteur
van dit artikel Lilian Kiers: “Het onderzoek is toegepast op de leservaring; het zit dicht bij hun handelen als leer-
kracht.” Ook alle studenten waren positief over Lesson Study als afstudeeronderzoek en noemden hierbij spe-
cifieke kenmerken zoals leren van de leerling centraal en samenwerking. Studenten van groep B vonden de le-
suitvoering “tof”. Livia: “Ik denk ook echt dat het een meerwaarde is ten opzichte van het reguliere onderzoek.”
Samenwerking springt er met name positief uit voor alle studenten van groep A. Rene geeft aan: “De sessie bij
Koen thuis blijft hangen: samen sparren geeft energie.” De studenten van groep A geven wel aan dat studenten
vrij moeten zijn in de samenstelling van de groep; dat lijkt een voorwaarde voor succes. Beide groepen noemen
daarnaast als voordeel verlaging van de werkbelasting en dat je een stok achter de deur hebt. De studenten uit
groep B beschrijven hun zoektocht in het vormgeven van hun samenwerking. Uiteindelijk hebben ze veel van
elkaar geleerd en is de samenwerking verbeterd van taken verdelen naar echt samenwerken. Dit merkten ook
de docenten in de logboeken op. Docent Lilian: “Leren van en met elkaar is zeker een meerwaarde van dit afstu-
deeronderzoek.” In de interviews komen nog een aantal andere aandachtspunten naar voren.
Een eerste aandachtspunt betreft de studentondersteuning. De studenten werden in deze pilotstudie intensief
begeleid en ondersteund. Studenten van beide groepen ervoeren dit als positief. De docenten achtten dit voor
sommige studenten zelfs noodzakelijk, omdat ze nog niet alle benodigde kennis en vaardigheden beheersten.
Dit is echter (te) arbeidsintensief bij grotere studentaantallen. Ondersteunende online modules en enkel een
tweede docent als beoordelaar (in plaats van begeleider) kunnen uitkomst bieden. Onderzoeksbegeleiders en
-beoordelaars moeten kennis over onderzoek hebben en zich goed inlezen in de methodiek van de Lesson Stu-
dy. De deelnemende docenten maakten deel uit van de voorbereidende werkgroep en waren uitstekend inge-
werkt; voor nieuwe docenten is het belangrijk zich de materie goed eigen te maken.
Een tweede aandachtspunt betreft de planning en doorlooptijd. Studenten van beide groepen gaven aan dat
het programma (zie Tabel 1) veel was binnen de beschikbare tijd, met name in de beginfase. De docenten be-
vestigden dit probleem in het interview en noemden als oplossing het verkleinen of achterwege laten van het
individuele gedeelte dat gericht is op het delen van de opbrengsten. De opleider in de school gaf echter aan dat
de samenvatting van het onderzoek voor hem erg bruikbaar was. We adviseren daarom om de meerwaarde van
het individuele product beter toe te lichten aan de studenten en bij een toekomstige implementatie de planning
aan te passen.
Een derde aandachtspunt is dat duidelijk(er) moet zijn hoe de methodiek van Lesson Study zich verhoudt tot het
afstudeeronderzoek en de opbouw van het onderzoeksverslag. Dit was voor de studenten van groep B onduide-
lijk en zorgde bij een van de studenten voor een spanningsveld tussen de praktische kant van de voorbereiding
en uitvoering van de lessen en de theoretische kant van het schrijven van het onderzoeksverslag. Hier kan aan
tegemoetgekomen worden door goede voorbeelden te laten zien en eerdere ervaringen en werkwijzen van stu-
denten te delen.
Wat de eisen die gesteld worden aan de producten betreft geven Tess en Livia (groep B) aan dat de begeleiding
en feedback te veel gericht was op schrijfvaardigheid en toepassing van APA-richtlijnen. Daarmee schiet je je
doel voorbij, aldus de studenten. Livia: “Ik vraag me af of ik APA nodig heb om voor de klas te staan.” De docen-
ten vinden achteraf gezien ook dat hun feedback aan groep B in het beginstadium te veel op algemene taalvaar-
digheid gericht was (zinsbouw, grammatica, et cetera) in plaats van op de inhoud. Tegelijkertijd erkennen ze dat
feedback op tekst en tekststructuur nodig is om de inhoud van het verslag te verbeteren. Een aanbeveling is om
basale academische schijfvaardigheid (sterker) in eerdere modules aan bod te laten komen en bij hiaten sneller
Lesson Study als afstudeeronderzoek
100
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
door te verwijzen voor extra ondersteuning. Tegelijkertijd moet de discussie worden gevoerd over het gewenste
wetenschappelijke niveau van de rapportages.
Conclusie en discussie
De onderzoekende houding van de studenten lijkt in dit afstudeeronderzoek ruim voldoende te zijn bevorderd.
De meeste studenten lijken kritischer bij het handelen (casusopdracht) en hebben het idee dat de gesprekken
met hun groepsgenoten en docenten positief hebben bijgedragen aan hun onderzoekende houding. In gesprek
met de docenten zijn volgens hen vooral het ‘kritisch zijn’, ‘gericht zijn op bronnen’ en ‘nauwkeurig willen zijn’
bevorderd. Dit komt deels overeen met de resultaten van Van Katwijk et al. (2019). Zij lieten zien dat wanneer
pabo’s in de tweede helft van de opleiding aandacht besteden aan een onderzoekende houding, de nadruk
vooral ligt op kritisch kijken.
Hoewel voor één student het gebruik van theorie na de Lesson Study nog steeds meer een ‘moetje’ lijkt, heeft
de Lesson Study voor de meeste studenten het gebruik van literatuur gestimuleerd. Ook doordat Lesson Study
dicht bij de lespraktijk ligt, concluderen wij dat het een goede manier is om het toepassen van kennis van an-
deren te bevorderen. Studenten doen ervaring op met het gebruiken van literatuur voor het onderbouwen van
(aanpassingen in) een les, gericht op het leren van kinderen.
De onderzoeksvaardigheden zijn ook bevorderd. Met name de verslaglegging en brongebruik hebben veel aan-
dacht gekregen. Uit de interviews blijkt (met name bij groep B) dat de omvang van het onderzoek en de uitge-
breide verslaglegging bedreigingen zijn voor het implementeren van deze vorm van onderzoek in de praktijk,
na het afstuderen. Het onderzoeksverslag is bij alle pabo’s de vorm waarin het onderzoekend vermogen van
studenten wordt getoetst (Van Katwijk et al., 2019). Door de eisen die gesteld worden aan de – vaak weten-
schappelijke – verslaglegging lopen opleidingen volgens Van Katwijk en collega’s echter het risico dat studen-
ten onderzoek zien als een opdracht voor school en iets wat ze niet meer zouden doen als ze voor de klas staan
om hun onderwijs te verbeteren. De onderzoekende houding en het onderzoekend handelen komen met het
accent op onderzoeksvaardigheden en verslaglegging in het gedrang. Dit onderschrijven we vanuit onze studie.
Bovendien zou verbeteren van schrijfvaardigheid in deze fase geen groot aandachtspunt (meer) moeten zijn.
Kortom, Lesson Study is een andere wijze van afstudeeronderzoek, waarbij lesontwerp, gerichtheid op leren
van leerlingen, observeren, samenwerking en praktijkgerichtheid, gewaardeerd worden door studenten. An-
dere aspecten (met name verslaglegging) lijken nog te veel gericht op het opleiden van onderzoekers in plaats
van leraren. Wij concluderen dat Lesson Study geschikt is om het onderzoekend vermogen van pabostudenten
te stimuleren en daarmee geschikt als afstudeeronderzoek. Een interessante vraag voor vervolgonderzoek is
in hoeverre Lesson Study meer of minder geschikt is dan ontwerpgericht onderzoek of een themaonderzoek.
Toekomstig onderzoek zou zich ook op de impact op de stageschool kunnen richten; vanwege de COVID-19-maat-
regelen hebben de betreffende scholen weinig van de Lesson Study meegekregen. Hier liggen wel kansen: de
werkwijze van Lesson Study kan als inspirerend voorbeeld dienen voor scholen. Lesson Study biedt niet alleen
voor professionalisering op vakinhoudelijk, vakdidactisch en pedagogisch vlak kansen, maar ook als een ma-
nier om het onderzoekend vermogen van studenten en docenten te bevorderen.
Dr. Martine Gijsel
Dr. Martine Gijsel werkt bij de lerarenopleiding basisonderwijs van Hogeschool Saxion. Naast haar onderzoeks-
werkzaamheden was ze betrokken bij de professionalisering van leerkrachten in het uitvoeren van praktijkon-
derzoek. Tevens werkt ze als senior onderzoeker bij het Expertisecentrum Nederlands en als kennismakelaar
voor de Kennisrotonde van NRO.
m.a.r.gijsel@saxion.nl
Lesson Study als afstudeeronderzoek
101
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Lida Klaver
Lida Klaver is onderzoeker bij het Lectoraat Vernieuwingsonderwijs van Hogeschool Saxion. Lida is opgeleid als
leraar basisonderwijs en onderwijsonderzoeker. Deze combinatie komt goed van pas bij haar promotieonder-
zoek naar bèta en technologie in burgerschapsonderwijs. Daarnaast is ze betrokken bij onderzoek over profes-
sionalisering van leraren en over zelfsturend leren.
l.t.klaver@saxion.nl
Lilian Kiers
Lilian Kiers is docent Taaldidactiek, onderzoeksbegeleider en studieloopbaanbegeleider bij de lerarenopleiding
basisonderwijs van Hogeschool Saxion. Lilian is opgeleid als leraar basisonderwijs en onderwijskundige. Ze
heeft werkervaring als groepsleerkracht, intern begeleider en onderwijsadviseur. Deze kennis en ervaring past
Lilian toe bij het opleiden van aankomende leerkrachten.
l.kiers@saxion.nl
Mariët Lubbers
Mariët Lubbers is docent rekenen-wiskundedidactiek, onderzoeksbegeleider en studieloopbaanbegeleider bij
de lerarenopleiding basisonderwijs van Hogeschool Saxion. Mariët is opgeleid als leraar basisonderwijs, eer-
stegraads wiskundedocent en heeft de master MLI afgerond. Vanuit haar rol als secretaris van de examencom-
missie is ze betrokken bij de borging van de kwaliteit van het eindniveau.
m.j.c.lubbers@saxion.nl
Marian Lenferink
Marian Lenferink is docent rekenen-wiskundedidactiek, onderzoeksbegeleider en studieloopbaanbegeleider
bij de lerarenopleiding basisonderwijs van Hogeschool Saxion. Marian is opgeleid als eerstegraads wiskun-
dedocent en onderwijskundige. Vanuit haar rol als voorzitter van de examencommissie is ze betrokken bij de
borging van de kwaliteit van het eindniveau.
m.l.g.lenferink@saxion.nl
Lesson Study als afstudeeronderzoek
102
Tijdschrift voor Lerarenopleiders 42(2) 2021
Referenties
Andriessen, D. (2014). Praktisch relevant én methodisch grondig? Dimensies van onderzoek in het HBO.
Hogeschool Utrecht. Verkregen van: http://www.onderzoekscoach.nl/wp-content/uploads/2014/04/Open-
bare-Les-Daan-Andriessen1.pdf
Bruggink, M. & Harinck, F. (2012). De onderzoekende houding van leraren: wat wordt daaronder verstaan?
Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 3, 48-52. www.velon.nl
De Vries, S., Roorda, G., & Van Veen, K. (2017). Lesson Study: Effectief en bruikbaar in het Nederlandse Onder-
wijs? Verkregen van https://www.leraar24.nl/app/uploads/Case-report-Lesson-Study-405-15-726.pdf
De Vries, S., Verhoef, N., & Goei, S. L. (2016). Lesson Study: een praktische gids voor het onderwijs. Garant.
HBO-raad. (2009). Kwaliteit als opdracht. HBO-raad.
Losse, M. (2018). Onderzoekend vermogen ontwikkelen bij studenten. Boom.
Timmermans, F., Geerdink, G., Willems, P., & Gommers, M. (2015). Een onderzoekende houding bij pabostu-
denten. Tijdschrift voor Lerarenopleiders, 36(3), 79-92. www.velon.nl
Van der Donk, C., & Van Lanen, B. (2020). Praktijkonderzoek in de school. Coutinho.
Van Katwijk, L. C., Jansen, E. P. W. A., & Van Veen, K. (2019). Ontwikkeling van kritische en nieuwsgierige lera-
ren? Onderzoekend vermogen in leerlijnen onderzoek van lerarenopleidingen basisonderwijs. Pedagogische
Studiën, 96, 330-348.
Lesson Study als afstudeeronderzoek
